Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ
Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙΠρώιμη Μεσαιωνική Ελληνική
Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος
Άδειες Χρήσης
bull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons bull Για εκπαιδευτικό υλικό όπως εικόνες που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Τμήμα Φιλολογίας
(EΕ 2014-15)
Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΔ΄ ΕξάμηνοΔ΄ Εξάμηνο
Π ΦΙΛΟΣΠ ΦΙΛΟΣ
2 Πρώιμη 2 Πρώιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεσαιωνική Ελληνική
Από την Ελληνιστική Κοινή Από την Ελληνιστική Κοινή
στη Νέα Ελληνικήστη Νέα Ελληνικήbull Η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από την αρχαία περίοδο
προς τη νεότερη είναι αδύνατη χωρίς την εξέταση Κοινής
bull Οι απαρχές της Νέας Ελληνικής εντοπίζονται κυρίως στην
περίοδο της ελληνιστικής Κοινής (και όχι της Κλασικής
Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή
πολλά χαρακτηριστικά της Νέας Ελληνικής σε πρόδρομη
μορφή (Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Λεξικό)
bull Αναγκαία μια συνοπτική επανάληψη χαρακτκών Κοινής
τα οποία εν μέρει ισχύουν και για πρώιμη Μεσαιωνική
bull [ΝΒ Η γραμματική σύνοψη (διαφ 13-25) είναι εντός ύλης αλλά κυρίως σε σχέση με όσα ισχύουν amp για τη μεσαιωνική Ελληνική παρά σε σχέση με την κλασική αρχαία Ελληνική]
Ελληνιστική Κοινή ΙΕλληνιστική Κοινή Ι
bull Μετακλασική Ελληνική ελληνιστική (ή αλεξανδρινή)
Κοινή ( 3 τελευταίοι αιώνες πΧ) - αυτοκρατορική (ή
ρωμαϊκή) Κοινή ( 4 - 6 πρώτοι αιώνες μΧ) δηλ
συνολικά περ 3ος αι πΧ - 6ος αι μΧ
bull Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από
(i) σταδιακό παραμερισμό διαλέκτων προς όφελος
της Κοινής (δηλ γλώσσας ή διαλέκτου) amp
(ii) lsquoδιεθνοποιημένοrsquo χαρακτήρα της Ελληνικής δηλ
τη χρήση της (και) από μεγάλες ομάδες γηγενών
πληθυσμών (διγλωσσία) της Α Μεσογείου (πχ
Αίγυπτος Συρία Μ Ασία amp (αργότερα) ρωμ Ιταλία)
Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ
bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση
της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας
για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου
και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου
bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής
ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -
ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από
άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά
βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων
Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Άδειες Χρήσης
bull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons bull Για εκπαιδευτικό υλικό όπως εικόνες που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Τμήμα Φιλολογίας
(EΕ 2014-15)
Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΔ΄ ΕξάμηνοΔ΄ Εξάμηνο
Π ΦΙΛΟΣΠ ΦΙΛΟΣ
2 Πρώιμη 2 Πρώιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεσαιωνική Ελληνική
Από την Ελληνιστική Κοινή Από την Ελληνιστική Κοινή
στη Νέα Ελληνικήστη Νέα Ελληνικήbull Η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από την αρχαία περίοδο
προς τη νεότερη είναι αδύνατη χωρίς την εξέταση Κοινής
bull Οι απαρχές της Νέας Ελληνικής εντοπίζονται κυρίως στην
περίοδο της ελληνιστικής Κοινής (και όχι της Κλασικής
Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή
πολλά χαρακτηριστικά της Νέας Ελληνικής σε πρόδρομη
μορφή (Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Λεξικό)
bull Αναγκαία μια συνοπτική επανάληψη χαρακτκών Κοινής
τα οποία εν μέρει ισχύουν και για πρώιμη Μεσαιωνική
bull [ΝΒ Η γραμματική σύνοψη (διαφ 13-25) είναι εντός ύλης αλλά κυρίως σε σχέση με όσα ισχύουν amp για τη μεσαιωνική Ελληνική παρά σε σχέση με την κλασική αρχαία Ελληνική]
Ελληνιστική Κοινή ΙΕλληνιστική Κοινή Ι
bull Μετακλασική Ελληνική ελληνιστική (ή αλεξανδρινή)
Κοινή ( 3 τελευταίοι αιώνες πΧ) - αυτοκρατορική (ή
ρωμαϊκή) Κοινή ( 4 - 6 πρώτοι αιώνες μΧ) δηλ
συνολικά περ 3ος αι πΧ - 6ος αι μΧ
bull Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από
(i) σταδιακό παραμερισμό διαλέκτων προς όφελος
της Κοινής (δηλ γλώσσας ή διαλέκτου) amp
(ii) lsquoδιεθνοποιημένοrsquo χαρακτήρα της Ελληνικής δηλ
τη χρήση της (και) από μεγάλες ομάδες γηγενών
πληθυσμών (διγλωσσία) της Α Μεσογείου (πχ
Αίγυπτος Συρία Μ Ασία amp (αργότερα) ρωμ Ιταλία)
Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ
bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση
της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας
για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου
και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου
bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής
ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -
ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από
άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά
βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων
Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Τμήμα Φιλολογίας
(EΕ 2014-15)
Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙIIΔ΄ ΕξάμηνοΔ΄ Εξάμηνο
Π ΦΙΛΟΣΠ ΦΙΛΟΣ
2 Πρώιμη 2 Πρώιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεσαιωνική Ελληνική
Από την Ελληνιστική Κοινή Από την Ελληνιστική Κοινή
στη Νέα Ελληνικήστη Νέα Ελληνικήbull Η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από την αρχαία περίοδο
προς τη νεότερη είναι αδύνατη χωρίς την εξέταση Κοινής
bull Οι απαρχές της Νέας Ελληνικής εντοπίζονται κυρίως στην
περίοδο της ελληνιστικής Κοινής (και όχι της Κλασικής
Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή
πολλά χαρακτηριστικά της Νέας Ελληνικής σε πρόδρομη
μορφή (Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Λεξικό)
bull Αναγκαία μια συνοπτική επανάληψη χαρακτκών Κοινής
τα οποία εν μέρει ισχύουν και για πρώιμη Μεσαιωνική
bull [ΝΒ Η γραμματική σύνοψη (διαφ 13-25) είναι εντός ύλης αλλά κυρίως σε σχέση με όσα ισχύουν amp για τη μεσαιωνική Ελληνική παρά σε σχέση με την κλασική αρχαία Ελληνική]
Ελληνιστική Κοινή ΙΕλληνιστική Κοινή Ι
bull Μετακλασική Ελληνική ελληνιστική (ή αλεξανδρινή)
Κοινή ( 3 τελευταίοι αιώνες πΧ) - αυτοκρατορική (ή
ρωμαϊκή) Κοινή ( 4 - 6 πρώτοι αιώνες μΧ) δηλ
συνολικά περ 3ος αι πΧ - 6ος αι μΧ
bull Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από
(i) σταδιακό παραμερισμό διαλέκτων προς όφελος
της Κοινής (δηλ γλώσσας ή διαλέκτου) amp
(ii) lsquoδιεθνοποιημένοrsquo χαρακτήρα της Ελληνικής δηλ
τη χρήση της (και) από μεγάλες ομάδες γηγενών
πληθυσμών (διγλωσσία) της Α Μεσογείου (πχ
Αίγυπτος Συρία Μ Ασία amp (αργότερα) ρωμ Ιταλία)
Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ
bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση
της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας
για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου
και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου
bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής
ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -
ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από
άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά
βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων
Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Από την Ελληνιστική Κοινή Από την Ελληνιστική Κοινή
στη Νέα Ελληνικήστη Νέα Ελληνικήbull Η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από την αρχαία περίοδο
προς τη νεότερη είναι αδύνατη χωρίς την εξέταση Κοινής
bull Οι απαρχές της Νέας Ελληνικής εντοπίζονται κυρίως στην
περίοδο της ελληνιστικής Κοινής (και όχι της Κλασικής
Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή Ελληνικής ( Αττικής διαλέκτου)) rarr στην ελληνιστική Κοινή
πολλά χαρακτηριστικά της Νέας Ελληνικής σε πρόδρομη
μορφή (Φωνολογία Μορφολογία Σύνταξη Λεξικό)
bull Αναγκαία μια συνοπτική επανάληψη χαρακτκών Κοινής
τα οποία εν μέρει ισχύουν και για πρώιμη Μεσαιωνική
bull [ΝΒ Η γραμματική σύνοψη (διαφ 13-25) είναι εντός ύλης αλλά κυρίως σε σχέση με όσα ισχύουν amp για τη μεσαιωνική Ελληνική παρά σε σχέση με την κλασική αρχαία Ελληνική]
Ελληνιστική Κοινή ΙΕλληνιστική Κοινή Ι
bull Μετακλασική Ελληνική ελληνιστική (ή αλεξανδρινή)
Κοινή ( 3 τελευταίοι αιώνες πΧ) - αυτοκρατορική (ή
ρωμαϊκή) Κοινή ( 4 - 6 πρώτοι αιώνες μΧ) δηλ
συνολικά περ 3ος αι πΧ - 6ος αι μΧ
bull Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από
(i) σταδιακό παραμερισμό διαλέκτων προς όφελος
της Κοινής (δηλ γλώσσας ή διαλέκτου) amp
(ii) lsquoδιεθνοποιημένοrsquo χαρακτήρα της Ελληνικής δηλ
τη χρήση της (και) από μεγάλες ομάδες γηγενών
πληθυσμών (διγλωσσία) της Α Μεσογείου (πχ
Αίγυπτος Συρία Μ Ασία amp (αργότερα) ρωμ Ιταλία)
Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ
bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση
της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας
για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου
και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου
bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής
ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -
ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από
άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά
βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων
Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Ελληνιστική Κοινή ΙΕλληνιστική Κοινή Ι
bull Μετακλασική Ελληνική ελληνιστική (ή αλεξανδρινή)
Κοινή ( 3 τελευταίοι αιώνες πΧ) - αυτοκρατορική (ή
ρωμαϊκή) Κοινή ( 4 - 6 πρώτοι αιώνες μΧ) δηλ
συνολικά περ 3ος αι πΧ - 6ος αι μΧ
bull Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται κυρίως από
(i) σταδιακό παραμερισμό διαλέκτων προς όφελος
της Κοινής (δηλ γλώσσας ή διαλέκτου) amp
(ii) lsquoδιεθνοποιημένοrsquo χαρακτήρα της Ελληνικής δηλ
τη χρήση της (και) από μεγάλες ομάδες γηγενών
πληθυσμών (διγλωσσία) της Α Μεσογείου (πχ
Αίγυπτος Συρία Μ Ασία amp (αργότερα) ρωμ Ιταλία)
Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ
bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση
της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας
για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου
και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου
bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής
ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -
ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από
άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά
βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων
Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Ελληνιστική Κοινή ΙΙΕλληνιστική Κοινή ΙΙ
bull Σημείο καμπής για εξάπλωση Κοινής rarr υιοθέτηση
της αττικής διαλέκτου ως γραφειοκρατικής γλώσσας
για μακεδον κράτος Φιλίππου Βrsquo amp Μ Αλεξάνδρου
και οι μτγν κατακτήσεις τους ιδίως Μ Αλεξάνδρου
bull Στην πραγματικότητα βάση της ελληνιστικής Κοινής
ήταν η κλασική Αττική αλλά σε lsquoδιεθνοποιημένηrsquo -
ιωνίζουσα μορφή (+ κάποια χαρακτηριστικά από
άλλες διαλέκτους) δηλ όπως τη μιλούσαν οι κατά
βάση Ίωνες σύμμαχοι Αθήνας (rarr lsquoΜεγάληΜείζων
Αττικήrsquo lt γερμ Grossattisch (όρος του A Thumb))
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
ΌριαΌρια--Υποπερίοδοι ΚοινήςΥποπερίοδοι Κοινής
bull Οι τυπικές (amp εν πολλοίς ουσιαστικές) απαρχές της Κοινής
(330 πΧ) είναι η βασιλεία Μ Αλεξάνδρου (amp Φιλίππου
Βrsquo) με έμφαση στην ίδρυση της Αλεξάνδρειας το 331 πΧ
bull Η κυρίως φάση δηλ η ελληνιστική συνήθως 330-30 πΧ
(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)(rarr κατάληψη Αλεξάνδρειας από Οκταβιανό Αύγουστο)
bull Από 30 πΧ ως 330 μΧ(Κωνσταντινούποληrarrπρωτεύουσα)
ή ως το 565 μΧ (τέλος βασιλείας Ιουστινιανού rarr Ελληνική
ισότιμη Λατινικής Νεαραί-Nouellae (νομοθεσία)) είναι η
ρωμαϊκήαυτοκρατορική Κοινή Τότε περίπου και κάποια
κείμενα (πχ Χρονικό Μαλάλα) που είναι μεταβατικά προς
τη μεσαιωνική Ελληνική (πβ όμως ελλ παπύρους Αιγύπτου
μέχρι 8ο αι rarr δείχνουν σαφέστερα τη σταδιακή μεταβολή)
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Ποικιλίες ΚοινήςΠοικιλίες Κοινής
bull Αντιφατικοί ορισμοί αρχαίων συγγραφέων για Κοινή (πχ νέα
διάλεκτος συνονθύλευμα ή πρόγονος 4 κλασικών διαλέκτων
μετεξέλιξη Αττικής) rarr δυσκολία ορισμού Κοινής για αρχαίους
bull 1)Μαζί με Κοινή (αττικο(-ιωνικές) βάσεις) υπήρχαν για αιώνες
και άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāκαι άλλες υπερτοπικές διαλεκτ ποικιλίες πχ δωρική Κοινāσε διάφορες περιοχές (Πελοπόννησος Μagna Graecia κτλ)
bull 2)Επίσης η γραπτή Κοινή προφανώς σε απόκλιση από τοπικές προφ ποικιλίες Κοινής (πχ Κοινή Μ Ασίας με επιρροές amp από
άλλες γλώσσες Κοινή Αιγύπτου με επιρροές Αιγυπτιακής κτλ)
bull 3)Το κίνημα του Αττικισμού (1ος αι μΧ)εκκίνηση κυρίως από
κοινωνική βάση (νοσταλγία Ελλήνωνελληνόφωνων του Ρωμ
Κράτους για τους ένδοξους προγόνους) amp κατάληξη σε στείρα
μίμηση κλασικής Αττικής rarr απαρχές κοινωνικής διγλωσσίας
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Πηγές ΚοινήςΠηγές Κοινής
bull (Α) Άμεσες (1) Πάπυροι (2) Όστρακα (3) Επιγραφές (4) Λογοτεχνικά έργα (5) Πληροφορίες Αττικιστών (6)
Δίγλωσσα κείμενα πχ ελληνο-λατινικά γλωσσάρια
bull (Β) Έμμεσες πηγές Η Μεσαιωνική amp η Νέα Ελληνική
(amp αντίστοιχες διάλεκτοι)
bull Οι πηγές για την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο είναι
παρόμοιες τουλάχιστον μέχρι και περ 700 μΧ (πβ
εξαφάνιση ελληνικών παπύρων από Αίγυπτο) amp πριν
από την έναρξη των Σκοτεινών Αιώνων (8ος - 10ος αι)
[βλ παρακάτω]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία Ιbull (Α) Φωνήεντα (1) Κατάργηση προσωδίας δηλ της διάκρισης
μακρών και βραχέων φωνηέντων rarr τα φωνήεντα ισόχρονα amp
δεν υπάρχουν πλέον ζεύγη μακρών-βραχέων πχ a i u
bull Συνεπώς υπάρχουν (α) ένα χαμηλόανοιχτό κεντρικό a
(β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e (β) τρία εμπρόσθια e i y δηλαδή το μεσαίο εμπρόσθιο e
και τα υψηλάκλειστά εμπρόσθια i y [ΝΒ το y είναι εμπρόσθιο κλειστό (ή υψηλό) στρογγυλό ενώ τα άλλα 2 όχι στρογγυλά] (γ) δύο οπίσθια στρογγυλά o u δηλαδή το
μεσαίο οπίσθιο o και το υψηλόκλειστό οπίσθιο u
bull Άρα ήδη τον 3ο4ο αι μΧ το σύστημα των φωνηέντων ήταν περίπου όπως στην ΚΝΕ 5 (a e o i u) + y (το τελευταίο
αντιστοιχεί στα (δι)γράμματα ltY OIgt (έως 10ο αι μετά i))
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙbull (Β) Δίφθογγοι οι μακρές amp βραχείες δίφθογγοι (κατιούσες
δίφθογγοι στην Ελληνική δηλ φωνήεν (προτακτικό στοιχείο)
+ ημίφωνο i u (υποτακτικό στοιχείο)) διαφορετική εξέλιξη
bull (1) οι βραχείες δίφθογγοι είτε μονοφθογγίστηκαν ( έγιναν 1
απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e απλό φωνήεν (μακρό αρχικά)) πχ i ltΕΙgt y ltOI (YI)gt e
ltAIgt u ltOYgt) είτε διασπάστηκαν σταδιακά σε φωνήεν +σύμφωνο (ltEYgt ev ltAYgt av rarr αργότερα και efaf προ
άηχου φθόγγου (k p t x f θ s)) πχ κεῖται ναύτης εὔνοια
bull (2) οι μακρές δίφθογγοι (μακρό φωνήεν + ημίφωνο) είτε
μονοφθογγίστηκαν συχνά με σίγηση του ημιφώνου (amp τυχόν
αλλαγή προφοράς φωνήεντος)πχ ltΗΙgt ēi rarri ltΩIgt ōi rarr
o ltAIgt āi rarr e είτε διασπάστηκαν σε φωνήεν + σύμφωνοπχ ltΗYgt ēu rarr iv ifltAYgtāurarr av af (πβ amp σπν ltΩΥgt)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙbull (Γ) Σύμφωνα (1) αλλαγές στα κλειστά παραμένουν τα άηχα
κλειστά p t k αλλά απώλεια (α) άηχων δασέων κλειστών
ή στιγμικών ph th kh rarr άηχα τριβόμενα f θ x amp (β)
ηχηρών κλειστών ή στιγμικών συμφώνων b d g rarr ηχηρά
τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ τριβόμενα (v eth ɣ) (μάλλον τους πρώτους αιώνες μΧ) πχ
λανθασμένες ορθογραφίες τύπου κατεσκέβασαν ραῦδος κτλ
διαφορετικές μεταγραφές λατινικών δανείων uet(e)rānus rarr
οὐετρανός (και αργότερα βετεράνος)
bull Διχογνωμία όμως για το αν εξαφανίστηκαν πλήρως τα παλιάηχηρά κλειστά b d g πιθανώς παρέμειναν (τουλάχιστον σε
φωνητικό επίπεδο) μπροστά από έρρινο (πβ πχ ΝΕ andras)
bull Νέα ηχηρά κλειστά b d gπχ από παλιότερα συμπλέγματα
(ιδίως έρρινο + κλειστό) πχ ἐντόπιος ἔμπορος τὸν κρημνόν
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
ΠίνακαςΠίνακας
(κλειστά (κλειστά -- τριβόμενα Κοινής)τριβόμενα Κοινής)bull [ΝΒ ο όρος lsquoΔιαρκήrsquo = lsquoΤριβόμεναrsquo (ή lsquoΕξακολουθητικάrsquo) συνήθως)
bull [Τα lsquoΟυρανικάrsquo θεωρούνται συνήθως αλλόφωνα των lsquoΥπερωικώνrsquo
(προ e i) amp όχι ανεξάρτητα φωνήματα της Ελληνικήςrarrαπάλειψη]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙVVbull (2) σταδιακή εξαφάνιση των διπλών συμφώνων όχι όμως
παντού (πβ ΝΕ διαλέκτους Κύπρος Κ Ιταλία Δωδεκάνησα)
bull (3) το ltζgt δεν είναι πλέον [zd] αλλά προφέρεται ως ηχηρό
συριστικό [z] (πβ και ltσgt rarr [s] αλλά και [z] πριν από ηχηρά))
bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz] bull (4) Παράλληλα τα προστριβόμενα συμπλέγματα [ts] [dz]
ίσως υπήρχαν ήδη από την εποχή της όψιμης Κοινής
bull (5) σταδιακή εξαφάνιση δασείας-άηχου γλωττιδικού φθόγγου
στην εποχή της Κοινής (εξαφανισμένος ήδη από προκλασική
περίοδο στην ανατολική ιωνική (Μ Ασία) και στη Λέσβο)
Έμεινε όμως στον γραπτό λόγο ως σύμβολο (πβ amp σύνθεση
ΝΕ λόγιων λέξεων πχ ἐφυάλωση) [Στην κλασ Αττική (προ 4032
πΧ) η δασύτητα με το γράμμα ltΗgt (πχ ΗΟΡΚΟΙ) το δεξί τμήμα του οποίου έγινε η γνωστή δασεία (amp το αριστερό η ψιλή)]
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Φωνολογία Φωνολογία VVbull (6) Τονισμός τους πρώτους μεταχριστιανικούς αλλαγή τόνου
από μουσικό σε δυναμικό rarr πβ ιδίως ποιητ έργα Γρηγόριου
Ναζιανζηνού (4ος αι) και Νόννου (5ος αι) τα οποία βασίζονται
στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) και τη ρυθμική εναλλαγή βάσει
τονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέοντονισμένων-άτονων συλλαβών amp όχι μακρών-βραχέων πλέον
bull Η ΑΕ προσωδία (μακρά-βραχέα φωνήεντα) σχετιζόταν άμεσα
με τον μουσικό τονισμό rarr οι δύο αλλαγές σχετίζονται
bull Οι γραμματικοί ειδικά σύμβολα (περισπωμένη-οξεία-δασεία)
για κλασικό τονισμό ΑΕ ο οποίος χανόταν στην εποχή Κοινής
Αρχικά τονικά σημάδια σε κάθε συλλαβή (πχ Διoacuteδograveτograveς) όμως
από πρώιμη βυζαντινή εποχή κεξ διαμορφώθηκε το γνωστό
πολυτονικό σύστημα (τονικό σημάδι σε 1 μόνο συλλαβή κάθε
λέξης πλην περιπτώσεων έγκλισης πχ ἄνθρωπός τις)-ως 1982
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία Ιbull Η περίπλοκη μορφολογία της ΑΕλληνικής (= Κλασικής
Αττικής) περιορίζεται πλέον πχ εγκαταλείπεται ο δυϊκός
αριθμός σε ονόματα (ουσιαστικά-επίθετα) amp ρήματα
bull (Α) Ονοματική μορφολογία (1) η αθέματη (γrsquo) κλίση
συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα συρρικνώνεται rarr πολλά lsquoανώμαλαrsquo ιδίως μονοσύλλαβα
αντικαθίστανται από lsquoομαλότεραrsquo πχ πλοῖον αντί για ναῦς
πρόβατον αντί για οἶς (γεν οἰός) χοῖρος (πβ και ΝΕ γουρούνιlt δωρ γρῶν(α)) αντί για ὗς (γεν ὑός) νηρόν (lt νεαρόν(ὕδωρ) lsquoφρέσκο νερόrsquo) αντί για ὕδωρ κτλ (2) αττικόκλιτα
β΄κλίσης τύπου νεώς (γεν νεώ) ή λεώς (γεν λεώ) rarr απλά
ναός λαός (γεν -ου) (3) μεταπλασμός αρσ -ιος amp ουδ -ιονrarr -ις -ιν πχ ἀργύριον παιδίον κύριος rarr ἀργύριν παιδίν κῦρις (αργότερα κύρης larr ιωτακισμός) (4) απώλεια δυϊκού
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIbull (Β) Ρηματική μορφολογία (1)σταδιακή πλήρης μορφολογική
συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής (πβ βέβαια και την
ενεργητική φωνή) επικράτηση καταλήξεων μέσης φωνής
πλην παθητ μέλλοντα - αορίστου (στα πιο πολλά ρήματα)
bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής bull (2) σταδιακή υποχώρηση της μέσης υπέρ της ενεργητικής
φωνής σε κάποια ρήματα πχ ἀκούσω αντί ἀκούσομαι ποιῶαντί ποιοῦμαι παρασκευάζω αντί παρασκευάζομαι κτλ
bull (3) Σταδιακή απώλεια ευκτικής περιορισμός υποτακτικής και
εν μέρει συγχώνευση υποτακτικής (amp ευκτικής) με οριστική
(πβ και ιωτακισμό στις καταλήξεις πχ lt-ειgt = lt-ηgt (= lt-οιgt))
bull (4) Σταδιακή χρήση ρημάτων όπως τα εἰμί ἔχω (πβ πχ και
ὀφείλω μέλλω + απαρ ή εὑρίσκομαι + μτχ κτλ) για δήλωση
μέλλοντα και αργότερα συντελικών χρόνων (ποιόν ενέργειας)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙIIIIbull (5) μερική μορφολογική συγχώνευση καταλήξεων αορίστου
με παρακείμενο
bull (6) αντίθεση θέματος αορίστου vs ενεστώτα σε υποτακτική amp
προστακτική ( συνοπτικό vs μη συνοπτικόrarrποιόν ενέργειας)
bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την bull (7) η αθέματη συζυγία (-μι) lsquoεξομαλύνεταιrsquo αναλογικά με την
πολυπληθέστερη θεματική τα -μι ρήματα υποχωρούν υπέρ
των θεματικών πχ δείκνυμι ἀπόλλυμι rarr δεικνύω ἀπολλύω
bull Ωστόσο τα 4 πλέον συνήθη -μι ρήματα δηλ ἵημι ἵστημι τίθημι δίδωμι παρέμειναν ως ένα βαθμό Το πιο lsquoανθεκτικόrsquo
είναι το εἰμί rarr (σταδιακά) μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ και τύπο
ἔνι στη θέση των τύπων ἐστί και εἰσί)
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVVbull (8) αναλογική lsquoεξομάλυνσηrsquo ρημ τύπων amp παραδειγμάτων
πχ γινώσκω αντί για γιγνώσκω ἔθηκαν αντί για ἔθεσαν
lsquoομαλόςrsquo ενικός παρατατικού ἤμην ἦσο ἦτο αλλά και οἶδα οἶδας οἶδε - οἴδαμεν οἴδατε οἴδασι (πβ Κ Διαθήκη)
bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος bull (9) επέκταση α΄ (ασθενούς-σιγματικού) αορίστου σε βάρος
β΄ αορίστου πχ εἶπα (ήδη στην Κλασική Αττική) ἔφθασα(ήδη σε Θουκυδίδη Ξενοφώντα) και ἀνέγνωσα (από 3ο αι
πΧ) δίπλα σε παλαιότερους τύπους εἶπον ἔφθην ἀνέγνων
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της ΚοινήςΒασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΣύνταξηΣύνταξηbull (1) Περιορισμός υπόταξης amp αυξημένη χρήση της παράταξης
bull (2) Περιορισμός της χρήσης ορισμένων εγκλίσεων κυρίως της
ευκτικής και (λιγότερο) της υποτακτικής Πβ χρήση οριστικής
αντί υποτακτικής (πχ ακόμη και με ὅταν ἐπειδάν) καθώς και
συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο) συχνή χρήση ἵνα + υποτακτική (αντί για απαρέμφατο)
bull (3)Περιορισμός της απαρεμφ πρότασης ( αιτιατικής + απαρ)
υπέρ των δευτερευουσών ειδικών και τελικών προτάσεων
bull (4) Περιορίζεται η χρήση της απλής δοτικής ιδίως σε επιρρ
χρήση amp αντικαθίσταται από εμπρόθ περιφράσεις συνήθως
πχ ἐν + δοτ διά + γεν (οργάνου) εἰς + αιτ (αντί ἐν + δοτ
(στάση) rarr (ενίοτε σύγχυση των 2 τελευταίων)) ήδη από τους
πρώτους αιώνες μΧ (τον 10 αι μΧ όλες οι πρθ πλέον + αιτ)
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής Βασικά χαρακτηριστικά της Κοινής
ΛεξικόΛεξικόbull 1) Αύξηση ουδετέρων τύπων αν και όχι πάντα υποκοριστικών
σημασιολογικά πχ χείρ rarr χέριον (πβ αντίθετο φαινόμενο
στη δημώδη Λατινική σταδιακή εξαφάνιση των ουδετέρων)
bull 2) Πολλά δάνεια ιδίως από Λατινικά (Εβραϊκά Αιγυπτιακά
κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λεξικά αλλά και γραμματικά (πχ λατ -αριος -τωρ -ατος κτλ) λόγω και της εύκολης μορφοφωνολογικής προσαρμογής
bull Από τα Εβραϊκά-Αραμαϊκά όροι μέσω Π amp Κ Διαθήκης (πχ
ραββί(νος) κορβανᾶς) από Λατινικά όροι καθομιλουμένης
όπως μόδιος σηστέρτιος πόρτα αλλά και όροι της διοίκησης
όπως κεντυρίων μάγιστροςμαγίστωρμαγίστερ (lt magister)
bull Πβ μεταφραστικά δάνεια πχ λατ quaestor rarr AE κυαίστωρ(απλό δηλ λεξικό δάνειο) ζητητής (κυριολεκτική μτφρ δηλ
μεταφραστικό δάνειο) ταμίας (σημασιολογικό δάνειο)
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
bull Τα όρια μεταξύ της αυτοκρατορικής (ή ρωμαϊκής) Κοινής
και της μεσαιωνικής Ελληνικής είναι σαφώς συμβατικά
rarr διάκριση βάσει κάποιων ιστορικών γεγονότων παρά
λόγω (υποτιθέμενων) σημαντικών γλωσσικών αλλαγών
bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από bull Η μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από
τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μΧ) υπήρξε ένα
καθοριστικό γεγονός μακροπρόθεσμα rarr το πολιτικο-
διοικητικό κέντρο βάρους από τη λατινόφωνη Δύση στην
ελληνόφωνη Ανατολή
bull Επίσης σημαντικός και ο διαχωρισμός σε Ανατολικό amp
Δυτικό Τμήμα (395 μΧ -πβ και πτώση Δυτικού 476 μΧ)
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μεσαιωνική Ελληνική Ι ΌριαΜεσαιωνική Ελληνική Ι Όρια
bull Όρια περ 6ος αι (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) - 15ος
αι (Άλωση Κωνσταντινούπολης 1453 μΧ) Τα όρια
συμβατικά rarr απαρχές και τέλη ποικίλλουν
bull Απαρχές 4ος (ίδρυση Κωνσταντινούπολης 330 μΧ) 6ος
(εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς (εποχή Ιουστινιανού 527-565 μΧ) ή 7ος αι (πτώση Εγγύς
Ανατολής και (ιδίως) Αιγύπτου στους Άραβες 641 μΧ)
bull Παρομοίως συμβατικά και τα τέλη 15ος (Άλωση 1453
μΧ) 16ος (έντυπες εκδόσεις δημωδών κειμένων πβ
πρώτη έντυπη έκδοση δημώδους ΝΕ κειμένου (Ἀπόκοπος)
1509 μΧ) ή και 17ος αι (πτώση Κρήτης 1669 μΧ)
bull [πβ Δημώδες Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά amp τη Γραμματική
Μεσαιωνικής Ελληνικής Cambridge rarr περ 11ος-17ος αι μΧ]
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ Μεσαιωνική Ελληνική ΙΙ
ΥποπερίοδοιΥποπερίοδοιbull Κατά Browning κά εσωτερική υποδιαίρεση σε Πρώιμη
(500-1100 μΧ) και Όψιμη Μεσαιωνική Ελληνική (1100-
1500 μΧ) rarr τα κριτήρια υποδιαίρεσης (ενδο)γλωσσικάamp εξωγλωσσικά (ιστορικά λογοτεχνικά κτλ) πχ (α) περ
1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά 1100-1200 μΧ εμφάνιση κειμένων με δημώδη γλωσσικά
χαρακτηριστικά και σχηματισμός ΝΕ διαλέκτων (ιδίως
μετά το 1204 μΧ) (β) ιστορικά γεγονότα όπως μάχη
Μαντζικέρτ (1071 μΧ) rarr είσοδος τουρκικών φύλων στη
Μ Ασία Α΄ Σταυροφορία (1095 μΧ) rarr απαρχές δυτικής
επιρροής στον ελληνόφωνο κόσμο Άλωση 1204 μΧ κτλ
bull Όψιμη Μεσαιωνική ΕλληνικήΜεταβυζαντινή rarr εν μέρει
συμπίπτει με την Πρώιμη Νεοελληνική (περ 1500-1700)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΜεσαιωνική περίοδο Ιbull Η Ελληνική είχε διατηρήσει το (ημι-)επίσημο status της
στην Ανατ Μεσόγειο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο
bull Με την επικράτηση Χριστανισμού όμως σταδιακά
lsquoΈλληναςrsquo άρχισε να σημαίνειlsquoεθνικόςειδωλολάτρηςrsquo
bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της bull Ωστόσο η Ελληνική ευνοήθηκε από τη μεταφορά της
αυτοκρατορικής πρωτεύουσας (Κωνσταντινούπολη) και
έτσι από τον 4ο αι μΧ άρχισε να ισχυροποιείται και
θεσμικά ο ρόλος της αφού στη νέα πρωτεύουσα οι
ελληνόφωνοι έγιναν σύντομα η πλειονότητα (στην αρχή
η νέα πρωτεύουσα πολυεθνική πχ Θράκες Έλληνες
ελληνόφωνοι Λατίνοι Εβραίοι Γότθοι ΑιγύπτιοιΣύριοι)
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙbull Στην υπόλοιπη αυτοκρατορία επίσης πολυπολιτισμικό και
πολυεθνικό παζλ με ποικίλες διαφοροποιήσεις Ελληνικής
bull Τοπικές διαφοροποιήσεις πχ η Ελληνική Μ Ασίας είχε
διαφορές από την Ελληνική Αιγύπτου Ελλάδος Ιταλίας
Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές Διαφορές ανάμεσα σε συμπαγείς ελληνόφωνες περιοχές
πχ Ελλάδα και σε δίγλωσσες-πολύγλωσσες rarr πβ ρόλο
εξελληνισμένων δίγλωσσων σε Μ Ασία Αίγυπτο Βαλκάνια
bull Κοινωνικές διαφοροποιήσεις η Ελληνική μορφωμένων πιο
λόγια από τη δημώδη λαϊκών τάξεων rarr αλλαγές ξεκινούν
από εκεί Οι διαφορές λόγιας και δημώδους διευρύνονται
bull Γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα
(πχ Κωνσταντινούπολη Αλεξάνδρεια Αντιόχεια) amp επαρχία
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Η Ελληνική κατά την πρώιμη Η Ελληνική κατά την πρώιμη
Μεσαιωνική περίοδο ΙΙΙΜεσαιωνική περίοδο ΙΙΙbull Αρχές πρώιμης μεσαιωνικής περιόδουrarr 2 αυτοκρατορικές
αποφάσεις-σταθμοί για την αναβάθμιση επίσημης χρήσης
της Ελληνικής στη Βυζαντινή αυτοκρατορία
bull απόφαση Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι μΧ) rarr έκδοση
νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc νομοθεσίας και στην Ελληνική (Νεαραί πβ λατ Nouae sc
leges lsquoνέες νομικές διατάξειςrsquo) amp
bull Απόφαση Ηρακλείου (αρχές 7ου) rarr υιοθέτηση Ελληνικής
ως μοναδικής πλέον επίσημης γλώσσας αυτοκρατορίας με
παράλληλη κατάργηση Λατινικής (πλην ορολογίας πχ σε
στρατό-διοίκηση τίτλους αξιωματούχων κά)
bull Σταδιακά ανατ ρωμ αυτοκρατορίαrarrΒυζάντιο (lsquoΡωμανίαrsquo)
και ελληνόφωνοι Ρωμαίοι rarr Ρωμιοί ελληνικά rarr ρωμαίικα
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Ελληνόφωνοι και πρώιμο ΒυζάντιοΕλληνόφωνοι και πρώιμο Βυζάντιο
bull Βέβαια παρόλη την ανεπτυγμένη χρήση της Ελληνικής στη
Βυζ αυτοκρατορία οι ελληνόφωνοι δεν ήταν πλειονότητα
παντού ιδίως στις βυζ επαρχίες της Εγγύς Ανατολής η
Ελληνική ήταν ίσως η μητρική γλώσσα του 13 μόνο (περ
10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6ου αι μΧ 10 εκατ) της Βυζ αυτοκρατορίας στα μέσα του 6 αι μΧ
Πβ όμως πολλούς δίγλωσσους ιδίως σε πόλεις rarr γνώση amp
Ελληνικής amp μητρικής γλώσσας πχ Συριακή (Α Μεσόγειος)
Κοπτική (Αίγυπτος) γλώσσες κέντρου Μ Ασίας-Βαλκανίων
bull Σύντομα γεωγραφική και πληθυσμιακή συρρίκνωση του
ελληνόφωνου κόσμου απώλεια της Εγγύς Ανατολής (Συρία
-Λίβανος-Παλαιστίνη) και της Αιγύπτου (641 μΧ) από τους
Άραβες αλλά και κάθοδος Σλάβων στα Βαλκάνια (6ος7ος αι)
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6Γλωσσικός χάρτης Βυζαντίου (6οςος αι)αι)
((HorrocksHorrocks 2006 306)2006 306)
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο Ελληνόφωνοι και πρώιμομέσο
ΒυζάντιοΒυζάντιοbull Ακολουθούν 25 τουλάχιστον δύσκολοι lsquoσκοτεινοίrsquo αιώνες
(περ μέσα 7ου - μέσα 9ου αιαρχές 10ου αι) rarr διμέτωπος
αγώνας (Ανατολή-Δύση) επιβίωσης για τη συρρικνούμενη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και εσωτερικες διαμάχες
(ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της) (ιδίως η Εικονομαχία και το ιδεολογικό πλαίσιό της)
bull Πολιτισμική παρακμή λιγοστές γραπτές πηγές
bull Ωστόσο με τη λεγόμενη lsquoΜακεδονική Αναγέννησηrsquo (περ
μέσα 9ου - μέσα 11ου) rarr πολιτική κοινωνική οικονομική
στρατιωτική και πολιτισμική ανάταξη
bull Η Ελληνική πλέον είναι η βασική γλώσα του Βυζαντίου
(όμως στη Μ Ασία και Βαλκάνια και άλλες γλώσσες πχ
Αρμενική Σλαβική κτλ)
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Πηγές ΙΠηγές Ι
bull Οι διαθέσιμες πηγές είναι άμεσες και έμμεσες
bull Οι έμμεσες περιλαμβάνουν (α) κείμενα μεταγενέστερων
περιόδων (β) προφορικές ενδείξεις από τις ΝΕ διαλέκτους
amp (γ) δάνεια από amp προς άλλες γλώσσες (πχ Σλαβική)
bull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφέςbull Οι άμεσες rarr λογοτεχνικά κείμενα πάπυροι amp επιγραφές
bull Οι πάπυροι κυρίως από την Αίγυπτο μέχρι και 7ο αι
bull Οι επιγραφές έχουν μεγαλύτερη γεωγραφική -
χρονολογική διασπορά αν και συχνά σε αρχαΐζον ύφος
bull Ιδιαίτερη περίπτωση οι πρωτοβουλγαρικές επιγραφές rarr
κείμενα σε ύφος που θυμίζει προφορική Ελληνική (ίσως
από ΄Ελληνες αιχμαλώτους ()) + λιγοστές στην πρωτο-
Βουλγαρική ( συγγενής Τουρκικής τότε) σε ελλ αλφάβητο
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Πηγές ΙΙΠηγές ΙΙ
bull Οι γραπτές λογοτεχν πηγές περιορίζονται κατά βάση σε
Χρονικά (πχ Μαλάλας (6ος αι) Πασχάλιον Χρονικόν (7ος
αι Θεοφάνης-Νικηφόρος (9οςαι)) και εκκλησιαστικά
κείμενα (πχ Βίοι αγίων) μαζί με κάποια άλλα κείμενα
πχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλπχ έργα Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου κτλ
bull Χρήσιμα κάποια δημώδη αποσπάσματα (πχ πολιτικοί
σατιρικοί στίχοι) εντός κάποιων λόγιων έργων πχ τα
σατιρικά ποιήματα του Ιπποδρόμου όπως το πολύ
γνωστό κατά του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (τέλη 6ου αι)
στη Χρονογραφία του Θεοφάνη Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλήν καὶ τρυφεράν καὶ ὡς τὸ καινὸν ἀλεκτόριν ταύτῃltἐgtπεπήδηκεν καὶ ἐποίησε παιδία ὡς τὰ ξυλοκούκουδαmiddot
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Πηγές ΙΙΙΠηγές ΙΙΙ
bull Η απώλεια της Αιγύπτου (641 μΧ) ατυχής εξέλιξη (και) για
τη μελέτη Ελληνικής rarr σταδιακή εξάλειψη των ελληνικών
παπυρικών κειμένων Μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ
όμως αρκετοί ελληνικοί πάπυροι ακόμη αφού η Ελληνική
παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της παρέμεινε ως τότε η βασική γλώσσα διοίκησης (και) της
αραβοκρατούμενης πλέον Αιγύπτου
bull Χρήσιμα στοιχεία και από τα αμφίδρομα δάνεια από και
προς την Ελληνική (πχ ελλην Κύριλλος rarr πρωτοσλαβ
Čurila rarr απόδειξη ότι η προφορά του γράμματος ltυgt (και
του δίψηφου ltοιgt larr μονοφθογγισμένη πρώην δίφθόγγος
οj πλέον) ήταν ακόμη y στα μέσα 9ου αι - πβ ακόμη και
στοιχεία από ορισμένα δάνεια στα Γεωργιανά του 10ου αι)
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Πηγές ΙΠηγές ΙVV
bull Η έλλειψη πηγών ιδίως της διαρκώς εξελισσόμενης
ομιλούμενης δημώδους γλώσσας δε συνεπάγεται
ασφαλώς την απουσία γλωσσικής αλλαγής κατά την
πρώιμη μεσαιωνική περίοδο
bull Η επανεμφάνιση κειμένων με δημώδη στοιχεία (περ
11ος 12ος κεξ) καταδεικνύει την ύπαρξη αλλαγών
από την εποχή των τελευταίων γνωστών παπύρων
(τέλη 7ου αρχές 8ου αι) τουλάχιστον οι οποίες όμως
δε μπορούν εύκολα να επισημανθούν στα λιγοστά
λογ κείμενα ειδικού χαρακτήρα αυτών των αιώνων
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Βασικά χαρακτηριστικά Βασικά χαρακτηριστικά
πρώπρώιιμης μης μεσαιωνικής Ελληνικήςμεσαιωνικής Ελληνικήςbull Πολλά χαρακτηριστικά της όψιμης Κοινής [βλ
σχετικά πιο πάνω] ισχύουν και για την πρώιμη
μεσαιωνική Ελληνική
bull Ωστόσο στην πορεία υπήρξαν πολλές σταδιακές
αλλαγές αν και πολλές από αυτές γίνονται εμφανείς
στον γραπτό λόγο μόνο κατά την επόμενη όψιμη
μεσαιωνική υπο-περίοδο λόγω (α) του γλωσσικού
συντηρητισμού στη λόγια λογοτεχνία και (β) της
απουσίας πηγών σε πιο δημώδη γλώσσα ανάμεσα
στο 700 και το 1100 μΧ περίπου
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Φωνολογία Ι Φωνολογία Ι Φωνήεντα
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr αρχικά 6 φωνήεντα (πβ ρωμ Κοινή)
bull Απώλεια του έκτου φωνήεντος y (πβ γραφή ltυgt ltοιgt)
αρχικά στον προφορικό λόγο των λιγότερο μορφωμένων
μάλλον - πβ πχ σήμερα τα σχεδόν ομόηχα γαλλικά brinlsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο lsquoνήμακλώνοςrsquo και brun lsquoκαφε(τής)rsquo στον προφορικό λόγο
μη μορφωμένων Γάλλων (πβ Browning)
bull Έτσι σταδιακό αποστρογγύλεμα του φθόγγου y και μτγν
ταύτισή του με το i(ιωτακισμός) Όμως σε κάποιες νότιες
ΝΕ διαλέκτους (Τσακωνική - Παλαιά Αθηναϊκή Μεγαρική
Ευβοϊκή (Κύμη) Αιγινήτικη) η εξέλιξη δείχνει προς μια
αντίθετη κατεύθυνση δηλ προς ένα οπίσθιο στρογγυλό
υψηλό φωνήεν u πχ σημερινά Κούμη σ(ι)ούκα σου κτλ
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή Τα φωνήεντα στη (ρωμαϊκή) Κοινή
(περ 3(περ 3οςος44οςος αι μΧ)αι μΧ)
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Φωνολογία ΙΙΦωνολογία ΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων Ι
bull Απώλεια προτονικών αρχικών φωνηέντων (αφαίρεση αποκοπή) λόγω εμφάνισης δυναμικού τονισμού (3ος4ος αι
- terminus post quem) πχ ἡμέρα ὀψάρι(ο)ν ὀλίγος ὡσάν οὐδέν rarr μέρα ψάρι λίγος σαν δεν [[πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo πβ ένα lsquoπαραπλήσιοrsquo φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]φαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίνφαινόμενο Κοινής (λόγω τονισμού())πχ παιδίον rarr παιδίν]]
bull Το φαινόμενο παρουσιάστηκε νωρίς rarr επίδραση παντού (
πριν τις ΝΕ διαλεκτ διασπάσεις) ακόμη και σε απόμακρες
περιοχές-πβ Ελληνικά ΝΙταλίας ἀκούω ὀστέονrarr kuacuteo steacuteo
bull Δύο ανασταλτικοί παράγοντες κοινωνική διγλωσσία (λόγια
vs δημώδης γλώσσα) amp αναλογία πχ το Ἑ- στην Ἑλλάδαπαραμένει σε αναλογία με το Ἕλλην(ας) αλλά και λόγιο
ἐλευθερία μαζί με δημώδες λευτεριά (Browning 1991 82)
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Φωνολογία ΙΙΙΦωνολογία ΙΙΙΑποκοπή προτονικών φωνηέντων ΙΙ
bull Φωνολογικές μορφοφωνολογικές και φωνοσυντακτικές
συνέπειες (α) εξαφάνιση άτονης αύξησης ρημάτων πχ ἔ-λυσα vs λύθηκα (ωστόσο αναλογική αποκατάσταση σε
κάποιες διαλέκτους)
bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση bull (β) Σχετική με το φαινόμενο amp η αυτονόμησηλεξικοποίηση
κάποιων προθημάτων πχ ξε- ξανα(-) (πβ και λανθασμένη
επανανάλυση ορίων λέξεων σε περιπτώσεις όπως τόν ἐ-
λύσαμεν rarr παρομοίως amp οι ρημ καταλήξεις σε -ν-ε(-))
bull (γ) ανάπτυξη εγκλιτικών αντωνυμιών γ΄ προσώπου από
προτονικούς τύπους της οριστικής-επαναληπτικής
αντωνυμίας πχ αὐτόν rarr τον (πβ και τον ενδιάμεσο τύπο
ἀτόν σε παπύρους αλλά και σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους)
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Φωνολογία ΙΦωνολογία ΙV V Διπλά Σύμφωνα ndash τελικό -ν
bull Πρώιμη Μεσαιωνικήrarr σύμφωνα περίπου όπως στην Κοινή
bull Σταδιακή απώλεια διπλών συμφώνων amp τελικού -ν όμως
όχι παντού (πχ Ν Ιταλία Δωδεκάνησα Μ Ασία Κύπρος -
πβ απομόνωση αυτών των περιοχών για ιστορικούς
λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία λόγους πχ Λομβαρδοί amp μετά Νορμανδοί στην Ν Ιταλία
Σελτζούκοι στη Μ Ασία Αραβο-Βυζαντινό condominiumστην Κύπρο)
bull Το τελικό -ν απαντά σχεδόν κανονικά σε λογοτ κείμενα
μέχρι 14ο αι amp δεν αποβλήθηκε οριστικά πριν 17ο αι
bull Διατηρήθηκε σε όλες σχεδόν τις διαλέκτους τουλάχιστον
σε συγκεκριμένα φωνολογικά περιβάλλοντα πχ τύπους
άρθρων-αντωνυμιών τόν τήν τῶν (πβ Horrocks 2006397)
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Φωνολογία Φωνολογία VVΗχηρά Σύμφωνα ndash Συνίζηση
bull Πιθανή διατήρηση ηχηρών κλειστών έπειτα από έρρινα
(πχ AΕ ἄνδρας andras rarr ΝΕ ἄντρας andras) καθώς και
η ηχηροποίηση (amp όχι μόνο) των άηχων κλειστών πριν από
ηχηρά τριβόμενα πχ γδύνω lt ἐκδύω βγαίνω lt ἐκβαίνω(με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε (με μετάθεση [ɣv] rarr [vɣ]) Στη λόγια γλώσσα αντίσταση σε
αυτή την προφορά (πβ και μτγν ενδείξεις καθαρεύουσας)
bull Σταδιακή ενίσχυση φαινομένου συνίζησης iΦeΦ rarr jΦ
πχ παιδία ἐλευθερία μηλέα rarr παιδιά λευτεριά μηλιά
Αντίσταση από λόγια γλώσσα-διαλέκτουςπχ κυπρ καρδία[ΝΒ [ΝΒ j j ημίφωνο Φ φωνήεν ημίφωνο Φ φωνήεν a e o ua e o u]]
bull Ωρίμανση - ολοκλήρωση αυτής της αλλαγής την επόμενη
(όψιμη) περίοδο rarr πιο σαφείς γραπτές ενδείξεις τότε
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙΚλιτικά παραδείγματα Ι
bull Σταδιακή συγχώνευση κλιτικών παραδειγμάτων αrsquo αrsquo και γrsquo γrsquo
(αθέματης) κλίσης (πβ τύπους ήδη στην όψιμη Κοινή -
πρώιμη μεσαιωνική (2ος - 6ος αι) τύπου τὴν Καρανίδαν τοὺς θέλοντες κτλ
bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo bull (α) ενικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της αrsquo
κλίσης στον ενικό μέσω κυρίως της αιτ ενικού-πβ amp αιτ
πλ (πχ χώραν χώρα ἐλπίδα-ν x όπου x = ἐλπίδα)
bull (β) πληθυντικός συγχώνευση με βάση τις καταλήξεις της
γrsquo κλίσης στον πληθυντικό μέσω της αιτ πληθυντικού
(και χάρη και στη φωνολογική σύμπτωση ltαιgt amp ltεgt e)
πχ ἐλπίδας ἐλπίδες χώρας x όπου x = χώρες xores
(αντί χῶραι xore rarr στην ουσία δηλαδή προσθήκη -s)
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΙΙΜορφολογία ΙΙΚλιτικά παραδείγματα ΙΙ
bull Οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται σταδιακά ακόμη και στη
λογοτεχνία (πχ σε Χρονικά) πχ οἱ δὲ ῥινοτομηθέντες Πέρσες τῆς Δήμητρας (Μαλάλας 6ος αι) Σαλαμίνα
πόλις (Θεοφάνης 8ος 9ος αι) κτλ (Holton -Manolessou
2010 556)2010 556)
bull Ωστόσο σχετική αβεβαιότητα παρέμεινε μέχρι και τη
Νέα Ελληνική ιδίως σε περιπτώσεις κάποιων πρώην
αθέματων κλιτικών παραδειγμάτων (γrsquoκλίση) και νυν της
αrsquoκλίσης πχ αἰσθήσεις ( διατήρηση αρχαίου πληθ της
γrsquoκλίσης) αλλά και αἴσθησεςαἴστησες (κατά το α΄κλιτο
χώρα ndash χώρες (πλέον))
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΙΙΙΜορφολογία ΙΙΙ
Κλιτικά παραδείγματα ΙΙΙbull Στο πλαίσιο αυτό σταδιακή ανάπτυξη και των
ανισοσύλλαβων καταλήξεων πληθυντικού πχ-αδες -ιδες (αναλογικά από συμφωνόληκτα παραδείγματα
πχ φυγάδες ἐλπίδες) οι οποίες συνυπήρχαν με τις
κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες κανονικές πχ πατέρες amp πατεράδες ndash οι δεύτερες
είχαν προφανώς το πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να
διατηρήσουν το διακριτικό φωνήεν του ενικού
bull (Πβ ΝΕ καφέδες και παππούδες που είναι και οι
μοναδικοί τύποι πληθυντικού γιατί μόνο έτσι
διασώζεται το διακριτικό φωνήεν -ε- [e] και -ου- [u]
αντιστοίχως του κλιτικού παραδείγματος)
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΙΜορφολογία ΙVV
Κλιτικά παραδείγματα ΙVbull Η θεματική (β΄) κλίση παραμένει ισχυρή με εξαίρεση τον
περιορισμό των θηλυκών (α) μέσω αλλαγής γένους
(πχ ὁ πλάτανος τὸ ἀμπέλι πλέον) (β) μέσω της
αντικατάστασης από συνώνυμο (πχ ὁ δρόμος αντί ἡὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων ὁδός) (γ) με την αλλαγή ή παραγωγή νέων
παραδειγμάτων (πχ ἡ παράδεισο ἡ ἄμμο) αν και σαφή
παραδείγματα για το τελευταίο υπάρχουν μόλις κατά
την Όψιμη Μεσαιωνική περίοδο (Holton-Manolessou
2010 556)
bull Τα ουδέτερα σε -ιν (lt-ιον) ενισχύονται σημαντικά πχ
ἀμόνιν και μάλιστα η χρήση του τελικού -ν γενικεύεται
πβ πχ το (πρώην) αθέματο δέρμα-ν
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία Μορφολογία V V
Πτώσεις (Δοτική)
bull Σταδιακός περιορισμός της χρήσης της δοτικής rarr φαίνεται
κυρίως από την οριστική επικράτηση της αιτιατικής ακόμη
και σε Προθετικές Φράσεις με αιτιατική όπου κανονικά
Πρθ + δοτική (πβ και τα δεδομένα της επόμενης
υποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύρανυποπεριόδου) πχ εἰς τὴν θύραν
bull Ρόλο έπαιξε και η στένωση οgt u στον προφορικό λόγο
rarrσυχνή δυσκολία διάκρισης δοτ εν από γεν εν (βrsquo κλίση)
bull Πβ όμως σταθερή χρήση δοτικής σε κάποιες στερεότυπες
εκφράσεις πχ δόξα τῷ Θεῷ
bull Κατά τον J Humbert (1930) οριστική εξάλειψη της δοτικής
μέχρι τον 10ο αι rarr εξαφάνιση από τα μη λόγια κείμενα
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Άρθροbull Άρθρο rarr συγχώνευση μέχρι τον 12ο αι (ήδη από πριν σε
παπύρους) του αρσενικού και θηλυκού άρθρου στην
ονομ πληθυντικού (οἱ - αἱ) ενδεχομένως με βάση το
συχνότερο αρσενικό οἱ (αλλά και τα θηλυκά ουσιαστικά -
επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)επίθετα σε ον πληθ -οι rarr μορφολογική αναλογία)
bull Όμως ο Meacutendez-Dosuna rarr φωνολογική αναλογία δηλ
η αλλαγή ξεκίνησε από ένα είδος προφωνηεντικής
συνίζησης [e] rarr [i] _Φ (πβ ΝΕ και σήμερα vs κι αύριο)
rarr επεκτάθηκε μετά και πριν από λέξεις με σύμφωνο
bull Πβ όμως και κατωιταλιωτική Ελληνική όπου σε κάποιες
περιοχές (πχ Bova) είναι αντίστροφη η φορά rarr τύποι
του αρσενικού άρθρου πλησίασαν προς του θηλυκού
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙ
Αντωνυμίες Ιbull Οι αντωνυμίες υφίστανται αλλαγές ιδίως οι τύποι της (α)
προσωπικής και (β) της αναφορικής αντωνυμίας
bull (α) η προσωπική αντωνυμία αποκτά παράλληλους τύπους
πληθυντικού με θέμα ενικού σε α΄ β΄ πρόσωπο (ἐμεῖς ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ ἐμῶν ἐμᾶς - σεῖς (σῶν) σᾶς) και η αιτ εν ἐμέ rarr ἐμέν (ἐ)σέ rarr (ἐ)σέν (rarr αναλογία (εξομάλυνση)) Την επόμενη όψιμη
περίοδο επαυξημένοι αναλογικά σε ἐμέν-α(-ν) ἐσέν-α(-ν))
bull Στο γ΄ πρόσωπο η ΑΕ οριστική-επαναληπτική αντωνυμία
αὐτός-ή-ό (χρησιμεύει και ως δεικτική αντωνυμία) - πβ
και αδύνατους τύπους γ΄ προσώπου σε γεν-δοτ-αιτ εν amp
πληθ (πχ τοῦ τῆς τόν τήν τό τῶν τούς τάς τά τές) - πβ
(Κ)ΝΕ τον είδε της είπε κτλ
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙ
Αντωνυμίες ΙΙbull (β) Στις αναφορικές η αντωνυμία ὅς ἥ ὅ αποδείχτηκε
ιδιαίτερα ευάλωτη λόγω της υποτυπώδους lsquoλεξικής
υπόστασήςrsquo της ( μονοσύλλαβη λέξη η οποία λόγω
απώλειας δασύτητας κατάργησης προσωδίας (= φωνηεντ
ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον ποσότητας) και αλλαγής στον τονισμό rarr ισοδυναμεί πλέον
με ένα απλό βραχύ φωνήεν ο-s i o) rarr είτε χάνεται
πριν από αρχικό φωνήεν ήκαι έπειτα από τελικό φωνήεν
γειτονικής λέξης είτε συγχέεται με την ὅστις ἥτις ὅτι (ή
και την τίς τί ή ακόμη και τους τύπους της προσωπικής amp
δεικτικής (πρώην οριστικής-επαναληπτικής) αντωνυμίας
τόν τήν τό (ιδίως σε γεν (δοτ) αιτ)) rarr ὅς ἥ ὅ εκλείπει
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία Μορφολογία VVΙΙΙΙΙΙ
Ρήμα Ιbull Στο ρήμα οι σημαντικότερες εξελίξεις είναι
bull (i) η εδραίωση δύο θεμάτων ενεστώτα amp αορίστου για τη
δήλωση των δύο ρηματικών όψεωνποιών ενέργειας
(συνοπτικό πχ φαγ- vs μη συνοπτικό πχ τρωγ-)
bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο bull (ii) η σημασιολογική σύγχυση αορίστου με παρακείμενο
(πβ κατάληξη -κα από παρακείμενο σε αόριστο πχ
ἐλύθην rarr (ἐ)λύθη-κα)
bull (iii) σταδιακή εδραίωση περιφραστικού παρακειμένου
τόσο στην ενεργητική (ἔχω + μτχ παθ πρκ) όσο και στη
μεσοπαθητική φωνή (εἰμί + μτχ παθ πρκ ndash πβ και ΝΕ)
bull (iv) μετασχηματισμός του εἰμί σε μεσοπαθητικό εἶμαι (πβ
γ΄ εν - πληθ ἔνι rarr ἔναι rarr εἶναι (16ος αι κεξ)
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΙΧΜορφολογία ΙΧ
Ρήμα ΙΙbull (v) σταδιακή τάση εξάλειψης της χρονικής αύξησης (πχ
ἐδιοίκουν (διῴκουν)) amp μη σταθερή χρήση της συλλαβικής
αύξησης ιδίως σε σύνθετα ρήματα (όχι όμως συστηματικά
ακόμη όπως στην ΚΝΕ δηλ με διατήρηση της τονισμένης
συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και συλλαβικής αύξησης amp αποβολή της άτονης) εξαιτίας και
φωνολ λόγων (βλ πριν) πχ ἐπιδείκνυτο αλλά ἠπαίτησε
bull (vi) Αξιοσημείωτη (i) επέκταση τύπων ενεστώτα -νω -ανω
-αινω (πχ περνώ lt περάω) που όπως και τα -ιζω -αζω -
εύω χρησιμοποιούνται για τον σχηματισμό ρημάτων από
ουσιαστικά (και βάσει αναλογίας χρησιμοποιούνται και για
αναλογικό σχηματισμό ενεστώτων από τύπους αορίστου)
καθώς και (ii) μετασχηματισμός των ρημάτων -οω rarr -ωνω
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΧΜορφολογία Χ
Ρήμα ΙIIbull Τέλος κάποιες αλλαγές (και) με φωνολογικές παραμέτρους
bull (vii) σχεδόν απόλυτη εξομάλυνσησυγχώνευση διακρίσεων
ανάμεσα στις καταλήξεις της οριστικής και της υποτακτικής
(-ει- vs -η- -ο- vs -ω-) και για φωνολογικούς λόγους rarr πβ
ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι ιωτακισμό (Κοινή) - πβ ακόμη και γrsquo πληθ ἵνα βαστάζουσι Ωστόσο οι δύο εγκλίσεις παρέμειναν μερικώς διακριτές
στον αορ (πχ ἔ-φαγ-α vs να φά(γ)-ω) χάρη και στον δείκτη
υποτακτικής νά (lt ἵνα) αλλά και χάρη στα συμφραζόμενα
bull (viii) πολλοί νέοι αόριστοι σε -εψα -epsa lt -efsa (πβ τη
φωνολογική αλλαγή Κοινής στα ρήμ -ευω (πλέον -evo))
bull (ix) συχνή χρήση εφελκυστικούευφωνικού -ν στο γ΄ πρόσ
ενικού ndash πληθυντικού (πβ αιτ εν ουσιαστικών) πχ ἔβαλεν
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Μορφολογία ΧΙΜορφολογία ΧΙ
Ρήμα IVbull Οι μετοχές amp τα απαρέμφατα σε πολύ αργή αποσύνθεσηrarr
σύγχυση ενεργητικών - μεσοπαθητικών μετοχών αλλά και
γενών πτώσεων κτλ (πχ Χρονογραφία Θεοφάνη 9ος αι)
bull Οι μτχ αποκτούν σταδιακά κυρίως επιρρημ σημασία (πβ
ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές ΝΕ γερούνδια σε -οντας) αν και μορφολογικά είναι κλιτές
ακόμη Άκλιτες μτχ σε -όντα στις αρχές β΄ χιλιετίας (πχ
ἡμεῖς βλέποντα) αν και τότε ακόμη πάλι κλιτές στα κείμενα
πχ Πτωχοπροδρομικά ποιήματα (12ος αι) Αντιθέτως οι
μεσοπαθητικές -ομενος (ενεστ) -μενος (πρκ) αντέχουν
bull Το απαρέμφατο σταδιακά (α) περισσότερο ως άναρθρο και
(β) με ρήματα ελέγχου (ταυτοπροσωπία) πχ μέλλω θέλω + απαρ (μέλλοντας συχνά) - ετεροπροσωπία rarr ὅτιἵνα πρτ
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
ΣύνταξηΣύνταξη
bull Αυξάνεται η παρατακτική σύνταξη rarr αυξημένη χρήση του
καί rarr στην επόμενη (όψιμη) φάση έως και 80 συχνότητα
σε φράσεις τουλάχιστον σε δημώδη κείμενα
bull Αυξημένη χρήση δευτερευουσών πρτ με ἵνα (τελικές) amp ὅτι(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)(ειδικές) στη θέση απαρεμφάτου (ιδίως ετεροπροσωπία)
bull Παραμένει συχνή η χρήση μορίων πχ οὖν Όχι σπάνια μια
σταδιακή μεταβολή (i) μορφολογίας (συχνά με μετακίνηση
του τόνου μέσα σε φράσεις όπως ἱνά rsquoτο μάθω) ήκαι (ii)
χρήσης συνδέσμων μορίων επιρρημάτων (ενίοτε χρήση
τους ως συμπληρωματικών δεικτώνrarr μερικές φορές αυτό
ισοδυναμεί με γραμματικοποίηση) πχ οὐδέν rarr δεν ἵναrarr ἱνά rarr να ὅπου rarr ὁποῦ rarr που κτλ
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
ΛεξικόΛεξικό
bull Στο λεξιλόγιο παραγωγή λέξεων χρήση των επιθημάτων
(πχ ελληνικών όπως -ικιον -ίδιον -όπουλ(λ)ον λατινικών
σε -ιανος -ατος (-ήσιος()) -ινα - πβ όμως και το ελληνο-
(σλαβικό()) -ιτσι-ν πχ κορίτσιν) για την παραγωγή νέων
παράγωγων τύπων καθώς και συνθέτωνπαράγωγων τύπων καθώς και συνθέτων
bull Επίσης αρκετά απευθείας λεξικά δάνεια (α) Μεσαιωνική
Λατινική (πχ πε(ν)τζιμέντον lt κλασ λατ impedimentumlsquoαποσκευήrsquo ρόγα lt ύστερολατ roga lt κλασ λατ erogatiolsquoαμοιβή κτλrsquo σοῦβλα lt sub(u)la) amp (β) Σλαβική ιδίως στο
λεξιλόγιο αγροτικής ζωής καθομιλούμενης (πχ ροῦχο(ν) τσέλιγκας) καθώς και άφθονα τοπωνύμια ιδίως -ιτσι-ίτσα
πχ Καλέντζι (lsquoλασπότοποςrsquo) Ζαγόρι (lsquoπέρα από το βουνόrsquo)
Αράχοβα (lsquoκαρυδότοποςrsquo)
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Κείμενα ΙΚείμενα Ι
(Ρωμαϊκή Κοινή)(Ρωμαϊκή Κοινή)bull Ιδιωτική επιστολή (2ος αι μΧ) [πβ Ηorrocks 2006 260-61]
bull Ἀντώνις Λόνγος Νειλοῦτι [τ]ῇ μητρὶ π[λ]ῖστα χαίρειν καὶδιὰ παντὸ[ς] εὔχομαί σαι ὑγιαίνειν τὸ προσκύνημά σου
ποιῶ κατrsquo αἱκάστην ἡμαίραν παρὰ τῷ κυρίῳ [Σερ]άπειδει γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν γεινώσκειν σαι θέλω ὅτι οὐχ [ἤλπ]ιζον ὅτι ἀναβένις εἰς τὴν μητρόπολιν χ[ά]ρειν τοῦτο οὐδrsquo ἐγὸ εἰσῆθα εἰς τὴν πόλιν αἰδ[υ]σοπο[ύ]μην δὲ ἐλθεῖν εἰς Καρανίδαν ὅτι σαπρῶς παιριπατῶ αἰγραψά σοι ὅτι γυμνός εἰμει παρακα[λ]ῶ σαι μήτηρ διαλάγητί μοιπαιπαίδδευμαι καθrsquo ὃν δῖ τρόπον ἤκουσα παρὰ το[ῦ]υμου τὸν εὑρόντα σαιοὐκ οἶδες ὅτι θέλω πηρὸς γενέσται εἴ γνοῦναι ὅπως ἀνθρόπῳ [ἔ]τι ὀφείλω ὀβολόνΝειλοῦτι μητρεὶ ἀπrsquo Ἀντωνίω Λόνγου υεἱοῦ
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Κείμενα ΙΙΚείμενα ΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)(Πρώιμη μεσαιωνική Ι)bull Παπυρική επιστολή Αίγυπτος (6ος7ος αι μΧ) [πβ Tonnet
1995 61-64]
bull ὅμος δὲν ἑ ἁμαρτίε ὑμotildeν εltἰgtσιν ὅτι αὐτὸς ἔδωσεν καὶαὐτὸς ἔλαβεν ˙ ἀλλὰ εὖξε [ εὖξαι] ἕνα [ ἵνα] ὁ κύριος ἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲἐναπαῦσι αὐτοῖς εἰς τὸν παράδισον ὅτι κρίνοντε ἑ ψυχὲτῶν ἀνθρώπων ˙ αὐτοὶ γὰρ ἀπέρθαν εἰς κῶρφον τ[ο]ῦἈβραὰμ καὶ τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τοῦ Ἰακώltβgt ἀλλὰ παρακαλῶσε κύριέ μου μὲ [ μὴ] βάλης [λύπη]ν εἰς τὸ ψυχί σου καὶἀπολήσις [ ἀπολέσῃς] τὰ πράγματά σουκαὶ ἐλπίζομεν εἰς
τὸν θεὼν ὅταν διὰ τῖς λο[ί]πις ταύτης χαρὰν πέμμπι
ὑμαυ [ ὑμῖν] ὁ κύριως καὶ τὸν κύ[ριον] τὸν ἀδελφὸν ὑμotildeν
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Κείμενα ΙΙΙΚείμενα ΙΙΙ
(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)(Πρώιμη μεσαιωνική ΙΙ)bull Πρωτοβουλγαρική επιγραφή (9ος αι μΧ) [Ηorrocks 2006 478]
bull [κ]ὲ ὁ ἀδελφὸς αὐ[τ]οῦ οὐκ ἐληθάρ[γ]ησεν αὐτὸν κὲἐξῆλ[θ]εν κὲ ἔδωκε[ν] αὐτὸν ὁ θεὸς κὲ τόπ[ου]ς κ[ὲ] κάσστρα ἐρημotildeσεν [τ]άδε˙ Σε τὴν Σερδικήν τὴνν Δεβελτὀν τὴν Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Κονσταντήαν τὴν [Βερσ]ηνικίαν ltτὴνgt Ἁδρηαν[ού]πολην Τοῦτα τὰ κάστρα [ἔ]λαβεν Τὰ δὲ λυπὰ κ[ά]στρα ἔδοκεν ὁθε[ὸ]ς φόβον κὲ ἄ[φ]ηκ[α]ν κὲ ἔφυγαν κὲ ὁ κά[τ]ου τόπος [ἐξε]ληθάργησαν τὸν τόπον τοῦτον τὅπου ἔ[ξ]ῆλθε[ν μὲ] τὸν
ὅλον λαὸν κὲ ἔκ[α]ψ[εν τὰ] χωρηὰ ἡμotildeν α[ὐ]τὸς ὁ γέρων ὁβασιλεὺ[ς] ὁ φαρακλός [κ]ὲ ἐπῆρεν ὅλα κὲ τοὺς ὅρκους ἑλησμόνησεν κὲ ἐξῆλθεν ἐπὴ [αὐτὸν] ὁ ἄρχων ὀ ἄ ὁΚρο[ῦ]μος πρὸς [τ]ὸ πολ[έμησε]
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Χρηματοδότησηbull Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκονταbull Το έργο laquoΑνοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο
Ιωαννίνωνraquo έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού
bull Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος laquoΕκπαίδευση και Δια Βίου Μάθησηraquo και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου
Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 10 Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσειςbull Έκδοση 10 διαθέσιμη εδώhttpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Διδάσκων Δρ Παναγιώτης Φίλος laquoΙστορία της Ελληνικής Γλώσσας ΙΙ Πρώιμη Μεσαιωνική Ελληνικήraquo Έκδοση 10 Ιωάννινα 2014 Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση httpecourseuoigrcourseviewphpid=1183
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40
Σημείωμα Αδειοδότησηςbull Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -Παρόμοια Διανομή Διεθνής Έκδοση 40 [1] ή μεταγενέστερη
bull [1] httpscreativecommonsorglicensesby-sa40