ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті

Б.Т.Есілбаева, В.Н.Кислицкая, Е.С.Татина, Ш.Е.Турысбекова

МЕДИЦИНАЛЫҚ АРАХНОЭНТОМОЛОГИЯ (отрядтар: тарақандар, биттер, бүргелер, қандалалар)

(Оқу-әдістемелік құралы)

Қарағанды 2011

ӘОЖ 576.8КБЖ 52.62 Е 78

Рецензенттер: Г.М. Тыкежанова – физиология кафедрасының меңгерушісі, академик «Е.А.Букетов» атындағы ҚарМУ, б.ғ.к., доцентМ.Г. Калишев - жалпы гигиена, экология және тағамдану гигиенасының курс меңгерушісі, ҚММУ, м.ғ.к., доцент.Н.У. Танкибаева - ҚММУ ғылыми бөлімінің бастығы, б.ғ.к., доцент.С.Б. Ахметова – микробиология және иммунология кафедрасының меңгерушісі, ҚММУ, м.ғ.к., доцент.

Е 78. Есілбаева Б.Т., Кислицкая В.Н., Татина Е.С., Турысбекова Ш.Е., Медициналық арахноэнтомология (Отрядтар: тарақандар, биттер, бүргелер, қандалалар). – Оқу-әдістемелік құралы. – Қарағанды. ҚММУ– 2011 - 44 б.

Оқу-әдістемелік құралындағы материал «Арахноэнтомологияның таңдамалы сұрақтары (тарақандар, биттер, бүргелер, қандалалар)» элективті пән бойынша жұмыс бағдарламасына сәйкес және «Жалпы медицина» мамандығы бойынша 3-ші курс студенттерінің оқулық құралы ретінде ұсынылған.

ӘОЖ 576.8КБЖ 52.62

ҚММУ Әдістемелік кеңесімен мақұлданып, басылымға ұсынылды Хаттама № 8 07. 04. 2011ж ҚММУ Ғылыми кеңесінің отырысында қабылданды Хаттама № 10 19. 05. 2011ж 

2

© Б.Т. Есілбаева, В.Н.Кислицкая, Е.С.Татина, Ш.Е. Турысбекова, 2011 жМАЗМҰНЫ

Кіріспе................................................................................................................... 4Ғылыми жіктелуі..................................................................................................

4

Тараќандар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы....................................... 4Тарақандармен күресу жолдары және олардың алдын-алу шаралары.......... 8Биттер отрядының жалпы сипаттамасы............................................................ 9Биттердің медициналық маңызы........................................................................

14

Биттермен к‰ресу жолдары................................................................................

17

Бүргелер отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы...........................................

20

Бүргелердің медициналық маңызы....................................................................

22

Қандалалар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы.......................................

25

Тестік тапсырмалар.............................................................................................

34

Әдебиеттер...........................................................................................................

42

3

I. Кіріспе

Медициналық паразитологияның бір бөлімі «Медициналық арахноэнтомология», адам ауруларының қоздырғыштарын және табиғи резервуарларды тасымалдайтын буынаяқтылар типінің өкілдерін зерттейді.

Келешек дәрігерлер үшін паразиттің түрін дұрыс анықтау өте маңызды, яғни дұрыс диагноз қоюға көмектеседі, өз кезегінде емдеу әдістерін анықтайды. Паразиттер адамның кез-келген мүшесін зақымдауы мүмкін, әртүрлі мамандықтағы дәрігерлер паразитарлық аурулармен кездеседі. Морфологиясын, даму циклін, таралуын, паразиттердің орналасуын білу келешек дәрігерлер үшін аурудың симптомдарын оқып білу, диагноз қою, емдеу және алдын-алу шараларын білу үшін қажетті, сондықтан медициналық арахноэнтомология кешенелі медико-биологиялық пәндердің бірі болып табылады.

II. Ғылыми жіктелуі

Тип: Буынаяқтылар (Arthropoda)Тип асты: Кеңірдекпен тыныс алушылар (Tracheata)Класс үсті: АлтыаяқтыларКласс: Жәндіктер (Insecta)Отряд: Тарақандар (Blattoidea)Түрлері: Сары тарақан (Blatta germanica) Қара тарақан (Blatta orientalis) Американдық тарақан (Periplaneta americana)Отряд: Биттер (Anoplura)Түрлері: Бас биті (Pediculus humanus capitis) Киім биті (Pediculus humanus humanus) Шап биті (Phthirus pubis) Отряд: Бүргелер (Aphaniptera)Отряд: Қандалалар

III. Тараќандар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы

Тарақандар (тарака ́ндар, латынша Blattoptera, немесе Blattodea) жєндіктер отрядасты, тараќантєрізділер отряды. Кейбір энтомологтар тараќандарды жеке отряд ретінде ќарастырады (сурет 1).

Геологиялық тарихы. Тарақандар палеозойдың шүгінділеріндегі көп-теген әртүрлі жәндіктердің іздері,

4

қарашегіртке қалдықтары болып табы-лады. Тарақандар – ең ерте Polynepteraдан таралған. Палеозойлық және көп-теген мезозойлық түрлері ұзын жұмыртқасын салумен ерекшелінді. «Қазіргі» тарақандарға ұқсас түрі сырттай қысқа жұмыртқа салушы, ерте меледе пайда болып, кайназой кезінде толықтай жойылып кетті.

Сурет 1 - Сол жақта сары тарақанның аталығы және аналығы дернәсілі бар пілләға салып көтеріп жүреді, оң

жақта қара тарақан ұрпағымен біргеЌ±рылысы. Денесі жалпаќ, сопаќша, ±зындыѓы 4 мм ден

9,5 см-ге дейін жетеді. Басы ±шб±рышты немесе ж‰ректєрізді, жалпаќ. Ауыз аппараты кеміргіш.

Тараќандардыњ мыќты жаќ с‰йектері, хитинді тістері жаќсы дамыѓан. Денесі – бас, кµкірек ќ±рсаќќа бµлінген. Кµкірек бµлігі 3 сегменттен (бунаќ-тан) т±рады, єрбір бунаѓында 1 ж±п, барлыѓы 3 ж±п аяѓы бар. 2-ші, 3-ші бу-наќасты ќанаттар ж±бы орналасќан. Ќ±рсаѓында 6-12-ге дейін бунаќ болады.

Кµкірегіне жалѓасќан ќозѓалмалы басы бар, онда ж±п м±ртшасы, ауыз аппараты, басыныњ екі б‰йірінде ірі екі кµзі (жәй жєне к‰рделі) бар. Ауыз м‰шелерініњ ќ±рылысы ќоректену т‰ріне байланысты: кеміргіш – шайнайтын, тесіп жєне жалап – соратын болып келеді. М±ртшалары ±зынша, кµп б±наќты (сурет 2).

5

Сурет 2. Сары тарақанЌанаттары кµкірегініњ ортањѓы жєне артќы бµліктерінде

орналасады. Кейбір жєндіктерде ќанаттардыњ екі ж±бы да жаќсы дамыѓан. Ќос ќанатты-лар ±шу ‰шін бірінші ж±бын ѓана ќолданады, кейбіреулерінде екінші ж±бы жойылѓан, олардыњ кішкентай рудименттері – ызыњдаѓыш ретінде саќталѓан, олар кейде тепе-тењдік м‰шесі болып табылады. Ќанаттарында кµлденењ жєне жіњішке µзектер бар, олардыњ ішінде нервтер, трахеялар µтеді.

Аяќтары ж‰гіргіш, 5-бунаќтардан т±рады. Ќ±рсаќ бµлімі тыѓыз, ±зынша, 8-10 тергиттен жєне 8-9 (аталыѓы) немесе 7 (аналыѓы) стерниттен т±рады.

Биологиялық іс єрекеті. Паразитті емес синантропты тараќандар т‰рлері адамдар мекендейтін экологиялыќ жаѓдайы баржерлерде болады, олар маусымдыќ табиѓат µзгерісіне тєуелсіз, µйткені ќоректенулері ќолайлы. Олардыњ т±раќты мекен ортасы болады, сондыќтан сол ортаѓа бейімделгіш (ж±мыртќа салуына, µздерініњ іс-єрекетіне ќолайлы). Осыѓан байланысты эволюциялыќ регресске ±шырамайды. Кµптеген тараќандар жылу с‰йгіш тропикалыќ, субтропикалыќ µњірден шыќќан, олардыњ біразы ќорек ретінде азыќ-т‰лік ќалдыќтарын, ќиды пайдаланады. Сондыќтан олар инфекциялыќ жєне паразиттік ауру ќоздырѓыштарын механикалыќ т‰рде тасымалдануылар болып саналады. Вирустар, бактериялар, ќарапайымдылар цистасын, ќ±рт-тардыњ ж±мыртќаларын аяќтарына жабыстырып, (асќорыту жолдарында кµбеймей-аќ), адам денесіне тасымалдайды.

Тараќандар – жылы с‰йгіш жєне ылѓалды с‰йетін, µте жылдам жєндік-тер. К‰ндіз тастыњ астында немесе т‰скен жапыраќтардыњ астында тыѓылып жатады. Тараќандар тµзімді жєндіктер болып табылады. Кейбір тараќандар айлап

6

тамаќсыз µмір с‰ре алады. 45 минутқа демін ұстап тұрады және жүрек соғуы төмендейді.

Тараќандар жынысты жєне партеногенетикалыќ жолмен кµбейеді. Аналыќтар ж±мыртќаларын піллєѓа салады. ¦рыќ бірнеше ай бойы дамиды (сурет.3). Мысалы, сары тараќанныњ ±рыѓы +22 C температурада 172 к‰н ішінде дамиды, жоѓары температура метаморфозды тездетеді, тµменгі температура бєсењдетеді. Толыќ емес метаморфоз, ќанатсыз дернєсіл т‰рлері ересек т‰рлерінен айырмашылыѓы; бірнеше айлар бойы дамиды (сары тара-ќан) 4 жылѓа дейін (ќара тараќан), осы кезењде 5 – 8 рет, 8 немесе одан да тµмен температурада µледі

Таралуы жєне кµбеюі. 5000-дай т‰рі белгілі; єсіресе кµп т‰рлері тропик-терде жєне субтропиктік аймақтарда кездеседі. Қазіргі ТМД территория-сында 55 т‰рі бар. Орта Азияда жєне Ќырымда кездеседі.

Сурет 3. Кейбір тараќандардың аналықтары құрсақтың соңында пілләсін алып жүреді

Адаммен ќарым-ќатынасы Тараќандар – т‰нгі жєндіктер, к‰ндіз жылы

орындарында, ќарањѓылау жерлерде тыѓылып жатады. Америкалыќ тараќандардыњ ішегінде тырысќаќ вибриондары 75 саѓаттан 15 к‰нге дейін тіршілігін саќтай алады (сурет 4).

7

Сурет 4 - Үлкен тарақан кейде қоңыржай елдерге бананмен бірге әкелінеді.

Олар дизентерия микробын да таратады, дизентерия микробы 10 к‰нге дейін тіршілігін жоймай саќталады, тіпті іш с‰зегініњ таяќшалары да 2-3 к‰нге дейін тараќандар ішегінде µлмей, індетті таратуѓа себепкер болады. Кейбір тараќандар єр т‰рлі ќоќыстармен, сонымен ќатар адам нєжісімен де ќоректенеді, сондыќтан кµптеген инфекциялыќ ауруларды таратады (мысалы дизентерия). Тараќандар ±заќ уаќыт сусыз жєне тамаќсыз µмір с‰ре алады: сары тараќандар 3-40 к‰н, ќара тараќандар – 4-70 к‰н, туркестандық тара-қандар – 4-100 к‰нге дейін (дернєсілдері 70 к‰нге дейін тамаќсыз µмір с‰ре алады ).

Бір ќатар синантропты тараќандар т‰рлері адамдар мекендейтін жер-лерде болады, мысалы, сары тараќан (прусак), ќара тараќан.

Бµлмелерде тіршілік ететін тараќандар нанмен, жемістермен, етпен т.б. таѓамдармен ќоректенеді. Кµбінесе олар ќоќыс, адам нєжістерімен де ќорек-тенеді, сондыќтан ауру тудыратын микроорганизмдерді тасымалдауы м‰м-кін. Тараќандардыњ зияндылыѓы – тері ќабаттарын кеміріп, ыдырау µнім-дерімен ластанып, гельминттердіњ, ішек инфекцияларыныњ (мысалы дизенте-рия) ќоздырѓыштарын ж±ќтыру м‰мкіндігімен байланысты. Тараќандардыњ кµп мµлшері т‰нде ±йыќтап жатќан адамѓа шабуы м‰мкін (кµбінесе балаларѓа) жєне дененіњ ашыќ жерлерініњ эпидермистерін тістейді. Сары жєне ќара тараќандар адамныњ сыртќы есту м‰шесі арќылы µтіп, дабыл жарѓаѓын, ќатты тітіркенуді шаќырады.

8

IV. Тарақандармен күресу жолдары және алдын-алу шаралары

Ењ алдымен санитарлыќ гигиеналыќ нормаларды саќтау жєне өндірістер мен ‰йлердіњ, азыќ-т‰ліктіњ ќалдыќтарын жинау, сонымен ќатар, су ќ±быр-ларыныњ µткізгіштігін єсіресе т‰нгі уаќытта жабу. Тараќандарды жою ‰шін жанасу арқылы немесе ішекке єсер ететін инсектицидтерді ќолданылады. Кµ-бінесе нәтижесі жаќсы реопан, неопин, цинбуш, ровикурт, килзар, перетрум, боракс.

Жанасу арқылы єсері бар инсектицидтердіњ ќабырѓаларѓа, тараќандар мекендейтін жерлерге тамаќќа жєне суѓа, ѓимаратќа кіру жолдарына ені 20 см жолаќ салып себеді. Сонымен ќатар, кабырѓа, кіре беріс жолын, еденді, су ќ±бырларын, жылу ж‰йесі жєне олардаѓы кењістіктерді, желдететін сањылау-ларды µњдейді. Соныњ ішінде жылу беретін, ќабырѓалардыњ аумаќтарын, едендерін, жылу ќ±бырларын ерекше µњдеу ќажет. ¤њдеуді бір мезетте адам-дар болмаѓан кезде ж‰ргізіледі.

Ішекке єсері бар инсектицидтерді ќолдану жаќсы нєтиже береді. Ондай нєтижеге жету ‰шін, єсіресе аќ нан ‰зіндісін 1% хлорофос ерітіндісіне баты-рып, соныњ ішіндегі ќанттыњ су ерітіндісін шектеу керек. Єсіресе картоп жєне бір шай ќасыќ бораксты ќолдану пайдалы. Дайындалѓан массадан ‰лкен емес домалаќтарды дайындайды. Еліктіргішті биік емес таза ыдысќа салады. Еліктіргіштіњ шыѓынын бір ыдыста 30-50 мл ретінде ќолданылады. Еліктіргіші бар ыдысты тараќандар кµп таралатын жерлерге ќояды, єр 4-5 к‰н сайын оларды ауыстырады. Инсектицидтік еліктіргіштерді адамдар болмайтын ѓимараттарда пайдалануѓа болады.

Тамаќ µнімдерініњ профилактикалыќ дезинфекциясын кем дегенде айына бір реттен µткізуіміз ќажет. Инсектицидтік препараттармен тек ќон-дырѓыларды µњдеудіњ ќажеті жоќ. Оларды єр кез механикалыќ тазалап т±рады жєне ќажет болѓанда ыстыќ сумен жуады. Балалар мекемелерінде дезинсекцияны балалар жоќ кезде, яѓни демалыс к‰ндердіњ соњѓы уаќытында µткізеді.

Тараќандармен к‰ресу ‰шін инсектицидтерді ќолданады. Инсектицид-терді жолаќтар ретінде аэрозольді ерітінділерімен себеді жєне порошоктарды шашу ретінде ќолданады. Тараќандармен к‰ресудіњ мањызы ѓимараттарды толыќ тазалау болып табылады. Химиялыќ к‰ресу тек уаќытша єсер береді. Тараќандармен к‰ресудіњ

9

негізі ѓимараттаѓы тазалыќтыњ саќталуы. Азыќ т‰лік жабыќ жєшіктерде немесе ќорапшаларда саќтау керек. Олар тараќанд-арѓа тиімді болмау керек. Жуылмаѓан ыдыстарды жєне тамаќ ќалдыќтарын тараќандарѓа тиімді жерде ќалдырмауымыз керек.

V. Биттер отрядының жалпы сипаттамасы

Адам баласы биттермен өте ерте уақыттан бері байланысты. Олар тура-лы алғашқы мәліметтерді Аристотель (IV ғасыр б.э.) айтқан. Байырғы көміл-ген адамдарда кеуіп қалған биттер египтян, перуан және үнді мумияларында табылды. Сонымен қатар биттер Гренландия мен Алеут аралдарында (XV ғ.) мумияланған өлген адамдарда да табылды. К. Линней 1758 жылы адам битін Pediculus туысын алғаш сипаттады және олар жеке түр ретінде қарастырыла бастады. Pediculus туысының латынша атынан педику-лез пайда болды, яғни, биттеген адам деген мағынаны білдіреді.

Қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде, әсіресе балалар мен жастардың арасында биттеу өсіп келе жатқаны байқалады. Педикулезді анықтап және олармен жетік күресу үшін биттерді нақты диагностикалау керек және олардың биологиясының ерекшеліктерін білу қажет.

Биттер адам мен басқа сүтқоректілердің тұрақты эктопаразиттері, қан-сорғыш жәндіктерге жатады. Әлемде шамамен биттердің 300 түрі бар, тәуел-сіз мемлекеттер достығы (ТМД) аймағында 41 түрі 15 туыстары белгілі (сурет 5). Барлық биттердің өз ерекшеліктері бар, әрбір жануарда биттердің арнайы түрі паразиттейді. Мысалы, иттерде – ит биті (Linognathus setosus), шошқаларда – шошқа (Haematopinus suis) биті.

10

Сурет 5 - А, Б – бас биті (аталығы және аналығы); В – киім биті (аналығы);

Г – шат биті (аналығы).Отрядтың негізгі морфологиялық белгілері: денесі

сопақша келген, арқа-құрсақ бағытында тегіс болып келеді, ұзындығы 0,5-6,5 мм, ені 0,2-2,5 мм, бояуы ақшыл-қоңыр түсті, жаңа ғана қанды ішкен даралардың түсі сіңіру дәрежесіне қарай қызылдан қара түске дейін болады. Денесі үш бөлімнен тұрады: бас, кеуде және құрсақ бөліктен. Басы үлкен емес, алдыңғы жаққа қарай тарылған, бесбунақты мұртшалары (антеннлары) болады, олардың артында пигментке толы жай көздері орналасады. Басының алдыңғы жағында домалақ, кішігірім ауыз тесігі мен бітеді, ауыз аппараты шаншып-сору типті, үш стилеттерден тұрады: төменгі, үшкірленген - теріні тесу үшін қажет, үстіңгісімен қанды сорады, ортаңғысы – түтікшелі, сілекей бездерінің ағысынан жараға сілекей келіп түседі. Тыныштық кезде барлық стилеттер басының ішінде тығылып тұрады және сырт жағынан көрінбейді. Кеудесі трапеция тәрізді дөңестелген және бірігіп кеткен. Кеудесінің астыңғы жағында 3 жұп аяқтары бар. Құрсақ бөлігі 9 сегменттен тұрады, 6 сегменттің шет жақтарының формасы фестон тәрізді, әрбір фестонның жоғары жағынан тыныс алатын тесіктері (дыхальце) болады; аналығының құрсағының артқы жағы айырлы. Аяқтары өте күшті, бесбунақты, тазиктерден тұрады.

Аталықтары аналықтарына қарағанда кішілеу болады. Биттер жұмыртқа салады. Жұмыртқалары (сіркелер) сопақша (ұзындығы 1,0 - 1,5 мм), үстіңгі жағы жалпақ қақпақшамен жабылған. Сіркелер ақшыл-сары түсті, аналықта-ры жұмыртқасын салар кезде арнайы сірке бездері секреттерін бөліп шығара-ды, астыңғы жағымен шашқа немесе матаның талшықтарына сол арқылы бекінеді. Дамуы толық емес метаморфозды, үш рет түлеу арқылы дамиды. Барлық үш личинкаларының (немесе нимфаларының) ересектерден айырма-шылығы болады: сыртқы жыныс мүшелері жоқ, өлшемдерімен және денесі-нің пропорциясы басқаша. Нимфаларының басы және кеуделері үлкен және әрбір түлеген кезде өсетін құрсағы бөлінбеген қысқа болады. 3-ші түлеген-нен кейін аталыққа немесе аналыққа айналады, бұл уақытта жыныс мүшелері қалыптасады және биттер шағылыса алады. Биттер шаштың түбінде теріге жақын жерде орналасады, киім биті тек қана киімдерде болады.

Биттеген адамдармен жақын қарым-қатынаста болған 11

адам битті жұқты-рады, мысалы, балалар ұжымында қарым-қатынас кезінде (бала-бақшаларда, интернаттарда, лагерьлерде және т.б.), адамдар көп мінген көліктерде, киім-кешектерді, төсектерді, тарақты, щетканы бірге қолданған кезде және т.б. Ересек адамдар шат биттерді жақын (интим) қатынаста болған кезде, ал балалар, өздерін күтетін – үлкендерден, және де төсек арқылы жұқтырады.

Бас биті мен киім биттері бір туысқа (Pediculus) жатады және сыртқы түрлері бір-біріне өте ұқсас келеді. Сондықтан да көп уақыт бойы оларды бір түр асты ретінде немесе Pediculus humanis L. бір түр деп қарастырды. Тек 1978 жылы Бүкіләлемдік Паразитологтар Конгрегесінде оларды жеке түрге бөлді. Шат биті – өте сирек кездеседі және ол басқа туысқа Phthirus Leach жатады.

Адамда биттердің үш түрі өмір сүреді: бас, киім және шат биттері.

Биттердің арасында бас битінің медициналық маңыздылығы өте жоғары, өйткені олар бөртпе тиф қоздырғыштарын және волындық қалтырама қоз-дырғыштарын тасымалдайды. Биттердің барлық үш түрі тістеген кезде қатты қышу, бүртиіп ісу, бүртік пайда болады.

Биттердің түрлерін диагностикалау

Бас биті – Pediculus capitis, киім битіне қарағанда кішкентай, аналығының денесінің ұзындығы 2,1-3,5 мм, аталығы 2,0-3,0 мм. Қоңыр түсті. Денесі арқа-құрсақ бағытында тегіс болып келеді. Ауыз аппараты тесіп-сору типіне жатады. Кеуде сегменттері бірігіп кеткен және 3 жұп аяғы бар. Құрсағы кеудесіне қарағанда біршама үлкен, ол 10 сегменттен тұрады. Аналықтарының құрсақ бөлімдерінде копулятивті аппараты бар. Құрсақтың екі жағында терең жырықтары болады, антеналары қысқа және тығыз, үшінші бунағы өзінің енінен сәл ғана ұзын болады (сурет 6).

12

Сурет 6. Бас битіБастың шаш бөлігінде бас биті өмір сүреді және көбейеді,

көбінесе самайға және желкеге жұмыртқаларын салады. Сіркелерін бір шашқа мөлдір жабысқақ массаға жабыстырады, жұмыртқасының бос аймағы дөңес қалпақ-пен жабылады. Бас битінің сіркелерінің өлшемі 0,75-0,8 мм, дөңес қақпақпен әлсіз жабылған болады. Дамудың дәрежелеріне байланысты сіркелердің құрамы әртүрлі болады. Ол алдымен түйіршікті, ал соңғы кезеңдерінде қабықшаның астынан дамып келе жатқан ұрықты көруге болады. Дамуы толық емес метаморфозбен жүреді. Жұмыртқадан шыққан нимфа қоректен-геннен кейін шамамен 10-14 тәулік өткеннен соң келесі нимфалдық кезеңге өтеді. Ересек аналықтары қанның аздаған мөлшерімен (0,5-0,65 мг) жиі (тәулігіне 6-12 рет) қоректенеді, олар ұзақ уақыт (бір тәуліктен артық) аш жүруге бейімсіз. Қатаң түрде тек адам қанымен қоректенеді. Ұрпақ қалды-руы анау айтқандай көп болмайды (1-күнде 4 жұмыртқа, бүкіл өмірінде 88-140). Эмбрионалды дамуы қысқа (9 күнге дейін) болады. Даралардың өмір сүру ұзақтығы көп емес, 27 күннен 38 күнге дейін. Лабораториялық өсірулер (культивирлеу) қиынға соғады Лабораториялық өсірулерді жүргізу қиынға соғады, өйткені бас биті тәулігіне 4 –ке дейін адамда қоректеніп, көбеюге қабылетті. Температураның және ылғалдылықтың өзгеруіне өте сезімтал келеді, шамамен +28°С, егер температура одан төмендейтін болса дамуы баяулай бастайды, ал +20°С жұмыртқа салмайды және дамуы тоқталады.

Бас биті (P.humanis capitis) қайталамалы сүзектің бір түрінің қоздырғы-шы спирохеталарды тасымалдаушы. Битті

13

денеде сығып, қышыған жерін қасыған кезде спирохеталар теріге еніп адамға жұғады.

Киім биті – Pediculus capitis, бас битіне қарағанда, ірілеу болады, сырт-қы түрі мен дамуы бас битіне ұқсас, аналығының денесінің ұзындығы – 2,3-4,75 мм, аталығы – 2,1-3,7 мм, ақшыл түсті болады. Бүйір жырықтары бас битіне қарағанда тереңірек болып келеді (сурет 7).

Сурет 7 – Киім битіКиім биті іш киім мен көйлектің қыртыстарында, әсіресе

тігістерінде өмір сүреді, сол жерлерге матаның талшықтарына жабыстырып жұмыртқа-ларын салады; шаштан басқа адамның денесінің түктеріне жұмыртқаларын жабыстырып салады. Бас битіне қарағанда бұлардың сіркелері үлкендеу (0,9-1,0 мм) және сіркелердің қақпақтары төмен цилиндрлерден тұрады. Аналығы бірнеше жіптердің немесе шаштардың айқасқан жерлеріне сіркелерін жабыс-тырады. Ересек жәндіктер тәулігіне 2-ден 8 рет қоректенеді; бас битіне қара-ғанда, біруақытта (0,7-1,7 мг) қанды көбірек іше отырып, 3-10 минуттың ішінде тояды. Күнделікті 10 жұмыртқа салады, бүкіл өмірінде шамамен 200, максимальді 300-дейін жетеді. Орташа өмір сүру ұзақтыңы 34 күн, макси-мальді – 46 күн. Қолайлы температура бас битіне қарағанда 2-4 градусқа жоғары, +30-32°С; +25-30°C кезінде 2-3 күн аш жүреді; ал температура жағ-дайы +10-20°С төмендегенде бір аптаға дейін аш жүре алады. Темпера-тура +37°С жоғары болса, дамудың барлық кезеңдері, жұмыртқасы да өте сезімтал келеді. Өте қатты ыстықты (47-50°С) биттер 10 минутқа дейін көте-ре алады, ал содан кейін өледі,

14

сондықтан да киімдерді залалсыздандырғанда, осындай температураны қолданады. Температураның төмендеуі мен жоғары ылғалды-лықты биттер өздерін жақсы сезінеді, 13°С температурада тіршілік қабылетін 7 күнге дейін сақтай алады. Биттердің жоғары температураға кері өатынасы эпидемиологиялық жағынан өте маңызды, өйткені температурасы өте жоға-ры ауруларды биттер тастап, қоршаған адамдарға өтуі мүмкін. Жаға қорек-тендірушіні іздеу үшін биттер минутына 20-30 мм жылдамдылықта жылжып, тігінен көтерілуі мүмкін. 30 мм дейін терең құрғақ құм арқылы өтуге қабы-летті және суда 17°С температурада 2-тәулікке дейін тіршілігін сақтайды.

Киім және бас биті бір-бірімен еркін шағылысып жаңа ұрпақ бере алады.

Шап биті – немесе жабысқақ Phthirus туысқа P. pubis L түрге жатады, адам биттерінің ішіндегі ең кішісі; денесі қысқа, ұзындығы 1,36-1,6 мм. Адам денесінде тығыз жабысып қан сорады, денені өте қатты қышытады, мезгіліне қарай ауысып қан сорады (сурет 8).

Адамның қалыпты температурасында денеде 5-8 күнге дейін жүреді. Адам киімдерін ауыстырмай бірнеше күн пайдаланса, кейде моншаға бармай, жуынбай киім ауыстырмаса, бір адамнан екінші адамға жұғады. Кей кезде анасынан емшектегі балаға жүғуы мүмкін. Аяқтары мықты, үлкен қайырыл-ған тырнақтары бар, 2-ші және 3-ші жұп

аяқтары шоқпарланған.

15

Сурет 8 – Шап битіДенесінің және аяқтарының осылай болуының арқасында

жабысқақ шаптың қысқа түктерінде, қаста және кірпікте, қолтық астында орналасады. Шап биті әрдайым иесінің денесінде өмір сүреді, аз қимылдайды. Тек қана адамның қанын сорады; аш жүретін уақыты бас битіне қарағанда қысқа (10-12 сағат). Аналығы күніне 3 жұмыртқа ғана салады және бүкіл өмірінде 50 шақты жұмыртқа салады, аналығының өмңр сүру ұзақтығы шамамен 1 айдай. Басқа жануарлардың қанымен қоректенуге және жасанды мембрана арқылы қан соруға қабылетсіз. Әлі күнге дейін лабораториялық жолмен өсіруге келмейді.

Шап биті жұмыртқасын шап түктеріне, қасқа және кірпікке салады. Жа-бысқақтың сіркелері өте ұсақе (0,65-0,67 мм), пішіні алмұрт тәрізді және бір шашқа жабыстырады. Шап битінің эмбрионалды дамуы 5-8 тәулік аралы-ғында өтеді, дәрнәсілдік кезеңі 15-17 тәулікке ұзарады. Төменгі порогтық дамуы шамамен 20-22°С, ал жоғарғысы 40-45°С. Температура 1-3°С төмен болған кезде бір апта ға дейін өмір сүруге қабылетті болады. Ал температу-раның + 50°С-ге дейін жоғарыласа қнда 30 минуттан кейін өліп қалады (кесте 1).

Кесте 1.Адам биттерінің тіршілік кестесінің сипаттамасы

Түр Мекен-дейтін орны

Темпера-ту

ралық оптиму

м

Бекіну орны

Тәуліктегі қансору мөлшері

Ішкен қандары-ның мөл-шері,

мг

Аш жүру уақыты

16

Бас биті

Бастың шаш бөлігі

+26-28°С

Бастың бір

шашында

6-12 0,5-0,65

Шамамен 24 сағат

Киім биті

Адамның

киімінде

+29-31°С

Киімнің тігілген тігісінде

5-8 0,7-1,7, аталықта-ры3 рет

аз

2-3 тәулік; 7 тәулікке

дейін темпе-ратурасы

төмендейдіШап биті

Тұлғасы

+30°С Шаптың,

қастың, кірпіктің

қысқа түк-

терінде

Жабысып бекінеді

және үзіліс жасап қан-ды ішеді

Мәлімет-тер жоқ

10-12 сағат

Түрі Өскелеңділігі Күндік эмбрио-налдық

даму мерзімдері

Өмір сүру ұзақтығы

Денесінің

өлшемі, мм

тәулік

бойы

барлық өмірінд

еаналы

ғыаталы

ғы

Бас биті

4 140 5-9 39 27 2,4 - 3,5

Киім биті

14 400 7 - 14 46 32 3,75 - 5,0

Шап биті

3 50 5 - 8 17 22 1,0 – 1,5

Биттердің медициналық маңызыБиттердің тістеуінен және сілекейлерінің әсерінен тері

қазаруы мүмкін, содан соң бүртиіп ісі (папула) пайда болады. Тістегеннен кейін, әсіресе түнге қарай қышуы жоғарылайды. Адамдардың тістегендегі сезімталдығы әртүрлі. Педикулездің негізгі белгілері (симптомдары): 1) қышу, кейбір адамдарда, аллергия; 2) биттердің жаппай шаққан жерлерінің терісі қатаяды және жен-діктердің сілекейінің теріге әсері; 3) меланодермия – ұлпаға қанқұйылуына байланысты терідегі пигментация және сілекейдің әсерінен шақырылатын қабыну процесі; 4) колтун – басты тарау кезінде пайда болатын сирек кезде-сетін құбылыс, шаштары шатасады. Тарау кезінде екінші терілік аурулардың пайда болуына ықпал жасайды: дерматиттердің, экземалардың және т.б. Кейде, қатты биттеп кеткен кезде субфебрилді температура және лимфа түйіндерінде ісіну пайда болады.

17

Адамдағы үш биттің қоздырғыштарды тасымалдаудағы маңызы әртүрлі.

Бас биті бөртпе және қайтымды сүзек қоздырғыштарын тасымалдауы мүмкін деп қарастырады. Бірақ, бұл түрдің ролі соңынан дейін анықталған жоқ. Белгілі болғандай, бас битінің Провачека риккесияларымен зақымдалуы киім битіне қарағанда тәжірибиеде шамамен 30% құрайды. Шап битінің ауру қоздырғыштарын тасымалдауға қатысатыны дәлелденген жоқ. Бұл жәндіктер адамдарды тістеп, тері ауруларының пайда болуын қамтамсыз етеді. Осы жәндіктермен шақырылатын блефарит (қабақтың қабынуы) жағдайы белгілі.

Киім биті – эпидемиялық бөртпе сүзегінің, волындық қалтыраманың және қайтымды сүзек қоздырғыштарының негізгі тасымалдаушысы. Киім биті (дамудың барлық фазалары) бөртпе сүзегімен ауыратын адамның қанын сорған кезде немесе риккетсия уақытында Брилля ауруымен, яғни уақыт ағымында, қоздырғыш ауру қанында қалтырама кезеңінде болса, Провачека риккетсий – бөртпе сүзегінің қоздырғыштарымен зақымдалады. Провачека риккетсийі биттің ішегіне түседі, ішек эпителийінің жасушаларында көбейеді және оны зақымдайды. Инфицирленген бит 12-13 күні ауырады және 15-18 күні өледі. Биттердің өлу себебі, олардың ішектерінің қабырғасының бұзы-луы болып табылады. Провачека риккетсииі ішек саңлауына енеді және фе-кал арқылы сыртқа шығады. Адам ағзасына шырыштар немесе терідегі жара-лар (қышыма) арқылы, сығылған биттің бөлінулерімен денеге езген кезде жұғады. Құрғақ риккетсия экскременттерінде 3 айға дейін сақталады. Бөртпе сүзек қоздырғышы биттерде жұмыртқа арқылы ұрпағына трансовариалды берілмейді. Биттердегі оптималды температура +37°С-ге дейін, дене темпе-ратурасының жоғарылауынан биттер лихорадты ауру адамнан кетеді, осылай бөртпе сүзегі қоздырғыштарының таралуына себебін тигізеді (сурет 9).

18

Сурет 9 – Бөртпе сүзегіВолындық қалтырама (Рошалимия Квинтана)

қоздырғышы киім битінің ішегінде эпителийді зақымдамай көбейеді, сондықтан да биттер үшін зардабы ауыр емес. Қайтымды сүзек қоздырғышы (Обермейер спирохетасы), аурудың қанымен бірқабатты эпителий арқылы биттің ішегіне еніп, одан әрі оның денесіне өтеді, сол жерде гемолимфада көбейеді (сурет 10).

Сурет 10 – Волындық қалтырамаКейбір ауруларда риккетсий қанда ұзақ уақыт сақталуы

мүмкін (300-400 күндей). Қалтыраманың жалпы интоксикациялық құбылысы, қайталаған ұс-тамалармен, денесінде бөртпе, бұлшық еттерінде және сүйектерінде ауыр-сыну болады.

19

Симптомдары және өту ағыны. Инкубациялық кезеңі 7-17 күн. Ауру кенеттен басталады, дараның температурасы жоғарылайды, онан ары қайта-ламалы сүзек қалтырамасы дамиды (этиотроптық емдеусіз 3-8 ұстамалар). Әлсіздік, бастың қатты ауыруы, аяқтары, белі, арқасы, көздің алмасы ауыр-сынуы. Дәрігерлік қарау кезінде бетінің гиперемиясы байқалады. Макуло-папулездік бөртпе алдымен денесінде көптеп пайда болады, содан соң аяқ-қолдарына өтеді. Жүрек-тамыр жүйесін тексеру кезінде тахикардия, қан қысымының төмендеуі байқалады, ал тыныс-алу мүшелерінде өзгерістер болмайды. Бауыры және көк бауыры (3-4 күнде) ұлғаяды. Аурудың жалпы ұзақтығы 5-6 аптаға тең. Қанды тексеру кезінде жиі лейкоцитоз байқалады.

Емдеу және алдын-алу. Тетрациклин 0,3-0,4 г, күніне 4 рет 3-5 күн аралығында. Алдын-алу шарасы бөртпе сүзегіне ұқсас.

VII. Биттермен к‰ресу жолдары

Гигиеналыќ дєст‰рді отбасы мен ±жымдарда биттердіњ пайда болуы мен таралуына байланысты µткізіледі; оныњ баѓдарламасына єрдайым шашты ќию мен к‰нделікті тарау, єрдайым дене бітімін 7-10 к‰нніњ ішінде бір рет-тен кем емес жуып отыру керек, тµсек орындарын жєне киімдерін сол уаќыт-та немесе оныњ кірленуі барысында ауыстырып жуу; киімді таза ±стауы жєне єрдайым ѓимарат тазалыѓын саќтау болып табылады. Педикулезге ќарсы дєст‰рлі жоспарлар ±жымдарда (бала-баќша, балалар ‰йі, жалпы оќу мектеп-тері, мектеп – интернаттары, кєсіптік-техникалыќ лицейлер, жатақханалар, µндірістік орындар жєне т.б.) педикулезді аныќтау ‰шін ж‰ргізіледі. Сани-тарлыќ-эпидемияѓа ќарсы ±жымдарда ќатањ режимді саќтау; халыќтыњ ара-сында санитарлыќ-гигиеналыќ ж±мыстарды ж‰ргізу; халыќтыњ арасында єњгімелер, дєрістер өткізу (кесте 2).

Кесте 2.Бас педикулезімен күресу үшін препараттардың жұмсалу

нормасыӨнеркәсіптік

препаратҚолдану түрлері

Жұмсау

Экспозиция

Препаратты алып

20

нормасы

тастау

Карбофос* 0,15% су эмуль-сиясы

10-15 мл

20-30 минЖылы сумен жууСульфидофос* 0,06 % су

эмуль-сиясы50 мл 10 мин

Бензилбензоат 20% сулы-сабын-ды суспензия

10-15 мл

20-30 мин

Сулысабынды – ке-росинді эмульсия (50 г сабын+ 50 г ке-росин +900 мл су)

10 % эмульсия 10-15 мл

1-2 сағат10% сірке қышқылымен шайқап тастау

Бор майы* 5 % 10-15 г 20-30 минПиретрум Ұнтақ.

Өнеркә-сіпте оралған

10-15 г 30 мин – 1 сағат

Ескерту: * Тек қана үлкен тұрғындардың бас битін жоюғо (18 жастан және үлкен)

Педикулезге ќарсы дєст‰рлі организационды ±жымдарда медициналыќ ќызметкерлердіњ жетекшілігімен ж‰ргізіледі. Тањдамалы баќылауды санитар-лыќ-эпидемиологиялыќ жєне дезинфекционды станциялардыњ медициналыќ ќызметткерлері ж‰ргізеді. Сантарлық-эпидемиялогиялық станцияның баќы-лауы нєтижесінде бастаѓы педикулезді ‰й ошаѓында да дезинсекция ж‰ргізу-ге болады. Сіркелердіњ болуы ж±мыртќа салу мерзімімен аныќталады. Бит-тердіњ болмауы жєне сіркеніњ бар болуы ж±мыртканыњ уаќытын аныќтауѓа кµмектесуі м‰мкін. Шаштыњ т‰біне бит сіркесін бекітеді, егер сірке шаштыњ т‰біне 1 см-ден бекінсе, онда ж±мыртќа 1 айѓа жуыќ жасалѓан. Шаш биттері таза шашты емес, кір шашты тањдайды. Биттердіњ єсіресе, ќысќа шаш болѓан кезде бір адамныњ басынан екіншіге ауысу ќаупі µте жоѓары. Биттер жылуды жаќсы кµреді, сондыќтан олар µте ќозѓалмалы болады жєне адамнан адамѓа оңай µтеді. Бас биттерін тексерген кезде, жастыќтарды да, қолданылатын заттарды да тексерген жµн.

Аралас педикулезді адамдар мен олардың киімдерін тазалау сантарлық-эпидемиялогиялық станцияның жєне дезинстанция к‰штері арќылы ж‰зеге асырылады. Егер биттер єрт‰рлі кезењдерде (ж±мыртќа, дернєсіл) аныќта-

21

латын болса, онда т‰гелдей дене, киім дезинсекция дєст‰рін ж‰ргізеді. Бас жєне шат педикулезі кезінде шашты педикулезге ќарсы арнайы ќ±ралдармен жєне ыстыќ сумен жуады. Сонымен ќатар, бас киім жєне тµсек – орындарын, жастыќтарды тазалау ќажет.

Дененіњ шаш бµлімдерін µњдеуде келесі инсектицидтер ќолданылады: 0,15%-ды сулы эмульсия карбофос, 20%-ды сулы-сабынды суспензия бен-зилбензоат, 5%-ды бор жақпамайы, 10%-ды сулы сабынды-керосинді эмуль-сия. С±йыќ препараттыњ шыѓын нормасы 10-50 мл, жаќпа майы – 10-25 г, шаштыњ ±зындыѓына байланысты, шаштыњ ќалыњдылыѓы жєне жєндіктер-діњ тыѓыздылыѓы 20-30 минут экспозиция кезінде. Ниттифор лосьон (50-60 мл), экспозиция – 40 минут. Пиретрум ±нтаѓыныњ ќолдануындаѓы экспози-ция 1-2 саѓаттан кем болмау керек. Шыѓын нормасы ќ±райды 10-20 г. Бас шашын µњдеуден жєне жуылудан кейін 5-10%-ды сірке ќыш-ќылымен жєне жылы сумен шаю керек, ол сіркеніњ µлуіне ќамтамасыз етеді. ¤лген биттерді клеенкаѓа жєне ќаѓазѓа тараќпен шашты тарайды содан кейін µртеп жібереді. Сосын тараќты жаќсылап ыстыќ сумен жуу керек немесе спиртпен, одеко-лонмен с‰ртеді немесе сірке ќышќылыныњ ерітіндісіне 30 мин салып ќояды. Биттеп кеткен киімді 15 мин бойы 2%-ды кальций сода ерітіндісінде ќайна-тады, киімніњ тігісінен б‰ктелген жерінен бел жаѓына на-зар аударып, екі жаѓынан µтектейді. 0,15%-ды карбофостыњ сулы эмульсия-сын, иретрум ±нтаѓын жєне 0,06%-ды сулы эмульсия сульфидофосты, 1%-ды неопин дустысын ќолдана отырып, камералыќ µњдеуден µткізеді. С±йыќ ќ±ралдарды ќолданѓан кезде, 2,5 литрге киімдерді сулап ќояды жєне 4,0 -4,5 литрге тµсек – орындарын немесе 1 кг басќа киімдерді сулап ќояды. Сулап алѓаннан кейін,киімдерді сыѓып, шайып, одан кейін ќарапайым єдіспен жуып, кепті-ріп, ќ±рѓатады содан кейін жаќсылап µтектейді. Дусты ќолданѓан кезде, киімдерді µњдеуде 175-250 г дуст 1 жинаќтау орта есеппен, оныњ ішіне тµсек-орын жабдыќтары, сыртќы киім жєне аяќ киімдер ќосылады, µњдеу уаќыты 2 -3 саѓатты ќ±райды. Экспозициялыќ кµрсетілген мерзімнен кейін дусты жаѓып, µњделген киімдерді жаќсылап сілку керек немесе ќаѓу соњынан желдету керек. Ќ±ралдарды киімге, тµсек – орын (матрас, одеяло) жабдыќта-рына ѓимаратты µњдеу кезінде ќолдан жасалѓан тазартќыштарды ќолдануѓа болады. Бас жєне киім педикулезі кезінде, егер басќа ќ±ралдар болмаса, бу-тадионды яѓни синтетикалыќ емдік ќ±ралдарды медициналыќ ќызметкер-лердіњ

22

келісімімен жєне олардыњ баќылауында ќолдануѓа болады. Ќажет болѓан жаѓдайда ѓимараттарды инсектицидтермен µњдеуді, ол ‰шін. 0,5%-ды хлорофостыњ сулы ерітіндісін, 0,15%-ды сулы эмульсия карбофос, Пиретрум ±нтаѓы, 1%-ды неопин дустысы, аэрозольді баллоны "Неофос-2" жєне "Кар-бозоль". Инсектицидтік сулы ерітінділерініњ шыѓын нормасын 50-100 мл ќ±райды 1м µњделетін жазыќтыќќа – 10-15 гр дустты ќ±райды. Екі саѓаттыќ µњдеуден кейін ѓимаратты желдетіп жєне дымќыл с‰ртіп тазалау ж‰ргізіледі.

Педикулициттерді қолданған кезде, инсектицидті препараттармен жұмыс істеген кезде қауіпсіздік ережелерін сақтау керек. Адамдарды педи-кулициттермен арнайы ғимаратта және желдетілген, (4 адамнан кем емес 10 кв. м) +23°С-тан артық емес температурада, ал жазда ашық және таза ауада өңдеу қажет. Педикулицитпен бес жасқа дейінгі балаларды, жүкті әйелдерді және баласын емізетін және терісі зақымдалған адамдарды өңдеуге болмай-ды. Бес жасқа дейінгі балаларды, жүкті әйелдерді және баласын емізетін және терісі зақымдалған адамдарды механикалық әдіспен немесе 10%-ды сулы сабынды – керосинді эмульсиясын өңдеуді қолданған дұрыс.

Биттерді жою үшін, куәләндыратын құжатта күні, жарамдылық мерзімі жоқ дезинфекциялық құралдарды қолдануға болмайды. Құралдар көзге түскен жағдайда, сол сәтте сумен жуу керек немесе 2%-ды ас сода ерітін-дісімен тез сүрту керек. Көздің қабықшасы қышыса, 30%-ды альбуцид, ауыр-ғанда – 2%-ды новокаинді тамызу керек. Теріден препаратты алып тастау үшін мына заттарды қолдануға болады: 5%-ды аммиак ерітіндісі немесе 3-5%-ды хлорамин ерітіндісі немесе 2%-ды сода ерітіндісі. Киімде, іш киімде және басқа заттарда табылған биттерді тез арада жою қажет (кесте 3).

Кесте 3.Іш кіиімдегі, киімдегі және тұратын жерлердегі биттермен

күресу үшін қолданылатын препараттарӨнеркәсіп

тік препарат

Қолдану түрлері

Жұмсау нормасы Экспозиция

Препаратты алып тастау

Кальций содасы

2% ерітінді

2,5 л бір дана төсек-орын

15 мин. қай-нату керек

Төсек-орын-ды дезин-фекциялағаннан кейін жуып-

Карбофос 0,15% сулы эмульсия

2,5л дана төсек-орын: 1-2м беткейді дезинфекциялайды

20-30 мин салып қояды

23

шая-ды, кептіреді және үтіктейді

Сульфидо-фос

0,06% су эмульсисыя

8,5 л на комплект натель-ного белья, 4,5 л на ком-плект постельного белья

5-10 мин салып қою керек

Пиретрум Өнеркәсіп-тік оралған ұнтақ

175 – 250 г бір дана тө-сек-орынға; 10-15 г 1–2 м беткейді дезинфекция-лайды

1-2 сағат

Заттардың иісі кеткенге дейін қағып-сілку керек.

Неопин 1% дуст 10-15 гр 1-2 м беткейді дезинфекциялайды

2-3 сағат

Сулы-сабын-ды керосинді эмульсия (100 г сабын +100 г керо-син+800 мл су)

20% эмульсия

500 – 900 г 1-2 сағат

Хлорофос 0,5 % сулы

50-100 мл 1-2 м беткейді дезинфекциялайды

2-3 часа

«Неофос - 2» Карбозоль

Аэрозольдік орама

Болонның сыртындағы этикеткасына сәйкес қолдану керек

VIII. Бүргелер отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы

Б‰ргелер (лат. Siphonaptera – толыќ метаморфозды ќансорушы жєндіктер отряды. Кµбінесе адамдар мен жануарлар арасындаѓы ауру таратушылар болып есептелінеді. Б‰ргелер екінші ќанатсыз (сурет 11).

24

Сурет 11 - Имаго. Р. Гуктың (1665) «Микрографии» гравюрасынан алынған бүрге

Имаголы фазада эктопаратизм процесіне бейімделу нєтижесінде ќанат-тарын толыќтай жоғалтады. Б‰ргелер иелерініњ терісін тесіп, ќанын сору ‰шін арналѓан жіњішке маманданѓан ауыз аппаратына ие. Б‰ргелердіњ 2380 т‰рі белгілі. Отряд ќ±рамына 15 отбасына біріктірілген 200 т‰рлері кіреді. Pulicidae туыстасы – (кєдімгі б‰ргелер) экономикалыќ жєне медициналыќ белгілері бар: Pulex irritans, Ctenocephalides felis, C. Canis, Spilopsyllus cuni-culi, Xenopsylla cheopis – б±л адам б‰ргелері, мысыќ,егеуќ±йрыќ.

Жалпы сипаттамасы. Б‰ргелердіњ денесі б‰йірінен ќысыњќы, жіњішке, тегіс, иелерініњ т‰ктерінде, киімдерініњ арасында, сонымен ќоса µз ‰йінде ќозѓалуѓа м‰мкіндік беретін тісшелермен ќапталѓан. Басында жєне тµсінде тісшелері бар (ктенидии). Дене ±зындыѓы єр т‰рде 1 ден 5 мм ге дейін, біраќ аналыќ б‰ргелердіњ ±зындыѓы тамаќтанудыњ басынан кейін к±рсаќ бµлімініњ гипертрофиялыќ µсу нєтиежесінде 10 мм ге дейін жетуі м‰мкін.

Ересек к‰йінде еркек,±рѓашы б‰ргелердіњ бєрі ќан сорѓыш паразиттер. Олардыњ ќанаты жоќ, жєй ж±п кµзі, дµњгеленген басы, т‰йреуіш тєріздес ќысќа м±ртшалары, ауыз м‰шесінде жоѓарѓы ж±ќа ерні, жоѓарѓы жаѓыныњ шеттері тісшеленген, тµменгі жаѓында т±мсыќты ќос м±ртшалары орналас-ќан. Негізінен, б‰ргеніњ аузы тесіп сорѓыш. Б‰ргеніњ кеудесі тµртбуынды, онда ‰ш ж±п аяѓы болады, соњѓысы ±зын, µйткені секіріп ќозѓалады, ол шамамен 32 см шейін секіре алады. Ќ±рсаѓы 10 б±наќтан т±рады. 10-шы бунаѓыныњ арќа жаѓында орналасќан хитинді

25

ќалќанында сезім м‰шесі жєне ќылшыќтары болады. Б‰ргеніњ денесі т‰кпен ќапталѓан. Б‰ргеніњ т‰сі аќшыл сары, ќара ќоњыр т‰сті. Еркегі ±рѓашысынан кіші. Б‰ргелер жылыќанды жа-нуарлардыњ паразиті. Кейбір б‰ргелер адамнан итке ауысады. ¤з иесі жоќ жерде, ањдар інінде µмір с‰реді (єсіресе кеміргіштерде, бос ќалѓан ‰й ќуыс-тарында, мал ќораларда ) кездеседі.

Тіршілік циклі толыќ метаморфозды жєндіктер. Б‰ргелер ж±мырќа-ларын тастау ‰шін арнайы орын іздемейді. ¦рыќтанѓан аналыќтар ж±мырт-ќаларын аз бµліктермен жаќсы таралу ‰шін ж±мыртќаларын к‰шпен лаќты-рады немесе ж±мыртќаларын иелерініњ терісінде тастауы м‰мкін. Ж±мырт-ќаныњ дамуы орташа есеппен екі апта аралыѓында µтеді. Ж±мыртќадан ќ±рт тєрізді, аяќсыз, ќозѓалѓыш дәрнєсілдер шыѓады. Дернєсіл єр т‰рлі ќоќыс ќалдыќтармен ќоректенеді, немесе (кейбір т‰рлері) ќорытылмаѓан ќанмен ќоректенеді (сурет 12).

Сурет 12 - Бүргенің дернәсіліДернєсіл ‰ш рет т‰лейді. Осыдан кейін олар µздерін

жібектєріздес ќуыр-шаќтардан ќоршайды жєне ќуыршаќтанады. Б‰ргелердіњ єр т‰рінде ќуыр-шаќтардан шыѓу белгілі бір уаќытќа бейімделген. Ќуыршаќтан шыќќан ере-сек б‰рге иесініњ жануарын ќарауылдайды. Ересек б‰рге теориялыќ т‰рде 1,5 жыл µмір с‰руі м‰мкін, біраќ шын µмірде б‰ргелер біраз ай ѓана µмір с‰реді (сурет13).

26

Сурет 13 – Бүргелердің тіршілік цикліМінез-ќ±лыќ ерекшеліктері. Б‰ргелерді барлыќ

уаќыт мезгілінде иеле-рінде, жер астында орналасќан (тиіндар, ќ±стар ), ±яларында, жер бетінде, жер ішінде (тышќандардыњ мекендерінде, суыр, кµр тышќан т.б. ањдар) табуѓа болады.Сонымен б‰ргелердіњ негізгі иелері болып табиѓаттыњ єр уаќытында міндетті мекенді керек ететін с‰тќоректілер болып табылады. Б‰ргелер (100 т‰рден аса) аз мµлшерде жылдыњ белгілі уаќытында ѓана мекенді керек етеін жануарлармен байланысты. Б‰ргелер ќ±с ±яларына ж±мыртќаларын салады. Б‰ргелерді кµп уаќыт бойы балапандарын тастап кеткен ±яларда кездестіруге болады. Мекендері м‰лдем жоќ жануарлармен б‰ргелердіњ (30-ѓа дейін) т‰рлері байланысты. Б±лар ж±пт±яќтылар мен ќалталылардыњ Xenopsylla т‰рініњ µкілі – тышќан б‰ргесі, Echidnophaga – ќан сорушы б‰рге жєне басќалары ќанды кµп мµлшерде сорады жєне кей уаќытта оны ќорытып ‰лгермейді. Ctenocephalides canis – ит б‰ргесі, Ct. Felis – мысыќ б‰ргесі, жєне басќалары тамаќты жиі ќабылдауды керек етеді. Біраќ ќан сорып болѓаннан кейін иелерін тастамай олардыњ дене т‰ктерінде еркін ќозѓала береді. Кейбір т‰рлерін Ctenophthalmus, Neopsylla жєне басќалары, таѓамды сирек ќабылдауды керек етеді жєне µмірініњ кµп бµлігін, иелерініњ субстраттарында µткізеді. Жарѓанат, тышќан б‰ргелерінде иелеріне деген ќатањ µзгешілік байќалады. Иелерінде кездесетін б‰ргелер жануарларында да кездестіруге болады. Б‰ргелердіњ таралуы шектеулі жєне субтропикалыќ климаттыќ зоналармен байланысты, сондыќтан олар Шыѓыс Азия, Орталыќ Азия, Батыс Америка, Патогонда, Папуассада жєне Шыѓыс Африкада жєне зоогеографиялыќ аймаќтарында таралады.

27

IX. Бүргелердің медициналық маңызы

Дерматофилиаз – терініњ заќымдалуы, б‰ргеніњ єсерінен туады. Кµптеген белгілері бар пуликоз жєне саркопсиллёз.

Теориялыќ т‰рде б‰ргелердіњ 60 т‰рі, табиѓатта 25 ауру т‰рін таратуы м‰мкін, экспериментальді т‰рде олардыњ саны да µседі. Сонымен ќатар, б‰ргелер кейбір паразиттік ќ±рттардыњ аралыќ иелері болуы м‰мкін, (мысалы, нематод). Аурулардыњ ќауіптісі жєне мањыздыраќ ќоздырѓыштары: бактерия – ќоздырѓышы туляремия, бруцелла, сальмонелла, риккетсия – ќоз-дырѓышы эндемикалыќ (тышќанныњ) бµртпе тифі, эпидемикалыќ бµртпе тифі ќоздырѓышы, вирустар – гепатит В, С, кене энцефалит вирусы, ќара-пайымдылар – трипаносома, гемогрегарина.

Пуликоз (лат. pulicosis – энтомоз), адам б‰ргелерініњ тістеуімен µтетін терініњ заќымдалуы. Тістелген орындарында бµртпе, ќышу папулалардыњ пайда болуына єкеледі. Жараныњ ќайтадан пайда болуы м‰мкін, егер де кµп тырналай берсе, екінші рет ќайталануы м‰мкін (сурет 14).

Сурет 14 - Пуликоз.Паразиттерді аќырын жою, ќандай да бір

дезинфекциялыќ заттармен жараны µњдеу керек.Бүргелердің жєне оныњ дернєсілдерін жоюдыњ

профилактикалыќ іс-шаралары, бµлмелердіњ тазалыѓын саќтау. Эпидемиялыќ ошаќтарда аяќ-киімдерді киіп ж‰ру жєне жеке тазалыќты саќтау ±сынылады.

28

Сакопсиллёз (sarcopsyllosis, немесе тунгиоз – tungiasis) – тропикалыќ паразитарлы ауру, дерматофилиаз, (б‰лдірген) (Tunga penetrans) б‰ргеніњ єсерінен туады. Паразиттердіњ ену орындары, инфильтрат ірі ісіктердіњ т‰зі-луі, терініњ заќымдалѓан орындары ауырып жєне ќышымамен сипатталады (сурет 15).

Сурет 15 - Саркопсиллёз. Tunga penetrans аналығыАналыќ денесініњ ±зындыѓы —1 мм., кєдімгі б‰ргелер

сияќты тістейді жєне ќанды сорады. ¦рықтанудан кейін аналыѓы аяќ жєне ќол тырнаќ-тарыныњ терісіне немесе саусаќтардыњ арасыныњ терісіне енеді. Паразиттіњ ќ±рсаѓы µседі жєне аналыѓыныњ кµлемі ±лѓаяды. Аналыѓында бірнеше мыњ-даѓан ж±мыртќалар пісіп жетіледі. Мањайындаѓы ±лпалар ісінеді, нєтижесін-де жара т‰зіледі.

Саркопсиллез тропикалыќ Американыњ, єсіресе Африкада тропика т±р-ѓындарыныњ аяќ тері ауруы (суреттер 16, 17, 18). Саркопсиллездіњ алдын алу шаралары - б‰ргелермен к‰ресу жєне шаѓудан ќорѓану, аяќ киімді ‰немі киіп ж‰ру. Б‰ргелермен к‰ресу ‰шін инсектицидтер ќолданылады.

29

Сурет 16 – Аяқтарының бубондық обамен зақымдалуы.

Сурет 17 – Қолдарының обамен зақымдалуы

30

Сурет 18 – Обамен ауырған төрт жасар қыз бала.

X. Қандалалар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасыТөсек қандаласы туыстасы (Cimex lectularius).Космополит қандаласы, адамның артынан жаппай кең

таралған, бүкіл Солтүстік Евразияны және Солтүстік Американы толықтай жайлайды. Төсек қандаласы жалпақ денелі, ақшыл-қызыл түсті ұзындығы 3-5 мм. (еркегі ұрғашысынан кіші болады). Сыртқы хитинді жамылғысы бар, қоңыр-қыз-ғылт түсті, арнайы иісі болады. Тұрқы ұзынша келген, алдыңғы жағы сүйір. Құрсақ қимасы өзгеріп тұрады; ол қан сорып,тойымына байланысты: көп сорса дөңгеленеді, аз сорса ұзыншалау пішінді болады. Күндізгі жарықта, таса жерлерді тасалайды (сурет 19).

31

Сурет 19 – Төсек қандаласы (сол жақта аналығы, оң жақта - аталығы).

Түнде өз індерінен шығып, шағады, қан сорады. Кейбіреулері адамды күндіз де шағады. Көбінесе жұмыртқаларын кітап түбіне, қағаздарға салады. 2-3 күннен соң жұмыртқадан дернәсілдері шығады, олар қан сорып қорек-тенеді. Ересек қандалалар және олардың дернәсілдері көп уақыт (бірнеше ай) аш бола алады.

Бұл паразитті қан сорушы қанатсыз жәндіктер. Қан сорушылары ана-лықтары, аталықтары және олардың дернәсілдері болып табылады. Олар түнде өмір сүреді, ал күндіз қабырғалардың қуыстарында, обойдың астында, жиhаздарда, кітаптарда, көйлектерде, электроникаларда қараңғылау және жылы жерлерде және жануарларда өмір сүреді. Қандалалар 18 айға дейін өмір сүреді. Ересек қандала 1 минутта 1,25 м , ал дернәсілі – 25 см-гедейін еңбектеп жүреді

Қандалаларда өткір иісі жақсы дамыған, дамудың барлық фазаларында қанды ішеді, бір қан сорғанда 10-15 минут ішінде қандала 7 мкл қан ішеді.

Төсек қандалалары Екінші әлем соғысында кең таралды, бірақ40-60 жылдары жаппай дус-пестицидтерді қолданғаннан кейін олар аз кездесетін болды. Өте күшті пестицидтерді қолдануға рұқсат бермеуіне байланысты, олардың популяциясы қайта көбейе бастады (көбеюі бірнеше рет жоғарылады).

Төсек қандаласы (лат. Cimex lectularius) – тұрмыстық қансорушы жәндіктердің ең көп таралған түріне жатады. Жартылай қатты қанаттылар отрядына жатады (сурет 20).

32

Сурет 20 – Төсек қандаласыТөсек қандаласының денесі жалпақ майысқақ, хитинді

жабылғысы сары кір түстен қара-қошқыл түске дейін болады. Басының алдыңғы жағы ұзынша тұмсықшадан тұрады, ұлпаны тесіп және қанды соруға бейімді келеді (сурет 21). Үстіңгі және астыңғы жақтары шаншыйтын, бөлінбеген талшықты болып келеді және екі каналдан тұрады: жалпақ — қанды қабылдау үшін және тар – укол жасайтын орнына сілекейді бөліп шығарады. Бұл қанатсыз жәндіктер паразиттік өмір сүруіне байланысты қанаттарын жоғалтты

Сурет 21 – Төсек қандаласының шаншып-сорушы тұмсықшасы

Қанаттарының болмауына қарамастан, қандалалардың салмағы төмен болғанымен ауада, төбелерге, қабырғаларға ауысуға қабылетті болады. Сегменттелген денелерінің

33

иілуінің және геометриясының арқасында, аш қандала, олармен күресуге механикалық шаралар әлсіз болады. Тойған қандаланың қимылдауы жай, оның денесінің пішіні домалақтау болады және қан сорғаннан кейінгі денесінің түсі алқызылдан қара түске дейін (сурет 22).

Сурет 22 – Тойған қандалаТіршілігі. Бұл паразиттер қан сорушы қанатсыз

жәндіктер. Қан сору-шылары аналықтары, аталықтары және олардың дернәсілдері болып табы-лады. Олар түнде өмір сүреді, ал күндіз қабырғалардың қуыстарында, обой-дың астында, жиhаздарда, кітаптарда, көйлектерде, электроникаларда қараң-ғылау және жылы жерлерде және жануарларда өмір сүреді. Қандалаларда өткір иісі жақсы дамыған, дамудың барлық фазаларында қанды ішеді, бір қан сорғанда 10-15 минут ішінде қандала 7 мкл қан ішеді (сурет 23).

34

Сурет 23 - Төсек қандаласы және оның жұмыртқаларыҚандалалар кез-келген таза немесе кір үйлерде өмір сүре

алады. Түнгі уақытта қандалалар жасырынған жерлерінен шығып, адамдарға 3-5 таңғы уақытта шабуыл жасайды (дененің ашық жерлерінің қанын сорады).

Төсек қандалалары адам қанын тістеп сорады. Қандалалар түнде белсенді болғандықтан, адам ұйықтап жатқанда терінің ашық аймағын тістейді: бет, мойын, қол қандаланың жиі тістейтін аймақтары. Шаққанда ауырмағандықтан, оған адам көңіл бөлмейді. Тері бөртпесі және қызару жиі кездесетін белгілер болып табылады. Шағылған аймақтарды қасығандықтан инфекцияға ұшырауы мүмкін. Төсек қандалаларының тістеуінің ерекшелігі олардың бір сызық бойымен орналасуы. Инфекция ауруының мамандары мұны көршілестікпен өтетін қоректену, яғни «таңғы ас», «түскі ас», «кешкі ас» дейді (суреттер 24, 25).

35

Сурет 24 – Төсек қандаласының шағып тұрған кезі

Сурет 25 – Төсек қандаласының шаққан жерлеріҚандалалар тістеуі байқаусыз қала беруі мүмкін немесе

оларды дерма-тологиялық аурулар мен бөртпелердің кейбір типтері деп, бүрге мен маса тістеулері деп қабылдауы мүмкін. Қандалаларда бөлінетін заттарда иісі бола-тын бездер бар, сонымен қоса жаймалар мен мекен ету аймақтарында қанда-ланың фекалды іздерінен қара дақтар қалуы мүмкін.

Қандалалар 18 айға дейін өмір сүреді. Олардың сан жағынан көбеюі әсі-ресе жаз кезінде тез жоғарылайтыны байқалады, және де қыста жақсы жыли-тын бөлмелерде кездеседі. Егер қандалалар олжаларын таппаса, онда олар желдеткіш құрылғылар арқылы, ал жазда сыртқы үй

36

қабырғалары арқылы үйді тастап кетеді. Ересек қандала бір минутта 1,25 м, ал дернәсілі 25 см жер бауырлайды. Қандалалардың жинақталған орындарында дернәсілдерінің қалдықтары, экскременттер мен жұмыртқаларының қалдықтарының күңгірт дақтары байқалады. Қандаланың сілекейінде анестезирлеуші заттар бар, сон-дықтан да шаққан кезде ауырмайды. Сонымен қатар сілекейінде қанның ұюын болдырмайтын антикоагулянттар бар. Қансорушы елеусіз, ал оның сорған жерінде тістеген орындарында және қан тамшыларының іздері киімде қалады, өзі баспанасында отырады.

Көбеюі. Жәндіктер толық емес метаморфозбен дамиды. Аналығы тәулігіне 5 жұмыртқаға дейін салады. Бүкіл өмір сүру ағынында 250-ден 500 жұмыртқаға дейін салады, 15 айға дейін өмір сүреді. Жұмыртқадан имагоға дейінгі толық даму циклі 30-40 күндей болады. Қолайсыз жағдайда – 80-нен 100 күнге дейін ұзарады. Қандалалар температураның өзгеруін өте қолайсыз қабылдайды және бұл оларды өлтіруі мүмкін, −15° температурада 1 тәулік өмір сүреді, ал +49° температурадан жоғары болса, қандалалар өледі. Ересек қандала бөлме температурасы кезінде аптасына бір рет, ал ыстық кезде жиі қоректенуі мүмкін. Өсіп келе жатқан дернәсілдері келесі өсу кезеңіне өту үшін ең болмағанда бір рет қанмен қоректенуі керек. Қандаланың нимфа-лары түссіз келеді, қоректенгеннен кейін ашық қызыл түске боялады. Жұмыртқадан имагоға дейін дамуы бөлме температурасы кезінде 1,5-2 айда аяқталады, бірақ жылу 15 градустан төмен болса толықтай дамуы тоқталады. Дернәсілдері 1,5 жылға дейін, ал имагосы – жарты жылға дейін аш жүруге қабылетті. Сондықтан болар көптен бос тұрған үйлерде кенеттен қандалалар пайда болады және жаңа тұрғындарға шабуыл жасайды. Бос тұрған үйлерде қандалалар тышқандардың, кептерлердің, тауықтардың қанын соруы мүмкін.

Адамдарды шағуымен олар көп зиян келтіреді, оларды ұйқыдан және дем алудан қалдырады, сонымен қатар олардың жұмыс істеу қабылетін төмендетеді. Қандала шабуыл жасау кезінде масаға ұқсап бір жерде отырмайды, керісінше ол орнын ауыстырып, тістеген жерлерінде «жол» қалтырады. Тістеген жерлерінің ара-қашықтығы бірнеше сантиметрге дейін жетеді (сурет. 26).

37

Сурет 26 – Төсек қандаласының тістеген жерлері «Жолдары» Үйлер зақымдалған болса, бір түннің ішінде 500-дей

немесе одан да көп тістеуі мүмкін. Төсек қандаласының тістеген жері өте қатты қышиды және күлдіреу пайда болады. Нақты дәлелдеулер жоқ, бірақ зерттеушілер төсек қандаласы инфекциялық ауруларды тасымалдауы мүмкін дейді. Үшатомды қандалар американдық трипаносомоз – Trypanosoma cruzi немесе Шагас ауруының қоздырғышының тасымалдаушысы деп болжайды (сурет 27). Шагас ауруы алғаш рет 1909 жылы доктор Карл Шагас ашты.

Американдық қарақшы-қандала (Rhodnius prolixus), Оңтүстік және Орталық Америка тропиктік аймақтарда мекендейді. Кәдімгі екі жіңішке мұртшаларынан басқа басының жалғасы - тұмсықшасы бар (сурет 28).

38

Сурет 27 – Үшатомды қандалаБұл қозғалмалы мұрын-тұмсықшасы инфрақызыл

сәулеге сезімтал болып келеді. Қарақшы- қандала адамның көзінің немесе ерінінің айналасын шағады, яғни, температура жоғары болатын жерлерді. Сондықтан оны «сүйісуші қандала» деп атайды. Олардың шаққан жерлерінде бөрту, жүрек қағуы, демікпе және құсу пайда болады.

Сурет 28 – Үшатомды қандаланың жуан түмсықшасыНегізінен Шагас ауруы нашар тұратын Оңтүстік және

Орталық Американың ауыл аймақтарында таралған, әсіресе

39

ауру балаларда және жас адамдарда кездеседі. Қандалалардың тістеулері арнайы емді қажет етпейді.

Егер қышыма қатты болса, симптомдарын жеңілдету үшін гормондық кремдерді және антигистаминді препараттарды қолданады. Екінші ретті инфекцияда қатты қышыған жерлеріне антибиотиктерді қолдануды қажет етеді.

Қандалаларды анықтау оңай емес және көп жағдайда ол дезинфекция мамандарының қызметін қажет етеді. Қандалаларды өлтіру үшін сұйық күйде, ұнтақ және иісі жоқ аэрозоль түрінде кездесетін инсектицидтерді қолданады. Оларды қандалалар табылған жерлерге жағу керек. Төсектерді инсектицидтермен өңдеу қиын болғандықтан, көбінесе төсек пен матрастарды жою керек болады.

Үшатомды қандалаларды диэлдрин, гексахлоран, гаммексан және басқа препараттарды қолдану арқылы жояды. Үйлердің жарылып кеткен қабырғаларын және саңылауларды (тесіктерді) бітеу қажет болады.

40

XI. Тестік тапсырмалар1. Қандай жәндіктер толық емес метаморфозбен дамиды?А) масалар,В) шыбындар,С) қандалалар,D) бүргелер,Е) бөгелектер.2. Жәндіктердің тыныс алуы не арқылы жүзеге асады.А) желбезектері,B) өкпесі,C) кеңірдек,D) жамылғысы арқылы,E) тыныс алмайды.3. Уақытша қансоратын паразит – жәндіктерді көрсетіңіз:А) бүргелер,В) тарақандар,С) шыбындар,D) синантропты құмырсқалар,Е) қоңыздар.4. Тұрақты қансоратын паразит – жәндікті көрсетіңіз:А) бас биті,В) бүргелер,С) қандалалар,D) кенелер,Е) шыбындар.5. Өрмекші тәрізді класқа жататын отрядты көрсетіңіз:А) биттер,B) бүргелер,C) тарақандар,D) қандалалар,E) кенелер,6. Бүрге қандай аурудың арнайы тасымалдаушысы?А) бөртпе сүзегі,В) лейшманиоз,С) қайталамалы сүзегі,D) обаЕ) энцефалит7. Қандай жәндіктер тұрақты қансоратын паразиттерге жатады?А) киім биті,

41

В) қандалалар,С) шыбындар, D) тарақандарЕ) шіркейлер.8. Жәндіктерде сыртқа шығару жүйесінің типі қандай?А) протонефридтер,В) метанефридтер,С) мальпигий тамырларыD) бүйректер,Е) жоқ.9. Провачека рикетсийінің арнайы тасымалдаушысы кім?А) биттер,В) соналар,С) масалар,D) ақ бастылар,Е) бәкене шыбындар.10. Көрсетілген аурулардың ішінен инвазияға не жатады?А) вухерериоз,В) туляремия,С) құтырма,D) қайталамалы сүзегі,Е) кенелі қайталамалы сүзегі.11. Көрсетілген аурулардың ішінен антропонозға не жатады?А) тениоз,В) құтырма,С) трихинелла,D) бруцеллез,Е) оба.12. Буынаяқтылар типінің латынша атын көрсетіңіз:А) Hexapoda,В) Myriapoda,С) Articulata,D) Arthropoda,Е) Trematoda.13. Табиғи ошақта адамның зақымдалуы әсер ететін негізгі жағдайды анықтаңыз:А) иммунитет,В) мәдени деңгейі,С) әлеуметтік факторлар,D) мутагендердің болуы,Е) гендер дрейфі.

42

43

14. Буынаяқтылардың қан айналу жүйесі қандай?А) ашық,В) жабық,С) аралас,D) қан айналу шеңбері біреу,Е) болмайды.15. Қосқанаттылардың дернәсілдері қандай ауруды шақырады?А) колтун,В) миаз,С) қайталамалы сүзегі,D) бөртпе сүзегі,Е) дизентерия.16. Sarcoptes scabie қандай аурудың қоздырғышы болып табылады?А) туляремия,В) оба,С) бруцеллез,D) энцефалит,Е) қышыма.17. Жәндіктер класының латынша атын көрсетіңіз:А) Insecta,В) Diptera,С) Crustacea,D) Arachnoidea,Е) Blattoidea.18. Берілген буынаяқтылардың қайсысы толық метаморфозбен дамиды?А) биттер,В) қандалалар,С) тарақандар,D) соналар,Е) шегіртке.19. Қандай кенелер адамның тұрақты паразиттері болып табылады?А) Dermacentor pictus,В) Icsodes persulcatus,С) Sarcoptes scabie,D) Ixodes ricinus,Е) Ornithodorus papillipes.20. Иксод кенелері тасымалдаушы болатын ошақтар қалай

44

аталады?А) элементарлы,В) диффузды,С) иррадирлеуші,D) бір-бірімен байланысты,Е) моногостальды.21. Буынаяқтылар қандай жануарлардан пайда болды?А) ішекқуыстылардан,В) жалпақ құрттардан,С) жұмыр құрттарданD) сақиналы құрттардан,Е) губкалардан.22. Көрсетілген жәндіктердің қайсысы педикулезді тудырады?А) биттер,В) қандалалар,С) бөгелектер,D) шыбындар,Е) бүргелер.23. Жәндіктер класы түрлерінің жалпы саны қанша?А) 10 мың,В) 50 мың,С) 100 мың,D) 500 мың,Е) 1 миллионнан көп.24. Биттің бөртпе сүзегінің қоздырғышын көрсетіңіз:А) Bacterum tularense,В) Leischmania tropica,С) Spyrochaeta sogdianum,D) Trichomonas hominis,Е) Ricetsia provatchec.25. Blatta orientalis ауыз аппараты қандай типке жатады?А) сорушы,В) кеміруші,С) жалап ішуші,D) жалап-сорушы, Е) тістеп-сорушы.26. Кім табиғи-ошақты аурулар туралы ілімнің негізін салды?А) Петровский,В) Скрябин,С) Петрищева,

45

D) Догель,Е) Павловский.27. Иксод кенелерінің тіршілік циклінде неше нимфалдық кезең болады?А) біреу,В) екеу,С) үш,D) төрт,Е) бес.28. Иксод кенелерінің аналығы қанды қанша уақыт сорады?А) 1-2 минут,В) тәулікке дейін,С) 10 минутқа дейін,D) бірнеше тәулік,Е) 1 сағаттан аса.29. Жәндіктерің сыртқа шығаратын мүшелері қандай?А) мальпигий тамырлары,В) коксальды бездер,С) протонефридтер,D) метанефридтер,Е) түрін өзгерткен метанефридтер.30. Асқазан бөгелектері кімде өмір сүреді?А) қойларда,В) сиырларда,С) шошқаларда,D) жылқыларда,Е) иттерде.31. Толық емес метаморфозбен дамитын жәндіктерді көрсетіңіз:А) бүргелер,В) тарақандар,С) бәкене шыбындар,D) шыбындар,Е) бөгелектер.32. Тарақандар отрядының латынша атын көрсетіңіз:А) Aphaniptera,В) Blattoidea,С) Diptera,D) Anoplura,Е) Hemiptera.

46

33. Көрсетілген буынаяқтылардың қайсысы толық метаморфозбен дамиды?А) биттер,В) қандалалар,С) бәкене шыбындар,D) тарақандар,Е) шегіртке (саранча).34. Өрмекшітәрізділер класының өкілдерінде неше жұп аяқтары болады?А) екі жұп,В) бес жұп,С) үш жұп,D) алты жұп,Е) төрт жұп.35. Төсек қандаласы қандай аурудың қоздырғышы болып табылады?А) кененің қайталамалы сүзегі,В) холера,С) оба,D) бөртпе сүзегі,Е) дифиллоботриоз.36. Қандай жәндіктер уақытша қансорғыш паразиттерге жатады:А) қандалалар,В) шыбындар,С) синантропты құмырсқалар,D) тарақандарЕ) қоңыздар.37. Аргаз туыстасының қандай кенелері уақытша қансорғыш эктопаразит-терге жатады?А) Ixodes persulcatus,В) Ixodes ricinus,С) Ornithodorus papillipes,D) Dermanyssus gallinae,Е) Тrombiculidae38. Өрмекші тәрізді кластың қай өкілдерінің улы бездері болады?А) кенелер,В) өрмекші тәрізділер,С) скорпиондар,D) шөпшапқыш-өрмекшілер,

47

Е) шөпшапқыш-кенелер.39. Қандай кенелер адамның тұрақты паразиттеріне жатады?А) Ixodes persulcatus,В) Ixodes, С) Ornithodorus papillipes,D) Dermacentor marginatus,Е) Sarcoptes scabie.40. Ұлпалық және қуыстық эндопаразиттерге қандай жәндіктер жатады?А) қандалалар,В) бөгелектер,С) соналар,D) бүргелер,Е) кенелер.41. Бәкене шыбындардың дернәсіл ұрықтарын шығару қандай биотоптарда жүзеге асады?А) су қоймасында,В) ылғалды топырақта,С) қиларда,D) үй-тұрмыстық қоқыстарда,Е) тұрып қалған арықтарда.42. Кенелі қайталамалы сүректі қандай кене шақырады?А) иксод кенесі,В) ауыл кенесі,С) тауық кенесі,D) қышыма кенесі,Е) егеуқұйрық кенесі.43. Денге қалтырамасының тасымалдаушысын көрсетіңіз::А) Анофелес масасы,В) Кулекс масасы,С) Аедес масасы,D) бәкене шыбындар,Е) шіркейлер.44. Қандай кенелер адамдардың үйлерін мекендейді?А) ірімшік кенесі,В) тауық кенесі,С) егеуқұйрық кенесі,D) ит кенесі,Е) ауыл кенесі.45. Қосқанаттылар отрядының латынша атын көрсетіңіз:

48

А) Crustacea,В) Arachnoidea,С) Insecta,D) Diptera,Е) Tracheata.

49

Жауаптар эталоны:

1-С; 2-С; 3-А; 4-А; 5-Е; 6-D; 7-А; 8-С; 9-А; 10-А; 11-А; 12-D; 13-A; 14-A; 15-B; 16-E; 17-A; 18-D; 19-C; 20-B; 21-D; 22-A; 23-E; 24-E; 25-B; 26-E; 27-A; 28-D; 29-A; 30-D; 31-B; 32-B; 33-C; 34-D; 35-D; 36-A; 37-C; 38-C; 39-E; 40-B; 41-D; 42-B; 43-C; 44-A; 45-D.

50

Қолданылған әдебиеттер:

1. Богданова Е.Н. Синантропные блохи (отр. Siphonaptera), нападающие на людей в Москве и контроль их численности //Мед. Паразитология и паразитарные болезни. 2005, № 1, С. 35-45.2. Богуцкий М.И., Васильев А.В., Цыркунов В.М. // Достижения и перспективы развития современной паразитологии: труды V Республ. науч.-практ. конф. – Витебск, 2006. – С. 263-267.3. Боев Б.В., Барабаш В.К., Тарасевич И.В. // Мед. паразитология и паразитарные болезни. – 1991. – № 3. – С. 50–52.4. Васильев Н.Т., Тарасов М.Ю., Поклонский Д.Л. Биологический терроризм: прошлое, настоящее, будущее // Химическая и биологическая безопасность. 2002, №6 (PDF).5. Вашков В.И., Сухова М.Н., Кербабаев Э.Б. и др. // Инсектициды и их применение в медицинской практике. – М., 2000. – С. 347–365.6. Возианова Ж.И. Инфекционные и паразитарные болезни. – Здоровья, 2001. – С.254-280. 7. Гинецинская Т.А., Добровольский А.А. Частная паразитология. Паразитические черви, моллюски и членистоногие. 4.2. М.: Высшая школа, 2001. – С.292.8. Короткий Н.Г., Шарова Н.М. // Лечащий врач. –2003. – № 4. – С. 8–9.9. Кулагин В.И., Пономарев Б.А., Селисский Г.Д. и др. // Вестник дерматологии и венерологии. – 2000. – № 5. – С. 75–76.10. Курганова И.И. // Мед. паразитология и паразитарные болезни. – 2006. – № 2. – С. 34–37.11. Курганова И.И. // Мед. паразитология и паразитарные болезни. – 2001. – № 3. – С. 52–56.12. Лопатина Ю.В., Соколова Т.В., Олифер В.В. // Рос. журнал кожных и венерических болезней. – 2004. – № 6. – С. 39–53.13. Маненкова Г.М., Родина Л.В., Тимошков В.В., Цвиль Л.В, Особенности эпидемии листероза в Москве // Эпидемиология и вакцинопрофилактика. 2002а, №1, с. 36 -37. 14. Маненкова Г.М., Родина Л.В., Тимошков В.В. и др. Динамика заболеваемости и особенности эпизоотического процесса псевдотуберкулеза в Москве в 1992 - 2000 гг. // Дезинфекционное дело. 20026, №2, с. 46 - 49.15. Медведев С.Л. Морфологические основы классификации отряда блох (Siphonaptera) // Энтомологическое обозрение.

51

2001, т. 73, вып. 1, с. 22 - 43.16. Олифер В.В., Рославцева С.А. // Гигиена и санитария. – 2006. – № 2. – С. 25–29. 17. Пономарев Б.А., Кулагин В.И., Селисский Г.Д. и др. // Вестник дерматологии и венерологии. – 2000. – № 1. – С. 39–40. 18. Сергеев Ю.В., Сергеев А.Ю. // Иммунопатология, аллергология, инфектология. – 2003. – № 3. – С. 125–130.19. Смирнова А.С, Леви М.И., Рык-Богданенко М.Г. и др. Мед. паразитология и паразитарные болезни, 1977, т. 46, №5, с. 625-626.20. Тарасов В.В. Эпидемиология трансмиссивных болезней. 2002, М., Изд-во МГУ.21. Тимошков В.В., Маненкова Г.М., Родина Л.В. и др. Антропургические оча лептоспирозов в Москве // РЭТ - инфо. 2002, №3. С. 7 - 10.22. Фролова А.И. // Гигиена и санитария. – 2000. – № 4. – С. 54–56.23. Kokturk A., Baz K., Bugdayci R. et.al // Intern. J. Dermatol. – 2003. – Vol. 42, N 9. – P. 694–698.24. Pierzchaski J.L., Bretl D.A., MatsonS.C. //Sex. Transm. Dis. – 2002. – Vol. 29, N 6. – P. 331–334.25. Roberts R.J. // New Engl. J. Med. – 2002. – Vol. 346, N 21. – P. 1645–1650.

52

53

21.10.11. басуға қол қойылдыКолемі 2,8 есепті-баспа табағыФормат 60х84 1/16. 100 дана.

ҚММУ – баспаханасында басып шығарылдыҚарағанды қаласы, Гоголь кошесі, 40

54