Ercan Kahya Hidroloji, Mehmetcik Bayazt, xxx Yaynevi, 200x, stanbulHidroloji Ders Notlar, Kasm Yenign & Veysel Gm, Harran niversitesi, Mhendislik Fakltesi, naat Mh. Bl.Hidroloji Ders Notlar, KT, MF, naat Mh. Bl.

BLM 1

GR

1.1. Hidrolojinin Tanm Suyun yer kresindeki dalmn ve zelliklerini inceler.

Hidrolojinin en yaygn olan tanm:

Yer kresinde bulunan sularn oluumunu, dolamn (evrimini), dalmn, fiziksel ve kimyasal zelliklerini ve evre ile olan karlkl ilikilerini inceleyen temel ve uygulamal bilim dal

Su ile ilgili her trl mhendislik almalar su kaynaklarnn gelitirilmesi " ad altnda toplanmaktadr. Bu almalarn amalar:

a. Suyun kullanlmas iin yaplan almalar: Su getirme, sulama, su kuvveti tesisleri, akarsularda ulam vb..

b. Su miktarnn kontrol almalar: Takn zararlarnn azaltlmas ve nlenmesi, drenaj (kurutma) ve kanalizasyon tesisleri vb..

c. Su kalitesinin kontrol almalar: Suyun kirlenmesinin azaltlmas ve mmknse nlenmesi iin yaplan koruyucu tesisler ve artma yaplar vb..

1.2. Hidrolojinin nemi Btn bu almalar iin yaplacak tesislerin planlama, projelendirme, inaat ve iletme aamalarnda hidroloji bilimi hayati bir neme sahiptir.

1.3. Hidrolojik almalarn Safhalar Gzlem ve lmlerin YaplmasVerilerin lenmesi statistik Analiz Tekniklerinin Verilere Uygulanmas Matematik Modellerin Kurulmas 1.4. Hidrolojik evrim Tabiatta deiik durumlarda (kat, sv ve gaz) bulunan su, srekli bir dolam halindedir. Suyun tabiatta dolat yollarn tmne "hidrolojik evrim" ad verilir.

Hidrolojik evrim ENERGY:

Gne &Yerekimi

Mhendislik Hidrolojisi Asndan Hidrolojik evrim: (ekil 1.2)

Atmosfer biriktirme sisteminden yzeysel biriktirme sistemine den yan bir ksm szma yoluyla zemin nemi biriktirme sistemine, oradan da perkolasyon yoluyla yeralt biriktirme sistemine geer.

Her sistemin de buharlama ve terleme yoluyla atmosfer ile ilikileri bulunduu gibi

yzeysel biriktirme sistemi yzeysel ak, zemin nemi biriktirme sistemi yzey alt ak ve yeralt biriktirme sistemi de yeralt ak

eklinde sularnn bir ksmn akarsu biriktirme sistemine gnderir.

Akarsu biriktirme sistemine den ya eklenip buharlama kayplar ktktan sonra geriye kalan su akarsulardan ak eklinde denizlere veya gllere ulamakta, oradan buharlama ile atmosfere geri dner.

Sistem, dzenli bir ekilde birbirleriyle ilikili olan ve evresinden belli bir snrla ayrlan bileenler takm olarak tanmlanr.

Ktlenin Korunumu: Ktlenin korunumu ilkesi:

Hidrolojik evrimin herhangi bir parasnda su miktarnn korunduunu gsteren sreklilik denklemine gtrr (su dengesi, su btesi).

Bu denklemde,

X: gz nne alnan hidrolojik sisteme birim zamanda giren su miktar,

Y: birim zamanda sistemden kan su miktar,

S: sistemde birikmi su miktardr.

Bu denklem herhangi sonlu bir t zaman aralndaki deerler (X,Y) gz nne alnarak da yazlabilir:

Yerkresinin Su Dengesi Doa su miktar bakmndan dinamik denge halindedir. Su tkenmez bir doal kaynak olup yer kresindeki toplam su miktar zamanla deimez.

Yeryznde bir ylda den ya, o yl iinde buharlaarak havaya geri dnen su miktarna eittir. - Bu miktar ortalama olarak ylda 100 cm kadardr.

Herhangi bir anda suyun yerkresinin eitli ksmlar arasnda dalm:Trkiye : ya halinde den ortalama 509109 m3 suyun %38 i (186.5109 m3) akarsularda ak haline geer. Trkiyenin kullanlabilir yer alt suyu potansiyelinin ise ylda 9.5109 m3 olduu tahmin edilmektedir.

Yerkrenin Is Dengesi Gne ss: sabit & ort. dakikada 2 kal/cm2. rnek olarak, 40. enlemde bir gnde kn 326 kal/cm2 & yazn 1021 kal/cm2 der!

Gne enerjisi: %33 atm yanstr + %22 hava ve su moleklleri tutar kalan %45 yeryzne ular. Yerkrenin ort. Scakl: 15 C

rnek Problem 1:

Demir kpr baraj glnde 1971 yl haziran ay banda 495.5 milyon m3 su bulunmaktadr. Bu ay boyunca gediz nehrinin baraj glne getirdii ortalama debi 15.8 m3/s dir. Haziran aynda glden 8.5 milyon m3 su buharlamtr,gl zerine ya dmemitir. Enerji retimi iin bu ay baraj glnden 50.5 milyon m3 su ekilmitir. Haziran ay sonunda glde 476.4 milyon m3 su bulunduu bilindiine gre, baraj glnden 1 ay boyunca ne kadar sznt olmutur? rnek problem 2:

Yerkresinde karalarn alan 148.9x106 km2, denizlerin alan 361.1x106 km2 dir. Karalar zerinde yllk ortalama ya ykseklii 746 mm, buharlama ykseklii 480 mm dir. Denizler zerinde yllk ortalama ya ykseklii 1066 mm dir. Buna gre akarsularn her yl denizlere tadklar ortalama su hacmini ve denizlerdeki yllk buharlama yksekliini bulunuz.? SINIF UYGULAMASI

BLM 2

YAI

YAI

Atmosferden kat yada sv halde yeryzne den sulara ya denilir.

Sv haldeki ya yamur eklindedir, kat haldeki ya ise kar, dolu, i, kra ekillerinde olabilir.Yan Meydana Gelmesi in Gerekli artlar: Atmosferde yeterince su buhar bulunmaldr. Hava ktlesi soumaldr. Hava souyunca, su buhar tama kapasitesi de azalr. Belirli bir scaklktan sonra da su buhar sv haline gelir.

Younlama olmaldr. Younlama olay, "younlama ekirdei" ad verilen ok kk tozlar zerinde gerekleir.

4) Yeryzne debilecek irilikte (yaklak 1 mm) damlalar olumaldr. Bu ya zerinde su buharnn younlaa bilecei buz kristallerinin varlyla ya da kk damlacklarn arparak birlemesi sonunda olabilir.

1. Konvektif ya: Yeryzne yakn hava fazla snrsa ykselir. Bu zellikle etraf dalarla evrili blgelerde yaz aylarnda grlr. Ya yerel, ksa sreli ve iddetlidir. Anadolu da yaz akamlarnda grlen saanaklarn nedeni budur. Ya Tipleri Nasl Tanmlanr:2. Orografik Ya: Nemli bir hava ktlesi bir da dizisini amak iin ykselirken sour ve orografik yaa yol aar. lkemizde denize paralel da sralarnn (Kuzey Anadolu dalar,Toroslar) denize bakan yamalarnda denizlerden gelen nemli ve scak hava ktleleri bu ekilde ya brakr. Orografik ya alan blgelerde arazini kotu ile ya ykseklii arasnda bir iliki vardr.

Bir scak hava ktlesi ile bir souk hava ktlesinin dey bir cephe boyunca karlamalar halinde; scak hava yukarya, souk havada aaya doru hareket eder.

Bylece scak havann yukarda soumas ile oluan depresyonik (siklonik, cephe) yalar, orta iddette ve uzun sreli olup olduka geni alanlarda etkili olabilirler.

Yurdumuzda meydana gelen yalarn ou bu ekildedir. 3. Depresyonik (Siklonik) Yalar: Not: Souk cephe daha iddetli ve etkilidir.

Yan llmesi

Yatay bir yzeye den ve dt yerde kalarak biriktii kabul edilen su stununa "ya ykseklii" ad verilir ve genellikle mm cinsinden ifade edilir (1mm = 1 kg/m2). Yamurun llmesi Yazc Olmayan lekler (Plviyometre):

- Dey kenarl bir kap En ok kullanlan plviyometre tipi, 20 cm apl bir silindir eklindedir. Okuma hassasiyetini artrmak iin, bu silindirden daha kk ikinci bir silindir i ksma yerletirilmitir. Plviyometreler, yalnzca belirli bir zaman aralndaki toplam ya yksekliini verirler, ya yksekliinin zamanla deiimini kaydedemezler.

b. Yazc lekler (Plviyograf): Bunlar, ya yksekliinin zamanla deiimini kaydederler.

Tartl plviyograflar: Yamur, alt tarafna yay monte edilmi bir kovada toplanr; yamur yadka kova arlaarak aa doru hareket edip dnen bir kt erit zerindeki yazc ucu hareket ettirir ve bylece ya yksekliinin zamanla deiimi kaydedilir.

Bu sistemle, olduka hassas ve doru lmler yaplabilir. Trkiye'de en yaygn olarak kullanlan plviyograf tipidir.

2. Devrilen koval plviyograflar: Giri kabna yaan yamur kk bir kovada toplanr. Kova dolunca devrilir ve her devrilme ile yazc bir u kt erit zerinde hareket eder. Bir kovack devrilince yerine bir dieri geerek dnel erit zerinde basamakl izgiler elde edilir. - Hassasiyeti daha azdr.

3. amandral plviyograflar: Kaptaki su seviyesinin ykselmesi ile su yzeyinde bulunan bir amandra (yzge), yazc bir ucu hareket ettirerek kt erit zerinde yaz yazmasn salar.

Ayrca, radarlar yardmyla da yamur lmleri yaplmaktadr. eitli plviyograf tipleri

Karn llmesi Yamur lekleri kullanlr.

Karn donmasn nlemek iin lm aletine kalsiyum klorr veya etilen glikol gibi antifriz maddeler konur.

Karn erimesiyle oluacak ak miktarn hesaplamak iin karn su edeerinden yararlanlr.

Karn su edeeri: Kar eridiinde oluacak su miktarnn su ykseklii cinsinden deeridir.

Karn younluu ile kar yksekliinin arpmna eittir.

Yeni yam karn younluu 0.1, eski (skm) karn younluu ise 0.3-0.6 arasndadr.

lm Hatalar Rzgr tesiri: Rzgr nedeniyle, yan bir ksmnn lee girmesi engellenir. Bunu nlemek iin, ya lei rzgr etkisinden uzak bir yere konur; ayrca rzgr perdeleri de kullanlabilir.

b. lein etrafndaki engeller: Ya leinin etrafndaki aa, bina gibi yksek engeller, doru lm yaplmasna mani olur.

- Tedbir olarak, leklerin, engel yksekliinin en az iki kat uzana yerletirilmesi gerekir. c. lek kabnda buharlama: Tedbir olarak, su yzeyinde ince bir ya tabakas tekil edilir.

d. Civardan srayan damlalar: lek, yerden en az 1 m yksee yerletirilmelidir.

Ya lekleri A Yan yerel dalmnn renilebilmesi iin bir lm ann kurulmas gerekir.

zellikle dalk blgelerde ya miktar ve iddeti hzla deitiinden, bu yerlerde olduka sk bir lm a kurulmaldr.

Dnya Meteoroloji Tekilat, (WMO), optimum lek skl olarak,

- dz blgelerde 600-900 km2de, - dalk blgelerde ise 100-250 km2de bir ve ayrca en ok 500 m kot farkyla

lek yerletirilmesini tavsiye etmektedir.

Trkiye'de lmler DM ve DS tarafndan yaplmaktadr.

Ya Verilerinin Analizi Tanmlar Ya sresi (t): Bir yan balama an ile sona erii arasnda geen sredir.

b. Toplam ya erisi: Ya kaytlar dzenlenerek, toplam ya (P) ordinatta, zaman (t) apsiste olmak zere toplam yan zamanla deiimini veren grafie "toplam ya erisi" denir.

Yan zaman ierisindeki deiimini, artn, azalmasndurmasn gsteren diyagramdr.

c. Ya iddeti (i): Birim zamanda den ya yksekliine "ya iddeti" denir. Birimi [mm/saat], [cm/saat].

Hafif yalarda 1 mm/saat, i = dP / dt P / t iddetli yalarda 10-20 mm/saat olabilir. d. Hiyetograf: Ya iddetinin zamanla deiimini gsteren grafie "hiyetograf" denir. Ya iddeti (i) ordinatta, zaman (t) apsiste gsterilir. e. Ya frekans: Belirli bir iddetteki bir yan belli bir zaman sresi iinde (1 yl, 10 yl, 50 yl vb.) oluma saysna "ya frekans" ad verilir.

Verilerin Homojen Hale Getirilmesi Bir ya leinin yer veya konumunda, lme ynteminde veya evre artlarnda yaplan deiiklikler sonucu, bir istasyonda llen eski ve yeni ya deerleri arasndaki homojenlik bozulmu olabilir.

Homojenliin bozulup bozulmadn belirlemek ve bozulmusa homojenliini salamak iin "ift toplama ya yntemi" kullanlr.

- Yllk ya ort. kullanlarak kmlatif (eklenik) grafik izilir ve eimde krklk aranr...

Bu verileri homojenletirmek iin,

o yldan nceki veriler, krkln olduu noktadan nceki dorunun eiminin (m1) krklktan sonraki dorunun eimine (m2) oran (m1/m2) ile arplr (ekil 2.8).

Bu yntem, yalnzca yalar iin deil, her trl hidrolojik veriler iin de kullanlabilir.

Eksik Verilerin Tamamlanmas Bir istasyondaki kaytlarn bir ksm eksik ise, bu eksik verileri tamamlamak iin yaknda bulunan leklerin kaytlarndan faydalanlr.

Bunun iin aadaki eitliinden yararlanlr:

Burada: yaknda bulunan n istasyon says, Px eksik ya deeri, Ax ya deeri eksik olan istasyonun yllk ortalamasdr.

Bir baka denklem formu ile

Ortalama Ya Yksekliinin Hesab Bir blgedeki eitli noktalarda ya gzlemleri yaplmsa, o blgenin ortalama ya ykseklii eitli yntemlerle hesaplanabilir.

Burada en ok uygulanan yntem aklanacaktr.

Bir blgenin ortalama ya ykseklii yle tanmlanr: Burada: Pi her istasyonun ya deeri, Ai istasyonun temsil ettii alan, A toplam alandr.

Aritmetik Ortalama Yntemi:

Bu yntemde, blge iindeki tm istasyonlarn deerlerinin ortalamas alnarak blgenin ortalama ya ykseklii bulunur.

ok basit olan bu yntem, dalk blgelerde ve iddetli yalar srasnda uygulanamaz. nk bu durumlarda ya iddeti ok ksa mesafelerde hzla deiebilir.

Ya leklerinin olduka niform olduu 500 km2den kk blgelerde bu yntem uygulanabilir.

b. Thiessen Yntemi:

- Blgedeki ya istasyonlarnn dalm niform deilse bu yntem, uygulanr. Blge iinde olmayan yakndaki ya istasyonlarnn verileri de kullanlabilir. Birbirine yakn istasyonlar doru paralaryla birletirilir; bu doru paralarndan orta dikmeler klarak her bir istasyona ait bir okgen (Thiessen okgeni) tekil edilir.

Her bir okgenin snrlad alann o istasyonla temsil edildii varsaylarak ve 2.6 eitlii yardmyla ortalama ya ykseklii hesaplanr.

c. zohiyet Yntemi: - Bu yntem, zellikle dalk blgelerde iyi sonular verir.

- Ya ykseklii ayn olan noktalar birletiren izohiyetler (e ya ykseklii erileri) izilir.

ki ardk izohiyet arasndaki alanda ya yksekliinin, izohiyetlerin deerlerinin ortalamasna eit olduu varsaylarak ortalama ya ykseklii 2.6 eitliiylebulunur.

rnek Problem

Ya Ykseklii-Alan-Sre (P-A-t) Analizi Bir ya srasnda ya yksekliinin yerel dalmn belirlemek iin e ya erileri izilir. Ya merkezinden uzaklatka ya yksekliinde bir azalma olur.

Bu azalma oran, ya sresi ile ters ynde deiir. Yani, ksa sreli bir yan yerel deiimi, uzun sreliden daha fazladr.

Yan Yerel Dalm Horton Forml (2.7)

Burada; Po merkezdeki ya ykseklii, A ya alan, P alan A olan blgedeki ya ykseklii, k ve n her ya sresi iin belirlenen sabitlerdir.

Ya Ykseklii-Sre-Tekerrr (P-t-T) AnaliziBir havzadaki veya blgedeki eitli tekerrr sreli (T), ya yksekliklerinin (P), ya sresi (t) ile deiimini belirlemek iin, ya ykseklii-ya sresi-tekerrr sresi arasndaki ilikiler belirlenir.

Ya ykseklii-sre-tekerrr analizine benzer olarak, ya ykseklii yerine ya iddeti dikkate alnarak, ya iddeti-sre-tekerrr (i-t-T) analizleri yaplabilir

Muhtemel Maksimum Ya Bir havzada belli bir ya sresi iin fiziksel olarak mmkn olabilecek en byk ve almas ihtimali ok kk olan yaa "Muhtemel Maksimum Ya" ad verilir.

Bu ya, zellikle, yklmas halinde ok byk can ve mal kaybna yol aabilecek barajlarn dolu savaklarnn boyutlandrlmasnda dikkate alnr.

Muhtemel maksimum yan tahmin edilmesi almalarnda meteoroloji uzmanlaryla ibirlii yaplmaldr.

- Muhtemel maksimum yan hesabnda kullanlan yntemler ikiye ayrlrlar:

a. Fiziksel Yntemle Muhtemel Maksimum Ya Hesab[Havzada mevcut veya dier bir havzadan tanan ya deerleri, eitli tekniklerle bytlerek, o havzada olabilecek en byk ya tahmin edilir (maksimizasyon)] b. statistik Yntemle Muhtemel Maksimum Ya Hesab

kinci yntemin uygulamas olduka kolay olmasna karlk, elde edilen sonular fiziksel yntem ile elde edilenlerden daha hatal olmaktadr.

BLM 3

BUHARLAMA

Atmosferden yeryzne den yan nemli bir ksm tutma, buharlama ve terleme yoluyla, ak haline gemeden atmosfere geri dner.

Bu kayplarn belirlenmesi zellikle kurak mevsimlerde hidrolojik bakmdan byk nem tar.

Buharlama, suyun sv halden gaz haline gemesi olaydr.

Su yzeyindeki molekller yeterli bir kinetik enerjiye sahip olduklarnda, kendilerini tutmaya alan dier molekllerin ekim etkisinden kurtularak sudan havaya frlarlar.

Su yzeyi civarnda sudan havaya ve havadan suya doru srekli bir molekl akm vardr. Sudan havaya geen molekllerin fazla olmas olayna "buharlama" ad verilir.3.1. Giri

Buharlama, su, slak toprak, kar, nehir, gl ve deniz yzeylerinden olabilir.

Bitkiler zerine den yan burada kalmas olayna "tutma", bitkiler zerinden suyun havaya kmasna da "terleme" (transpirasyon) denir. Buharlama ve terleme olaylarnn ikisine birden "evapotranspirasyon" denir.

Buharlama, su mhendislii asndan byk bir neme sahiptir. zellikle baraj gllerinde (rezervuarlarda) biriken suyun nemli bir ksm buharlama yoluyla atmosfere geri dnmekte ve bu sudan yararlanlamamaktadr.

rnein, tm barajlardan bir ylda buharlaan su miktar, Seyhan Nehrinin ayn srede getirdii suya eittir.

Buharlama mekanizmasn bilmek ve buharlamay azaltc nlemler almak, su potansiyelinden yararlanma asndan byk bir nem tamaktadr.

3.2. Buharlamann Bileenleri

3.3. Buharlamay Etkileyen Faktrler Hava Scakl: Hava scakl arttka, su yzeyindeki buhar basnc (ew) ile hava basnc (ea) arasndaki fark byr ve buna bal olarak da buharlama miktar da artar (Dalton Kanunu).

b. Rzgr: Rzgrl havalarda havann hareketi artacandan, su yzeyi yaknlarnda suya doymu olan hava buradan uzaklaarak daha az rutubetli hava bu blgeye gelir. Sonu olarak, rzgr, hava sirklasyonunu salayarak buharlama miktarnn artmasna yol aar (! rzgrl havalarda amarlarn daha abuk kurumas rnei).

c. Gne enerjisi: 1 gram suyun buharlamas iin suyun scaklna bal olarak 539-597 kalori gereklidir. Bu enerji direkt olarak gneten salanr.

d. Suda erimi tuzlar ve su yzeyindeki kimyasal maddeler: Suda erimi tuzlar ve su yzeyindeki kimyasal maddeler buharlamay azaltrlar. e. Hava basnc: Hava basncnn artmas buharlamay az da olsa azaltr.

3.4. Su Yzeyinden Buharlama 3.4.1. Buharlama Miktarnn Hesab:

Meteorolojik artlara bal olarak su yuzeyinden gunde (1-10) mm arasnda su buharlar.

Buharlama olayn etkileyen parametrelerin cok olmas nedeniyle, buharlama miktarnn nceden kesin olarak belirlenmesi imkanszdr. Ancak, ceitli yontemlerle bu miktar tahmin edilebilir:

a. Su Dengesi Yontemi: Gz onune alnan dier deikenler (X, Y ve S) biliniyorsa, buharlama miktar tahmin edilir.

b. Enerji Dengesi Yontemi: Su kutlesine enerjinin korunumu ilkesi uygulanarak buharlama miktar tahmin edilebilir. Ancak, bu yontemin uygulanmas icin gerekli olan meteorolojik parametrelerin hesaplanmas oldukca guctur ve bu nedenle yontem pek fazla kullanlmamaktadr.

c. Ampirik Formuller: Ampirik formuller, buharlama hesaplarnda skca kullanlmaktadr. Bunlarn genel yaps oyledir:

E: buharlama miktar, ew ve ea: su yzeyindeki buhar basnc ve hava basnc,w: rzgr hz, A, b, n : her forml iin ayr ayr belirlenen katsaylardr.

Ampirik formllerin en byk dezavantaj, yalnzca belirli artlar altnda iyi sonu vermeleridir.

Su dengesi metodunu bir su ktlesine (gl, hazne gibi) sreklilik denklemi uygularsak:

Buharlamann llmesi Serbest su yzeyinden buharlamay belirlemenin en iyi yolu buharlama tavas (evaporimetre) denen metal kaplar kullanlmaktadr

En ok kullanlan tip: A snf tavann alan 1 m2, derinlii 25 cmdir. Tava 20 cm derinlikte su ile doldurulup su yzeyindeki alalma bir Limnimetre ile llerek buharlama miktar belirlenir.

Yal gnlerde ya ykseklii de ayrca llerek hesaba katlmaldr.

Tava yerden 15 cm yksee yerletirilmeli, tavadaki su yzeyinin tavann st kenarndan uzakl 5-8 cm arasnda kalacak ekilde her gn su eklenmelidir.

En az 5000 km2 ye bir tava yerletirilmesi tavsiye edilmektedir.

Ancak tavadaki buharlama miktar ile byk bir su ktlesindeki (Bir hazne, bir gl, bir baraj vb.) buharlama miktar birbiri ile ayn olmaz. Tavadaki su hava scaklndaki deimelerden daha abuk etkilenmesidir.

Tavann s yansmas, tava civarndan s alverii ve evrenin az nemli olmas da buharlamay etkiler.

Tedbirler: Tavay st ksmna kadar topraa gmmek, yada su zerinde yzdrmek

Bu gibi tavalarn buharlama miktar byk gllerdekine daha yakn olsa da elde edilen sonular kararl olmamaktadr.

A snf buharlama tavasnn kullanlmas ve gldeki buharlama miktarna gemek iin tavadaki okumann Tava Katsays ile arplr.

A snf tavada yllk buharlama iin katsay 0,7 kabul edilebilir. Bu katsaynn deiim snrlar 0,6-0,8 arasndadr.

Katsaynn 0,7 kabul edilmesi durumunda hata paynn %15in altnda olduu dnlr.

Yazc lekler de (Evaporograf) kullanlmaktadr.

Buharlama Miktarnn Azaltlmas

Baraj gllerinden buharlaan su miktar nemli rakamlara ulap byk su ve para kaybna neden olur. Tedbirler: Baraj gl yzeyinin kk tutulmas: Baraj yeri seilirken, mmkn olduunca, s ve geni alanl baraj yerine, derin ve kk alanl barajlar tercih edilmelidir. eitli baraj alternatifleri iin, (yzey alan/depolama hacmi) oranlar belirlenip en kk orana sahip alternatif seilmelidir.

b. Rzgr hznn azaltlmas: Rzgr hz arttka buharlama miktar da artacandan, rzgr hzn azaltarak buharlama miktar kltlebilir. Bu maksatla, gl yamalarnda am aalar yetitirir.

c. Kimyasal yntemler: Rezervuar yzeyleri, buharlamay azaltan ince bir ya tabakasyla kaplanarak buharlama azaltlr.

3.5. Zemin ve Kar Yzeyinden Buharlama

Zemin yzeyinden buharlama, su yzeyinden buharlamaya benzer.

- zemin geirimliliinin az ise su paracklarnn buharlaabilmesi iin daha fazla diren mevcuttur.

- zeminin st blgelerinde yeterli su bulunmas halinde, zemin yzeyinden buharlama miktar su yzeyinden buharlama miktarna yakn olur.

Yer alt su seviyesinin yzeyden itibaren 2-3 mden aada olmas halinde buharlama ihmal edilebilecek seviyelere der.

Kar yzeyinden buharlama (sublimasyon) miktar ok rzgarl havalarda, gnde en fazla 5 mmye kadar kabilmekle beraber, ayda en fazla 20-30 mmye kadar ulaabilir. Bu deer de ayn artlarda su yzeyinden buharlamann % 20-25i kadardr.

3.6. Terleme ve Tutma

Bitkilerin yaamlar iin gerekli suyu kullandktan sonra kalan ksmn yapraklarndan buhar halinde havaya vermesine: terleme (transpirasyon)

Terleme, bitkilerin byme mevsimlerinde ve gndz saatlerinde olur.

Terleme miktar bitki cinsine gre 0.1-7 mm/gn arasnda deiir.

Bitkiler tarafndan tutulan ve yeryzne ulaamayan ya: tutma

Bitkiler tarafndan tutulan su buharlar ve buharlama kayplar olur.

Tutma kayplar, zellikle ya iddetinin az ve sresi ksa ve bitki rtsnn sk olmas durumunda tutma miktar nemlidir.

Tutma kapasitesi ine yaprakl aalarda 0.7-3 mm arasndadr. Bu aalar zerlerine den yan % 25-30unu, yaprak dken aalar ise % 10-15ini tutarlar.

3.7. Evapotranspirasyon Kayplar

Bitkilerin su ihtiyacnn belirlenmesinde ise Blaney-Criddle yntemi kullanlr:

U = 45 kp (t+18)

Burada; U aylk su ihtiyac (mm), k bitki cinsine bal bir katsay, p gz nne alnan aydaki gndz saatlerinin, tm yldaki gndz saatlerine oran (gnelenme oran), t aylk ortalama scaklktr (C).

k = (0.031 t + 0.24) kc

kc byme oran; ekimden sonra geen gn says; ya da yln aylar

k katsaylar deiik bitkiler iin 0.45-1.10 arasnda deerler almaktadr. Gnelenme oran (p), blgenin enlem dercesine ve mevsimlere bal olarak ilgili tablolardan alnrlar.

3.7. 2. Gnlk Evapotranspirasyon Kayplar

Gnlk potansiyel Evapotranspirasyon kayplar, enerji dengesi ve ktle transferi denklemlerine dayanan Penman forml ile hesaplanr:

U = (AH + 0.27 E) / (A + 0.27)

U: gnlk evapotranspirasyon ykseklii (mm), E: ktle transferinin etkisi, H: net radyasyon,

E = 0.35 ( ew-ea) (1+0.55w2)

H = R (1- r) (0.18 + 0.55 S) B (0.56-0.092 ea) (0.1 + 0.9 S)

A ve B gnlk ortalama scakln fonksiyonlar, w2 yerden 2 m ykseklikteki rzgar hz (m/sn), R aylk ortalama radyasyon, r yzeyin radyasyon yanstma yzdesi ve S parlak gne nn grnme yzdesidir. Btn bu deerler tablolardan alnarak kullanlmaktadr.

Bu hesaplanan evapotranspirasyon deerleri potansiyel (maksimum) deerler olup, gnlk gerek evapotranspirasyon deerlerini iin, bu deer kn 0.6, ilkbaharda ve sonbaharda 0.7 ve yazn ise 0.85 ile arplmaldr.

*