I

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ ………………………………………………………………………….. XVIII

KISALTMALAR VE İŞARETLER …………………………………………… XXIII

GİRİŞ …………………………………………………………………………….. XXVI

Çin’de Nüfus ve Halklar …………………………………………………. XXVII

Çin’de Azınlıklar ………………………………………………………..... XXXI

Doğu Türkistan’da Yaşayan Kırgızların Tarihi ………………………… XXXIV

Nüfus Dağılımı ve Kırgızların Yaşadıkları Bölgeler …………………. XXXVIII

Doğu Türkistan Kırgızlarında Dil ve Edebiyat ……………………………… XL

Sosyo-Ekonomik Şartlar …………………………………………………… XLV

Doğu Türkistan Kırgızlarında Gelenek ve Gündelik Yaşam ……………. XLVIII

BİRİNCİ BÖLÜM

DİL İNCELEMESİ

I. SES BİLGİSİ ……………………………………………………………………….. 1

1.ÜNLÜLER ………………………………………………………………….... 1

1. 1. Kısa Ünlüler …………………………………………………………….. 1

1. 1. 1. a sesi ……………………………………………………………...... 1

1. 1. 2. e sesi ……………………………………………………………….. 1

1. 1. 3. ı sesi …………………………………………………………………2

1. 1. 4. i sesi ………………………………………………………………... 3

1. 1. 5. o sesi ……………………………………………………………….. 3

1. 1. 6. ö sesi ……………………………………………………………….. 4

1. 1. 7. u sesi ……………………………………………………………….. 4

1. 1. 8. ü sesi ……………………………………………………………….. 5

1. 2. Uzun Ünlüler …………………………………………………………… 5

1. 2. 1. aa sesi ………………………………………………………………. 7

1. 2. 2. ee sesi ………………………………………………………………. 8

1. 2. 3. oo sesi ……………………………………………………………… 9

II

1. 2. 4. öö sesi …………………………………………………………….. 10

1. 2. 5. uu sesi …………………………………………………………….. 12

1. 2. 6. üü sesi …………………………………………………………….. 13

2. ÜNSÜZLER ………………………………………………………………... 17

2. 1. Dudak Ünsüzleri: b, p, m ……………………………………………… 18

2. 1. 1. b sesi ……………………………………………………………… 18

2. 1. 2. p sesi ……………………………………………………………… 19

2. 1. 3. m sesi ……………………………………………………………... 19

2. 2. Diş- Dudak Ünsüzleri: v, f …………………………………………….. 20

2. 3. Diş Ünsüzleri: d, t, n, z, s ……………………………………………… 20

2. 3. 1. d sesi ……………………………………………………………… 20

2. 3. 2. t sesi ………………………………………………………………. 20

2. 3. 3. n sesi ……………………………………………………………… 21

2. 3. 4. z sesi ……………………………………………………………… 21

2. 3. 5. s sesi ………………………………………………………………. 21

2. 4. Diş- Damak Ünsüzleri: c, ç, ş …………………………………………. 22

2. 4. 1. c sesi ……………………………………………………………… 22

2. 4. 2. ç sesi ……………………………………………………………… 22

2. 4. 3. ş sesi ………………………………………………………………. 23

2. 4. 4. j sesi ………………………………………………………………. 23

2. 5. Ön Damak Ünsüzleri: l, r, y, g, k ……………………………………… 23

2. 5. 1. l sesi ………………………………………………………………. 23

2. 5. 2. r sesi ………………………………………………………………. 24

2. 5. 3. y sesi ……………………………………………………………… 24

2. 5. 4. g sesi ……………………………………………………………… 24

2. 5. 5. k sesi ……………………………………………………………… 25

2. 6. Arka Damak Ünsüzleri: ġ, ķ, h, ñ ……………………………………... 25

2. 6. 1. ġ sesi ……………………………………………………………… 25

2. 6. 2. ķ sesi ……………………………………………………………… 26

2. 6. 3. h sesi ……………………………………………………………… 26

2. 6. 4. ñ sesi ……………………………………………………………… 26

III

3. SES UYUMLARI ………………………………………………………….. 27

3. 1. Ünlü Uyumları ………………………………………………………… 27

3. 1. 1. Damak Uyumu (Kalınlık- İncelik Uyumu) ………………………. 27

3. 1. 1. 1. Kalın Ünlülerde ……………………………………………. 27

3. 1. 1. 2. İnce Ünlülerde ……………………………………………... 29

3. 1. 1. 3. Alıntı Kelimelerde Damak Uyumu ………………………... 30

3. 1. 1. 3. 1. Kalın Ünlülerde ……………………………………... 31

3. 1. 1. 3. 2. İnce Ünlülerde ………………………………………. 33

3. 1. 1. 4. Birleşik Kelimelerde Damak Uyumu ……………………… 34

3. 1. 1. 4. 1. Uyuma Giren Türkçe Birleşik Kelimeler …………… 35

3. 1. 1. 4. 2. Uyuma Girmeyen Türkçe Birleşik Kelimeler ………. 35

3. 1. 1. 5. Eklerde Damak Uyumu ……………………………………. 36

3. 1. 1. 5. 1. Türkçe Ekler ………………………………………… 36

3. 1. 1. 5. 2. Alınma Ekler ………………………………………… 37

3. 1. 2. Dudak Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu) ……………………. 38

3. 1. 2. 1. Düz Ünlüler ………………………………………………... 39

3. 1. 2. 2. Yuvarlak Ünlüler …………………………………………... 40

3. 1. 2. 3. Alınma Kelimelerde Dudak Uyumu ……………………….. 42

3. 1. 2. 3. 1. Düz Ünlüler …………………………………………. 42

3. 1. 2. 3. 2. Yuvarlak Ünlüler ……………………………………. 43

3. 1. 2. 4. Birleşik Kelimelerde Dudak Uyumu ………………………. 44

3. 1. 2. 5. Eklerde Dudak Uyumu …………………………………….. 45

3. 1. 2. 5. 1. Türkçe Ekler ………………………………………… 45

3. 1. 2. 5. 2. Yabancı Ekler ……………………………… ……... 47

3. 2. Ünsüz Uyumları ……………………………………………………….. 48

4. SES OLAYLARI ……………………………………………………………

49

4. 1. ÜNLÜ DÜŞMESİ ……………………………………………………….. 49

4. 2. ÜNLÜ TÜREMESİ ……………………………………………………... 50

4. 3. ÜNLÜ BİRLEŞMESİ …………………………………………………… 51

4. 4. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ …………………………………………………. 51

IV

4. 4. 1. Ünlü Kalınlaşması ………………………………………………….. 51

4. 4. 1. 1. e > a ……………………………………………………………. 51

4. 4. 1. 2. e > ı …………………………………………………………….. 52

4. 4. 1. 3. i > ı ……………………………………………………………... 52

4. 4. 1. 4. ü > u ……………………………………………………………. 52

4. 4. 2. Ünlü İncelmesi ……………………………………………………… 52

4. 4. 2. 1. â > e ……………………………………………………………. 52

4. 4. 3. Ünlü Düzleşmesi ……………………………………………………. 53

4. 4. 3. 1. u > ı …………………………………………………………….. 53

4. 4. 4. Ünlü Yuvarlaklaşması ……………………………………………… 53

4. 4. 4. 1. a > o ……………………………………………………………. 53

4. 4. 4. 2. â> ö …………………………………………………………….. 54

4. 4. 4. 3. e > ö ……………………………………………………………. 54

4. 4. 4. 4. i > ü ……………………………………………………………. 55

4. 4. 5. Ünlü Genişlemesi …………………………………………………... 55

4. 4. 5. 1. i > a …………………………………………………………...... 55

4. 4. 5. 2. î > e …………………………………………………………….. 55

4. 4. 5. 3. u > a ……………………………………………………………. 55

4. 5. İLERİLEYİCİ BENZEŞME …………………………………………….. 55

4. 5. 1. l Ünsüzündeki Benzeşmeler ………………………………………... 56

4. 5. 1. 1. l > d ……………………………………………………………. 56

4. 5. 1. 2. l > t …………………………………………………………….. 56

4. 5. 2. m Ünsüzündeki Benzeşmeler ………………………………………. 57

4. 5. 2. 1. m > b …………………………………………………………… 57

4. 5. 2. 2. m > p …………………………………………………………… 58

4. 5. 3. n Ünsüzündeki Benzeşmeler ……………………………………….. 58

4. 5. 3. 1. n > d ……………………………………………………………. 58

4. 5. 3. 2. n > t …………………………………………………………….. 59

4. 6. GERİLEYİCİ BENZEŞME ……………………………………………... 59

4. 6. 1. -b- > -m- …………………………………………………………….. 59

4. 6. 2. -n- > -ø- ……………………………………………………………... 60

V

4. 7. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ……………………………………….……………… 60

4. 7. 1. Tonlulaşma ………………………………………………………..... 60

4. 7. 1. 1. Damak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ……………………………… 60

4. 7. 1. 1. 1. -ķ- > -ġ- ………………………………………………….. 60

4. 7. 1. 1. 2. -k- > -g- ………………………………………………….. 61

4. 7. 1. 1. 3. -h- > -y- ………………………………………………….. 61

4. 7. 1. 2. Dudak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ………………………………. 61

4. 7. 1. 2. 1. -p- > -b- …………………………………………………. 61

4. 7. 2. Tonsuzlaşma ………………………………………………………… 62

4. 7. 2. 1. -b > -p ………………………………………………………….. 62

4. 7. 2. 2. -g > -k …………………………………………………………... 62

4. 7. 2. 3. -ġ > -ķ …………………………………………………………… 62

4. 7. 2. 4. ġ- > ķ- …………………………………………………………… 63

4. 7. 3. Süreklileşme ………………………………………………………… 63

4. 7. 3. 1. b- > m- ………………………………………………………….. 63

4. 7. 4. Süreksizleşme ……………………………………………………….. 64

4. 7. 4. 1. h > ķ …………………………………………………………….. 64

4. 7. 4. 2. h > ķ …………………………………………………………….. 64

4. 7. 4. 3. f > p …………………………………………………………….. 64

4. 7. 4. 4. v > b …………………………………………………………….. 65

4. 7. 4. 5. y- > c- …………………………………………………………… 66

4. 7. 5. Akıcılaşma …………………………………………………………… 66

4. 7. 5. 1. -d- > -l- ………………………………………………………….. 66

4. 7. 6. Ünsüz Tekleşmesi ……………………………………………………. 67

4. 7. 7. Ünsüz Düşmesi ………………………………………………………. 67

4. 7. 7. 1. h > ø ……………………………………………………………... 67

4. 7. 7. 2. -t > ø …………………………………………………………….. 68

4. 7. 8. Ünsüz Türemesi ……………………………………………………… 68

4. 7. 8. 1. y türemesi ……………………………………………………….. 68

4. 7. 9. Yer Değiştirme (Metatez) ……………………………………………. 69

VI

II. ŞEKİL BİLGİSİ …………………………………………………………………. 70

1. YAPIM EKLERİ …………………………………………………………... 70

1. 1. İsimden İsim Yapma Ekleri ……………………………………………. 70

1. 1. 1. +L3IK, + L3UK …………………………………………………… 70

1. 1. 2. + L3UU ……………………………………………………………. 71

1. 1. 3. +sIz, +sUz …………..…………………………………………….. 72

1. 1. 4. +GI, +GU …………………………….…………………………… 73

1. 1. 5. +çI, +çU …………………………………………………………… 73

1. 1. 6. +çIl, +çUl ………….………………………………………………. 75

1. 1. 7. +çA, +çO ………..………………………………………………… 75

1. 1. 8. +çer ………………………………………………………………… 76

1. 1. 9. + L3Aş, + L3Oş ……………………………………………………. 76

1. 1. 10. +tAy, +tOy ………….……………………………………………. 77

1. 1. 11. +gıy ………………………………………………………………. 77

1. 1. 12. +OO ….…………………………………………………………… 77

1. 1. 13. +(I)nçI, +(U)nçU ……………….………………………………… 78

1. 1. 14. +ke ……………………………………………………………….. 78

1. 1. 15. +key …………………………………………………………….... 78

1. 1. 16. +ek ……………………………………………………………….. 78

1. 1. 17. +(I)rAAk, +(U)rOOk ………………..………………………….... 79

1. 1. 18. +mAn ……..…………………………………………………….... 79

1. 1. 19. +çan ……………………………………………………………..... 80

1. 1. 20. +DAk ………………..………………………………………….... 80

1. 1. 21. Alıntı Eklerle İsim Yapımı ……………………………………….. 80

1. 1. 21. 1. +Ger …….…………………………………………………. 80

1. 1. 21. 2. +kor ………………………………………………………… 80

1. 1. 21. 3. +î > +Iy ……………………………………………………. 81

1. 1. 21. 4. +(ü)stön ……………………………………………………. 81

1. 1. 21. 5. bî+ > be+, bey+ ……………………………………………. 81

1. 2. İsimden Fiil Yapma Ekleri .……………………………………………… 81

VII

1. 2. 1. +A-, +O- …………………………………………………………… 81

1. 2. 2. + L3A-, + L3O- ……………………………………………………. 82

1. 2. 2. 1. + L3A-n-, + L3O-n- …………………………………………. 84

1. 2. 2. 2. + L3A-ş-, + L3O-ş- ………………………………………….. 85

1. 2. 2. 3. + L3A-t-, + L3O-t- ……………………………………………86

1. 2. 3. +I-, +U- ……….. ……….………………………………………………….. 87

1. 2. 4. +Ik-, +Uk- …………………………………………………………. 87

1. 2. 5. +Ay-, +Oy- …………...…………………………………………… 88

1. 2. 6. +Al-, +Ol- ………… ……………………………………………… 88

1. 2. 7. +GAr-, +GOr- ………………………………………..……………. 88

1. 2. 8. +r-, +Ar-, +Or- ………….…………………………………………. 89

1. 2. 9. +sA- ……….……………………………………………………….. 89

1. 2. 10. -sI-, -sU- ………………………………………………………….. 90

1. 2. 10. 1. +sI-n- ………………………………………………………. 90

1. 3. Fiilden İsim Yapma Ekleri ……………………………………………… 90

1. 3. 1. -OO, -UU (< -(I)G) ………………………………………………… 90

1. 3. 2. -mA, -mO ………….……………………………………………….. 91

1. 3. 3. -(I)m, -(U)m ……………..…………………………………………. 92

1. 3. 4. -(I)ş, -(U)ş ………………………………………………………….. 92

1. 3. 5. -mAk, -mOk ……………..…………………………………………. 93

1. 3. 6. -(I)k, -(U)k …………….…………………………………………… 93

1. 3. 7. -Ak, -Ok ……………………………………………………………. 94

1. 3. 8. -GI, -GU ………………………….………………………………… 95

1. 3. 9. -GIç, -GUç ………………………………………………………….. 95

1. 3. 10. -ç …………………………………………………………………... 95

1. 3. 11. -çAk, -çOk; -çAAk, -çOOk ……………………………………….. 96

1. 3. 12. -GAk, -GOk ……………………………………………………...... 96

1. 3. 13. -GIn, -GUn …………………………………..…………………….. 97

1. 3. 14. -(I)n, -(U)n …………….……………………………………. 97

1. 3. 15. -mIş, -mUş ……………..………………………………………….. 98

1. 3. 16. -AlAk ……………………………………………………………… 98

VIII

1. 3. 17. -aagan ……………………………………………………………… 99

1. 3. 18. -ooç (< ? -GIç) …………………………………………………….. 99

1. 3. 19. -l …………………………………………………………………… 99

1. 3. 20. -(I)t, -(U)t ………….. ………………………………………………99

1. 4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri ……………………………………….. 99

1. 4. 1. -BA-, -BO- …………………………………………………………. 99

1. 4. 2. -n- ………………………………………………………………...... 101

1. 4. 3. -l- ……………………………………………………………………102

1. 4. 4. -ş- ………………………………………………………………...... 102

1. 4. 5. -DIr-, -DUr- …………………………………..…………………… 103

1. 4. 6. -(I)t-, -(U)t- …………….………………………………………….. 104

1. 4. 7. -GIz-, -GUz- ……………………………………………………….. 105

1. 4. 8. -kAz-, -kOz- ……………..………………………………………… 106

1. 4. 9. -Ar- …….…………………………………………………………... 106

1. 4. 10. -Ir-, -Ur- ………..……………………………………………….... 106

1. 4. 11. -kIr- ………………………………………………………………. 107

1. 4. 12. -Iz-, -Uz- …………………………………………………………. 107

1. 4. 13. -AlA- …….……………………………………………………….. 107

2. İSİM ………………………………………………………………………… 107

2. 1. ÇOKLUK EKİ + L3Ar, + L3Or ………………………………………... 107

2. 1 .1. Ünlüyle ve r, y ünsüzleriyle biten isimler; +lar, +ler, +lor, +lör …... 108

2. 1. 2. Tonlu ünsüzle biten isimler; +dar, +der, +dor, +dör ………………. 109

2. 1. 3. Tonsuz ünsüzle biten isimler; +tar, +ter, +tor, +tör ……………..... 109

2. 2. İYELİK EKLERİ ………………………………………………………. 110

2. 2. 1. Teklik Şahıs İyelik Ekleri …………………………………………. 110

2. 2. 1. 1. I. Şh. Teklik İyelik Ekleri …………………………… 110

2. 2. 1. 2. II. Şh. Teklik İyelik Ekleri ………………………………...... 111

2. 2. 1. 3. Nezâket ……………………………………………………... 112

2. 2. 1. 4. III. Şh. Teklik İyelik Ekleri …………………………………. 112

2. 2. 2. Çokluk Şahıs İyelik Ekleri ………………………………………… 113

2. 2. 2. 1. I. Şh. Çokluk İyelik Ekleri ………………………………...... 113

IX

2. 2. 2. 2. II. Şh. Çokluk İyelik Ekleri …………………………………. 113

2. 2. 2. 3. III. Şh. Çokluk İyelik Ekleri ………………………………. 114

2. 3. HAL EKLERİ …………………………………………………………114

2. 3. 1. Yalın Hal ………………………………………………………… 114

2. 3. 2. İlgi Hali ………………………………………………………….. 114

2. 3. 3. Yükleme Hali ……………………………………………………. 116

2. 3. 4. Yönelme Hali ……………………………………………………. 119

2. 3. 5. Bulunma Hali ……………………………………………………. 122

2. 3. 6. Çıkma Hali ………………………………………………………. 123

2. 3. 7. Vasıta Hali ……………………………………………………….. 124

2. 3. 8. Eşitlik Hali ………………………………………………………. 125

2. 3. 9. Yön Gösterme Hali ……………………………………………… 127

2. 4. İSİMLERDE SORU ………………………………………………….. 127

3. SIFAT ………………..…………………………………………... 128

3. 1. Niteleme Sıfatları ……..…………………………………………….. 130

3. 2. Belirtme Sıfatları ……………………………………………………... 131

3. 2. 1. Sayı Sıfatları ……………………………………………………... 131

3. 2. 1. 1. Dereceleme Sayı Sıfatları …………………………………. 132

3. 2. 1. 2. Üleştirme Sayı Sıfatları …………………………………… 132

4. ZAMİR ……………………………………………………………. 133

4. 1. Şahıs Zamirleri ……………………………………………………….. 133

4. 2. İşaret Zamirleri ……………………………………………………….. 136

4. 3. Belirsizlik Zamirleri ………………………………………………….. 139

4. 4. Soru Zamirleri ………………………………………………………... 140

4. 5. Dönüşlülük Zamiri …………………………………………………… 141

5. ZARFLAR ………………………………………………………... 143

5. 1. Zaman Zarfları ……………………………………………………….. 143

5. 2. Yer ve Yön Zarfları …………………………………………………... 147

5. 3. Tarz Zarfları ….………………………………………………………. 149

5. 4. Miktar Zarfları ………………………………………………………... 151

5. 5. Soru Zarfları ………………………………………………………….. 153

X

6. FİİL ……………………………………………………………….. 155

6. 1. ŞAHIS EKLERİ ……………………………………………………… 155

6. 1. 1. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri ……………………………………… 155

6. 1. 2. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri ……………………………………… 156

6. 1. 3. Emir Çekiminde Kullanılan Şahıs Ekleri ………………………... 158

6. 2. FİİL ÇEKİM EKLERİ ……………………………………………….. 160

6. 2. 1. BASİT ÇEKİMLER ……………………………………………... 160

6. 2. 1. 1. ZAMANLAR ..……………………………………………. 160

6. 2. 1. 1. 1. Geçmiş Zaman ……………………….……...... 160

6. 2. 1. 1. 1. 1. -DI/-DU Ekli Görülen Geçmiş Zaman …… 161

6. 2. 1. 1. 1. 2. -GAn/ -GOn Ekli Görülen Geçmiş Zaman ……… 162

6. 2. 1. 1. 1. 3. Âdet İfadeli Geçmiş Zaman ……………………... 164

6. 2. 1. 1. 1. 4. Duyulan Geçmiş Zaman …………………………. 164

6. 2. 1. 1. 1. 4. 1. -(I)ptIr/ -(U)ptUr ……………………………. 165

6. 2. 1. 1. 1. 4. 2. -(I)p …………………………………………. 166

6. 2. 1. 1. 2. Şimdiki Zaman ……………………………………….. 166

6. 2. 1. 1. 2. 1. Basit Şimdiki Zaman …………………………….. 166

6. 2. 1. 1. 2. 1. 1. -A-, -O- ……………………………………… 166

6. 2. 1. 1. 2. 1. 2. -y- …………………………………………… 167

6. 2. 1. 1. 2. 2. Birleşik Şimdiki Zaman …………………………. 168

6. 2. 1. 1. 2. 2. 1. -(I)p, -(U)p ………………………………….. 168

6. 2. 1. 1. 2. 2. 2. -A, -O ……………………………………….. 170

6. 2. 1. 1. 3. Gelecek Zaman ……………………………………… .173

6. 2. 1. 1. 3. 1. Kesin Gelecek Zaman …………………………… 173

6. 2. 1. 1. 3. 2. Belirsiz Gelecek Zaman …………………………. 173

6. 2. 1. 2. KİPLER ……………………………………………………. 175

6. 2. 1. 2. 1. TASARLAMA KİPLERİ ……………………………….…….. 175

6. 2. 1. 2. 1. 1. Emir Eki …………………………………………... 175

6. 2. 1. 2. 1. 1. 1. -(A)yIn/ (O)-yUn ……………………………… 175

6. 2. 1. 2. 1. 1. 2. -GIn/-GUn …………………………………….. 175

6. 2. 1. 2. 1. 1. 3. -(I)ñIz/ -(U)ñUz ……………………………….. 176

XI

6. 2. 1. 2. 1. 1. 4. -sIn/ -sUn ………………………………………176

6. 2. 1. 2. 1. 1. 5. -ylI/ -ylU; -AlI/ -OlU …………………………. 177

6. 2. 1. 2. 1. 1. 6. -GIlA/-GUlA ………………………………….. 178

6. 2. 1. 2. 1. 1. 7. -GIr/ -GUr ……………………………………... 179

6. 2. 1. 2. 1. 2. Şart Eki ………………………………………………… 180

6. 2. 1. 2. 1. 3. İstek Eki ……………………………………………….. 182

6. 2. 1. 2. 1. 3. 1. -GI/ -GU ………………………………………. 182

6. 2. 1. 2. 1. 3. 2. -mAkçI; mOkçU ……………………………… 182

6. 2. 1. 2. 1. 4. Gereklilik Eki ………………………………………….. 183

6. 2. 2. BİRLEŞİK ÇEKİMLER ………………………………………… 184

6. 2. 2. 1. HİKÂYE ……………………………………………………. 185

6. 2. 2. 1. 1. Geçmiş Zamanlarda Hikâye ………………………... 185

6. 2. 2. 1. 1. 1. -DI/ -DU ele …………………………………… 185

6. 2. 2. 1. 1. 2. -GAn/ -GOn ele ………………………………... 186

6. 2. 2. 1. 1. 3. -çU ele …………………………………………. 186

6. 2. 2. 1. 2. Şimdiki Zamanda Hikâye …………………………... 187

6. 2. 2. 1. 3. Gelecek Zamanda Hikâye ………………………….. 188

6. 2. 2. 1. 3. 1. -A/-O; -y+t ele …………………………………. 188

6. 2. 2. 1. 3. 2. -Ar/-Or; -r ele ………………………………….. 188

6. 2. 2. 1. 4. Tasarlama Kiplerinde Hikâye ……………… 189

6. 2. 2. 1. 4. 1. Şart Kipinin Hikâyesi ………………………….. 189

6. 2. 2. 1. 4. 2. İstek Kipinin Hikâyesi ………………………… 189

6. 2. 2. 2. RİVÂYET …………………………………………………... 190

6. 2. 2. 2. 1. Geçmiş Zamanda Rivâyet ………………………….. 190

6. 2. 2. 2. 1. 1. -GAn/ -GOn eken ……………………………… 190

6. 2. 2. 2. 1. 2. -çU eken ……………………………………….. 191

6. 2. 2. 2. 2. Şimdiki Zamanda Rivâyet ………………………….. 191

6. 2. 2. 2. 3. Gelecek Zamanda Rivâyet …………………………. 192

6. 2. 2. 2. 4. Tasarlama Kiplerinde Rivayet ……………………... 193

6. 2. 2. 2. 4. 1. Şart Kipinin Rivayeti ………………………….. 193

6. 2. 2. 2. 4. 2. İstek Kipinin Rivayeti ………………………… 194

XII

6. 2. 2. 3. ŞART………………………………………………………... 194

6. 3. SIFAT-FİİLLER ……………………………………………………... 195

6. 3. 1. -GAn/ -GOn ……………………………………………………... 195

6. 3. 2. -r; -Ar/ -Or ……………………………………………………….. 197

6. 3. 3. -BAs/ -BOs ………………………………………………………. 198

6. 3. 4. -Gıs/ -GUs ……………………………………………………….. 199

6. 3. 5. -mAk(çI)/ -mOk(çU) …………………………………………….. 199

6. 3. 6. -OOçU/ -UUçU; -Çu …………………………………………….. 200

6. 4. ZARF-FİİLLER ……………………………………………………… 201

6. 4. 1. Basit Zarf-Fiiller ………………………………………………… 201

6. 4. 1. 1. -A/ -O; -y …………………………………………………… 201

6. 4. 1. 2. -(I)p/ -(U)p ………………………………………………….. 202

6. 4. 2. Birleşik Zarf-Fiiller ……………………………………………… 204

6. 4. 2. 1. -GAnçA/-GOnçO …………………………………………… 204

6. 4. 2. 2. -GIçA/ -GUçA ………………………………………………. 205

6. 4. 2. 3. -GAndA/ -GOndO …………………………………………... 206

6. 4. 2. 4. -GAndAy/ -GOndOy ………………………………………... 207

6. 4. 2. 5. -GAndAn/ -GOndOn ………………………………………... 208

6. 4. 2. 6. -GAnI/ -GOnU ……………………………………………… 209

6. 4. 2. 7. -mAyInçA/ -mOyUnçA …………………………………….. 210

6. 4. 2. 8. -rdA; -ArdA …………………………………………………. 210

6. 4. 2. 9. -BAstAn/ -BOstOn ………………………………………….. 211

6. 4. 2. 10. -ArgA/ -OrgO ………………………………………………. 211

6. 5. TASVİRİ FİİLLER ………………………………………………….... 212

6. 5. 1. cat- ……………………………………………………………….. 212

6. 5. 2. cür- ……………………………………………………….. 213

6. 5. 3. otur-~oltur- ………………………………………………………. 214

6. 5. 4. ciber- ……………………………………………………………… 215

6. 5. 5. taşta- ……………………………………………………………… 215

6. 5. 6. sal- ………………………………………………………………… 216

6. 5. 7. çık- ………………………………………………………………… 216

XIII

6. 5. 8. kal- ………………………………………………………………… 216

6. 5. 9. koy- ……………………………………………………………… 217

6. 5. 10. tur- ……………………………………………………………… 218

6. 5. 11. ber- …………………………………………………………….... 219

6. 5. 12. al- ……………………………………………………………...... 220

6. 5. 13. tüş- ……………………………………………………………… 221

6. 5. 14. başta- …………………………………………………………… 221

6. 5. 15. ket- ……………………………………………………………... 222

6. 5. 16. kel- ……………………………………………………………... 224

6. 5. 17. bar- ……………………………………………………………... 225

7. BAĞLAÇ …………………………………………………………. 227

7. 1. Sıralama Bağlaçları …………………………………………………... 227

7. 1. 1. cana “ve” ………………………………………………………… 227

7. 1. 2. menen “ile” ……………………………………………………… 227

7. 1. 3. da “ve” …………………………………………………………… 228

7. 2. Denkleştirme Bağlaçları ……………………………………………… 229

7. 2. 1. ce “veya, ya da” …………………………………………………. 229

7. 2. 2. ce bolboso “veya, ya da” ………………………………………… 229

7. 2. 3. bolboso “veya” …………………………………………………... 230

7. 3. Karşılaştırma Bağlaçları ……………………………………………… 230

7. 3. 1. ce…ce “ya…ya” ………………………………………………… 230

7. 3. 2. …da…da “…da…da” …………………………………………… 230

7. 3. 3. emes “değil” ……………………………………………………... 231

7. 3. 4. tügül “değil” ……………………………………………………... 231

7. 4. Cümle Başı Bağlaçları ……………………………………………….. 231

7. 4. 1. al emi “ama” ……………………………………………………... 231

7. 4. 2. antkeni “çünkü” ………………………………………………….. 231

7. 4. 3. ce “yoksa” ……………………………………………………….. 232

7. 4. 4. balkim “belki” …………………………………………………… 232

7. 4. 5. birok “fakat” ……………………………………………………... 232

7. 4. 6. demek “demek, demek ki” ……………………………………..... 233

XIV

7. 4. 7. eger, egerde, egerim “eğer, şayet” ………………………………. 233

7. 4. 8. körsö “meğer” …………………………………………………… 234

7. 4. 9. oşonu menen “bununla beraber” ………………………………… 234

7. 4. 10. oşonduktan “bu yüzden” ……………………………………….. 234

7. 4. 11. oşogo ulam “bundan dolayı” …………………………………… 234

8. EDAT ……………………………………………………………... 235

8. 1. Çekim Edatları ……………………………………………………….. 235

8. 1. 1. Yalın Halle Bağlanan Edatlar …………………………………… 235

8. 1. 1. 1. arkıluu “ile, sayesinde, vasıtasıyla” ………………………… 235

8. 1. 1. 2. boydon “gibi, olarak” ……………………………………….. 235

8. 1. 1. 3. boyu “boyu” ………………………………………………… 236

8. 1. 1. 4. boyunça “göre” ……………………………………………... 236

8. 1. 1. 5. cönündö “hakkında, konusunda” …………………………… 236

8. 1. 1. 6. dep “diye, için” ……………………………………………... 237

8. 1. 1. 7. katarı “olarak” ………………………………………………. 237

8. 1. 1. 8. menen “ile” …………………………………………………. 238

8. 1. 1. 9. öñdüü “gibi” ………………………………………………… 239

8. 1. 1. 10. sayın “her” ………………………………………………… 239

8. 1. 1. 11. sıyaktuu “gibi” …………………………………………….. 239

8. 1. 1. 12. üçün “için” ………………………………………………… 239

8. 1. 2. Yükleme Haliyle Bağlanan Edatlar ………………………………... 240

8. 1. 2. 1. közdöy, közdöp “doğru” ……………………………………. 240

8. 1. 3. Yönelme Haliyle Bağlanan Edatlar ………………………………... 241

8. 1. 3. 1. caraşa “uygun, göre” ………………………………………... 241

8. 1. 3. 2. çeyin “kadar” ………………………………………………... 241

8. 1. 3. 3. deyre “kadar” ……………………………………………….. 242

8. 1. 3. 4. karaganda “göre” …………………………………………… 242

8. 1. 3. 5. karata “göre” ………………………………………………... 242

8. 1. 3. 6. karay “göre, -a, e doğru” ……………………………………. 242

8. 1. 3. 7. okşoş “benzer, gibi” ………………………………………… 243

8. 1. 4. Çıkma Haliyle Bağlanan Edatlar …………………….……... 244

XV

8. 1. 4. 1. arı..beri “öte..beri” …………………………………………... 244

8. 1. 4. 2. başka “başka” ……………………………………………….. 244

8. 1. 4. 3. baştap “itibaren” …………………………………………….. 245

8. 1. 4. 4. bölök, özgö “başka” ………………………………………… 245

8. 1. 4. 5. kiyin “sonra” ………………………………………………... 246

8. 1. 4. 6. körö “göre” ………………………………………………….. 247

8. 1. 4. 7. murun, murda “önce” ……………………………………….. 247

8. 1. 4. 8. soñ “sonra” ………………………………………………….. 248

8. 1. 4. 9. tartıp “beri” …………………………………………………. 248

8. 2. Pekiştirme Edatları …………………………………………………… 248

8. 2. 1. bolso “ise” ……………………………………………………….. 248

8. 2. 2. da “da, de” ……………………………………………………….. 249

8. 2. 3. dagı “da, de, dahi, bile” ………………………………………….. 250

8. 2. 4. dele “da, de” ……………………………………………………... 251

8. 2. 5. eken “acaba” …………………………………………………….. 251

8. 2. 6. ele “da, de, daha, sadece, öylesine” ……………………………... 251

8. 2. 7. beken “mi ki?, mi acaba?” ……………………………………..... 252

8. 2. 8. belem “mi acaba?” ………………………………………………. 253

8. 2. 9. ee “ee” …………………………………………………………… 253

8. 2. 10. gana “sadece, yalnız” …………………………………………... 254

8. 2. 11. go “da, de” ……………………………………………………… 254

8. 2. 12. beymi …………………………………………………………… 254

9. ÜNLEM …………………………………………………………... 254

9. 1. Duygu Ünlemleri ……………………………………………………... 255

9. 1. 1. a “a” ……………………………………………………………… 255

9. 1. 2. oy “vay, oy” ……………………………………………………... 255

9. 1. 3. oo “oo” …………………………………………………………... 256

9. 1. 4. ay “ay” …………………………………………………………… 256

9. 1. 5. ah “oy” …………………………………………………………... 257

9. 2. Seslenme Ünlemleri ………………………………………………….. 258

9. 2. 1. ey “ey, hey” ……………………………………………………… 258

XVI

9. 3. Gösterme Ünlemleri ………………………………………………….. 258

9. 3. 1. mına “işte” ……………………………………………………...... 258

9. 3. 2. tee “ta” …………………………………………………………… 259

9. 4. Sorma Ünlemleri ……………………………………………………... 259

9. 4. 1. kana “hani” ………………………………………………. 259

9. 5. Cevap Ünlemleri ……………………………………………………... 259

9. 5. 1. ooba “evet” ………………………………………………………. 259

9. 5. 2. cok “yok, hayır” …………………………………………………. 260

9. 5. 3. ıras “doğru” ……………………………………………………… 260

III. CÜMLE BİLGİSİ ……………………………………………………… 261

1. CÜMLE …………………………………………………………… 261

1. 1. CÜMLENİN ÖGELERİ ……………………………………………... 261

1. 1. 1. YÜKLEM ………………………………………………………... 261

1. 1. 2. ÖZNE ……………………………………………………………. 264

1. 1. 3. NESNE …………………………………………………………... 265

1. 1. 3. 1. Belirtili Nesne ………………………………………………. 265

1. 1. 3. 2. Belirtisiz Nesne ……………………………………………... 266

1. 1. 4. YER TAMLAYICISI ……………………………………………. 267

1. 1. 5. ZARF ……………………………………………………………. 268

1. 2. CÜMLE DIŞI ÖGELER ……………………………………………... 269

2. KELİME GRUPLARI …………………………………………….. 269

2. 1. İsim Tamlaması ………………………………………………………. 270

2. 2. Sıfat Tamlaması ……………………………………………………… 273

2. 3. Sıfat-Fiil Grubu ………………………………………………………. 274

2. 4. Zarf-Fiil Grubu ……………………………………………………….. 274

2. 5. İsim-Fiil Grubu ………………………………………………………. 275

2. 6. Tekrar Grubu ………………………………………………………… 276

2. 6. 1. Unsurları aynı olan tekrar grupları ……………………………… 276

2. 6. 2. Unsurları yakın olan tekrar grupları ……………………………... 277

2. 6. 3. Unsurları zıt olan tekrar grupları ………………………………… 277

2. 7. Edat Grubu …………………………………………………………… 278

XVII

2. 8. Bağlama Grubu ………………………………………………………. 280

2. 9. Unvan Grubu …………………………………………………………. 281

2. 10. Ünlem Grubu ………………………………………………………... 282

2. 11. Sayı Grubu ………………………………………………………….. 283

2. 12. Birleşik Fiil …………………………………………………………. 284

3. CÜMLE TÜRLERİ ……………………………………………….. 286

3. 1. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER ………………………………… 286

3. 1. 1. Basit Cümle ……………………………………………………… 286

3. 1. 2. Birleşik Cümle …………………………………………………... 287

3. 1. 2. 1. Şartlı Birleşik Cümle ………………………………………... 287

3. 1. 2. 2. İç İçe Birleşik Cümle ……………………………………….. 288

3. 1. 3. Bağlı Cümle ……………………………………………………... 289

3. 1. 4. Sıralı Cümle ……………………………………………………... 290

3. 2. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER ……………………….. 291

3. 2. 1. Fiil Cümlesi ……………………………………………………… 291

3. 2. 2. İsim Cümlesi …………………………………………………….. 292

3. 3. YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER ………………………... 293

3. 3. 1. Kurallı (Düz) Cümleler ………………………………………….. 293

3. 3. 2. Devrik Cümleler ………………………………………………… 294

3. 4. ANLAMINA GÖRE CÜMLELER ………………………………….. 295

3. 4. 1. Olumlu Cümleler ………………………………………………… 295

3. 4. 2. Olumsuz Cümleler ………………………………………………. 296

3. 4. 3. Soru Cümleleri …………………………………………………... 297

İKİNCİ BÖLÜM

METİNLER VE AKTARMA ……………………………………………… 299

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DİZİN ……………………………………………………………………….. 850

SONUÇ …………………………………………………………………….. 1156

XVIII

KAYNAKLAR …………………………………………………………….. 1163

XIX

ÖNSÖZ

Bugün Çin Halk Cumhuriyeti içerisinde yer alan ve yüzyıllardır bu ülkenin

baskıcı politikasına rağmen varlıklarını, kültürlerini ve öz benliklerini yitirmeden

sürdürmeye devam eden Türk halklarından biri olan Kırgızlar, Çin’in Doğu Türkistan

Kızılsu Kırgız Özerk Bölgesinde ve Heilongjiang eyaletinin Fu-Yu ilçesinde

yaşamaktadırlar. Doğu Türkistan’da yaşayan Kırgızlar, Kırgızistan’da ve diğer

coğrafyalarda yaşayan akrabalarıyla aynı dili konuşup, aynı kültürü yaşarken, Fu-Yu

Kırgızlarının Moğolca ve Çince ile karışık Yenisey Kırgızcasından gelişen ve daha çok

Hakasça ve Altay diline yakın bir dil konuştukları görülmektedir.

Fu-Yu Kırgızları ile ilgili son yıllarda yapılan araştırmalarda bunların Doğu

Türkistan Kırgızlarıyla aralarındaki dil ve kültür farklılığı açıkça ortaya konulmuştur.

Fu-Yu Kırgızlarıyla ilgili ilk olarak E. R. Tenişev ile başlayan bu çalışmalar, Çin’de

yaşayan Kırgızlarla ilgili önemli çalışmalar yapmış olan Hu Zhen-hua ile devam etmiş,

daha sonra Remi Dor, G. Imart ve Claus Schönig gibi bilim adamları da bu

araştırmacılar arasına katılmıştır. Ülkemizde de Mehmet Ölmez ve yine Kırgızlar

üzerinde oldukça önemli araştırmaları bulunan Hülya Kasapoğlu Çengel, Fu-Yu

Kırgızları ile ilgili çalışmaları Türk bilim dünyasına tanıtarak, bu halkla ilgili bilgi

edinmemizde son derece önemli katkılarda bulunmuşlardır.

1450 kişilik bir nüfusa sahip olan Fu-Yu Kırgızları ile ilgili yapılan bu kadar

çalışmaya rağmen Doğu Türkistan’ın Kızılsu Kırgız Özerk Bölgesinde yaşayan ve

yaklaşık 150.000 nüfusa sahip olan Kızılsu Kırgızları hakkındaki çalışmalar ise oldukça

azdır. Son yıllarda Kırgızistan ve Çin’de, Kızılsu Kırgızları ile ilgili yapılan çalışmalar

henüz yeterli sayıda değildir. Diğer yandan yapılmış çalışmalara ulaşmak da oldukça

zordur. Belki de çalışmaların azlığı; kaynaklara ulaşmadaki güçlükler ve konuya yeterli

ilgi gösterilmemesinden kaynaklanmaktadır. Türkiye’de ise, Kızılsu Kırgızlarını konu

alan hiçbir çalışma yapılmamıştır. Biz de, literatürdeki bu boşluğun kapatılmasına

yardımcı olmak amacıyla, bu bölgede yaşayan Kırgız halkının dili, kültürü, yaşam tarzı

ve halk edebiyatı ürünlerinden örnekler vererek, Doğu Türkistan Kırgızlarını tanıtmayı

amaçladık.

XX

GİRİŞ

Dünyanın en eski uygarlıklarından birisi olan Çin, yaklaşık dört bin yıllık bir

tarihî geçmişe sahiptir. Ancak siyasî bir varlık olarak Çin İmparatorluğu, MÖ 221

tarihinde, birçok küçük krallığın bir araya gelerek “Qin” Hanedanını oluşturmasıyla (bu

isim Batı dillerine Çin olarak geçmiştir) kurulmuştur. Qin Hanedanı, emperyal

sisteminin yapısal ve coğrafi özelliklerine uygun biçimde giderek büyümüş ve yirminci

yüzyılda, 1911 tarihine kadar da varlığını devam ettirmiştir.1

Yunan Eyaletindeki Yuanmou’da kazı yapan arkeolog ve antropologlar Çin’de

bugüne kadar ortaya çıkartılmış en eski insan benzeri canlı olan ve bu bölgede yaklaşık

1.7 milyon yıl önce yaşamış bulunan “Yuanmou Adamı” nın kalıntılarını bulmuşlardır.

Dört yüz ile beş yüz bin yıl önce modern Pekin’in güney batısındaki Zhoukoudian’da

yaşamış olan “Pekin Adamı”, insanın temel özelliklerine sahipti. Çin’deki insanlar ilkel

toplumdan köle toplumuna, Çin’in ilk hanedanı olan Xia’nın kurulması ile M.Ö. 21.

yüzyılda geçti. Daha sonraki hanedanlar olan Shang (MÖ 16-11. yüzyıl) ve Batı Zhou

(MÖ 11. yüzyıl-770) döneminde köle toplumu daha da gelişti. Bu dönemi, köle

toplumundan derebeylik toplumuna geçişi simgeleyen İlkbahar ve Sonbahar ile Savaşan

Devletler dönemleri izledi. MÖ 221’de Qin Hanedanının ilk imparatoru olan Qin Shi

Huang, Savaşan Devletler Dönemine damgasını vuran bağımsız prenslikler arasında

düşmanlığa son verdi ve Çin tarihinde ilk merkezi, birleşik, çok etnik gruplu feodal

devlet olan Qin Hanedanını kurdu. Daha sonraki yıllarda hanedanlar birbirini izledi.

1840’daki Afyon savaşına gelindiğinde Çin, iki bin yılı aşkın süredir feodal bir devlet

olarak varlığını sürdürüyordu. 2

Japon ordusu, II. Dünya Savaşının sonunda yenilgiye uğramasıyla Çin’den

tümüyle çekildi. Japon tehdidinin ortadan kalkması ile birlikte kurulan milli ittifak

bozuldu ve komünist Kızıl Ordu ile General Shek önderliğindeki milliyetçi güçler

1 Kesselman, Mark& Krieger, Joel & Joseph, William A., Comparative Politics At The Crossroads, Lexington, D.C. Heath and Company, s. 371. 2 Shi, Qin , Çin, Yeni Yıldız Yayınevi, 1997.

XXI

arasında tekrar çatışmalar başladı. Çin iç savaşı yaklaşık üç yıl sürdü. Komünistlerin

köylüleri ayaklandırması sonucu savaşı komünistler kazandı ve 1 Ekim 1949'da Mao

Tse-tung, Tian An Men Meydanında bir bildiri okuyarak Komünist partisinin iktidara

geldiğini ve Çin Halk Cumhuriyetinin kurulduğunu Pekin'de ilan etti. 1954 yılında

Devlet Başkanı seçilen Mao, artık rejimin ideolojik güvencesi ve yeniden kavuşulan

birliğin simgesiydi.

Mayıs 1966 ile Ekim 1976 arasında devam eden kültür devrimi Mao Tse-tung

tarafından başlatılmış ve onun emirleriyle yürütülmüştür. Kültür devrimi ile hedeflenen;

partinin amaçlarının gerçekleştirilmesine engel olduğu düşünülenlerin, parti, ordu ve

bürokrasiden “temizlenmesiydi”. Bu doğrultuda, Çin’de yaşayan bir çok farklı

kökenlere sahip aydın, edebiyatçı ve bilim adamları üzerinde baskı ve yıldırma

politikası izlendi. Başta Müslüman Türk azınlık olmak üzere, ülkede yaşayan

azınlıkların eritilmesine çalışıldı.

Çin’de Nüfus ve Halklar

Bugün Çin, 1.3 milyar dolayındaki nüfusuyla, dünya üzerinde en fazla insanın

yaşadığı ülkedir. Bu rakam dünya nüfusunun % 22’sine karşılık gelmektedir. Ülkedeki

nüfus oranı Çinli % 91.9; Zhuang, Uygur, Hui, Yi, Tibetli, Miao, Mançu, Moğol, Buyi,

Koreli ve diğer etnik gruplar % 8.1 olarak dağılım göstermektedir. Dini inanç açısından

Çin’de, Taoizm, Budizm, İslamiyet ve Hıristiyanlık daha yaygındır. Standart Çince

veya Pekin lehçesi olan Mandarin, Yue (Cantonese), Wu (Shanghaiese), Minbei

(Fuzhou), Minnan (Hokkien-Taiwanese), Xiang, Gan, Hakka lehçeleri ve diğer yerel

diller de Çin’de konuşulan dillerdir. Okur yazar oranı ise % 86’dır. Çin, 56 dolayında

etnik grubun yaşadığı bir ülkedir. Azınlıklar, nüfuz açısından büyük farklılıklar

göstermektedir. Ülkenin hakim etnik unsurunu oluşturan Han etnik grubuna ait olanlar

ülkenin geneline yayılmış olmakla birlikte, ağırlıklı olarak Sarı Nehir, Yangtze Nehri ve

İnci nehri civarında yaşamaktadırlar. Ulusal azınlıklar az sayıda olmalarına karşın, çok

geniş bir alana yayılmışlardır. Yirmiden fazla etnik grubun yaşadığı Yunan Eyaleti en

fazla etnik grubun yaşadığı eyalettir. Çin’in bütün büyük kentleri ve büyük yerleşim

merkezlerinde iki veya daha fazla etnik grup birlikte yaşamaktadırlar. 1984’de Ulusal

XXII

Azınlık Bölgesel Otonomi Yasası ile merkezi hükümet tarafından özerk yönetim

bölgeleri oluşturulmuştur.3

Etnik azınlıkların eğitimine, program geliştirme, fon temini, öğretmen yetiştirme

gibi düzenleme ve destek önceliği ve önemi verilmiştir. Kırsal alanlardaki etnik

azınlıkların önceki eğitim durumlarını değiştirmek amacıyla, yatılı okulların

kurulmasına büyük miktarda fon harcanmaktadır. Yatılı okullarda, ortaokullarda,

politeknik okullarda, yüksek okul ve üniversitelerdeki özellikle yoksul öğrenciler için

bağışlar mevcuttur. 2002 yılında örneğin, 12 milyon yen tutarında bedava ders kitabı ve

30 milyon yen tutarında bağış bu tür yatılı okullarda verilmiştir. Etnik azınlıkların

karışık toplumlar halinde yaşadıkları Hotan, Kashi ve Aksu ve Kırgız Kızılsu Özerk

Bölgesindeki zorunlu eğitim dönemi kapsamındaki ilkokul ve ortaokul öğrencileri

ücretsiz eğitime tabidir.4

Çin’de çok sayıda dini cemaat yaşamaktadır. Yüz milyonun üzerindeki kişi

çeşitli dinlere inanmaktadır. Başlıca dinler arasında, Budizm, İslamiyet, Hıristiyanlık,

Taoizm, Şamanlık, Dongba dini (Nahi halkının dini), Hui (Han) dinleri gelmektedir.

Uygur, Kazak, Kırgız, Tatar, Özbek, Tacik, Dongxiang, Salar ve Bonan halkları İslam

dinine; Tibetliler, Moğollar, Lhoba, Moinba, Tu ve Yugurlar Budizme, az sayıda Miao,

Yao ve Yi ise Hıristiyanlığın çeşitli mezheplerine bağlıdır. 5

Çin’de önemli sayıda Müslüman azınlık yaşamaktadır. Bu kesimin başında

Şincan Uygur Özerk Bölgesinde yaşayan Türkler bulunmaktadır. Bugün Çin’deki

Müslüman nüfusun sayısını belirtmek son derece zordur. Bu yüzden, her rakam en

yakın tahmin olarak görülmelidir. 1980’de “Four Modernization”6 liberalleşme

hareketlerinin ortasında ve “Dörtlü çete” sonrası, Pekin bugün “azınlık milletleri”

olarak tanımladığı elli beş etnik grubun nüfus içerisindeki oranlarını ilan etmişti. Bu elli

beş azınlık içinde (ki Pekin tarafından toplam nüfuslarının 55.8 milyon veya Çin toplam

nüfusunun yüzde altısı olduğu belirtilmiştir) onu tanımlanmıştır ve bu on azınlık

3 Shi, age., s. 54. 4 http://www.china-embassy.org/eng/zt/zfbps/t36554.htm 5 Shi, age., s. 55. 6 Deng Xiaoping döneminde (1978) yapılan ve 2000 yılında Çin’i gelişmiş Batı ülkelerinin düzeyinin üzerine çıkarmayı hedefleyen program. Buna göre Çin’in büyük miktarda sermaye birikimi ve istikrarlı dış ilişkilere sahip olması öngörülmüş ve özellikle ABD ile iyi ilişkiler kurulması amaçlanmıştır.

XXIII

arasında yaygın din İslamiyet’tir. Bu on grup için hesaplanan rakamlar toplam on üç

milyonun çok az fazlası veya Çin toplam nüfusunun yaklaşık yüzde 1.3’ü olarak çıkar. 7

Çin’de, resmi adı “Şincan Uygur Özerk Bölgesi” olan Doğu Türkistan

bölgesinde yaşayan Müslüman-Uygur azınlığa yönelik, birçok bağımsız insan hakları

kuruluşları tarafından dünyanın dikkatine sunulmuş insan hakları ihlalleri, dini ve

kültürel özgürlüklere yönelik kısıtlamalar önemli sorunların başında gelmektedir.

1990’larda gerçekleşen bağımsızlık girişimlerinin (Baren ayaklanması, İli ayaklanması)

ardından Müslümanlara yönelik baskının daha da arttığı görülmektedir. Bu

ayaklanmaların tüm Doğu Türkistan sathına yayılması ve resmi görevlerde bulunan

Türklerin de bağımsızlık hareketine destek vermesi Çin'i fazlasıyla rahatsız etmiştir. Bu

süreçte, çok sayıda insan tutuklanmış, binlercesi de çalışma kamplarına gönderilmiş ve

idam dahil sert cezalara çarptırılmıştır.8

Çin, çok etnikli ve büyük bir ülke olmasından dolayı, etnik sorunlar da

yaşamaktadır. Çin’in en önemli sorunlarının başında Şincan (Doğu Türkistan)

bölgesindeki etnik sorunlar gelmektedir. Çin resmi verilerine göre bu bölgede 7.2

milyon Uygur Türkü yaşamaktadır. Ayrıca 500.000 kadar Uygur da, Çin’in komşuları

Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’a dağılmış durumdadır. Bununla birlikte,

Şincan’da Uygurlar yanında 1 milyonun üzerinde Kazak, 500.000 kadar da Kırgız

yaşamaktadır. Şincan’daki Uygurlar öteden beri, kendi anayurtlarında Çin egemenliği

altında yaşadıklarını; ulusal kültür ve kimliklerinin inkar ve asimile edildiğini, Çin

hükümetinin bölgeye sistemli olarak Çinli nüfus yerleştirdiğini, nükleer denemeler

nedeniyle bölgede ciddi sorunların yaşandığını iddia etmektedirler. Şincan’da bu

nedenlerle zaman zaman olaylar çıkmakta ve hükümet güçleri ile bölge halkı arasında

çatışmalar yaşanmaktadır. Şubat 1997 yılında Uygur direnişçiler ile hükümet güçleri

arasında büyük olaylar çıkmış ve birçok insan idam edilmiş ve binlercesi de

tutuklanmıştır.

Diğer yandan, Şincan (Doğu Türkistan) Uygur Özerk Bölgesinde ve Tibet’te

Müslüman ve diğer etnik-dini azınlıklara yönelik insan hakları ihlallerine yönelik ciddi

7 http://www.geocities.com/WestHollywood/Park/6443/China/Diversity/china5.html 8 http://www.doguturkistan.com

XXIV

iddialar bağımsız insan hakları izleme kuruluşları tarafından rapor edilmektedir. Çin

Anayasasının 36. maddesinde dini ve etnik azınlıkların anayasal güvence altında olduğu

belirtilmektedir. Ancak aynı maddede, devlet tarafından tanınmış olan yalnızca 5 dini

inanıştan söz edilmekte diğer dini inanışlar devlet koruması altına alınmamakta ve

“yasadışı” olarak sayılmaktadırlar.9 Bağımsız İnsan Hakları İzleme Örgütü Human

Rights Watch’un Nisan 2005’de hazırladığı raporda10, Şincan (Doğu Türkistan) ve

Tibet (Xizang) bölgesinde Müslüman ve Budistlerin ifade ve inanç özgürlüklerine ve

kültürel kimliklerine yönelik devlet baskısının devam ettiğine yönelik bilgiler

verilmekte ve bunun Çin tarafından bir devlet politikası olarak desteklendiğine işaret

edilmektedir 11

Özellikle 11 Eylül, sonrası tüm dünyada giderek güçlenen terörizm karşıtı akım,

bir çok ülkede insan haklarını sınırlayan eylemleri bir anlamda meşrulaştırmış, ifade

özgürlüğü, dini ve felsefi inançların baskılanması yönünde devletlere geniş bir hareket

alanı bırakmıştır. Çin de öteden beri uyguladığı asimilasyon politikalarına böylelikle

zemin hazırlamış ve kültürel kimliklere yönelik eritme ve baskı politikalarını

“terörizmle mücadele” perdesi altına sokmaya çalışmıştır. İnsan Hakları İzleme

Komitesi'nin Asya yöneticisi Brad Adams’a göre, “Terörizme karşı dünya çapındaki

kampanya Pekin’e ve Şincan’da daha da zalim bir rejim uygulamak için çok güçlü bir

bahane sağladı. Diğer Çin vatandaşları genişleyen bir din özgürlüğüne sahip olurken,

Uygurlar, tıpkı Tibetliler gibi, etnik-dinsel kimliklerinin kendilerini kontrol altında

tutma aleti olarak kullanılmasıyla karşı karşıya kalmaktadırlar.”12

Pekin’in genel politikası bu azınlık gruplarına Müslümanlar demekten kaçınmak

olmuştur ve gerekçesi de söz konusu azınlıkların birçoğunun artık “dine

inanmaması”dır. Ancak, bu yaklaşık on üç milyon rakamı Pekin’in Çin’deki toplam

Müslüman sayısına dair bugünkü resmi durum olarak kabul edilebilir (Pekin’in istatistik

vermediği Taiwan şehri hariç). Pekin tarafından 1953’te ortaya koyulan bu rakamdaki

bu artış bile, aynı dönemdeki toplam Çin nüfusundaki yaklaşık yüzde yüz artış

9 Spiegel, http://hrw.org/english/docs/2005/07/25/china11426.htm; 2005 10 Xinjiang (Doğu Türkistan) ve Tibet (Xizang) bölgelerindeki insan hakları ihlallerine yönelik ayrıntılı rapor için bk. Devastating Blows: Religious Repression of Uighurs in Xinjiang, April, 2005. http://hrw.org/reports/2005/china0405/ 11 http://hrw.org/reports/2005/china0405 12 http://hrw.org/turkish/docs/2005/04/11/china10455.htm

XXV

karşısında gerçekçilikten uzak bir şekilde küçüktür. Bunun yanı sıra, 1953’te sadece on

milyon Müslüman nüfus olduğu doğru olsa bile, artış oranlarının Han Çinlerindeki

artışa yetişememesi olası değildir. Tersine, Çin hükümdarlığının Hanlara uyguladığı katı

nüfus kontrol önlemlerinin azınlıklara uygulanmadığı göz önüne alındığında

Müslümanların sayıca Hanları geçeceği daha muhtemeldir. 13

Çin’de Azınlıklar 14

Hükümetin azınlıkları hoş tutma çabaları üç seviyede “özerk” azınlık yönetim

birimleri kurmayı içermiştir: kesim, bölge (zhou), ve kaza (xian). Özerk kesim, bölge ve

kazalar olarak tayin edilen Müslümanların yaşadığı alanlar aşağıdaki tabloda

gösterilmiştir.15

Özerk kesim, bölge ve kazalar olarak tayin edilen Müslümanların yaşadığı alanlar

AZINLIK EYALET ÖZERK ALANLAR KURULDUĞU

YIL

Ningxia Ningzia Hui Özerk Kesimi 1958

Gansu Linxia Hui Özerk Bölgesi

Zhangjiaquan Hui Özerk Kazası

1956

1955

Şincan Changji Hui Özerk Kazası

Yenqi Hui Özerk Kazası

1954

1954

Guizhou Weining Yi-Hui-Miao Özerk Kazası 1954

Hebei Dachang Hui Özerk Kazası

Mengcum Hui Özerk Kazası

1954

1954

Hui

Liaoning Fouxian Hui Özerk Kazası 1957

13 http://www.geocities.com/WestHollywood/Park/6443/China/Diversity/china5.html) 14 Bu bölümün yazılmasında büyük oranda http://kcm.co.kr/bethany_eng/a_code/china5.html ve www.china.org kaynaklarından yararlanılmıştır. 15 http://kcm.co.kr/bethany_eng/a_code/china5.html

XXVI

Qinghai Hualong Hui Özerk Kazası

Menyuan Hui Özerk Kazası

1954

1953

Yunan Weishan Yi-Hui Özerk Kazası 1960

Uygur Şincan Şincan Uygur Özerk Kesimi 1955

Şincan Ili Kazak Özerk Bölgesi

Barkol Kazak Özerk Kazası

Mulei Kazak Özerk Kazası

1954

1954

1954

Gansu Aksai Kazak Özerk Kesimi 1954

Kazak

Qinghai Haixa Moğol-Tibet-Kazak Özerk Bölgesi 1954

Dongxiang Gansu Dongxiang Özerk Kesimi 1950

Kırgız Şincan Kızılsu Kırgız Özerk Bölgesi 1954

Salar Qinghai Xunhua Salar Özerk Kesimi 1954

Tajik Şincan Taşkorgan Tajik Özerk Kesimi 1954

Özbek Şincan Yok

Bonan Gansu Qinghai Yok

Tatar Şincan Yok

Bu bölgeler büyük ölçüde ismen özerktir. Bu isimler altındaki azınlıklar yerel

hükümetlerde ve parti birimlerinde kayda değer ölçüde temsilciliğe sahipken, Han

genellikle aşırı kontrol sahibidir ve azınlıkları sindirmek ve güçlü bir Han mevcudiyeti

kurmak için tasarlanmış çeşitli sömürge stratejileri izler. Hiçbir durumda “özerk” bölge

sadece adını aldığı azınlıktan (veya azınlıklardan) oluşmaz ve bazı durumlarda aslında

Hanlar çoğunluktur. (Bu durum, örneğin, yaklaşık üçte biri Hui üçte ikisi Hanlardan

oluşan Ningxia Hui Özerk Kesimi için geçerlidir.)

XXVII

Yukarıda belirtildiği gibi, İslamiyet’in hakim din olduğu on azınlık resmen

tanımlanmıştır. Yine belirtildiği üzere bu on azınlığın tüm üyeleri İslamiyet’i

uygulamaz. Ancak İslamiyet bu on etnik kimliğin her birinin öyle büyük bir parçası

haline gelmiştir ki her grubun bireysel üyeleri herhangi bir nedenle İslamiyet’i

uygulamasalar bile “doğuştan” veya “kan” olarak Müslüman kabul edilirler; neredeyse

tüm durumlarda bu on azınlığın herhangi birinin üyeleri İslamiyet’i uygulamıyorsa,

hiçbir dini uygulamıyordur.

Çin’deki on Müslüman azınlığın her birinin soyu Çin bölgesel genişleme

politikasıyla Çin’e katılan ya ticari amaçlar için ya da Çin dışındaki çatışmalardan

kaçarak mülteci olarak veya Çin sarayına yardım etmek için gelen atalarından

gelmektedir. İslamiyet Çin’e “kılıçla” gelmemiştir ve birkaç istisna dışında,

Müslümanlar Çin’de zorla dini yayma çalışmalarında bulunmamışlardır.

On Müslüman azınlığın dokuzu Orta Asya kökenlidir; bunlar Uygur, Kazak,

Dongxiang, Kırgız, Salar, Tacik, Özbek, Bonan ve Tatardır. Bu dokuz azınlığın altısı

bugün Doğu Türkistan olarak bilinen, daha 1884’te Çin’in bir eyaleti haline gelen ama

Çin’in toplam yüzölçümünün altıda birini oluşturan bölgede yaşamaktadır; çok yakın

zamanlara kadar bu altı Müslüman grup Şincan nüfusunun yüzde doksanından oldukça

fazlasını oluşturuyordu.

Dokuz Orta Asyalı Müslüman azınlığın her biri hala, hepsi Altay dil ailesine

mensup kendi ana dillerini konuşmaktadır ve bu yüzden bunlar Çinceden oldukça

farklıdır. Dokuz azınlığın altısı Uygurlar, Kazaklar, Kırgızlar, Salarlar, Özbekler ve

Tatarlar kendi dillerini konuşurlar. Yıllar boyu eski Sovyetler Birliği ve Çin

hükümetlerinin Arap harflerini başka bir alfabe ile değiştirme çabalarına rağmen, yazı

dilinde Arap harfleri kullanılmaktadır. Çin’deki altı azınlıktan ikisi yani Kazaklar ve

Kırgızlar halen kırsal göçebe hayvancılık hayatı sürerken, bu altı azınlığın dördü yani

Uygurlar, Özbekler, Tatarlar ve Salarlar ise yerleşik hayata geçmiş, ya tarımla

uğraşmakta ya da kentsel vahalarda yaşamaktadırlar. Şincan’da da, en çok eski

Sovyetler Birliği ve Afganistan sınırının ötesinde yaşamakta olan Farsça konuşan

Tacikler bulunur.

XXVIII

Orta Asya kökenli geri kalan iki Müslüman grup Gansu eyaletinden Dongxiang

ve Bonanlardır ve bunların her ikisi de kendi ayrı Moğol dillerini konuşurlar. Kırsal

alanlarda çobanlık yapan diğer Moğollardan farklı olarak hem Dongxiang hem de

Bonanlar yaşadıkları Han etkisi altındaki alanların özelliği olan yerleşik tarımsal

modelleri benimsemiştir. Dongxianglar, Şincan’dan daha fazla Han etkisi altında olan

bir alanda yaşayan Türk Salarlar gibi, Hanlar arasında cesaret, saldırganlık ve

dayanışma gibi konularda üne sahiptir ve yirminci yüzyılın başlarında ortaya çıkan

Müslüman ayaklanmalarında aktif rol oynamışlardır.

Doğu Türkistan’da Yaşayan Kırgızların Tarihi

Çin’de yaşayan Kırgızların bu topraklara ne zaman geldiğine dair çeşitli görüşler

mevcuttur.

V.V. Barthold’a göre Gengun (Kırgız) devletinin asıl yaşadıkları yer, Hunların

700 km. batısında veya Çeşi ve Gusu bölgesinin kuzeyinde bulunmaktadır, yani şu

andaki Doğu Türkistan’da bulunan Turfan bölgesidir. Barthold Çin kaynaklarına

dayanarak Kırgızların sadece Yenisey’de değil daha güneyde, şu anki adıyla Kırgız-Nor

gölünün etrafında da yaşadıklarını belirtmektedir.16

Kazak araştırmacı Çokan Valihanov’un, Kırgızların Doğu ve Batı Türkistan’ın

en eski yerleşik halklarından olduğu ve Anciyan dağlarından Kaşgar bölgesine kadarki

topraklarda sürekli yer değiştirerek göçebe bir hayat sürdürdüklerine dair bilgilerine

dayanarak, Enesay Kırgızlarıyla Orta Asya Kırgızlarının farklı milletler olduğunu

söyleyen Biçurin; Enesay’daki Kırgızlara Çince kaynaklarda “Buyrut” dendiğini, Orta

Asya ve Tibet’in güneyinde V.-VI. asırlarda yaşayan Kırgızların ise “Bolu”, “Bulu”

veya “Bolyu” olarak geçtiğini ifade eder.17

A.X. Margulan, Ç. Valihanov’un tespitlerinden yola çıkarak Kırgızların siyasi

birlik merkezlerinin şu anki Doğu Türkistan’da bulunan Urumçi şehrinin olduğunu

16 Vasiliy Vladimiroviç Bartold, İzbrannıe Trudı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, Bişkek, 1996, s. 179. 17 Biçurin, İ.Y., Opisaniye Djungari Vostoçnogo Turkistana Drevnem i Nıneşnem Sostoyanii, San-Petersburg, 1829, s. 36.

XXIX

belirterek, bunun sebebini, Tanrı dağlarına göç eden halkların burada yaşayan yerel

halka Kırgız adını vermeleri olarak göstermektedir.18

Hu Zhenhua’ya göre “Kırgız” bu milletin kendine verdiği isimdir. Çin tarih

kitaplarında “Likun”, “Jiankun”, “Hegu”, “Qigu”, “Xiajiası”, “Qierjisi”, “Jilijisi” gibi

değişik şekillerde geçer. Bu isimlerin hepsi de “Kırgız” sözcüğünün değişik devirlerdeki

Çince telaffuzlarının farklı şekilleridir. Qing devrinde (1644-1911) Kırgızlara “Bulute”

denirdi. Qing devri Çince tarih kayıtlarında Tanrı dağlarının güneyindeki Kırgızlar

“Batı Bulute”, aynı dağın kuzeyindeki Kırgızlar ise “Doğu Bulute” şeklinde

adlandırılmaktadır. Kurtuluştan sonra (1949’dan sonra) bu milletin kendine verdiği

ismin Çince sözlük çevirisi dikkate alınarak “Kırgız” adını almıştır. Günümüzde Çince

yayınlarda sıkça görülen “Jierjisi” şeklindeki telaffuz ise daha çok başka ülkelerde (Çin

dışındaki ülkelerde) yaşayan Kırgızlar için kullanılmaktadır.19

Yapılan diğer bir araştırmaya göre Kırgızların ataları Yenisey Irmağının üst

kesimlerinde yaşamaktadır. Milattan sonra altıncı yüzyılın ortalarında Kırgız kabilesi

Türk Hanlığının yönetimi altındadır. Tang Hanedanlığı (618-907) Doğu Türk Hanlığını

yendikten sonra, Kırgızlar hanedanlıkla temasa geçmişler ve 7’inci yüzyılda Kırgız

toprakları resmi olarak Çin topraklarına katılmıştır. 7’inci yüzyıldan 10’uncu yüzyıla

kadar Kırgızlar Çin Hanlığı ile çok sık iletişim kurmuşlardır. Davul, sheng (kamış

boru), bili (kamıştan ağızlığı olan bambu bir çalgı) ve panling (bir tefe bağlanmış bir

grup zil) gibi müzik aletleri Kırgızların oldukça yüksek bir kültür düzeyine ulaşmış

olduklarını gösterir. Taş kitabeler üzerindeki eski Yenisey yazıtlarına göre, Kırgızlar

tabaka toplumu geliştirdikten sonra belirgin bir kutuplaşma ve sınıf düşmanlığı ortaya

çıkmıştır. Giyecek, yiyecek ve oturulan evler zenginlikte belirgin farklılıkları

göstermektedir ve “mülkiyet”, “kiracı”, “sahip” ve “köle” gibi kavramların karşılığı

olacak sözcükler vardır. Liao ve Song hanedanlıkları sırasında (916-1279) Kırgızlar,

“Xiajias” veya “Xiajiaz” olarak kayıtlara geçmişler. 12. yüzyılın sonlarında Cengiz

Kağan’ın doğuşuyla, Xiajias, Han tarih kitaplarına, halen Yenisey Irmağı vadisinde

yaşayan “Qirjis” veya “Jilijis” olarak geçmiştir. Yuan Hanedanlığından (1206-1368)

Ming Hanedanlığına (1368-1644) kadar Jilijisler, hala göçebe hayvancılıkla geçimlerini

18 Abramzon, Kırgızdar, C.II, Kırgızstan Basması, Bişkek, 1993, s. 25. 19 Muhammed Hu Zhenhua, Keerkezıyu Jianzhı (Kırgızcaya Giriş), Millet Yayınevi, Pekin, 1986. s. 1.

XXX

sağlamalarına rağmen, yukarı Yenisey bölgesinden Tianshan Dağlarına göç etmişler ve

en yoğun nüfuslu Türkçe-konuşan kabile grupları haline gelmişlerdir. 15. yüzyıldan

sonra halen kabile ayrımları olmasına rağmen, Tianshan Dağlarındaki Jilijis kabileleri

birleşmiş bir mevcudiyet göstermişlerdir. Qing Hanedanlığının (1644-1911) ilk

zamanlarında, yukarı Yenisey bölgesinde kalan Kırgızlar, akrabaları ile birlikte

yaşamak için Tianshan Dağlarına göçmüşlerdir. Bir çoğu da Hindukush ve Karakorum

Dağlarına taşınmıştır. Bu sırada bazı Kırgızlar memleketlerini terk edip Kuzeydoğu

Çin’e göç etmiştir. 1758 ve 1759’da Doğu Bulut’ın Sayax ve Sarbagex kabileleri ve

Batı Bulut’ın Edegena kabilesi ve başka 13 kabile –toplam 200.000 kişi- Issyk Kul

kırsal bölgesine girmişler ve kendilerinden Qing’e tabi olmaları istenmiştir. 20

Belek Soltoneyev de Kızıl Kırgız Tarıhı adlı çalışmasında, MÖ birkaç asır

önceden Şincan’ın Koton şehrinde “Bulu” adında Kırgızların yaşadığını belirterek bu

Kırgızların siyasi durumunun çok iyi olduğunu ve Çin hükümdarları ile iyi ilişkiler

içinde olduklarını ifade eder. Soltoneyev’e göre Kırgızlar; M.S. 3. asra kadar Tanrı

dağlarındaki Turfan şehrine kadarki bölgede yaşamışlardır. Yenisey Kırgızlarının büyük

devlete sahip olduğu dönemde 10. asırda günümüzdeki adıyla Aksu, Turfan şehirleri

Kırgızlara bağlıdır. Bu bilgiye göre 10. asırda bu bölgede Kırgızların yaşadığı

görülmektedir. 16. asrın başında Isık-Köl Kırgızlarının hanı Muhammed Haydar

zamanında Kırgızlar yenilgiye uğrayınca Moğol hanları Kırgızları, Aksu, Turfan, Kuça,

Karaşaar’a dağıtmıştır. Sonra tekrar Isık-Köl’e dönenler de olmuştur. 1744 yılında İle

nehrinin Kıpçak Kırgızları Kalmuklardan baskı görmüştür. Kalmuklardan kaçarak Kuça

şehrini ele geçirmişlerdir. Kuça dağında Kırgız kayası adındaki kayaya ağaç döşeyerek

yol yapmışlardır. Koton şehrinin güney yönüne geçen Kuça, Saya şehirlerindeki Uygur

yaşlılarının anlattıklarına göre bu yol iki yüz sene önce yapılmıştır. Tarım nehrini geçip

Koton nehrinin sahilinden Koton şehrine çok sayıda Kırgız göç etmiştir. Bu Kırgızlar

Tarım nehrinde bulunan Saya şehrine geçmişler. Bundan dolayı Uygurlar buraya Kırgız

geçidi adını vermişlerdir. Günümüzde de Koton şehri ile Yarkın şehrinin arasındaki

dağlarda Teyit, Kesek, Kıpçak boyları gibi Kırgız boyları mevcuttur. Kıpçaklara ise

Toru Aygır Kıpçakları adı verilmektedir. 1750’de bu göç eden Kıpçak Kırgızlarını geri

20 http://chineseculture.about.com/library/china/ethnic/blsethnic020.htm.

XXXI

vermesini Kaşgar hanından Kalmuk hanı istemesine rağmen reddedilmiştir. 1864’de

Candıralı Kalpakovski Isık Köl’e geldiğinde Çin’e bağlı olan Çerik Kırgızlarının beyi

Turdake’den Ruslara geçmelerini istemiştir. Fakat kötü hava şartları yüzünden geçitlerin

kapanmasından dolayı Rus askerleri gelememiştir. Moğolistan’da yaşayan binlerce

Kırgız ailesinin 1916’da Çin’e sığındığı bilinmektedir. Fakat onların nereye yerleştikleri

hakkında bilgi yoktur. 1916’da Çin’e gidenler hakkında onları gören Kaşgarlı

tüccarların anlattıklarına göre Tibet’te en az 30-40 bin Kırgız ailesi bulunmaktadır.

Buradaki Kırgızlar, dilini muhafaza eden, Arap harflerini kullanmayan, Şamanizme

inanan insanlardır. Bulundukları yerlerin, Koton şehrinin doğusu ve Suncu ile Çerçen

şehirlerinin batısındaki dağlar olduğu söylenmektedir. Hayvanları bol ve avcılıkları çok

iyidir. Bu bilgide Tibet’te Moğol, Kırgız, Çin ve Hinduslar yaşamaktadır. Batı Çin’de

göçebe olan 20.000, yerleşik olan 5000 ailelik bir Kırgız nüfusu vardır. Onlar Koton

dağının eteklerinden başlayarak Yarkent, Kaşgar, Maral Başı, Kelpin ve Turfan

şehirlerinin dağlarında yaşarlar. Boyları Teyit, Nayman, Kesek, Kıpçak, Karabagış,

Çonbagış ve Çerik gibi Kırgız boylarıdır. Bunun dışında kalan İle nehrindeki 1000 aile

Bugu, Sayak Kırgızlarıdır. Yerleşik hayata geçenler Kuşçu, Saruu, Muŋduz, Noygut

boylarıdır. Şaya ülkesindeki köylü Kırgızları kendilerinin hangi boydan olduklarını

bilmezler, sadece Kırgız olduklarını bilirler.21

Diğer bir kaynağa göre, Kırgız halkı Kızılsu, Wensuü Pishan, Tekes ve

Emin’deki birbirine yakından bağlı toplumlarda yaşar ve 2000 yılı aşkın bir süre önce

ataları kuzey Çin’deki Yenisey Irmağının yukarı kesimlerinde göçebe bir hayat sürerdi.

Altıncı yüzyılda bu insanlara “Xiagasi” denilirdi. Daha sonra Tang Hanedanlığı

tarafından yönetildiler. 840 yılında Huihe halkını yenerek Xiagasi Hanlığını kurdular ve

bir zamanlar etkileri çok uzaklara kadar yayıldı. Yedinci ve onuncu yüzyıllar arasında

Han milleti ile sık sık alışverişte bulundular. Yuang ve Ming hanedanlıklarında Kırgız

halkı Yenisey Irmağının yukarı kesimlerinden Tianshan Dağlarına taşındı ve bundan

sonra hep orada yaşadılar. 14 Temmuz 1954’te Kızılsu Kırgız Özerk Bölgesi kuruldu.22

21 Belek Soltonoyev, Kızıl Kırgız Tarıhı, Ala Too Dergisi, s. 105-106. Yazar bu bilgileri “Nastolnıy Slovar”, Raboçee İzdatelstvo, Priboy, Lenizdat, 1926. str. 293. “Tibet”, “Nastolnıy Slovar”, Raboçee İzdatelstvo, Priboy, Lenizdat, 1926. str. 294. “Tibet” adlı kaynaktan aldığını belirtmektedir. 22 The Kirgiz Nationality, www.en.chinabroadcast.cn/1702/2005-2-18/51@161516.htm

XXXII

Bütün bu bilgilerde Kırgızların bu bölgelerde çok önceden beri yaşadıkları ve

hatta bazı kaynaklarda Kırgızların asıl merkezlerinin Doğu Türkistan toprakları

olduğunun iddia edildiği görülmektedir. 1916 yılında yaşanan “Ürkün” 23 olayından

sonra da Doğu Türkistan’a bir göçün olduğu fakat bu kaçanların büyük çoğunluğunun

uzun yolda açlıktan ve soğuktan kırıldıkları, çok az bir kısmının buraya ulaşabildiği,

ancak Sovyetler Birliği kurulduktan sonra yeniden topraklarına geri döndüğü de

kaynaklarda yer alır.

Nüfus Dağılımı ve Kırgızların Yaşadıkları Bölgeler

Doğu Türkistan’da yaşayan Kırgızların nüfusu hakkında çeşitli kaynaklarda

farklı rakamlara rastlanmaktadır. Çin politikasının, burada yaşayan halklara azınlık

haklarının verilmemesi için sayılarının da dünyaya eksik olarak bildirilmesi de göz

önüne alınacak olursa Doğu Türkistan Kırgızlarının tam olarak nüfuslarının ne olduğu

hakkında güvenilir bir bilgiye sahip değiliz.

Hu Zhenhua, Çin’deki Kırgızların toplamının 1982 sayımlarına göre 114.000

olduğunu belirterek, bunların yüzde seksenine yakın bir kısmının Şincan (Şincang)

Uygur Otonom Bölgesi Kızılsu Kırgız Otonom İlinde toplanmış durumda olduğunu,

Otonom bölgenin güneyinde yer alan Wushe, Wensu, Baicheng, Hotan, Boshan,

Shache, Yingjisha, Shufu, Taşkurgun Tacik Otonom İlçesi ve Kuzey Şincang’da

bulunan Tekesı, Zhaosu, Xinyuan, Wenquan, Emin, Chabuer Xibo Otonom İlçesi,

Urumçi, İli gibi ilçe ve şehirler ile Heilongjiang eyaletinin Fuyu ilçesinde de Kırgızların

yaşadığını ifade eder.24

Matikeyev Kurmanalı, tarihte Kırgızların büyük bir kısmının Kakşaal ve Terek

dağlarına yerleştiklerinden ve bu Kırgız vilayetinde 130.000 Kırgızın yaşadığından

bahseder. Kurmanalı’ya göre Kuen-Lun dağının batısında 70-80 aile, Heilongjang

bölgesinde 116 aile, Orkşar dağının eteklerinde 1500 Kırgız vardır ve Tekes, Kunduz,

Kulca, Urumçi, Bayımbulak, Mongol Altayında ve Tibet’te de yaşamaktadırlar.

Kurmanalı, Tarim nehrinin aşağısında ve Lobnor gölünün etrafında az sayıda Lobu

halkı denilen bir halktan bahsederek bunların Kırgızlar ve Moğollardan ortaya çıktığını,

23 Ürkün olayı hakkında geniş bilgi için bk. L.V. Lesnaya, 1916. cılkı Kırgızstandagı Kötörülüş, Bişkek, 1996. 24 Muhammed Hu Zhenhua, age., s. 1.

XXXIII

gelenek ve göreneklerinde iki halkın da özelliklerini görmenin mümkün olduğunu ve

bunların kendilerine Kırgız dediğini, daha çok Kırgızlara yakın olduğunu belirtir.

Geçimlerini balık avı, avcılık ve halk hekimliği ile sağlarlar. Kurmanalı’nın anlatımına

göre; “Kırgızlar Şincang’ın güneybatısında Tanrı dağları, Altay dağlarının eteklerinde

yaşayıp genellikle geçimini hayvancılıkla geçirirler. Bu bölge Kızılsu Kırgız Otonom

Vilayeti olarak adlandırılır. Başkenti Artuş şehridir. Kırgızlar günümüze kadar boylara

bölünerek belli yerlerde yaşarlar. Kakşaal dağlarında Çerik, Kara Terek vadisinde ve

Kızıl Oy’un etrafında Adigine boyu, Kulca, Turfan, Tekes, Künes’te ise Bugu, Sarbagış

ve Solto boyları yaşamaktadır. Kuen-Lun’un batısında yaşayan Kırgızlar ise kendilerini

boy adından değil, yaşadıkları yerin adını söyleyerek Sarıkollu, Pamirli Kırgız diye

tanıtırlar. Tibet, Altay, Heilongjang’da yaşayanlar sadece Kırgız olduklarını söylerler.

Onların nüfusu Kırgız vilayetinde yaşayan Kırgızların nüfusundan sayılmıyor. Bundan

dolayı Çin’de yaşayan Kırgızların nüfusu 130.000 olarak geçmektedir. Bu bölgede

yaşayan Kırgızlar da nüfusa katılırsa daha kalabalık olurlar. Şincandakiler dedelerinden

beri buranın yerlileridir. 1916’daki Ürkün isyanında gelenler 1917 devrimi ve İkinci

Dünya savaşı döneminde gelenler de burada yaşarlar. Boylar halinde yaşama

sebeplerinden biri coğrafi zorluklar ve iletişimin zor olduğundandır.”25

Çinli araştırmacılar Du Runkun ve Go Binyang ise 1980’deki istatistiklere

bakarak Kırgızların nüfusunun 109.000 olduğunu, b