0 a Eodp Predavanja Za Bih Studente 2014 15 Dr Edin Arnaut 18-09-14!2!1

7/23/2019 0 a Eodp Predavanja Za Bih Studente 2014 15 Dr Edin Arnaut 18-09-14!2!1

1/56

EKONOMSKE OSNOVE

DRAVE I PRAVA

Doc. dr. sc. Edin Arnaut

UNIVERZITET U TRAVNIKU

PRAVNI FAKULTET


2/56

POGLAVLJE-VIII

REGULATORNA ULOGA DRAVE



PRAVNI FAKULTET


3/56

Sa nastankom kapitalizma drava je istaknuta silaprinude, ali ujedno, i njegovekonomskiinilac.

Pomenimo razdoblje odXVI do XIXstoljea,kada sei u ovoj epohi,koja se potpuno deklarie kao

ekonomskinain ureenja drutva, drava angairaneposredno kao poduzetnik, vlasnik i akcionar

pomorskih kompanija i raznih gusarskih poduhvata,

stvarno kao inilac koji uveava materijalno

bogatstvo, novane iproizvodne mogunostidrutva.

Privredna historija zapadnoevropskih drava pruabezbroj primjera o tome

Doc. dr. Edin Arnaut 3



4/56

DRAVA I EKONOMSKI SISTEM

Slika savremene ekonomske aktivnosti

drave (sistem mjeovite privrede nakapitalistikojosnovi) pokazuje na njeno:

(a) Stvaranje i nametanje primjene pravila

(b) Promjena pravila

(c)Ueeekonomskog aktera.



5/56

U prva dvasluaja dravastvara inameepr imjenu pravi la funk cion iranjapriv rede i pravi la demok ratske vladavin e,imena jednoj strani,

- vri zatitu graanskih prava, vlasnikih prava i prisiljavanje naizvravanjeugovora,

- a na drugojpostavlja pravila igre za ekonomske aktivnosti i pravni

okvir zatrinuutakmicu.

Osiguravanje primjene pravila djeluje u svaiju korist,budui, da npr.sviimamo koristi odspreavanja kraeilineimovine i napada na naslino.

Drava, takoer,mijenja pravi la, donoseinova il ikorigujuistara.

Najeejerijeo pravilima za funkcioniranjetritai privatnogvlasnitva:

samo u zadnjih 50 godina pravila su mijenjana tako to su trita prvovre regulirana (ograniavana), a potom deregulirana kroz oblikeekonomske liberalizacije, ili,

tako to je drava prvo nacionalizirala pojedine sektore nakon Drugogsvjetskog rata, a potom ih,u zadnjim decenijama, privatizirala.

5


6/56


Drava se moe pojaviti u ulozi:

- Proizvoaa

- Mikroekonomskog regulatora

- Distributera

- Makroekonomskog regulatora

6Doc. dr. Edin Arnaut


7/56

Kaom ikroekonomsk i regulator, drava utiena ono to

eprivatna preduzeaproizvoditi,nanainna kojiesedobra i usluge proizvoditi i na mjesto gdje e seproizvoditi.

Kaodistr ibu ter , drava utie na raspodjelu dohotka

meupojedincima i grupama. Kaomakroekonomski regulator, dravakoristi razliite

metode kojima utie na poslovni ciklus i kontrolira

nestabilnost cijena, profite i zaposlenostkoji proizilaze iz

njegovanaizmjeninogritma ekspanzije i recesije.

Za sve ove uloge, dravi stoji na raspolaganju osnovniinstrumenti dravne politike: dravni rashodi, porezi,propisi ili nadzor nad odvijanjem ekonomskih aktivnosti u

preduzeimaudravnom vlasnitvu.Doc. dr. Edin Arnaut 7


8/56

Danas, meutim, postoje neslaganja u tome koliko bi aktivna dravatrebala da bude, jedni se zalau za ogranienu ulogu, a drugi za

aktivniju ulogudraveu ekonomiji.

Meu amerikim ekonomistima danas preovlauje stav da biograniena dravna intervencija mogla da ublai (ali ne i da rijei)najteeprobleme:

Drava,stoga, treba da preuzme aktivnu ulogu uodravanjupunezaposlenosti i ublaavanju najteih aspekata siromatva, dokglavnu ulogu u privredi treba da igra privatni sektor.

Preovlauje miljenje dabidrava itritamogli da sarauju i da seuzajamnouvruju.

Pa,ipak, i dalje postoje nesuglasice u zavisnosti o tome kako seprilazi nesavrenostima trita i vjerovanju koliko drava zaistamoeefikasno ispravljati tenesavrenosti.



9/56

EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE

EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE

Koristei se instrumentima dravne politike, drava realizuje svojeetiri ekonomske funkcije:

(1) Unapreivanje ekonomske efikasnosti,

(2) Ostvarivanje manje nejednake raspod jele dohotk a,

(3) Stabiliziranje ekonomije pomou makroekonomskih

po l i t ika, i

(4) Meunarodno predstavljanje zemlje.



10/56

Ostvarivanje manje nejednake raspodjele

dohotka

Preraspodjelu dohotkadrave najeeostvaruju naslijedee naine: (1)oporezivanjem (uvoenjemprogresivnih poreskih stopa

to je dohodak vei i porezi su vei i obratno, sasmanjivanjem dohotka smanjuju se poreske stope),

(2)pol i t ikama troenja (transferni programi, socijalno-sigurnosnemree)putemnovanih pomoi najsiromanijiminemonim ljudima (starijim osobama, slijepima, invalidima,nezaposlenima, porodicama sa preniskim dohocima),

subvencioniranjem neophodne zdravstvene njege i

socijalnog osiguranja,

(3) po li t ik ama reguliran ja jednak ih uslo va za

zapoljavanje,stanovanje i jednakeobrazovnemogunostiza sve lanove drutva, ukljuujui besplatno osnovno

kolovanje. Doc. dr. Edin Arnaut 10


11/56

Stabiliziranje ekonomije pomou makroekonomskihpol i t ika

Fiskalna politika (doslovno znaenje izraza fiskalna politika,prema engl.Fiscal policy, je politika javnih prihoda/poreza)predstavlja skup mjera usmjerenih na primjenu javnih

(buetskih) prihoda i javnih rashoda radi ostvarivanja

ravnomjernog ekonomskog rasta i stabilnosti cijena.

Monetarna (novana) politika oreuje koliinu novca uopticaju, visinu kamatnih stopa i opseg kredita, ime ravautiudina kamate i investicije, moeosiguravati: visoku stopu

zaposlenosti, nisku inflaciju, platnobilansnu ravnoteui rastrutvenogproizvoda.

Monetarnu politiku u svakoj zemlji neposredno provodi

centralna (ili narodna) banka.



12/56

Meunarodno predstavljanje drave Ekonomske interese rava promovira i titi na meunaronom nivou, pravedi

ogovarajudesporazume s drugim zemljama.

Na meunarone probleme ekonomske politike rava reaguje tako to: smanjujetrgovake prepreke, donosi programe pomodi, usklaujemakroekonomske politike i vrizatituglobalnog okolia.

Smanjenje trovakih prepreka drava provodi sa drugim zemljama putem

usklaivanja zakona i smanjenja trgovakih prepreka kao i poticanjem

meunaronespecijalizacije i podjele rada. Programe pomoidonose visoko razvijene zemlje radipoboljanjaekonomskogstanja u

siromanimzemljama.Ovi programi se realizirajubilateralno(pomojednezemlje drugoj),ili multilateralno, npr. preko institucija Svjetske banke koja siromanim zemljama

dodjeljuje kredite s niskim kamatama.

Dananja povedanaekonomska meuovisnostzemalja upuduje na usklaivanje njihovih

makroekonomskih politika.

Cilj je usklaivanje njihovih fiskalnih i monetarnih politika kako inflacija ili

nezaposlenost ne bi iz jedne preli u drugu zemlju. Najede se koristekoordinacije trgovinskih i valutnih politika, ali se s integracijskim procesima iripopis ekonomskih politika koje su predmet koordinacije. Npr. EU koordinira

monetarne politike, a IMF, na globalnom nivou, koordinira politike valutnihkurseva. Doc. dr. Edin Arnaut 12


13/56

Da bi otklonilenedostatketrinogmehanizma savremenedravenasuprotnevidl j ivoj ruci (slob odnotrite) uvodevid l j ivu ruk u

drave, ko jom seobezbjeujeekonomskaefikasnost, pravednija

raspodjela, makroekonomska stablizaciona politika i nacionalni

interesi umeunarodnojekonomiji.

To priznaju i najkonzervativniji ekonomisti opredjeljeni za slobodnotrite, iako meu ekonomistima nije postignuta saglasnost kolikodravazaistamoeefikasno ispravljatinesavrenosti trita.

No onotoje sigurno, kako konstatujuSamuelson i Nordhaus, je dasu obje polovice trina i dravna neophodne za zdravofunkcioniranje privrede.

Upravljanje savremenom privredom bez bilo koje od njih, je poput

pokuajada sezapljeejednom rukom.



14/56

Dravno uklanjanje trinih neostataka-Samuelson/Nordhaus

Promaaji nevidljive ruke Intervencijadrave Tekuiprimjeridravnepolitike

(1) Neefikasnost

-Monopol

-Eksternalije

-Javna dobra

- Intervencija natritu- Poticanje korisnih

Djelatnosti

- Antitrutovskih zakoni

- Propisi oekolokoj zatiti- Narodna odbrana,

- Svjetionici

(2) Nejednakost-Neprihvatljive

nejednakosti dohotka i

bogatstva

Preraspodjela dohotka- Subvencioniranje

aktivnosti,

- Redistribucija dohotka

- Progresivno oporezivanjedohotka i bogatstva

-Programi potpore dohotka

(npr. bonovi za hranu)

(3) Makroekonomski

problemi:

- Poslovni ciklusi (visoka

inflacija i nezaposlenost)

- Stabilizacija kroz

makroekonomsku politiku

- Monetarna politika (npr.

promjene u ponudi novca i

kamatnoj stopi)

- Fiskalna politika (npr.programi poreza itroenja)

(4) Spori ekonomski east Poticanje ekonomskog rasta - Ulaganje u obrazovanje

- Smanjivanje deficita i

poveanjestopetednje



15/56

POGLAVLJE-IX

NOVAC I INFLACIJA



PRAVNI FAKULTET


16/56

POJAM I EVOLUCIJA NOVCA Novac je sredstvo koju javnost prihvata kao sredstvoplaanja,medijum

za razmjenu i mjerilo vrijednosti svih drugih roba i usluga. Razmjenjivost

za sve robe i usluge,ininovac posebnom ili rijetkom robom(robanadrobama), koja u sebisadriuprikrivenom stanjusve druge robe.Prihvaenost opim sredstvom razmjene uslovljena je sljedeimosobinama novca u savremenoj ekonomiji:

(1)Prenosivos t - novac mora biti pogodan za noenje i prenos raditransakcija narazliitimlokacijama;

(2)Trajnos tnovac mora posjedovatifizikutrajnost;

(3)Djel j ivos t mora postojati mogunost djeljivosti novca na jednakedijelove (npr. 1 US dolar = 100 centi);

(4)Standardizovanost novanice se ne smiju razlikovati po obliku ilikvalitetu,toje preduslov njihoveprihvaenosti;

(5)Prepoznat l j ivos tnovac mora biti poznat i prepoznatljivost, imeseolakavanjegova primjena izatitaod falsifikata.



17/56

Problem se rjeava nastankomrobnog novca robe koja poinje vritifunkcijuopteg ekvivalenta, tj. za koju se u razmjenimoedobiti bilo kojadruga roba.

U poetku kao naturalni novac funkcioniraju razliite robe: stoka (latinskinaziv pecunia dolazi od rijei pecus: govedo) zbog svoje pokretljivosti imogunosti otuivanja,ali i mnoge druge robe:koa,krzna i svila (u StarojKini),itarice(Egipat), so (Etiopija), zatimkoljke, oruje(npr.noevii vrhovistrijela), duhan, itd. Uspostavljaju se stalna mjesta razmjene (pijace, trgovi)

na kojima se trguje u unaprijedutvrenimterminima,tosmanjujetrokoverazmjene. Kasnije su ovu funkciju preuzele robe koje su po svojim prirodnim svojstvima

bile jo pogodnije za funkciju opteg ekvivalenta, prvo razni metali a potomsamoplemenit i metal i(zlato i srebro),koji su pokazali prednost nad ostalim

robama: djeljivost, postojanost (ne kvari se) ilakuprenosivost, veliku vrijednostu malim koliinama itd. Umjesto vie roba kao u sluaju naturalnog novca,prihvata se jedna roba (zlato), koja funkcionie kao robni standard. Prvo uobliku kovanica kao istog zlatnog standarda ili punovrijednog novca (usrednjem vijeku), a zatim kao reprezentanta punovrijednog novca, tj.papirnog

novcabanknota (upoetkusamo kao izdatih priznanica za primljene kovanice

za vrijeme rata USA sa Kanadom 1690. godine a zatim masovno od XIX st.).17


18/56

NOVACElektron sk i (dig italni) novacdefiniramo kao: novac koji se kree kroz

elektronske medije, tj. van uobiajenih kanala plaanja koje tradicionalno

podravajubanke. Ovim ne samo da potpuno nestaju dotadanji trokovi razmjene, ve se

prevazilaze i slabosti klasinog (papirnog) novca kao to su: vrijemepotrebno za prenos; rastojanje na koja ga je potrebno prenijeti da bi se

ostvariloplaanje; rizici u transportu; trokoviizrade(tampanje,kovanje);

trokovi transakcija (dranje novca, transport), sigurnost i td. Njegovaupotreba jemogua: (1) na veliko:swift,fedwire,chipsi (2) na malo: kartice(najpoznatije suvisa-,master- i smartCard) i elektronskiekovi.

Na osnovu iznijetog, zakljuujemo da se osnovne faze u razvoju novcaveu za postojanje:

nemonetarne ekonom i jeu kojoj se razmjena roba vri po principu tramperobe za robu, ili robe koja kao materijalna vrijednost slui za iskazivanjeopeg ekvivalenta za koju se razmjenjuju ostale robe, i

monetarne ekonom ijeu kojoj se razmjenavripo osnovuopeusvojenogrobnog standarda (papirnog novca) koji nema unutranju materijalnu

vrijednost a u razmjenisluipo osnovunovanogznaka. 18


19/56

Iz ove podjelepotiui dvije vrste novca:robn iifiduci jarni, priemurobninovac funkcionira kao punovrijedni novac, afiduci jarni novac(lat.fiducia

vjerovanje, povjerenje) ili fiat novac(Fiat money)funkcionira bezunutranjevrijednosti ali koji jedravaodredila (naredbom) da bude zakonsko sredstvoplaanjate po osnovu toga, vjerovanja javnosti daegamoizamjeniti zabilo koju drugu robu.

Fiducijarni novac, dakle, ima dvije osobine: prihvatljivost (iskustveno

uvjerenje da naznaenim iznosom na novanici uvijek moemo kupitiodreenu koliinu roba i usluga) i predvidljivost vrijednosti (moemopredvidjeti kupovnumo novanejedinice, odnosno prihvatamo gaaki akoznamo da e ona smanjiti, jernam anticipiranje budue kupovne moi

novcaomoguavaspoznaju oportunitetnogtrokanjegovog posjedovanja i,u skladu s tim,usklaivanjeportfolia ukupne imovine.

U praksi se koriste isupst itu t i novc a u obliku mjenica, ekova,dravnih obveznica i drugih vrijednosnih papira. Supstituti novcaobavljaju prometnu iplatenufunkciju novca.



20/56

FUNKCIJE NOVCA

Opta prihvatljivost novca proizala je iz njegove etiri funkcije u savremenoj

ekonomiji. Prva funkcija novca jeun iverzalno sredstv o razmjene(ili prometno sredstvo),to

proizilazi iz osobine univerzalne i jednostavne razmjenjivosti novca za sve druge

robe.Novanarazmjenapospjeujepodjelu rada i specijalizacije, jerproizvoaimauz minimalne informacije obezbjeuje jednostavne i brze razmjene sa drugimproizvoaima.

Druga funkcija novca jesredstvoouvanjavr i jedno st i, jer novac dranjem ivremenom ne smije gubiti nominalnu vrijednost (zanemarujemo mogue efekteinflacije). Druge robe kao opi ekvivalenti (krzno, stoka, ito...) vremenom gubevrijednosti ili se upotrebom habaju (npr. zlato).

U treoj funkciji kao obraunska jedinica i mjera vrijednosti novac iskazuje

vrijednost svih drugih roba i vri njihovo uporeivanje, odn. njihov meusobniobraun. Novac, dakle, s jedne strane,uporeujerelativne vrijednosti roba i usluga,a s druge, omoguava obraun i uporeivanje ekonomskih transakcija (prihoda irashodapreduzea,poreza, nacionalnog dohotka, raznih oblika imovine i td.).

Novac funkcionira i kaosredstvoodgoenih plaanja,tojeetvrtafunkcija novcau kojoj se povezuju funkcije novca kao univerzalno sredstva razmjene iobraunske

jedinice. Doc. dr. Edin Arnaut 20


21/56

ODREIVANJE VRIJEDNOSTI NOVCA I INFLACIJE

Do vrijednosti novca dolazi se na dvanaina:(1) sistemom vezane vrijednosti i (2)sistemom slobodne vrijednosti.

(1) U s istemu vezane vr i jedno st i koliina emisije novca odgovara odgovarajuojkoliinizlata, kao vrijednog i oskudnog dobra. Novac u ovomsluajuimapokrieuzlatu, takoto drava propisuje kurs u odnosu na zlato, odnosnokoliinuzlata (ugramima) koju predstavlja novana jedinica. Ovaj sistem odreivanja vrijednosti

novca funkcionirao je od 1800. godine, kada se pojavio u Americi, pa sve do prvepolovine XX stoljea. Razlog prestanka zlatnog vaenja novca je u tome toproizvodnja roba rastebreod proizvodnje zlata (rudnici zlata su ogranieni).Tadakoliina(broj)novanicazaostaje zakoliinomnovoproizvedenih roba pa nedovoljnakoliinazlata vodi padu cijena roba i usluga. Ovakvi uslovi vode privredu u recesijuikrizu, jer pad cijena produkuje gubitke idestimulieinvesticionu aktivnost.

(2) Predhodni nedostatak odreivanja vrijednosti novca (problem likvidnosti)ispravljasesistemom slob odn e vr i jednos t i.U ovomsluajunovac nema zlatnopokrie, vegadrava proglaavasredstvom prometa iplaanja. Vrijednost novcase tada odreuje robama koje mu stoje nasuprot. Vea koliina robe na tritupoveavabroj i vrijednosttrinihtransakcija, pa je potrebna ivea koliinanovca.


P x QV

P x QM

P x QV

P x QM

P x QV

P x QM


22/56

APRECIJACIJA I DEPRECIJACIJA

Nom inalna vr i jednostnovca je izraena (otisnuta) na novanicama,a

realnaukoliiniroba i usluga koje se mogu kupiti za nominalnukoliinunovca. Razlika realne i nominalne vrijednosti novca proizilazi iz(ne)stabilnosti ekonomskog sistema, zbogega, izmeunjih,moedoido odstupanja.

Ako realna vrijednost novca raste (za istu nominalnu vrijednost kupujemo

vie roba i usluga) nastupaapreci jaci ja novca, a ako novac gubivrijednost (za istu nominalnu vrijednost kupujemo manje roba i usluga),toje znatnoeapojava, imamodepreci jaci junovca.

Od novanog opticaja znatno ovisi dinamika ekonomske aktivnosti ikretanje cijena i dohodaka. Doukupne mase (koliina)novca u

prometudolazi se naslijedei nain:


M

QV

V

QM

Iz ovog izraza proizilazi: M x V = P x Q,

odnosno:

P X Q

V= --------------

M

P X Q

M = -------------V

priemuje:

V = (godinja) brzina opticaja

nova

P =prosjeninivo cijena

Q = realni nacionalni proizvod

M =koliinanovca u opticaju

M

QV

V

QM

M

QV

V

QM


23/56

INFLACIJA Inflacijaseobinoshvata kaoopirast cijena, ili rastopegnivoa cijena.Rije

inf laci jaje latinskog porijekla i izvorno znainaduhavati (innf lare), nadimanje(inf lat io), a ekonomski, ona predstavlja naduhavanje cijena i novanihdohodaka, trokova proizvodnje i drugih novanih iznosa, tj. poremeaj urobno-novanim odnosima kada koliina novca u opticaju znatno prekoraiveliinurobnih fondova,todovodi do porasta cijena i pada vrijednosti novca(smanjenja njegove kupovne moi). Inflacija se moe posmatrati i kao oblik

depresi jaci je no vca. Npr. rast cijena za 30 %znaida su robe,ijajeprosjenacijena za taj period

iznosila 100u toku ovog perioda poskupjele na 130(indeks cijena na maloje 130). Dakle, nominalna vrijednostnovaniceod 100je realno izgubila nasupstanci, pa se sada za 100 moekupiti kupiti znatno manje roba nego prijeposkupljenja.

Kao oznaka zaskok cijena rijeinflacijaje prvi put upotrebljena u Americi, uvrijeme graanskog rata 1861.-1865. godine, kada je dolo do poveavanjanovanemase u opticaju i nove emisije papirnog novca.Sve do Prvog svjetskograta, do velikih porasta cijena je dolazilo u vrijeme ratova i neposredno poslije njih

(npr. u vrijeme francuske revolucije, Napoleonovih ratova i sl.)



24/56

Uzroci inflacije:

Inflacija tranje

Inflacija trokovaStrukturna inflacija

Deflacijaje suprotna pojava od inflacije, u kojoj

dolazi do smanjivanja koliinenovca u opticaju,pradenog optimpadom cijena i povedavanjemkupovne snage novca.

Uz inflacije se pojavljuje i fenomenstagf laci je, pod kojom se podrazumjeva

istovremeno pojavljivanje visoke inflacije i

visoke stope nezaposlenosti. 24


25/56

Postoji vie vrsta inflacije od kojih navodimo sljedee:

a)Prema osnovnom mehanizmu nastajanja inflacija moe biti: apsolutna(prouzrokovanapoveavanjem koliinenovca u opticaju iznad rastakoliinaroba i

usluga) irelativna(nastala zbogpoveavanjabrzine opticaja novca).b) Prema intenzitetu inflacijamoebiti:puzajua(do 4 %godinje), galopirajua(do

50 ili 100 %godinje)ihiper inf laci ja(iznad 100 %godinjekojamoetoliko dapodivlja da dostigne 1000 %, pa i vie, u nekim sluajevima iznosi milioneprocenatagodinjeiliak mjeseno). Najpoznatije hiperinflacije u historiji nastale sutokom i nakon Prvog svjetskog rata: npr. uNjemakoj1923. godine cijene su toliko

porasle da je za kupovinuobinihnamirnica bila potrebnavrea novanica.c) Premaduinitrajanjainflacijamoebiti:sekularna, jednokratna, hronina.

d) Premadejstvu inflacijamoebitiaktivnaineaktivnaodnosnoslobodnai priguena(kontrolisana).

Kao uzroci inflacije postoje:

(a)Inflac ijatranje(dolazi usljed prevelike efektivnetranjeu odnosu na ponudu, priemuje rasttranjeuzrokovan prekomjernim rastomnovanemase ili rastomlineiinvesticionepotronje),

(b)Inflac ijatrokova(dolazi usljedpoveavanja trokovaproizvodnje, odnosno cijeneinputa, npr. cijene energenata),

(c)struktu rna inf lac i ja, uvezena inflacija, tzv. psiholoka inflacija, a govori se i opolitikojinflaciji. 25


26/56

POGLAVLJE - X

MJERENJE UKUPNE EKONOMSKE MOI



PRAVNI FAKULTET


27/56

Mjerenje ukupne ekonomske modi

Drutveno bogatstvo ine:

Prirodna bogatstva

Proizvodna dobra

Prirodna bogatstva(prirodni uslovi i raspoloiviprirodni izvori)

Proizvodna dobra (proizvedeno rutveno bogatstvo) su izraz

kumuliranih investicija u uemvremenskom intervalu, u ijemje stvaranju uestvovalo vie narataja.



28/56

KRUNI TOK DOBARA I DOHODAKA Utrinojprivredi svakiinputili faktor proizvodnje (prirodni resursi, rad, kapital,

poduzetnitvo) ima svoju cijenu upotrebe, to direktno utie na cijenuproizvedene robe/usluge (output), bilo da se oni troe ili koriste za daljnjuupotrebu. Na ovaj nain dolazimo do povezivanja trita finalnih dobara, tj.roba/usluga outputai tritainputafaktora proizvodnje. Ova dvatrita ineintegralnitrinimehanizam ukome i trite inputa, tj. faktora proizvodnje itriteoutputa, tj. roba/usluga funkcioniraju na istinain.

Na trituf inalnih dobara(triteroba/usluga)domainstvakupuju robe/usluge,kojepreduzeeproizvode. Na stranitranjesu, dakle,domainstvaa na straniponudepreduzea. Da bi seuopteproizvodila dobra/uslugepreduzeamorajukupovatiinputefaktore proizvodnje oddomainstava. Izdacidomainstavazakupovinu robe/uluga su prihodi preduzea, a izdaci preduzea za kupovinufaktora proizvodnje su dohoci od faktora proizvodnje, i ti dohoci idu

domainstvima. Proizvodnja zahtjeva angaovanje faktora proizvodnje, teproizvoai potrauju faktore na odgovarajuim tritima faktora. Na tritufaktora,domainstvaprodaju faktore proizvodnje (prirodne resurse, rad i kapital),a kupci su preduzea. Preduzea plaaju prirodne resurse, rad i kapitaldomainstvimakao rente, nadnice i kamate.



29/56

Ciklini tok tranje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tranjepredstavlja kruni tok doh otka i pro izvodn je u ekonomskom

sistemu.Krunitok dohotka i proizvodnje iskazuje tok roba i uslugaodpreduzeapremadomainstvimai tok faktora oddomainstavapremapreduzeima.

Zbir svih vrijednosti proizvedenih roba i usluga, koji je jednak toku

novca od trita roba prema preduzeima, ini drutveni(nac ionaln i) p ro izvod i, ujedno, predstavlja protuteu tokuroba/usluga odpreduzeaprematriturobe.

Zbir vrijednosti renta, nadnica, kamata i dobiti ininacionalnidohodak

, koji je jednak toku novca od trita faktora premadomainstvima,kaoprotuteatoku faktora odtritafaktora premapreduzeima.

drutveni proizvod = nacionalni dohodak



30/56

Dvosektorski model ekonomije



31/56

POGLAVLJEXI

EKONOMSKI RAZVOJ I GLOBALIZACIJA



PRAVNI FAKULTET


32/56

Ekonomski razvoj i globalizacija

Ekonomski rast je ugorono poveanjeproizvodnjeodnosno realnog bruto rutvenog proizvoda GNP, toje ekonomski i politikicilj svake zemlje, aizraava se pomodu stope rasta nacionalnogdohotkaGDP per capita.

U dugom roku 5-10 godina ekonomski rast pokazujenapredak ili nazadak nacionalne ekonomije,odnosno blagostanje u toj zemlji.

Ekonomska kriza, ekonomska recesija i ekonomskirast imaju zajeniki pokazatelj izraen u GNP iliGDP



33/56

Bruto omadi proizvo BDP(GDP) Bruto omadiproizvod(Gross Domestic ProductGDP)je osnovni

makroekonomski pokazatelj jer predstavlja najsveobuhvatnijumjeru ukupne proizvodnje dobara i usluga ostvarenih u jednoj

zemlji, u toku oreenogperioda (najedegodinu dana).

Mjerenje GDP je izuzetno vano za ekonomsku teoriju i ekonomsku

politiku: omogudava a izrazimo ekonomski rast, konjukturnecikluse, nezaposlenost, inflaciju i sl. Prije nego to je otkrivenpojam GDP, bilo je teko ocjeniti stanje privree. GDP.... je jeno ozaista velikih otkrida XX stoljeda.

Postoje va naina mjerenja (metoa) i obrauna GDP-a:

GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka)

GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod prihoda)

33

Doc. dr. Edin Arnaut


34/56

Izraun GDP-a



35/56

GDP kao suma faktorskih dohodaka

(2) GDP kao suma faktorskih dohodakasedobija sabiranjem;

nadnica (W = wage),

kamata (i = interest),

renti (R = rent),

profita (Pf =profit),

amortizacije (Dp = depreciation) i

posrednih poreza (T = taxes), tj. kao:

GDP = W + i + R + Pf + Dp + T



36/56

Primjer obrauna realnog GDP-a

Pretpostavimo da nominalni GDP u 2008. godini iznosi20 milijardi KM, a da je inflacija u toku godine iznosila 9

%. Realni GDP bismo dobili nasljedei nain:

Deflator za baznu godinu uvijek iznos 100 (kod nas je to

2007. godina).

Rjeenje:

U 2008. god in i deflato r iznos i = 109:100 = 1,09Nom inaln i GDP : Deflator GDP = Realni GDP

20 m il i jardi KM : 1,09 = 18,34 m il i jarde KM



37/56

UobraunuGDP-a seiskljuujuintermedijarna dobrai meufazneprodajekako bi sesprijeio dvostruki obraunGDP-a.

Intermedi jarna dob ra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi

nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, aijimsabiranjembi sevjetaki poveaoGDP. Npr. u izradinamjetajakao finalnog

proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta uobliku rezanegrae,lesonit-ploapa sve do gotovognamjetaja,mibismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko

puta.

Meufazneprod aje su one koje kupuju kupci koji nisu krajnjikorisnici nego su to dalji preprodaci dileri. Npr. ako automobilkupuje diler kojiega (pre)prodati, tada bi isti automobil dva putaobraunavali u sumi prodaja koje formiraju GDP. Otuda se izobraunaGDP moraiskljuitiprodaja koju po drugi put obavlja diler.



38/56

Nominalni i realni GDP

Nominalni GDPje mjeren tekudimili trinimcijenama te godine, i obino je uvedan za

visinu rasta cijena (inflaciju) u toj godini.

Realni GDPdobijamo tako tonominalni GDP

podijelimo indeksom cijena (GDP deflator).



39/56

BRUTO NACIONALNI PROIZVOD (GNP) Vidjeli smo da GDP oznaavamo kao sumu potronje finalnih

proizvoda ili sumu faktorskih dohodaka, proizvedenih unutar jedne

zemlje u toku godine dana i u njega ne ulaze vrijednosti dobara iusluga proizvedenihdomaimkapitalom u inostranstvu.

Inostrani faktorukljuenje uveliinubruto nacionalnog proizvoda(GrossNational Product - GNP-a). Dakle, GNP se dobija dodavanjem GDP-uprihoda od ulaganja u inostranstvu i oduzimanjem plaanjastrancima za

njihova ulaganja. U GNP ulazi dohodak zaraen u inostranstvu, koji su rezidenti vratili u

matinu zemlju. Razlika izmeu GNP i GDP naziva se neto inostranofaktorsko plaanje(Net factor payment froma abroad -NFP), odnosno:

GDP = GNPNFP.

Primjeri GNP-a Japanski GNP jeveiod GDPzahvaljujuiposto jan ju obimnedruge

japanske ekonom ije nastale ob iln im u lagan jima japanskog kap itala u

ino stranstv u, a sk rom no sti str anih ulaganja u Japanu .

Plaa Bosanca koji ivi u BiH a radi u Austriji, obraunava se kao

austrijski GDP i bosanskohercegovaki GNP. 39


40/56

FAKTORI EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJA

Produktivnost (odnosno ekonomski rast i razvoj) je odreena sa etirifaktora, koje ine: ljudski kapital, prirodna bogatstva, fiziki kapital i

tehnologije (1)Ljuds ki kapitaljeekonomski izraz za znanje i vjetinekoje radnici

stiukroz obrazovanje (spretnost, znanje i motivacija radne snage);obinose uzima zanajvanijifaktor ekonomskog rasta.

(2)Prirodna bogatstva(zemlja iuopesvi prirodni izvori) su nekada bila

prvi preduslov ekonomskog napretka. Danas prirodna bogastva neodreuju je li neka zemljauspjenaili ne: primjer su zemlje poput Japana iHong Konga, koje su napredovale i pored toga to nemaju prirodnabogastva, svoj brzi rast su bazirale na sektorima koji vieovise o radu ikapitalu. Zemlje bogate naftom (kao S. Arabija, koja na osnovu toga

ostvaruje visoke dohotke) su, pri tome, izuzetak a ne pravilo. (3) Fizikikapital (ili samo:kapital) jeizraenu obliku kapitalnih dobara

(oprema, maine, zgrade, infrastruktura i sl.) i investicija za izgradnjukapitalnih dobara. Raspolaganje sa vie kapitalnih dobara obezbjeujebrui obilniju proizvodnju dobara i usluga.

(4)Tehno logi ja(tehniko-tehnolokiprogres, inovacije) 40


41/56

Grafiki prikaz ekonomskog rasta

Ekonomski rast kao pomak GPMudesno

Ekonomski rast se grafiki predstavljapomakom udesno granice proizvodnih

mogunosti, to je na grafikonu prikazano

kao pomak krivulje od GPM1 do GPM2.



42/56

Stope ekonomskog rasta izabranih zemalja realni GDP U USD

Zemlja Period GDP p.c

(napoetkuperioda)

GDP p.c

(na kraju perioda)

Stopa rasta

(godinja,u%)

Japan 1890-2000 1.256 26.460 2,8

Brazil 1900-2000 650 7.320 2,5

Meksiko 1900-2000 968 8.810 2,2

Kanada 1870-2000 1.984 27.330 2,0

Njemaka 1870-2000 1.825 25.010 2,0

Kina 1900-2000 598 3.940 1,9

USA 1870-2000 3.347 34.260 1,8

Indija 1900-2000 564 3.390 1,5

V. Britanija 1870-2000 4.107 23.550 1,4

Pakistan 1900-2000 616 1.950 1,2



43/56


Vidimo da zemlja A koja je imala relativno malu akumulaciju, nije u

zadovoljavajuojmjeri pomjerila KPM na vii nivo, dok je sasvim

suprotno kod zemalja II i III koje su vodile politiku akumulacijskiorijentirane strategije razvoja. Ove zemlje su, zahvaljujui tojinjenici, bile u prilici da nakon odreenog vremenskog intervalaznaajno poveajui obim akumulacije i nivopotronjeu odnosu nazemlju I.

Tri zemlje (I, II, III) imaju upoetkujednaku KPM, ali irazliitnivoakumulacije.TakaA predstavlja obim akumulacije zemlje I, B obimakumulacije zemlje II i C zemlje III. Dakle, ove zemljekarakterieidentina KPM i potpuno razliita preferencija prema akumulaciji.

Kao posljedicarazliitihpreferencija u nivou akumulacije ipotronjeu sadanjosti doi e do razliitog pomjeranja KPM tri zemlje ubudunosti.



44/56


U takiA je najniiod svih zemalja obim

akumulacije (zemlja I), a u taki C najvii nivo

akumulacije (zemlja III).Efektom akumulacije, tj. izgradnjom novih

proizvodnih kapaciteta zemlje svoje funkcionisanje

mogu pomjeriti naviinivo KPM,to epromjeniti

i nivo njihovepotronje.


Zemlja I, koja je u ranijim periodu

preferirala potronju na raun akumulacije, nakon

odreenog vremena uspjeva da pomjeri KPM u

daleko manjem stepenu nego to je to sluaj sa

ekonomijama II i III, koje su, suprotno njima, upredhodnom periodu dale prioritet akumulaciji.


45/56

Razlike izmeu rasta i razvoja:

rast oznaava kvantitativnu dimenziju ekonomije (ukupan i per capita GDP, zaposlenost, platni i trgovinski

bilans, strane investicije i dr.)

razvoj oznaava kvalitativnu dimenziju ekonomije(promjene u ekonomiji, tehnologiji i rutvu).

Odrivirazvojse definira kao onaj razvoj u kome svaka

generacija slijeedoj predaje stok neto resursa (tj.

prirodni resursi, okoli, znanje, tehnologije, fiziki iljudski kapital) koji u per capita terminima nije manji

od onoga koji je naslijedila.



46/56

Faktori ekonomskog rasta (izvori)

akumulacija kapitalainvesticije uproizvodne kapacitete

raspoloivost prironih resursaobrazovanost radne snage

tehnoloki razvoj

pouzetnitvo

razvijenost institucija



47/56

Prenosti meunarone trgovine otvorena privreda je ona koja slobodno uspostavlja

odnose sa drugim ekonomijama irom svijeta, dok jesuprotna koncepcija

zatvorena privreda ona koja ne sarauje sa drugimekonomijama u svijetu.

izvoz predstavlja dobra i usluge koje se proizvode u

zemlji, a prodaju drugim zemljama,uvoz ineona dobra iusluge koje se proizvode u inostranstvu, a prodaju u

zemlji. Razlika izmeu vrijednosti izvoza i vrijednostiuvoza jeneto izvoz(ili trgovinski bilans).

Instrumenti vanjsko-trgovinske politike su; carine i

kvote, Izvozne olakice i embargo47Doc. dr. Edin Arnaut


48/56

INSTRUMENTI VANJSKO-TRGOVINSKE POLITIKE Ako zemlje svojom ekonomskom politikom ograniavaju kretanje osnovnih tokova u

meunarodnoj ekonomiji na sceni je zatitna politika ili protekcionizam. Protekcionizampredstavlja takvu ekonomsku doktrinu, odnosno ekonomsku politiku koja

ograniavanjemslobode razmjeneizmeuzemalja nastojizatititi domauekonomiju, aprovodi se tzv. trgovinskim restrikcijama ili barijerama.Ove barijere imajurazliiteforme,kaotosu:carine i kvote, izvozneolakice,embargo, relativne trgovinske restrikcije i sl.

Najeioblikzatitnepolitike jecar ina(tarifa)kojapredstavlja porez (ili taksu) koja senaplauje prilikom uvoza dobara. Carine poskupljuju uvezenu robu (favorizuje sedomaa roba). Carine su u nekim sluajevima nune kako bi se zatitila domaaproizvodnja u povojima, ali na dugi rok smanjuju meunarodnu trgovinu i efikasniutjecaj specijalizacije i podjele rada, odnosnoivotnistandardstanovnitva.

Kvotapredstavlja ogranienje koliina ili vrijednosti uvoza dobara (uvozna kvota) iliizvoza roba (izvozne kvote). Efekat kvota je slian efektu uvoenja carina. Meutim,razlika je u tome to u sluaju uvoenja kvota, vea cijena donosi vee prihodepreduzeu,dok usluajucarina ta razlika ide udravni budet.

Izvozneolakice predstavljaju mjere stimulacije izvoza, ali mogu biti i barijere u

razmjeni, jer sedomaim preduzeimadaju,estovelike, subvencije i povlastice, pa onimogu na svjetskomtrituprodavati poniimcijenama, ustvari, podamping ci jenama. Utomsluajucijene sunieod cijenekotanjaproizvodnje. Prodor na svjetsko triteipokuajdominacije se esto izvodi pomou damping cijena za proizvode elektronike,automobila iipova.

Embargo je restrikcija izvoza i uvoza za sva dobra.Obinonije povezan s ekonomskim,

ve meunarodnim politikimrazlozima. Primjer je posljednji embargo uveden na uvoz iizvoz Irana. Doc. dr. Edin Arnaut 48


49/56

Ekonomska globalizacijaEkonomska g lobal izac i ja je proces pretvaranja zasebnih

nacionalnih privreda u integriranu svjetsku privredu, a ispoljavase kao proces rasta meunarodnih tokova roba, usluga kapitala,ljudi i tehnologije.

Nastupajua opavladavina svjetskogtrita, omoguena informatiko

tehnolokim razvojem, imigracijom svjetskih finansijskih trita itrgovinskom liberalizacijom, mijenja totalitet ekonomskih, politikih ikulturnih odnosa u svijetu.

Ekonomija se transnacionalizira i oblikuje prema interesima

globalnih kompanija (fuzionirane multinacionalne kompanije), kaoglavnih subjekata procesa globalizacije.

To znai da se itavo svjetsko trite tretira kao jedinstvenopodruje sprovoenjaposlovnih aktivnosti.



50/56

Ekonomska globalizacija Globalizacija je posljednji stadij u neprestanome procesudrutvenepromjene. Izraz

globalizacija poeo se upotrebljavati prije dvije i pol decenije za objanjenje

promjena u privredi, tehnologiji i drutvu. Mnogi autori nalaze da globalizacija nijenitanovo i da je posrijedi proces koji nijepoeoprije nekoliko stotina, a, po nekima,i prije nekolilko hiljada godina.

Na globalizaciju svjetske privrede,naroitonposlije 60-ih godina XXstoljea,utjecaloje niz faktora, i to:

(1) Stvaranjemeunarodnihfinansijskih i trgovinskih institucija 1944.), kaotosu GATT, Svjetska banka,Meunarodnimonetarni fond, koji su bitno uticali narazvoj svjetske trgovine i finansiranje zemalja u razvoju;

(2) Razvoj svjetske trgovine u cijelom XXstoljeu, naroitoposlije 1950-ih.

(3) Stvaranje multinacionalnih korporacija koje su po svojoj ekonomskoj snazi

snanijei bogatije od privreda mnogih zemalja u svijetu;

(4) Razvoj svjetskihtritakapitala,naroito tritafinansijskog kapitala;

(5) Stvaranje regionalnihtrgovakihblokova u svijetu,naroito:

- stvaranje Evropske zajednice 1958. godine i njeno prerastanje u EU,

- stvaranjeSjevernoamerikezone slododne trgovine (NAFTA) 1992.,

- stvaranje regionalne trgovinske zajednice srednje Azije i Pacifika (ASEAN)

1990. 50Doc. dr. Edin Arnaut


51/56

Ekonomska globalizacija Globalizacija ima svoje pobornike i kritiare. Po prvima, globalni

trini poredak e osigurati ekonomski prosperitet, demokraciju imir u globalnim razmjerama, a u zemljama u razvoju trasirati putizlaza izsiromatva.

Ekonomski rastese temeljiti na otvorenosti nacionalnih privreda(ekonomska liberalizacija i slobodna trgovina) kao kljunimpokazateljem ekonomske globalizacije.

to zemlja vie sudjeluje u procesu globalizacije (mjerenootvorenou njezine privrede), to je uspjeniji njen ekonomskirazvoj.

Zakritiareje globalizacijapolitikiprojekt koji se provodi u ime interesa

globalnog kapitala. Poznati kritiar globalizma, Urlih Bek oznaio jeglobalizam kao ideologiju svjetskog trita ili ideologijuneoliberalizma,a G.Sorokaotrini fundamentalizam.

Kritiarismatraju da je globalizacija upravljena protiv nerazvijenihzemalja jer one nisu u stanju nositi se sa konkurencijom kompanija

iz razvijenih zemalja. 51Doc. dr. Edin Arnaut

N k ij


52/56

Nova ekonomija Za razliku od tradiocionalne (ili stare) ekonomije u kojoj se

ekonomski rast izvodi iz faktora inputa proizvodnje, u novoj

ekonomiji se kao osnovni pokazatelj ekonomskog rasta pojavljujetehnoloki progres, odnosno informatike tehnologije. Informacijapostaje glavni resursprivreivanja, poveavajuiefikasnost u svim sferamadrutvenog ivota. Informatike tehnologije postaju peti faktor proizvodnje(neki ga smatrajukljunimikau:komunikacija to je samaekonomija)

uporedo sa radom, kapitalom, prirodnim resursima ipreduzetnitvom. Razvoj informacionih tehnologija i globalno umreavanje, doveli su i do

promjena u svim oblastima poslovanja. Npr. Internetpomae pronalaenjunajpovoljnijih cijena robe ili usluga, smanjenju transakcionihtrokova;onlajn trgovinaomoguava uteduna administrativnimtrokovimai sl.Promjene su neminovno zahvatile i bankarski sektor poslovanja, to jerezultiralo razvojem raznih oblika elektronskog bankarstva i dovelo do

kreiranja novog pojma tzv.elektron sko g novca.Nova ekonomija seestooznaava kao informatika ekonomija, digitalna ekonomija,elektronska ekonomija, ekonomija znanja, postindustrijskaekonomija, ekonomijanove paradigmeitd.



53/56

RAZLIKA STARE I NOVE EKONOMIJE

O K O L I N A

Stara ekonomija Nova ekonomija

Trinadinamika Niska VisokaNivo konkurencije Nacionalna konkurencija Globalna konkurencija

Izvori konkurentske prednosti Niski trokovi, iferencijacijafokusiranja

Inovacije, kvalitet i brzina

isporuke totalne usluge

Kljuni pokretairasta Jeftina radna snaga i kapital(proizvoni inioci)

Znanje, ideje, inovacije,

tehnoloka infrastruktura

Kljuni tehnolokitrendovi Mehanizacija i automatizacija Digitalna komunikacija ivirtualizacija

P R E D U Z E E

Preovlaujudi oblikorganizacije

Hijerarhijska, birokratska Preuzetnika, umreena

Organizacija proizvodnje

Masovna proizvodnja Fleksibilna proizvodnja,

prilagoena specifinimzahtjevima kupaca

Znaaj ustraivanja iupravljanja znanjem

Nizak do srednji Jean o kljunih izvorakonkurentske sposobnosti

Odnosi s drugim preuzedem Konkurencija Saranja kroz stratekapartnerstva




54/56

DODATAK

RAZVOJ EKONOMSKE MISLI IEKONOMSKE KOLE



PRAVNI FAKULTET


55/56

RAZVOJ EKONOMSKE MISLI

I EKONOMSKE KOLE

1. EKONOMSKA MISAO STAROG VIJEKA

2. EKONOMSKA MISAO SREDNJEG VIJEKA

3. PRVE EKONOMSKE KOLE

3.1. MERKANTILIZAM

3.2. FIZIOKRITIZAM

4. KLASINA EKONOMSKA MISAO (KOLA)

5. NEOKLASINA EKONOMIJA

6. SOCIJALISTIKA EKONOMSKA MISAO

7. KEJNZIJANIZAM 8. MONETARIZAM

9. EKONOMIJA PONUDE

10. TEORIJA RACIONALNIH OEKIVANJA



56/56

HVALA NA PANJI

Documents

0 a Eodp Predavanja Za Bih Studente 2014 15 Dr Edin Arnaut 18-09-14!2!1