Upload
sermedi
View
90
Download
5
Embed Size (px)
Citation preview
KIRGIZSTAN-TRKYE MANAS NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRKOLOJ ANABLM DALI
ORHUN ABDELERNDE GEEN SZVARLIININ
KIRGIZ TRKESNDEK ZLER
YKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan:
Elnura MURATOVA
Tez danmanlar:
Yard. Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Do. Dr. Kadral KONKOBAYEV
BKEK - 2006
KIRGIZSTAN-TRKYE MANAS NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRKOLOJ ANABLM DALI
ORHUN ABDELERNDE GEEN SZVARLIININ
KIRGIZ TRKESNDEK ZLER
YKSEK LSANS TEZ
Hazrlayan:
Elnura MURATOVA
Tez danmanlar:
Yard. Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Do. Dr. Kadral KONKOBAYEV
BKEK - 2006
JR YELERNN MZA SAYFASI
TUTANAK
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn ........../......../.......tarih ve ........sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst retim ve Snav Ynetmeliinin (yksek lisans iin 31; doktora iin 49) maddesine gre ................................... Anabilim Dal yksek lisans/ Doktora rencisi ..................................................... nin ........................................................................................................................ konulu tezini incelemi ve aday ....../....../........... tarihinde, saat ......... da jri nnde tez savunmasna alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ........ dakikalk sre iinde gerek tez konusu ve tezi gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerinin sorularna verdii cevaplar deerlendirilerek tezin Reddine/Kabulne/Dzeltilmesine oy birlii/okluu ile karar verildi.
Bakan ................................................................ Akademik Unvan, Ad Soyad ye .................................................................. Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman) ye .................................................................. Akademik Unvan, Ad Soyad
ZET
Tezimizin konusu olan Orhun abidelierinin bugn bilim dnyasna bilinen
okuyu ve yorumlarnn az ok deiiklik ve farkllk iermesi dolaysyla birka
varyant mevcuttur. Bu varyantlarn arasndan tannm bilim adamlarnn kabul ettii
Talat Tekinin okuyu ve yorumlarna tez almasnn dayandrlmas tercih
edilmitir. Bu almada yalnz II. Gktrk Kaanl dneminde dikilmi Orhun
abidelerinin Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan yaztlar Trkesi ile Krgz
Trkesinin szvarlklar arasndaki benzerlikler ve ayrlklar tarihi karlatrmal
yaklama gre ele alnmtr.
Bu mukayeseli almay tez olarak almamzn amac Orhun abidelerinin
szvarl ile Krgz Trkesinin szvarl arasndaki ilikileri tespit ederek bilim
dnyasna tantmaktr. Krgz Trkesinin yaz ve konuma dilinde bulunan Orhun
Trkesinden kalma kelimeleri leksikolojinin eitli dallarna gre inceleyip ortaya
koymak ve Krgzcann leksikolojisi zerine yaplan almalara katkda bulunmak
dncesi almamzn ortaya konmasna yardmc olmutur.
Tez almasnda temel olarak abidelerde geen kelimeler Krgzca
karlklar, anlamlar ve rneklemeleri ile beraber sraland.
Tezin Giri ksmnda Orhun abideleri, Orhun Trkesi ve Krgz Trkesi
hakknda genel bilgi verilmitir. almann esasn tekil eden inceleme ksm
blmden meydana gelmitir.
I. Blmde Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin ses bilgisi zellikleri,
nl ve nsz varlklar zerinde karlatrmal olarak durulmutur.
II. Blmde kelimelerin anlam ve ekil ynnden gsterdikleri deimeler
dikkatlere sunulmutur. Kelimelerin yanstt leksikolojik gelimeler artzamanl
yntemle aydnlatlmaya allmtr. Bu blmde ayrca ekirdek kelimeler,
anlamlar deien, unutulan, yitirilen szckler ele alnmtr.
III. Blmde Orhun abidelerinde geen kelimelerin Krgzca karlklarna,
anlamlarna, rneklemelerine kaynaklaryla beraber yer verilmitir. Bunun devamnda
abidenin Dizini kartlmtr. Orhun yaztlarnda geen btn kelimelerin eitli
gramer ekimleri, getikleri yerler sralanmtr.
Tezin son ksmnda tezi hazrlamak iin yararlandmz kaynak eserlerin ve
szlklerin listeleri sunulmutur.
SUMMARY
The existence of diverse reading and supposing variants of the Orkhon
Inscriptions, which we took as a masters thesis, caused us to choose the one.
Consequently the study based on the well-known Turkisch scholar Talat Tekins
reading variant.
The present work includes merely the three monuments erected on the second
East Turkic Empire, i.e. the Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk inscriptions.
Resemblance and divergences between the Orkhon and Kyrgyz lexicons were
investigated conveniently to historical and comparative approach.
There are many words in colloquial and literary language of Kyrgyz Turkic,
which also used on VIII century of Turkic (the Orkhon Turkic period).
The purpose of taking this comparative study as a masters thesis is a
revealing relation between Orkhon and Kyrgyz Turkics, to find out the Orkhon
lexicon trace on the Kyrgyz words. In the study mainly occurs scripted words on the
monuments with Kyrgyz parallels, meanings illustrated with many examples.
The common information about the Orkhon memorials, Orkhon and Kyrgyz
Turkic was given in the Introduction part. After this section the thesis consists of three
chapters.
Part one contains analysis and phonetic comparison of vowel and consonant
systems of Orkhon and Kyrgyz Turkics.
The second part includes enlightening the semantic development of Orkhon
lexicon toward Kyrgyz Turkic. It also contains examples of steady basic words
against various changes and forgotten, lost words.
At the third chapter occurs Orkhon words with versions, meanings and
examples in the Kyrgyz Turkics referred to the origins, then follows index of the
inscriptions, where listed all declension of words.
The Bibliography is followed by the Conclusion includes the result of the
study.
.
.
II
-, -,
- .
,
.
, , .
,
.
.
1-
, .
2- ,
. ,
, , ,
.
3-
, ,
.
.
,
. ,
.
NSZ
Orhun abideleri Trk yaz dilinin u ana kadar bilinen en eski ve en derli toplu
rneklerinden saylr. Avrasya topraklarnn byk ksmn yurt edinen Trk soylu
halklarn yaz dilinin balangcn oluturan Orhun Trkesi bugn eski ekliyle hibir
Trk lehe ve ivelerinde yaamamaktadr. Krgz Trkesinin hem konuma dilinde
hem de yaz dilinde Trk dilinin Orhun Trkesi dnemine ait kelimeler
bulunmaktadr. te Orhun abidelerinde geen szvarlnn Krgz Trkesindeki
izlerini tespit etmek amacyla bu konuyu tez olarak ele aldk.
Tezimizi yalnzca II. Gktrk Kaanl dneminde dikilmi abidelerle
Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan kitabeleri snrlandrdk. Bu yaztn szvarl
4500 kelime zerindedir. Farkl ekimlerde tekrar tekrar kullanlan kelimelerin says
1500 civarndadr. Gramer ekimlerini kaldrnca kelime kklerini 738 olarak tespit
ettik. Bunlardan 147si kii, millet, yer isimleridir. Bu zel adlar leksikolojinin
onomastik dalnn inceleme alann oluturduundan maalesef, almamzn dnda
braktk. Bylece tekrarlanan kelimeleri, gramer ekimlerini ve zel adlar kaldrnca
incelenecek szcklerin says 591i buldu.
almamzn I. ve II. blmlerinde Orhun Trkesinde kullanlan kelimeler
gnmz Krgz Trkesine kadar yzyllar ierisinde ne gibi fonetik deimelere
uradn, leksiko-semantik gelimeler yaadn ksaca olarak aydnlatmaya,
deerlendirmeler yapmaya altk.
Tezin esasn oluturan inceleme ksmnda bu kelimelerin Krgzca karlklar,
anlamlar, kaynaklarna iaret edilerek rneklemeleri ile beraber sunulmutur.
Yaztlarda geen szcklerin Krgzca karlklarn bulmak iin Krgz Trkesinin
aklamal, iki dilli, diyalektolojik, frazeolojik, eanlamllar szlklerinden
faydalanlmtr. Tespit edilen karlklarn Krgzcadaki canl kullanmn gstermek,
rneklemelerini vermek amacyla 1958-2004 tarihleri arasnda baslm ada Krgz
edebiyatnn, folklorunun, Krgz ozanlarnn rnlerinden 33 eser taranmtr.
almamzn en sonunda Orhun abidelerinde geen kelimelerin tm gramer
ekimlerini ieren, getikleri yerlere iaret eden bir dizine yer verdik.
almamzn her aamasnda, (Krgzistandan ayrlp Trkiyeye dndkten
sonra bile, buradaki grevini tamamlamasna ramen), bilgi ve tecrbesini,
yardmlarn esirgemeyen, her konuda destekleyen danman hocam sayn Yard. Do.
Dr. Cengiz Alylmaza en derin teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. almam
srasnda deerli katklarda bulunan hocalarma, emei geen arkadalarma ayrca
teekkr ederim.
Bikek, 2006 Elnura Muratova
NDEKLER
zet i nsz vi
indekiler viii
Ksaltmalar ve aretler x
Giri 1
Orhun Yaztlar 1
Orhun Trkesi 4
Krgz Trkesi 4
I.blm: Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin
Kyaslamal Ses Bilgisi zellikleri 6
1.Sesliler 6
2.Sesli Uyumu 12
3.Sesli Deimeleri 18
4.Sessizler 21
5.Sessizlerin Benzemesi 23
6.Oturuma 26
7.Sessiz Deimeleri 28
II.blm: Orhun Trkesinden Krgz Trkesine
Doru Leksikolojik Gelimeler 30
1.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Anlamda Ve Ayn
ekilde Kullanlan Kelimeler 30
2.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Veya Yakn Anlamda,
Ancak Baz Fonetik Deiikliklerle Kullanlan Szckler 33
3.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Deiik Anlamlarda,
ekil Bakmndan se Ayn Veya Baz Fonetik Ayrlklarla Kullanlan
Kelimeler 40
4.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Anlamda Kullanlan,
Fakat ekil Bakmndan Hi Benzerlik Tamayan Kelimeler 45
III.blm: Orhun Abidelerinde Geen Szvarlnn Krgz Trkesindeki
zleri 48
1.-A- 48
2.-B- 69
3.-- 91
4.-E- 93
5.-G- 105
6.-I- 105
7.-- 108
8.-K- 116
9.-L- 149
10.-M- 149
11.-N- 150
12.-O- 152
13.-- 158
14.-S- 165
15.-T- 176
16.-U- 201
17.-- 209
18.-Y- 213
Dizin 243
Sonu 263
Kaynaka 265
Ksaltmalar:
1. Taranan Eserler ve Bibliyografik Knyeleri
AK: Aklman Kalgul: Irlar, Akl-Nasaattar, Darekt Bayandar, limiy zildlr,
Hazrlayan: S. Musayev, A. Akmataliyev, Bikek 2000.
BF: Baldar Folkloru // El Adabiyat dizisi, XX. c, Hazrlayan: G. Orozova,
Bikek 1998.
BKK: Aman Gaziyev, Barsbek- Krgzdardn Kagan: Tarhy Povest (Hazrlayan:
T. Nasirdintegin), Bikek 1993.
BS: Baydlda: Tandalgan Irlar, Poemalar, Termeler, Hazrlayan: A. mrkanov,
Bikek 1997.
CB: Can Bay // El Adabiyat dizisi, IV. C, Hazrlayan: B. Kebekova, Bikek
1998.
CD: Coodarbeim // El Adabiyat dizisi, III. c, Hazrlayan: K. Krbaev, Bikek
1997.
A: ngz Aytmatov, Saman Colu, Frunze
ET: Ernis Tursunov, Ata Curt, I.c, Frunze 1990.
ET: Er Ttk // El Adabiyat dizisi, II. c, Hazrlayan: R. sarpbekov, M.
Musakov, Bikek 1996.
KBPA: Krgz Baldar Poeziyasnn Antologiyas, Hazrlayan: A. Kdrov, D.
sulaymanov, Frunze 1987.
KC: Kubatbek Cusubaliyev, Muzdak Dubaldar: Romandar cana Povest, Bikek
1991.
KK Kasm Kaimov, yri Clan: Povestter menen Agemeler, Frunze 1978
KO: Kaknbay Osmonaliyev, Kmndr Kagl, Bikek 1993.
KOS: Krgza-Orusa Szdk, Hazrlayan: K. K. Yudahin, Moskova 1965.
KS: Kurmanbek, Seyitbek // El Adabiyat dizisi, V. c, Hazrlayan: M. Mukasov,
B. Kebekova, O. Ahmedov, R. sarpbekov, Bikek 1998.
K: Kococa // El Adabiyat dizisi, I. c, Hazrlayan: K. Krbaev, Bikek 1996.
Kk: Kooktor // El Adabiyat dizisi, XXI. c, Hazrlayan: S. Egemberdiyeva,
Bikek 1998.
KTDS I: Krgz Tilinin Diyalektologiyalk Szdg, I. c, Hazrlayan: C. Mukambayev,
Frunze 1976.
KTFS Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg, Hazrlayan: C. Osmonova, K.
Konkobayev, . Caparov, Bikek 2001.
KTSS: Krgz Tilinin Sinonimder Szdg, Hazrlayan: . Caparov, K. seydakmatov,
Frunze 1984.
KTTS: Krgz Tilinin Tndrm Szdg, Hazrlayan: E. Abduldayev, D.sayev, 1.
Bask, Frunze 1969
KTTS I: Krgz Tilinin Tndrm Szdg, I. c, Hazrlayan: E. Abduldayev, D.
sayev, 2. Bask, Frunze 1984
M I: Manas, 1. Ksm, I.c, Frunze 1958.
M II: Manas, 1. Ksm, II.c, Frunze 1959.
MA: Midin: Irlar cana Poemalar, Hazrlayan: A. mrkanov, Bikek 1996.
MB: Mar Bayciyev, Uzak Sapardag Poyezd: Pyesalar, Bikek 1991.
MK: Moldo Kl: Kazaldar, Hazrlayan: O. sooronov, Frunze 1990.
ML: Makal-lakaptar // El Adabiyat dizisi, X. c, Hazrlayan: C. Koyumanov
Ibray uulu, Bikek 2001.
MZKDN: Muduk Zarlk, Kz Daryka, Narikbay // El Adabiyat dizisi, X. c,
Hazrlayan: Glbara Orozova, Bikek 2002.
R: Raykan: Tandalgan Irlar, Tamsilder, Termeler, Hazrlayan: A. mrkanov,
Bikek 1998.
SC: Cusuyev Sooronbay, Tandalmalar. Tandalgan Irlar cana Poemalar, Frunze
1975.
SK: Seytek, 3. Ksm, IV.c, Frunze 1960.
S: Sagndk mrbayev, Adlbek: Povestter, Agemeler, Frunze 1981.
SY: Semetey, 2. Ksm, III.c, Frunze 1959.
B: krbek Beyenaliyev, Tandalmalar: Povestter, Frunze 1978.
TS: Toktogul Satlganov: garmalarnn Cynag, II. c, Frunze 1968.
TM I: Togolok Moldo: garmalarnn Cynag, I. c, Frunze 1970.
T: Tln amiyev, mr Belesteri, Bikek 2004.
ZA I: Zalkar Akndar, I. c, Hazrlayan: B. Kebekova, A. Obozkanov, M. Musakov,
G. Orozova, Bikek 1998.
ZA II: Zalkar Akndar, II. c, Hazrlayan: A. Akmataliyev, A. Cusupbekov, M.
Mukasov, Bikek 1999.
2. Dier ksaltmalar
a.g.e. Ad geen eser
az: Az
BK Bilge Kaan Abidesi
b Yaztn Bat Yz
uv. uva Trkesi
d Abidenin Dou Yz
dey. Deyim
diyal. Diyalekt
folk Folklor
g Yaztn Gney Yz
Hak. Hakas Trkesi
Krg Krgz Trkesi
k Abidenin Kuzey Yz
kr. Karlatrnz
KT Kl Tigin Abidesi
mec. Kelimenin mecazi anlam
OY Orhun Yaztlar Trkesi
zb. zbek Trkesi
s Sayfa
Tac. Tacikistan
T I Tonyukuk Yazt Birinci Ta
T II Tonyukuk Yazt kinci Ta
Trkm. Trkmen Trkesi
Uyg. Uygur Trkesi
Yak. Yakut Trkesi
aretler:
> buna geliiyor
< bundan geliti
* varsaylan ekil
= buna eittir
{ } iinde ekler gsterildi
/ / iinde sesler gsterildi
/ paralleller iin kullanld
( ) iinde kaynaklar, rnekler, aklamalar yer ald
GR
Orhun yaztlar
Moolistandaki eski Trk yaztlar iinde en fazla tannan ve zerinde en ok aratrma ve
inceleme yaplan abidelerden Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar bilim adamlar tarafndan
Orhun yaztlar adyla anlmaktadr. Bunlardan Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlar, Koo-aydam
blgesindeki Orhun Irma civarnda, Tonyukuk yazt ise, Bayn-okto blgesinde, Tola Irma
yaknlarnda bulunmaktadr. Tonyukuk yazt Orhun Irmandan ok uzakta olmasna ramen, ad geen
ilk iki abide ile ayn dneme ait olup ayn konular iermesinden dolay Orhun yaztlar ierisinde
deerlendirilmektedir.1
Kl Tigin ant, bugn Arhangay Aymag snrlar iinde kalan Koo-aydam blgesinde
bulunmaktadr. 731 ylnda Prens Kln lmnden sonra drt cepheli gri bir mermer ta zerine
kazlarak yazlm, 732 ylnda dikilmitir. Kitabe Trke ve ince olmak zere iki dillidir. Yaztn
dou yznde 40, gney ve kuzey yzlerinde 13er satr Gktrk harfli Trke metin yer alm, bat
yz ise Tang mparatorunun Kl Tiginin lmnden duyduu zntden bahseden ince mesaj
iermektedir. lk Koo-aydam ant 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan bulunmutur. Kl Tigin yazt
okunduktan sonra ilk defa Rusaya Melioranski, sonra Malov (Malov S. Pamyatniki Drevnetyurkskoy
Pismennnosti. Moskva-Leningrad, 1951) tarafndan evrilmi, Trkeye Orkun (Orkun H. N. Eski
Trk Yaztlar, I-IV, stanbul, 1936-1941) tarafndan aktarlm, ngilizce evirisi de Tekin (Tekin T. A
Grammar of Orkhon Turkic. ndiana Univ. Publications. Bloomington, 1968) tarafndan yaplmtr.
Bilge Kaan (716-734), II.Gktrk devletinin kurucusu olan Kutlug lteri Kaann olu, Kl
Tiginin aabeyi ve Tonyukukun damaddr.Bilge Kaan ant bugn Arhangay Aymag snrlar iinde
kalan Koo-aydam blgesinde, Kl Tigin antnn 1 km gneyinde bulunmaktadr. Ant 734te Bilge
Kaann vefatndan bir yl sonra 735te olu tarafndan dikilmitir. Yaztn dou yznde 41, kuzey ve
gney yzlerinde 15er satr Gktrk harfli Trke metin, bat yznde de ince bir taziye metni yer
almtr. kinci Koo-aydam yazt 1891 ylnda Yadrintsev N. M. tarafndan kefedilmitir. Orhun
nehri kylarna yaplan bilimsel gezinin sonucunda 1897 ylnda Radloff ve Melioranski tarafndan
1 Yaztlarla ilgili genel bilgiler iin Cengiz Alylmazn Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay yaynlar, Ankara 2005) adl eserinden yararlanlmtr.
neredilmitir. ki kitabenin tantm Radloff, evirisi Melioranski tarafndan yaplmtr. Metnin
Rusaya yeni tercmesi, transkripsiyonu Malova aittir. Trkeye Orkun aktarm, ngilizceye Tekin
tercme etmitir.
Tonyukuk kitabesi 1897 ylnda siyasi srgnde bulunan seyyah D. A. Klementzin hanm E.
N. Klementz tarafndan Ulan-Batordan gney-douya doru 47 km uzaklkta bulunan Bayn-okto
adl yerde kefedilmitir. u anda kitabe Kl Tigin ve Bilge Kaan abidelerinden 360 km uzaklkta ve
Tola rmann yukar yatann kylarnda bulunmaktadr. eitli bilim adamlar tarafndan 712 ve
734 yllar arasnda dikildii tahmin edilen bu yazt Gktrk Kaanlnn vezirine, dneminin en etkili
insanlarnn birine, Bilge Kaann kayn pederi olan Tonyukuka ithaf edilmi ve Tonyukukun bizzat
kendisi tarafndan diktirilmitir. Tonyukuk yaztlar birincisi 243 cm, ikincisi de 217 cm
yksekliindeki drt cepheli iki ayr abideden ibarettir. 2
Tonyukuk yaztnn eitli dillere tercmeleri
Ramstedt (Ramstedt G., Gran J., Aalti P. Materialien zu den alttrkischen Inschriften der Mongolei.-
JSFOu, 1958), Malov, Giraud (Giraud R. Linscription de Ban Tsokto. Edition critique. Paris, 1961)
tarafndan yaplmtr.3
Aide boyunun mensubu olan vezir iin Aina boyundan gelen kaanlarn beng ta
diktireceinden emin olmayan Tonyukuk, yazt bizzat yazdrm, bu ii kendisi zerine almtr.
Tonyukuk inde eitim grm ince Jan-chen adyla bilinen kudretli, bilgili ve akll bir vezir
olmasna karn kendi yaztnda Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarna nazaran konuma diline daha
yakn sabit bir anlatm tarz kullanmtr.
Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk yaztlarnn dili, Ouz ve Uygur gruplarnn esas dil
zelliklerini yanstmakta, her ikisinin fonetik ve morfolojik unsurlarn tamaktadr. Gktrk
Kaanlnn halkn birok etnik unsurlarn birleimi oluturduu iin bu lehelerin ayrcalklar tabii
ki yaztlarn diline aksetmitir. Btn boylarn anlayabilecei ortak edebi dil baz durumlarda lehelere
zg fonetik ve morfolojik ayrcalklar paralel olarak gtrmektedir. Kesin olarak belirlenmemi olan
edeb yaz dilinin kurallar, kolayca lehe ve azlarn tesiri altnda kalabildii iin birok varyantn
kullanlmasna engel olmamtr. Hatta ayn devirde dikilmi olan Tonyukuk ve Kl Tigin antlarnn
yazarlar iki ayr grubun temsilcileri olduunu kitabelerin dil zellikleri sylyor. Kl Tigin kitabesinin
yazar Yollug Tigin, Gktrk kaanlnn hakimiyetini elinde bulunduran Aina boyunun
mensubudur. Ad geen boyun dili dneminin Ouz ve Uygur Trkelerinin karm bir dildir.
Kendine beng ta diktirmi olan Tonyukukun kulland dil, temiz Ouzca konuan Aide boyunun
dil zelliklerini ortaya koymaktadr .4 Tonyukuk, Yollug Tiginden ayrlarak Gktrk edebi yaz dilinin
kurallarna her zaman uymam, daha ok sabit ve serbest konuma dilini halk edebiyat rnleriyle
2 Bu blm hazrlanrken Cengiz Alylmazn Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay yaynlar, Ankara 2005) adl eserinden nemli lde yararlanlmtr. 3 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 11-17. 4 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 39-41.
ssleyerek kullanmay tercih etmitir. Tonyukuk yaztnn dil zelliklerine bakarak Aide boyu Ouz
grubunun bir dal olduu ileri srlyor: rnein, kelime ba /b/ sesi (ben ben, beg ebedi, bi
bin), gelecek zaman eki {-ta} vs.5 Kl Tigin yaztnda ise kelime banda hem /b/li hem de /m/li
ekiller grlmektedir. rnein, ben ~ men ben, beg ~ meg ebedi vs.
Orhun Trkesi
Orhun Trkesi terimi ile VIII. yzyln ilk yarsnda Gktrklerin konutuu leheyi
kastederiz. Bu lehe tabii ki, II. Gktrk Kaanlnn (680-740 yllar) resmi dili ve bundan nce ayn
blgede konuulan eski bir Trk lehesinin devam durumunda olmutur. Orhun Trkesi, Trk Dili
ailesinde Dou grubunun ierisinde yer alr.6
Orhun Trkesi yazl belgeleri gnmze kadar ulaan en eski lehe olarak bilinmektedir. Bu
lehenin zellikleri yle zetlenebilir:
(a.) Kelime iinde ve sonunda yer alan, sonraki dnemlerde /w/ye geliecek olan /b/
sesinin bulunmas: yabz kt, sub su vs;
(b.) Yarm sesli /y/ye deiecek olan peltek /d/ sesinin bulunmas: adak ayak, tod-
doy- vs;
(c.) Sonraki dnemde bir azda /n/, dierinde /y/ sesine geliecek olan /ny/ sesinin
bulunmas: anyg kt, fena, kony koyun vs;
(d.) Geniz // sesinin /g/ sesiyle sralan: sk ~ skg kemikleriniz vs;
(e.) Tamlayan durumu eki {- / -i};
(f.) kma durumu eki {-da / -de};
(g.) imdiki zaman sfat-fiil eki {-gma / -gme};
(h.) Gelecek zaman sfat-fiil eki {-da / -dei};
(i.) Gereklilik bildiren gelecek zaman sfat-fiil eki {-sk /-sik}.7
Krgz Trkesi
Krgz Trkesi terimi ile Krgz Cumhuriyetinin yerli halknn dilini kastederiz. Krgz
Trkesi, Trk Dili ailesinde Kuzey-Bat grubu ierisinde yer alr8.
5 a. g. e. s. 4. 6 Yazki Mira. Tyurkskiye Yazki. Bikek, 1997, s. 89 7 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 7-8. 8 Yazki Mira. Tyurkskiye Yazki. Bikek, 1997, s. 286.
Krgz Trkesinin tarihinin bilimsel dzeyde aratrlmaya baladna ok az zaman oldu.
Bilim adamlar, tarihi kyaslamal yntemlerin sonularna ve azlarn malzemelerine bakarak Krgz
Trkesi geliim srasnda aadaki devirleri yaadn ileri sryorlar:
a.Eski Krgz Trkesi devri (IX-X. yy);
b.Orta a Krgz Trkesi devri (XV-XVI. yy);
c.Yeni Krgz Trkesi devri (XVI. yydan bu yana).
Eski Krgz Trkesinin yazl eserleri Yenisey yaztlardr. Eski Krgz Trkesi ile ada
Krgz Trkesinin dil zellikleri tabii ki, hem leksikolojik hem fonetik hem de morfolojik ynden
benzerlikler ve ayrlklar tamaktadr. Orta a Krgz Trkesi devrine ait eserler u ana kadar
bulunmu, veya bilim adamlarna bu konuda bir bilgi ulam deildir. Yeni Krgz Trkesi devri
tahminen Krgzlarn Tanr dalarna yerletii dnemden XVI. yzyldan itibaren balar. Bu devir
ierisinde birka dnem bulunmaktadr:
a.Mool-Cungar dnemi (XVI-XVIII. yy);
b.Ekim devrimine kadar olan dnem;
c.Sovyet dnemi (Yunusaliyev, 1971, s. 56-62);
d.Egemenlik dnemi.
Krgz Trkesini dier Trk lehelerinden ayran esas zellikler unlardr:
a.Byk ve kk nl uyumunun st dzeyde gelimi olmas;
b.kincil uzunluklarn mevcudiyeti;
c.Kelime ba /y/ sesinin /c/ye dnm olmas;
d.imdiki zaman bildiren cat- yat- yardmc fiilinin kullanlmas;
e.Gemi zamanve gemi zaman hikayesini bildiren ele eklinin kullanlmas;
f.Srekli gemi zaman eki {-u /-}9.
9 Batmanov. . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 21-22.
ORHUN TRKESNDEN KIRGIZ TRKESNE DORU
LEKSKOLOJK GELMELER
Orhun yaztnda (Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk) geen kelime says
4500 zerindedir. Farkl ekimlerde kullanlan kelimelerin says 1500 civarndadr.
Gramer ekimlerini kaldrnca kelime kklerini 741 olarak tespit ettik. Bunlardan
147si kii, millet, yer isimleridir. Bu zel adlar ve kelimelerin ikili ekillerini (e~i,
~s, b~m vs) karrsak Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk antlarndaki
tekrarlanmayan kelime says 594 olarak tespit edildi.
Orhun Trkesinin szvarlnda bulunan kelimeler ada Krgz Trkesinin
szvarlnda hi bir ekil ve anlam deiikliine uramadan aynen yaamn
srdrmekte deildir. Konunun bu ynn aydnla kavuturmak amacyla
szckleri drt gruba ayrarak gstermeyi doru bulduk:
1. Anlam ve ekil bakmndan deiime uramayan szckler 20,7% - 123
kelime
2. Anlam ayn veya yakn, ancak baz fonetik ayrcalklar olan kelimeler
47,47% - 282 kelime
3. Anlamca farkl veya uzak, ekil ynnden yakn olan szckler 8,92% - 53
kelime
4. Eski kelime ortadan kalknca kavram karlamak zere a doldurmu
baka kelimeler 22,9% - 136 kelime
Toplam 594 kelime
1. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn anlamda ve ayn ekilde kullanlan kelimeler:
a / a; ak / ak; alp / alp; alt / alt; ana / ana; / ; a / a; at I / at I; at II
/ at II; ay / ay; aya- / aya-; az / az; a- / a-; al- / al-; a- / a-; ayt- / ayt-; balbal /
balbal; bar / bar; ba / ba; bay / bay; be / be; bir / bir; biz / biz; boz / boz; bu / bu;
buka / buka; bulu / bulu; bar- / bar-; bas- / bas-; bat- / bat-; ber- / ber-; b- / b-;
bil- / bil-; bol- / bol-; buz- / buz-; l / l; eki / eki; e / e; er / er; eren / eren; erk /
erk; eit- / eit-; i / i; ini / ini; i / i; kaan / kaan; kagan / kagan; kan I / kan; kan II
/ kan; kar / kar; kara / kara; kar / kar; ka / ka; kelin / kelin; krk / krk; k / k; kz
/ kz; kzl / kzl; ki / ki; kii / kii; kk / kk; kl / kl; kl / kl; kz / kz; kul
/ kul; kum / kum; kut / kut; k / k; km / km; kn / kn; k / k; kal- / kal-
; ke- / ke-; kel- / kel-; kl- / kl-; kir- / kir-; kon- / kon-; kork- / kork-; kr- / kr-;
men / men; ne / ne; ok I / ok; ol / ol; on / on; ot / ot; otuz / otuz; oz- / oz-; / ; rt /
rt; z / z; kn- / kn-; l- / l-; tn- / tn-; sansz / sansz; semiz / semiz; sen /
sen; sar / sar; siz / siz; suk / suk; sk- / sk-; sr- / sr-; ta / ta; ta / ta; temir /
temir; ter / ter; tok / tok; ton / ton; toruk / toruk; trt / trt; tn / tn; tz / tz; ter- / ter-
; tik- / tik-; tile- / tile-; tut- / tut-; tuy- / tuy-; t- / t-; u / u; uzun / uzun; u- / u-;
ur- / ur-; / ; n / n;
Bu ilk gruptaki kelimeler iin Trk dilinin temel szvarl, ekirdek
szckleri, kalt szckleri, miras kelimeleri gibi adlandrmalar kullanabiliriz.
Dilimizde babadan oula, nesilden nesile geerek anlamca da, ekil ynnden de
deiime uramadan korunan bu kelimeler, insan yaamnda birinci derecede nemli
olan, insana ve evresine ilikin nemli kavramlar yanstan anlaml elerdir.
Deyiime kar dayankl olan kelimeleri Yunusaliyev birka grup altnda toplamtr:
a. kii zamirleri, b. kk fiiller, c. saylar, d. anatomik adlandrmalar, e.
akrabalk iliki adlandrmalar, f. evcil hayvan adlar, g. doal grnlerin adlar, h.
renkler, . insanolunun temel ihtiyalarnn adlar, i. taklit kelimeleri.10
Bata (OY) ba, ka, kz, kii, ter, kan ~(Krg) ba, ka, kz, kii, ter, kan gibi
insann bedenine, organlarna ait adlandrmalar olmak zere, insann yakn iliki
10 Bu konuda daha detayl bilgiler iin bkz.: Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya, I.c., Frunze, 1959, s. 87-93.
iinde bulunduu (OY) at, buka, ki ~ (Krg) at, buka, ki gibi hayvanlar, tarm
hayvanlar, insanlarn en ok kullandklar, somut eylem gsteren (OY) a-, al-, a-,
ayt-, bar-, ber-, buz-,eit-, kel-, kl-, ke-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- ~ (Krg) a-, al-, a-,
ayt-, bar-, ber-, buz-,eit-, kel-, kl-, ke-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- gibi szckler, (OY)
bir, eki, , trt, be, alt, on, otuz, krk ~ (Krg) bir, eki, , trt, be, alt, on, otuz,
krk gibi say adlar, (OY) ak, boz, kara, kzl, kk ~ (Krg) ak, boz, kara, kzl, kk
gibi renk ifade eden kelimeler, (OY) men, sen, siz, biz, bu, ol, kaan, ne, z ~ (Krg)
men, sen, siz, biz, bu, ol, kaan, ne, z gibi kii, iaret, soru zamirleri rnek olarak
gsterilebilir. Orhun yaztlarnda kullanlan bu ekirdek kelimelerin yzyllar sonra
Krgz Trkesinde hibir karma, deiime uramadan yaamn srdrmeye devam
etmesi dilimizdeki temel szvarlmzn sabitliinin, en azndan deiime az urayan
bir e olduunun gstergesidir.
Bilim adamlar dildeki herhangi bir szcn temel szvarlnn bir yesi
olup olmad konusunda karar verebilmek iin bir takm ltlerin bulunduunu
sylyorlar. Bu ltlerden biri szcn, insann yaamnda birinci derecede nemli
kavramlar yanstmakta olmasdr (ba, kz, ber-, kel-, be, otuz, kzl, kk, men, biz,
kaan gibi rnekler). kinci bir lt bir szcn, yeni eleri tretme deeri,
yeni szckleri, bileik kelimeleri tretme gcdr.11 B. M. Yunusaliyev de bir dilin
ekirdeini oluturan kk kelimelerin yeni kelimelerin tretimi, retimi iin
kullanlan canl, dourgan bir temel olma zelliini tamas gerektiini sylyor.12
ltler arasnda, bir szcn eitli anlam aktarmalaryla kullanm alann
geniletme gc hakknda da bahsedilmekte, anlamlarn says ne kadar oksa,
szcn kullanm sklnn o lde fazla olduu sylenmektedir. zellikle bir
szcn dilin temel szvarlndan saylmas iin onun eitli deyimler, ataszleri,
bulmacalar vs. arasnda kullanlmasna iaret ediliyor.13
Kl Tigin antndan bir cmleyi rnek alalm: Trk bodun tokurkak sen: ask
tosk mez sen, "Ey Trk halk, sen (ok) tok gzlsn; ackacan doyacan
dnmezsin; bir doyarsan (bir daha) ackacan dnmezsin' (KT g-8). Bu cmle a
11 Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 341-342. 12 Yunusaliyev B. M. a. g. e., s. 54. 13 Aksan D. a. g. e., s. 343.
tosk mez, tok ask mez "A doyacan dnmez (sanmaz), tok ackacan
dnmez (sanmaz)" gibi bir atasz zerine kurulmu olmaldr.14 Bizce bu eski
tahmin atasz Krgz ataszlerinden birini artryor: A bala tok bala menen
oynoboyt, tok bala a bolom dep oyloboyt A ocuk tok ocukla oynamaz, tok ocuk
ackrm diye dnmez. Birinci ve ikinci atasznn zellikle, ikinci ksmlar
birbirini andrdn, arasnda yakn, benzer kelimelerden yararlanldn grmezlik
edemeyiz: bir todsar ask mez sen ve tok bala a bolom dep oyloboyt. Bu iki
ataszndeki ekirdek eler farkl yapm ekleri almalarna ramen kelimelerin
kkleri ayn olduunu sylemeliyiz: tod- < *to- > tok, a- ve a eadllar, - > oylo-
.15 Demek ki, bir dilin temel szvarln oluturan ekirdek kelimelerin dildeki
deyimler, ataszleri arasnda sadece kullanlmakla yetinmediini, bu gzel rneklerin
korunmasnda da katkda bulunduunu itiraf etmeliyiz.
2. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn veya yakn anlamda, ancak baz fonetik deiikliklerle kullanlan szckler:
ask / akalk, aarlk; adak / ayak; adgr / aygr; agr / oor; altun / altn;
amt / emi, emdigi; antag, anteg / anday; arg / aruu; artuk / artk; asra / astda; aygu
/ aytuuu; azknya / azna, azgana; azuk / azk; a- / ak-, kard a-; adrl- / ayrl-; ag-
/ oo-; agt- / oot-; agr- / ooru-; akt- / agt-; altz- / aldr-; atlat- / attan-, atkar-; ay- /
ayt-; batsk / bat; bediz / beder, bezek; beg / bek, biy; beglik / bektik, biylik; ben /
men; be / me; berki / berki; bi / mi; biin / mein; bilge / bilgi; bilig / bilim;
birle / menen, bile; bik / beik; boguz / muuzda-; bor / boroon; bri / br; bu /
mu; bntegi / mnday; ba- / bayla-; basn- / basn-, basl-; bast- / bastr-; baad- /
bata-; bala- / bata-; bedizet- / beze-; bin- / min-; bintr- / mindir-; boguzlan- /
muuzdal-; buad- / muay-; eb / y; edg / iygi; egri / iyri; el, il / el; elig / el; ebir- /
14 Tekin T. Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk). stanbul, 2003, s. 20.
yr-; egir- / iyir-; elsire- / elsire-; elsiret-, ilsiret- / elsiret-; / cga; duk / yk; ga /
cga; rak / raak; t / it; ireki / ikerki; idi / ee; ikeg / ek; ilger / ilgeri; iniygn /
iniler; itgi / et; ille- / elde-; kaln / kal; kal / kaldk; kan / kana; kantan /
kaydan; kapg / kapka; kargu / karool; katg / katuu; katun / katn; keig / ke;
kedim / kiyim; kem / kim; keyik / kiyik; krgag / krgak; ksl / ksk; kiig / ki;
kir / keri; kisre / kiyin; kony / koy; kop / kp; korgu / koruku; korgan / korgon;
klek / klm; kulkak / kulak; k / k; kni / kn; kntz / kndz; kaganla- / kan
ktr-; kagansra- / kagansra-; kagansrat- / kansz kaltr-; kalt- / kaltr-; kanlan- /
kanga ee bol-; kelr- / keltir-; kd- / ky-; klla- / klta-, k- / kl-; kla- / kta-;
kz- / kz-; kigr- / kiyir-; kod- / koy-; kontur- / kondur-; ktr- / ktr-; kulad- / kul
bol-; ked- / k bol-; kzed- / kzt-; mag / maktoo; mu / -m, -b, -p; neke / nege;
nene / neen; ouk / ook; ogl / uul; oglan / ulan; oglt / uuldar; ok III / ok; ordu /
ordo; ortu / orto; oruk / ooruk; olur- / oltur-; olurt- / oturguz-; d II / t; gsz / ksz;
lg / lk; tr / tknd;tg / tn; tn / tn; - / oylo-; lr- / ltr-; r- /
rd-; sa / a; sarg / sar; sayu / sayn; sekiz / segiz; sgt / skta-; siil / sidi; sik
/ sk; sub / suu; sig / , k; sg / sg; s / sg-; san- / can-;
sebin- / syn-; s- / sn-; sgta- / skta-; szle- / syl-; s- / sg-; tag / too;
tak / dag; ta / t; tebi / t; teg / -day, -tay; tegi / deyre, eyin; tegi / tiyi; tegre /
tegerek, yr; teri / teir; teye / tyn kan, tyn; tl / til; tirig / tir; tirki / tirke-
; tiz / tize; tokurkak / tok kz; tokuz / toguz; torug / toru; tosk / toktuk; tp / tb;
tug / tuyuk; turgak / turak; tgn / tyn; tmen / tmn; tapla- / tapta-; tak- / ta-,
k-; te-, ti- / de-; teg- / tiy-; telin- / tilin-; td- / ty-; tla- / tda-; tir- / tiril-; tirgr- /
tirgiz-; tod- / toy-; tog- / tuu-; tokt- / tokut-; tolgat- / tolgot-; tot- / tokoy-; tor- /
toroy-; tkt- / tk-; tri- / tr-; tu- / tuyuk; tutuz- / tutkuz-; tket- / tgt-; tzl- /
tzl-; u / uyku; ubut / uyat; ulug / uluu; ur / urpak, uruu; ud- / uyu-, ukta-; ulgart- /
ulgayt-; una- / na-; urtur- / urdur-; urugsrat- / uruksurat-; eg / ; lg / l;
r / r-bara; z- / z-; yadag / c; yag / coo; yag / coou; yagru / cuur;
yaguk / cuuk; yala / cala; yan / can; yana / cana; yarak / carak; ya I / ca; ya II /
ca; yay / cay; yaz / caz; yaz / caz; yegirmi, yigirmi / cyrma; yeme / ym; yen / can;
yer, yir / cer; yeri / ceri; yeti, yiti / ceti; yetmi / cetimi; yl / cl; ylk / clk;
15 Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya, I.c., Frunze, 1959, s. 42-44.
ymak / cumak; ypar / cpar; yinge / ike; yin, yen / incuu; yog / coktoo;
yogun / coon; yok / cok; yokaru / cogoru; yol / col; yolag / coloou; yol / colu; yurt
/ curt; yut / cut; yuyka / cuka; yger / cogoru; yz I / cz; yz II / cz; yagut- / cuut-;
yan- / can-; yantur- / candr-; yal- / cal-; yara- / cara-; yarat- / carat-; yarlka- /
calga-; yaa- / caa-; yat- / cat-; yazn- / caz-; yazukla- / cazk; ye- / ce-; yel- / cel-;
yeltr- / celdir-; yet- / cet-; yg- / cy-; yit- / cit-; yitr- / citir-; yogla- / cokto-; yoglat-
/ coktot-; yokad- / cok bol-; yor- / cort-; yubul- / cumalan-; yugur- / cuur-; yul-, yul-
/cul-; ygr- / cgr-; ygrt- / cgrt-; ykn- / cgn-; ykntr- / cgndr-;
yzt- / sz-;
Bu grupta anlam ve biim ynnden pek byk deiiklik gstermeyen, baka
bir deyile yabanclama derecesine gre ikinci sraya koyduumuz kelimeleri
toplamaya gayret ettik. Grup iinde yer alan kimi szcklerin anlam yzyllar sonra
da aynen korunmutur ((OY) egri, b, biin, ben, beg, adrl-, azuk, artuk, altun,
adgr, adak, bor, bri, bu, bala-, yara-, yan-, yugur-, ykn-, yat-, boguzla-, buad-
, elig, duk, ga, rak, idi, tn, tp, tiz, yadag, yag, yaguk, yay, yaz, yaz, yut,
yuyka ve (Krg) iyri, mi, mein, bir, men, bek, ayrl-, azk, artk, altn, aygr, ayak,
boroon, br, mu, bata-, cara-, can-, cuur-, cgn-, cat-, muuzda-, muay-, el,
yk, cga, raak, ee, tn, tb, tize, c, coo, cuuk, cay, caz, caz, cut, cuka vs. bu
liste daha da artrlabilir), kimi szcklerin yanstt kavramlar ise dil ii ve dil d
eitli etkenler altnda deimitir. Bunun sonucu olarak baz kelimelerin semantik
yk eskiden ierdii anlama kyasla zayflam veya tamtersine arlam,
genilemi olabilir. Evvela, zamanla ierdii anlamlar daralan kelimeler zerine sz
edelim. Orhun Trkesinde karlatmz ogl kelimesi anlam daralmasna gzel bir
rnek saylabilir. Yaztlarda ocuk, evlat anlamn tayan ayn szck kz olsun,
erkek olsun her iki cinsteki ocuk iin kullanlmken gnmz Krgzcasnda bu
genel kavram karlama gcn kaybetmitir.16 Artk Krgzlarda uul kelimesi yalnz
erkek ocuk kavramn yanstmaya baladn ve evlat, ocuk kavramnn yerini
ise bala szcne braktn syleyebiliriz. Fakat nadir olsa bile uul szcnn
eski anlamna rastlamamz mmkn, Ayrktn balas egerde erkek uul bolso / Eer
16 Pokrovskaya L. A. Termin Rodstva v Tyurkskih Yazkah // storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazkov. Moskva, 1961, s. 16.
Ayrkn evlad erkek ocuk olursa cmlesinde szkonusu kelime esas anlamnda
kullanldn gryoruz.17 Ogl kelimesinin ifade ettii kavram yzyllar iinde bir
daralmaya uram olsa bile, eskiden yklendii anlam ile u anda Krgzcada
yaayan anlam arasnda pek uzaklk veya byk bir fark bulunduunu syleyemeyiz.
Oglda olduu gibi (OY) siil ~ (Krg) sidi kelimesinin bugnk ve eski anlamlar
arasnda da byk bir deime grlmyor. Prens Kl, kitabenin dou yz
20.satrnda kk kz kardei iin siil szcn bir aabey olarak kullanyor.
Krgzcada biraz biim deitirmi ayn szck aynen kk kz karde iin
kullanlyor. Ama arada kk bir nans var, sidi bir aabey iin deil, bir abla iin
kk kz karde saylyor.
Bir kavram iaretinin yanstt kavram nceden anlatt nesnenin bir trn
anlatr duruma gelirse anlam daralm demektir. Yaztlarda karlatmz terfi
etmek, ykselmek anlamndaki her eit bymeyi anlatan ulgarmak eylemi
gnmz Krgzcasnda sadece yaa bymeyi, yalanmay anlatr duruma
gelmitir. Ayn ekilde ton kelimesi eskiden her eit giyim kuam iin kullanlan bir
kavram iareti idi. u anda ise kelime genellikle koyun postundan yaplan st giysi,
krk anlamn ieriyor. Kelimenin bir de ok seyrek kullanlan erkek giyim kuam
anlamnn Krgzcann gney diyalektinde bulunduunu szlkten renmi
bulunuyoruz.18 Bundan dolay, her lkede lnl (standart) dilde anlam deien
szcklerin eski anlamlar uzun bir sre lehe ve azlarda korunduunun belirtilmesi
gerekiyor.19 Trk diline Moolcadan dn alnan r kelimesi yaztlarda ak,
beyaz gibi esas anlamnda geiyorken Krgzcada anlam hem daralm hem de
kaymtr. Gene Moolcadan alnd bilinen siyah, kara anlamndaki bara
kelimesi eliinde r-bara eklinde alaca karanlk anlamn almtr.
Anlam daralmasna baka bir rnek (OY) ~ (Krg) cga kelimesidir. Bugn
cga yalnzca aa anlamndadr. Halbuki Trkenin en eski yazl rneklerinde
szc hem aa hem de orman demekti.
Daralma rneklerinin en ilgi ekicilerinden biri be kavram iaretinde grlr.
Benle birlikte beyaz leke, kar anlamlarn tayan ayn kelime, Krgzcada iki ayr
17 Krgza-Orusa Szdk. Haz.: Yudahin K. K. Moskva, 1985, s. 311. 18 Bkz.: a. g. e., s. 249.
kelime olarak yaamna devam ediyor, en azndan insanlarca iki ayr kelime olarak
alglanyor. Ben kavramn me kelimesi, beyaz leke, kar kavramlarna ilikisi olan
da zirvesindeki erimeyen kar, buzul kavramn ise mg kelimesi yanstyor.
Eren szcnde biraz deiik daralmann ilgin bir rnei ile karlayoruz.
Biliyorsunuz eren < er-en erler, adamlar okluk anlatyordu. Fakat kelimenin bu
okluk anlam artk teklie dnmtr, yani eren deyince bir tek er anlalyor. Bu
durum {-an, -en} okluk ekinin kullanmdan kmasnn sonucu olabilir. Baka bir
ynde ise ayn kelimenin anlam genilemitir. Eren szc bugn erkeklerin de,
hanmlarn da karakterini nitelendirmek iin cesur, babayiit anlamnda gzel bir
sfat olarak kullanlyor.
Anlam daralmasnn bir tr de eskiden ok anlaml olan bir kelimenin baz
anlamlarn ya da bunlardan birini yitirmesidir.20 Bik kelimesi szkonusu daralma
trne uygun bir rnektir. Ad geen szck u anda Krgz Trkesinde bir tek
beik, bebek yata anlam ile biliniyor, oysa Orhun Trkesinde bebek yata
anlamnn dnda akraba, hsm kavramlarn dahil yanstt bellidir. lg kelimesi
de ayn trden bir rnek oluturuyor. Tonyukuk antnda lg kelimesinin temel
anlam olan pay, hisse, blm, blk ile, dier iki kitabede ise ikinci soyut anlam
olan talih, baht, ans ile karlayoruz. Krgzcada ad geen szck hem anlam
daralmasna hem de biim deiikliine uram bulunuyor. l, l, l
szcklerinin hepsi yalnzca pay, ksm, blk anlamn tamakta, ikinci kavram
maalesef yitirilmi bulunmaktadr. Trkede daralma rneinin biri agr szcnde
grlyor. Kktrk yaztlarnda kelime ar ve deerli gibi anlamlara sahipken
amz Krgzcasna kadar ilk anlam ulam ise, ikinci anlam ulamam bulunuyor.
Olurmak eylemi Kktrk yaztlarnda temel oturmak anlam hari bir yeri
yurt tutmak, ikamet etmek, yaa- ve tahta kmak, hkm srmek gibi yan
anlamlarn da iermektedir. Krgzca olturuu / oturuu kelimelerinin iki dilli,
aklamal szlklerde gsterilen be-alt anlamnn arasndan sadece oturmak
anlam yaztlardaki temel anlama uyuyor, dier yan anlamlar baka kavramlar ifade
ediyor. Szkonusu kelimenin teki yurt tutmak anlam ise Krgzcada daha ok
19 Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 92-93. 20 Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.
turmak kelimesi ile karlanmaktadr. Tahta kmak, hkm srmek kavramnn
yanstlmas iin yalnz oturmak kelimesi yetersiz, rnein takka oturuu birleik
kelimelerinde olduu gibi taht kelimesinin ayrca belirtilmesine gerek duyulmaktadr.
Ayn trden baka bir rnek zerine sz edelim. Orhun yaztlarnda krmek eylemi
birka anlamla geiyor, bunlardan biri kelimenin temel anlam olan grmek,
dierleri ise yan anlamlar bakmak,baml olmak, tabi olmaktr. ada Krgz
Trkesinde kr eylemi aktif bir ekilde ok eitli anlamlarda kullanlan bir
kelimedir. Ancak kr antlardaki krmekin btn anlamlarn koruyamamtr,
artk bakmak, baml olmak, tabi olmak kavramlar karoo < kara- eylemi
tarafndan yanstlmaktadr. Kl Tigin yaztndaki anta ireki bodun kop maa
krr cmlesi Krgz Trkesine bul (aymaktn) iindegi kalktn baar maga
karayt eklinde aktarlr. Ayn ekilde yok kelimesi eskiden hem yok hem de deil
anlamlarn ierirken u anda cok kelimesi ile deil kavramn yanstmamz ok zor,
nk kavram cok zerinden ekip emes < er-mez szcne yklemiizdir.
Bugn basmak eyleminin Krgzcada sadece basmak ve baskn yapmak
anlamlar vardr (Daha baka anlamlar iin Krgzca szlklere baknz). Oysa Orhun
Trkesinde hem basmak hem baskn yapmak hem de yardm etmek demekti.21
Ayn ekilde eb kelimesi eskiden yanstt yurt, vatan ve ordugah, karargah
kavramlarn yitirmi, artk ad geen kelimenin Krgzcadaki ekli olan y kelimesi
ancak ev anlamn tamaktadr. Yaztlarda grdmz ok anlaml kelimelerden
biri ozmak eylemidir. Ad geen kelimenin ne gemek, ileri gitmek temel
anlamnn dnda kurtulmak gibi yan anlam vard. Ayn kelimenin sonuncu anlam
Krgzcada kaybolmutur.
Kelimeler, semantik ykn zamanla eitli etkenlerin tesiri altnda azaltp
anlamn daraltt gibi baka yeni anlamlar ekleyerek oaltabilir. Kelimelerin yeni
anlamlar ediniinin bir ka eidi bulunmaktadr:
a. Metaphore- szcn dile getirdii kavramla bir baka kavram arasnda
ou kez benzetme yoluyla bir iliki kurarak szc o kavrama aktarma olaydr. Bu
olay iin Trkiye Trkesinin anlambiliminde deyim aktarmas terimi kullanlyor.
21 Yardm etmek anlam ile basmak kelimesi Tonyukuk ant, ikinci ta, bat yz, 3.satrda geer.
b. Metonymie- bir kavramn, kendisi kullanlmadan, ilgili, bantl olduu
bir baka kavramla, bir baka szckle dile getirilmesidir. Terimin Trkiye
Trkesindeki karl ad aktarmasdr.
c. Synekdoche- btnn ad ile parann ve tersine parann ad ile btnn
adlandrlmasdr.22
Metaphore olay en ok insanlarn kendine en yakn bulduu kendi organ
adlarnda, vcuduyla ilgili kavramlarda grlr. rnein, (OY) ba, kz, kulkak, adak
gibi kelimeler vcudun bir blmn anlatan adlardr. Bu kelimelere daha eski
dnemlerde benzetme yoluyla baka anlamlar yklenmi olduunu tahmin edebiliriz.
Bazlarnn gzel rneklerini yaztlardan izleyebiliyoruz: -n u banta
sdm. (BK: d- 30) -nc olarak u (rma) banda savatm. Irman
balangcn insan vcudunun balangc olan baa benzeterek ayn kelimeyi
kullandklar aktr. ada Krgz Trkesinde benzetme yoluyla szkonusu
kelimeler yeni anlamlar kazanm bulunuyor: toonun ba dan ba, iynenin kz
inenin gz, kazandn kula tencerenin kula vs. Deyim aktarmas bir benzerlie dayanrsa, ad aktarmas (metonymie) ise bir ilgiye, bir ilikiye dayanlarak
yaplr. Baz corafi adlandrmalar (toponim) orada ilk olarak bulunan, icat edilen eya adndan meydana gelmitir.
rnein, yaztlarda ipek, ipekli kuma anlamlarn tayan kutay kelimesi karmza kmaktadr. Halbuki bugn
Krgzcada ktay kelimesi ipekli kuma deil, in ve inlileri anlatmak zere kullanlmaktadr. Eskiden yoksul,
fakir anlamn tayan gany kelimesi Krgzcada kaybolmutu, yalnz Rusadan Rusa tellafuzla tsgan eklinde
ingene anlamyla tekrar Krgzcaya girmi, dn alnmtr. Kelimeler yzyllar ncesi bambaka bir anlam
tarken gnmzde yeni bir anlam ile yaamaktadr.
Szcklerin ounluu zamanla birden ok anlam yanstmaya, yeni anlamlar yklenmeye balyor. Byle
kelimelerin bazlar zerinde duralm. Orhun yaztlarnda imdi, imdiki anlamlarnda kullanlan amt kelimesi
Krgzcada temel anlamn srdrmekte, onun yan sra yerine gre kimi hallerde gelecek anlamnda
kullanlmaktadr. Krgz Trkesinde aruu biiminde geen arg kelimesi temiz, saf temel anlamyla beraber gzel
anlamn da iermektedir. Edg kelimesi ise eski yazl rneklerde yanstt iyi, iyilik kavramlarna Krgzcada
baar anlamn eklemitir. Yaztlarda yalnzca kudret anlamn tayan erk kelimesi ise Krgzcada g, kudret,
istek, zgrlk gibi yeni birka anlam edinmitir. Birok Trk lehelerinde mavi ve gkyz anlamlarn kendinde
barndran kk kelimesi Orhun ve Krgz Trkelerinde her iki anlama sahiptir. Ancak Krgzcada kelimenin bu
anlamlarnn dnda yeil ot, yeillik anlam bulunmaktadr. Orhun Trkesinde tekrar, yine, yeniden, gene
anlamlar ile bilinen yana balac bugn Krgzcada temel anlamnn yan sra ve anlamn zerine almtr. Suk
kelimesinin eskiden sahip bulunduu haset, kskanlk temel anlamnn yanna a gz, obur gibi yeni anlamlar
eklenmitir.
22 Bu konuda bkz.: Aksan D., a. g. e., s. 507-538 ve Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 151-160.
3. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde deiik anlamlarda, ekil bakmndan ise ayn veya baz fonetik
ayrlklarla kullanlan kelimeler:
alpagu / alpatan; anyg / aynk, aynma; apa / apa; aba; ark / arkatr-;
armak / arba-; alkn- / alknd; anyt- / aynt-, ayn-; ar- / arba-; arl- / arl-; asn- / as-
, asl-; batm / batm; baz / bas, pas; beg / mg; birki / birdik; bitig / biik; bodun
/ muun; bulgak / bulga-; bulgan / bulgan; buyruk / buyruk; biti- / biik; gany /
tsgan; or / oro; ei / ece; e / ece; eke / ake; elig / eli; emgek / emgek; elet-, ilet- /
ile-; er- / e-mes, i-mi; ert- / erte, ertegi; et-, it- / et-; gu / go; d-, yd- / iy-; kal /
kal; ka / kanda; kerek / kerege; kergek / kerek; kyn / kyn; kab- / koo-; opla-
/ oppa; g / gy; k / k; sakn- / sagn-; tam / tam; tamga / tamga; tarkn / tarka-;
tay / tay; tr / tr, tr; tez- / tez; tok- / toku-; ulayu / ula-; ze / zk; y / c;
Anlambilim almalarnda en eskiden beri zerinde durulan konularn banda
anlam deimeleri gelir. Kelimelerin anlamn deitirme olay, bir szcn
balangta dile getirdii kavramda zamanla bir daralma, bir genileme belirmesi,
temel kavramdan az ok uzaklamas, ayn szcn bir sre sonra baka bir kavram
anlatr duruma gelmesi, ya da yeni bir kavram yanstmasdr.23 rnein, Kl Tigin
antnda be kere, Bilge Kaan antnda drt kere geen buyruk szc hibir biim
deiikliine uramadan gnmz Krgzcasnda kullanlmaktadr. Ancak ayn
szck eskiden kumandan, amir kavramlarn aksettirirken bugn ise zne
durumundan nesne durumuna gemi bulunmakta ve emir anlamna gelmektedir.
Bir kavram iaretinin yanstt kavram eskiye gre daralrsa, nceden anlatt
nesnenin bir blmn, bir trn anlatr duruma gelirse buna anlam daralmas ad
verilir.24 Bitig szc de anlam daralmasnn ilgin bir rneidir. Orhun
Trkesinde eitli yazl metinleri anlatmak zere kullanlan kitabe, yaz
anlamndaki bitig kelimesinin semantik ykn Krgzca iyice hafifletmitir. Biik
ekline girmi szcn Krgz destanlarnda sadece Kalmuklarn kutsal kitab
23 Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 88. 24 Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.
anlam ile karlamamz olanakl, dier biimine ve anlamna rastlanamad. Baka bir
rnekte ise kelimenin eski ile yeni anlamlar arasnda ban koptuu ileri srlebilir.
Yaztlarda her eit tkenmeyi, azalmay, yok olmay gsteren alknmak eylemi,
bugn Krgzcada alknd szc ile yalnzca sabunun azalm, tkenmi artn
anlatr durumdadr.
Kelimelerdeki anlam deimelerinin bir eidine Yunanca- synekdoche
uymak, denk gelmek terimi kullanlyor. sra rastladmz bu semantik deiim
iki ayr yoldan gerekleir:
a. Btnn ad ile onun bir paras adlandrlr.
b. Parann ad ile btn adlandrlr.25
Kerek kelimesi yaztlarda adr anlamnda geiyorken Krgzcada kerege
szc btn bir adrn anlatm iin deil, onun bir paras olan adrn duvar
yerine geen aa ubuklarla apraz olarak yaplan ksmnn anlatm iin
kullanlyor. Elig szc de ayn trden bir rnektir. Eskiden elig el anlam
tarken, bugn Krgzcada eli parmak anlamna kadar inmitir. Synekdoche
olaynn ikinci tr olan parann ad ile btnn adlandrlmasna biraz sonra szn
edeceimiz tam kelimesinde grlen anlam deimesi gzel bir rnek saylr.
Bir kelime , temel anlam olarak bir nesnenin, bir iin bir blmn, ya da bir
trn gsterirken zamanla o nesnenin btnn, btn trlerini anlatr duruma
gelirse buna anlam genilemesi denmektedir.26 rnein Orhun Trkesinin yazl
rneklerinde duvar anlamnda geen tam kelimesi zamanla anlam genilemesine
uram, Krgzcada ayn biimde yaayan kelime duvar anlamnn yan sra ev
anlamna gelir olmutur. Dier bir rnek, tamga kelimesi eskiden sadece mhr
anlamn tayordu. Bugn szkonusu kelime bizim lehemizde dier yaz
iaretlerinden olanen ve harf anlamlarn yanstmak zere kullanlmaktadr.
Emgek szcnn yaztlarda strap, ac, eziyet gibi pek sevimsiz
kavramlar yanstan anlam ile Krgzcann halk edebiyat rnlerinde karlayoruz,
ada eserlerde ise daha ok i, emek, alma gibi yeni olumlu anlamlarn
grmekteyiz.
25 Abduldayev E. a. g. e., s. 158. 26 Aksan D. a. g. e., s. 538.
Kelimelerdeki anlam deimelerinin bir tr anlam kaymas veya baka
anlama gei olaydr. Burada hemen ilk bakta ilgi eken durum udur: B. M.
Yunusaliyev, bir dilin szvarlndaki bir kelimenin sabitlii onun kullanm alanna
direk bal olduunu sylyor. Akrabalk ilikilerini ifade eden kelimeleri sabit,
deimeye dayankl bir kullanm alan olarak gsteriyor.27 Hakikaten, Orhun
yaztlarnda izleyebildiimiz ini kk erkek karde, kelin gelin, ogl oul, kz
kz, siil kk kz karde kelimeleri aradaki zaman ve mekan engellerini aarak
ufack ufack fonetik ve semantik deimelerle gnmze kadar ulamtr. Ancak
baz kelimelerin bu kurala bal kald sylenemez. rnein, Orhun Trkesinde
apa kelimesi ata, ecdat anlamn tarken Krgzcada ayn biimdeki kelime onun
tamtersi olan anne anlamn tamakta, biraz ses fark ieren, en nemlisi erkek
akrabay anlatan aba kelimesi aabey ve amca anlamlarn barndrmaktadr.
Pokrovskaya bu anlam deiimini genel anlamdan zel anlama gei olarak aklyor.
Byk akraba gibi genel anlam tayan apa szc, eski anlamna kyasla daha dar
zel anlamlara ayrlmtr: Karakalpak. apa abla, Tat. apa, apay hala, teyze, abla,
zb. opa abla, Uyg. apa abla, Bak. (dou azlarnda) apa day, amcademektir.
Ei > (Krg.) ece, eke > (Krg.) ake kelimelerinin anlam deimeleri zerine de ayn
szler sylenebilir. Ei kelimesi antlarda geen aabey anlamn cinsiyet
bakmndan onun ztt olan abla ile deitirmitir. Buna karlk eke szc abla
anlamndayken Krgz Trkesinde aabeye dnmtr. Baka Trk lehelerinde
sz edilen kelimeler daha farkl semantik gelimeler gstermitir. Pokrovskayann
fikrine gre Eski Trk lehelerinde byk akraba gibi geni anlamda kullanlan
kelime, semantik yknn kesin olmamas yznden anlam deiikliine, daha
dorusu anlam somutlamasna uramtr. Bylece ei, e kelimeleri ada Trk
lehelerinde yaztlarda geen anlamna nazaran somut anlamlar edinmitir: Tuv. aa
baba, zb. aa nine, Uyg. aa abla, or aa / atsa aabey ve abla, Kaz. eje
nine, anne, Trkm. ece anne, hala, abla.28 Orhun yaztlarnda erkek
anlamnda kullanlm ur kelimesi Krgzca urpak, urga, uruu, uruk szcklerinde
yaamna devam etmekte, fakat eski anlamn yukarda saydmz kelimelerde
27 Bu konuda Yunusaliyev B.nin yukarda ad geen almasnn 87. sayfasna baknz.
yaad sylenemez. nk urpak ocuk, torun, uruu ve uruk soy, nesil, boy,
kabile, urga dii demektir. Kelimelerin anlamndaki semantik kaymalarn sebebi
Ana Trkeden dallanp budaklanp kan lehelerin ayr ayr gelimesinden
kaynaklandn Krgz bilgini ayn almasnda sylyor.29
OrhunTrkesinde yaayan baml, tabi anlamndaki baz kelimesi ile
Krgzcada yaayan ksa, alak, aa, anlamndaki birka fonetik varyant bulunan
bas, pas, paz kelimeleri arasnda semantik kayma gerekletiini dnyoruz.
Birok Trk lehesinde eski ebedi anlamn koruyan beg kelimesi nedense
Krgzcada da zirvesindeki erimeyen kar, buzul anlamn kazanmtr. Belki
ebedi kavram Krgzlarda da zirvesinde hi erimeyecek, ebedi deimeden kalacak
gibi dndkleri buzul ile arm yapm olabilir. Neticede buzul kavram mg
adn alm bulunmaktadr.
Bugn Krgzca kir, pis, pislik anlamn, eskiden Orhun Trkesi karklk,
kargaa anlamn bulgan kelimesinin zerine yklemitir. Her iki kavram olumsuz
dnceler uyandrd iin bir anlamn ikincisi ile deitirilmesi zorluk oluturmad
dncesindeyiz. Baka bir olumsuz kavram cezay ifade etmek zere kullanlan
kyn kelimesi gnmzde zor kavramnn, ayn kelimeden treyen kyna- fiili azap
ektir-, ac ver- kavramnn yanstlmas iin kullanlmaktadr. San- fiili ise
mzraklamak anlamn tarken imdi can- eklini, ezmek anlamn almtr.
Yaztlarda dnmek, kayglanmak anlamyla karmza kan saknmak
eylemi Krgzcada zlemek anlamn yanstr olmutur. Eskiden vurmak, dvmek
anlamn ifade etmek iin kullanlan tokumak eylemi bugn bambaka dokumak ve
ata eyer vurmak gibi anlamlara sahiptir. Ancak tokmok tokmak kelimesinde
eskinin kalntsn gryoruz. Tokumak eylemi eski vurmak, dvmek anlamn yeni
tokmoktoo > tokmokto- kelimesine aktarmtr. Yaztlarda ba, hara anlamyla
bilinen kal kelimesi artk balk, kz verirken ebeveyn tarafndan damattan alnan
maddi karlk anlamna gelmitir. Belirtmeliyiz ki, belli bir durum karsnda alnan
veya verilen mlk her iki kavramda bulunan ortak zelliktir.
28 Pokrovskaya L. A. Termin Rodstva v Tyurkskih Yazkah // storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazkov. Moskva, 1961, s. 28-29. 29 Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya. I.c, Frunze, 1959, s. 86.
Kelime anlamnn kaymasna dier bir rnek oruk kelimesinde grlyor.
Eskiden ayn kelime yol anlamn tarken imdi sava gerisi anlamn
tamaktadr. Orhun yaztlarnda n, ileri ve dou gibi kavramlar yanstan
kelimesi Krgzcada artk yz, ehre anlam ile bilinmektedir. Yaztlarda mum
demek olan ypar kelimesi Krgzca gzel koku, aroma anlamn almtr. O
dnemde mumlar gzel koku yaym olabilir, bylece mum ve gzel koku
arasnda iliki kurularak (metonymie / ad aktarmas) birinin ad tekiye gemi diye
tahmin edebiliriz.
Orhun yaztlarnda sk sk karlatmz y kelimesi, biliyorsunuz, orman
anlamnda gemektedir. Kimi bilginler ayn kelimeyi da, ormanla kapl da olarak
evirmektedir. Bugn Krgzcada c kelimesi ne orman ne de da anlamnda
kullanlyor, sk anlamna ne zaman, nasl getii bilinmiyor. Trk lehelerinin
ounda da anlamnda kullanlan Orhun T. tag, Krgz T. too, uva T. tav
kelimesi, Yakuta ta benzer fonetik grne sahip olmasna karn orman anlamn
tamas ilgin geliyor.
4. Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn anlamda kullanlan fakat ekil bakmndan hi benzerlik
tamayan (anlam korunmu, eklini baka bir kavram iareti ile deitirmi) kelimeler:
adng / ukmu; ag / cibek; ag / baylk; arkuy / korgon, traneya; at / ceen;
aygma / szmr, een, keei; ayuk / mlk; azu / ce, ce bolboso; agtur- / gar-;
alk- / btr-, tgt-; anula- / sun-, tart-; artat- / buz-, oyrondo-, talkala-; artur- /
aldan-; balk / aar; barm / baylk, mlk; bark / y; bagu / kaka; bedizi / srt;
biri / ttk; bod / uruu; bitit- / cazdr-; bogur- / yrt-; bul- / tap-; buntut- / kar-,
bezdir-; ab / kol ba; kan / bl; ntan / santal; orak / l, takr; ub / aymak;
edi / e; erig / cakn cer; erin / balkim; erkli / -ganda; erti / abdan; egiti, igiti /
cibek; eilik / aymdk; emget- / azapka sal-; ertin- / ba tart-; ertr- / casat-, kldr-;
gar / kt; gn- / cogot-; idi / e; igid / calgan; ilig / han; ilk / alga; iger- /
bagnt-; iik- / bagn-; igit- / bak-, toyguz-; elt-, ilt- / cetkir-, alp bar-; in- / t-; ir- /
bol-, bar-, cet-; irtr- / cetkir-; itin- / uyu-; kamag / btn; kamag / ba alaman;
kent / z; kin / ct; koduz / cesir ayal; koklk / cpar; kbrge / dobul; kud / ldy;
kunuy / kan kz; kur / tndk; kutay / cibek; kuz / tndk; kreg / kakn; kreg /
ba ktrm; krlg / kuu; kamat- / temsele-; kazgan- / ceti-; kikr- / tukur-;
kubran- / cyl-; kubrat- / ogult-; lagzn / oko; mat / opaa; ne / kay bir; ok II /
uruu; ok- / akr-; olgurt- / turguz-; d I / mezgil; d / kn-tn; g- / makta-; gir- /
syn-; gle- / aklda-; gtr- / maktat-; sab / sz; sgt / kooku; sgun / kiyik; s
/ asker; skr- / ba iydir-; sle- / kol bata-; slet- / saparga gar-; tabgan / koyon;
taluy / deiz; tapa / karay; taygun / baldar; teblig / kuu; tigin / kanzada; tagk- / toogo
k-; tegr- / alp ket-; topul- / te-; uuz / ooy; udlk / camba; udu / cana; ugur /
mezgil; ugu / uruk; ulu / aar; un / mmkn; u- / kla, casay al-; ud- / kubala-, iz
kuu-; uduz- / bakar-; gz / darya; k / kp; z / cr; ntr- / ta at-; yabz /
caman; yablak / caman; yagz / kara; yalaba / eli; yalma / kynk; yark / soot; yeg /
cakraak; yelme / algn; ylpagut / er crk baatr; ylsg / bay; yr / tndk; yie /
kayta; yog / kooku; yur / kayni; yutuz / katn-kala; yabrt- / talkala-; yany- /
buz-; yaratt- / kldr-; yaratun- / uyu-; yogur- / ke-; yoaur- / agtr-;
Her dilin szvarln oluturan szcklerden byk bir blmnn zamanla,
dil ii ve dil d eitli etkenlerle yitirildii, unutulduu grlr. Esas anlamn
kaybeden kavramiareti yeni bir yan anlam kazanmaya yetimemise hemen dme,
unutulma, arkasndan da lme tehlikesi altnda kalr.30
Dilde szck lm adn verdiimiz bir olayn bizce en bata gelen nedeni,
dolaysyla szck lmnn en sk rastlanan tr, szcn gsterdii nesnenin,
toplumun ve bireyin yaamnda artk yeri kalmamas, tannmaz olmasdr. Her
toplumda kimi ara ve gerelerin, giysilerin, ynetime ilikin kavramlarn,
geleneklerin unutulmas bunlara bal olarak szcklerin yitirilmesine yol amtr.31
(OY) Dilimizin kelime hazinesinden ilk nce han saraynda eitli nvanlar
karlayan kelimeler dmtr: kunuy prenses, yalaba eli, tigin prens. Krgz
Devleti X. yzylda Kidanlar tarafndan ciddi bozguna urayp ve sonra Mool
askerlerinin igali sonucunda tamamen ortadan kalknca yukarda geen kelimelere ve
30 Yunusaliyev B. Kirgizskaya Leksikologiya. I.c., Frunze, 1959, s. 85.
s asker gibi kavramlara ihtiya kalmam ve kullanmdan kmtr. Demek ki, bir
kelimenin yaamn srdrebilmesindeki esas koul, kelimenin yanstt kavramn
sabitlii, dayankll ile ilikilidir.32 Sabit olmayan kavramlar aksettiren kelimeler
dmeye meyil gsteriyor, toplumda gerekleen eitli deimelerin sonucunda bu
kavramlara gereksinim kalkt m, hemen arkasndan kelime kolayca ekiliyor, yok
oluyor. Byle kelimeler iin dilbiliminde istorizm terimi kullanlyor.33
Eski kelimelerin bir ounun yerini Trk dilinin kendinde bulunan dier
eanlaml kelimeler tutmutur. Bir dilde, eanlaml szcklerin bulunmas o dilin
zenginliini, ilenmiliini gsterir. Yalnz baz eanlamllarda olduu gibi yakn
anlamdaki szcklerden biri zamanla kullanmdan kmaktadr. rnein, ev
anlamndaki Trke bark kelimesi unutulmu, yerini ayn anlamdaki y kelimesi
tutmutur. At anlamna gelen yog kelimesi u anda Krgzlar iin hibir anlam
kastetmemekte, bu kavram kook kelimesi yanstr olmutur. Burada hemen
belirtmeliyiz ki, yog isminden treyen cokto- < yog+la- yas tut- kelimesinde eskinin
izleri farkedilmektedir. Birok Trk lehelerinin szvarlnda bulunmasna ramen
bulmak bulmak eylemi Krgzcada kaybolmutur. Dilde bir kavram karlayan bir
kelime varken gerekli gereksiz, bir yabanc dilden alnan ayn anlamdaki e de
yerleebilmektedir. Trkenin Eski Trke dneminde dilde s asker,ordu szc
yaygnken sonradan Arapadan asker alnm, yine ayn ekilde gz nehir
kullanlrken darya szc girmitir. Dilde bir olgu nedeniyle bu eanlamllardan
biri tutunabilmekte, teki zamanla unutulmaktadr.
Her dilde, ister biri yabanc kkenli olsun, ister her ikisi de yerli olsun, bu
trden eanlaml iftlerine ilikin bir olgu gze arpar: Birbirine e ya da ok yakn
anlaml szckler arasnda bir yaam kavgas olur; bunun sonucunda bunlardan biri
dilden silinir; kimi zaman da ancak ikilimelere tutunarak dilde kalmay baarr.34
rnein, atala kanda ayn babaya, soya sahip ikilemesinde eski ka baba
kelimesi konserve edilmi, fakat ayn kelime bugn szcn eadls olan kan
damarda akan krmz sv, kan kelimesi ile kartrlmaktadr.
31 Aksan D. a.g.e., s. 346-347. 32 Bu konuda bkz.: Yunusaliyev B. a. g. e., 94 97. 33 Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 216-217.
ORHUN TRKESNN VE KIRGIZ TRKESNN
KARILATIRMALI
SESBLGS ZELLKLER
1. Sesliler
Bu ksmda Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin ses varlklar zerine
karlatrmal olarak ksaca bahsedeceiz. Orhun Trkesinde aadaki sesliler
mevcuttur: a, e, , , i, o, , u ve . Seslileri, // sesi hari, niteliklerine: dilin, altenenin
ve dudaklarn aldklar durumlara gre grup altnda topluyoruz: kaln (a, , o, u) ve
ince sradakiler (e, i, , ), geni (a, e, o, ) ve dar sesliler (, i, u, ), dz (a, e, , i) ve
yuvarlak sesliler (o, , u, ).35 Kononov // sesini dz, orta geni, ince sradan bir sesli
olarak nitelendiriyor.36
ada edeb Krgz Trkesinin vokal sistemi sekiz ksa sesli (a, e, , i, o, , u ve
) ve alt uzun sesli (aa, ee, oo, , uu ve ) olmak zere on drt fonemden
olumaktadr. Bunlar az biiminin durumlarna gre gruba: kaln ve ince, geni ve
dar, dz ve yuvarlak seslilere ayrlyor. Radloff, Krgz Trkesinin kuzey diyalektinden
toplad malzemelere dayanarak Krgzcann sesli sisteminde dokuzuncu ksa //
foneminin bulunduunu sylemitir. Ancak Batmanov . A. szkonusu foneme
Krgzcann kuzey diyalektinde deil, gney azlarnda (Alay, Nookat vs.) ska
34 Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 79-80. 35 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 50. 36 Kononov A. N. Grammatka Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 60.
rastlandn belirtmitir.37 // fonemi kaln sradaki /a/ sesinin dilin biraz daha ileriye
srlm durumunda kan varyant saylr ve geni, dz, ince sradan bir sesli olarak
vasflandrlr.
Orhun Trkesinin vokal sisteminin bir zellii seslilerde nicelik bakmndan bir
karln, baka bir deyile ksa seslinin kart olan uzun seslinin mevcudiyetidir. Uzun
ve ksa sesliler arasndaki ayrlk yaztlarn imlsnda bile farkediliyor, rnek olarak, ksa
/a/ sesi yazda genellikle ayr bir iaret ile belirtilmemesine karn uzun // sesinin
gsterildiini syleyebiliriz.38 Orhun yaztlarnda uygulanan yaz sistemi hece yazs ile
alfabetik yaz sisteminin bir karm olduu iin nl harflerinin kullanl, zellikle ksa
seslilerin yazm snra konmutur. Kiril alfabesini kullanan Krgzca ise yukarda
grdnz gibi, yazda uzun seslileri ift harf, ksa seslileri ise tek harf ile karlamay
uygun grmtr.
Orhun Trkesindeki uzun ve ksa fonemlerin says birbirine denk geliyor, yani
sekiz ksa seslinin sekiz tane uzun karl bulunuyor. erbak, baz Trk lehelerinde,
Krgz Trkesi dahil olmak zere, bu denkliin kaybolduunu sylyor. rnein,
Gagavuzcada sekiz ksa ve yedi uzun sesli (uzun // fonemi yok), Azeri Trkesinde
dokuz ksa ve alt uzun sesli (uzun //, //, // sesleri bulunmuyor) mevcuttur.
Krgzcann sekiz ksa seslisinin alts uzun karla sahip, // ve /i/ seslerinin uzun
kartlar yoktur.39 Bilim adamlar Trk lehelerinde grlen uzun nlleri birincil ve ikincil uzunluklar olarak iki ayr grup altnda
topluyorlar. kincil uzunluklarn oluumu lehelerin ayr ayr geliimi srasnda gerekletii iin Trk dilinin btn geliim
tarihini yanstamaz, birincil uzunluklarn ortaya k ise taa lk Trkeye kadar gtrlyor ve gnmzde kimi lehelerde
izleri kolayca takip edilirse kimi lehelerde tamamen ortadan kalkmasndan dolay rastlanmas olanakszdr. Birincil uzunluklar
bazlarnda uzun sesli, diftong vs. ekillerde yaamaya devam etmekte, baz lehelerde ise ksalarak seslinin ksa karl ile
ayn nicelikteki bir sese dnm bulunmaktadr.
erbak, Trk lehelerindeki ikincil uzunluklarn ortaya knn birka nedenini
aklam; birincisi kelime iindeki sessizin belirli durumlarda eriyip dmesi ve komu
seslinin uzamas sonucu olumu, Krgzcadaki ikincil uzun seslilerin ou ite bu yolla
ortaya kmtr: tag (OY) > too (Krg) da, ogl > uul oul, tebi > t deve, ag- >
oo- yksel-, agr- > ooru- hastalan-, elig > el elli, idi > ee iye, sahip, katg >
37 Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 32; Batmanov . A. Fonetieskaya Sistema Sovremennogo Kirgizskogo Yazka. Frunze, 1946, s. 31. 38 Tekin T. Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk). stanbul, 2003, s. 25. 39 erbak A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 48.
katuu kat, sert, keig > ke geit, kiig > ki kk, kab- > koo- kavu-,
uy-, lg > l l, sik > sk kemik, sub > suu su, tirig > tir diri, ulug >
uluu byk, ikeg > ek ikisi, eg > , yadag > c yaya, yag > coo
dman, yaguk > cuuk yakn, yogun > coon youn, kaln, yolag > coloou
yolcu, agz > ooz az yagut- > cuut- yaklatr-, yugur- > cuuru- your-, agr >
oor ar, arg > aruu ar, temiz. kincisi, Yakutada olduu gibi Rusadan dn
alnm kelimelerin vurgulu hecesi ya uzun sesli ya da diftong ile karlanmas sonucu
meydana gelmitir: buhtay < bogaty zengin, buokka < vodka vodka, buoylak <
voylok kee, duodar < lodr tembel.40
Krgzcann baz azlarnda, Talas ve atkal blgelerinde, tek heceli kelime
kklerinde ve baz durumlarda uzun //, //, //, // seslerinin yerine ow, w, uw, w
(kr. too ve tow da, suu ve suw su) diftonglar kullanlyor. Bunun dnda, baz
azlarda uzun // seslisinin yerine daha arkaik olan eye ve ege ekillerinin korunmu
olduu ne srlyor.41
Krgzcann eitli azlarnda izleyebildiimiz bu kelimeler dilimizde bulunan
ikincil uzunluklarn bugnk durumundan bir nceki geliim aamasn bir baka deyile,
geveyerek yarm seslilere dnen sessizlerin eriyip dmesine kadar ne gibi grntye
sahip olduunu sergiliyor.
Gnmz edebi Krgz Trkesinde yaayan ikincil uzunluklar kelime iindeki
sessizin belirli durumlarda eriyip dmesi ve komu sesliyi uzatmas sonucu olutuunu
biliyoruz. kincil uzun seslinin ortaya kna bal bir gelime yledir: b > w > veya
b > y > . Orhun yaztlarnda patlamal dudak sesi olarak grdmz /b/ sesi kelime
sonunda ve iki sesli arasnda sreklileerek szmal bir ift dudak sessizi /w/ye dnm,
sonra komu sesliler dudak sessizi /w/nin etkisiyle yuvarlaklam, dmeye meyilli
yarm sesli ortadan kalknca onlar uzamtr: kab- > koo- birle-, uy-, yak- sub >
suu su, tebi > t deve. Ancak baz kelimelerde /b/ sesinin deiimi son geliim
noktasna daha ulam deil, b > y aamasnda bulunmaktadr: eb > y ev, sebin- >
syn- sevin-.
40 erbak A. M. a. g. e., s. 48-49. 41 Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 34.
Yaztlarda rastlanan og, og, ogu ses gruplar ada Krgzcada uzun // sesine
dnmtr. Kelime balarnda, ortasnda ve sonunda grlen bu gruplarda /g/ damak
sesi komu seslilerin etkisi altnda sreklileerek iaretsiz () hle dnmtr.
Gruplarn iinde etkileim tek ynl gereklemi deil, seslilerin etkisi ile sessiz eriyip
dtyse, sessizin etkisi altnda ilk hecede bulunan geni yuvarlak sesli darlamtr:
boguz > muuz-da- boaz ve boazlayp ldr- (Krgzcada kelimenin kk *muuz
yok, ondan treyen fiil biimi muuzda- bulunmaktadr), ogl > uul oul, tog- > tuu- a-
, ge-, do-. Sadece yogun > coon youn, kaln kelimesinde sesli geni olarak
kalmtr.
Orhun Trkesinde kelime sonunda yaygn olan g, ig, ug, g ses gruplar ada
Krgzcada uzun seslilere gelimitir: elig > el elli, katg > katuu kat, sert, keig >
ke geit, kiig > ki kk, tirig > tir diri, ulug > uluu byk, arg > aruu
ar. Baz kelimelerde bu gelime daha ileriye gitmi olduu, hatta imla kurallarnca
kabul edildii sylenebilir: sarg > sar sar, sig > tatl, lg > l l, kiig
> kii kk. Bu durumun birka aklamas olabilir: Birincisi, Krgzca bu kelimeleri
daha ileri geliim aamasna ulam baka Trk lehelerinden kabul etmi olabilir;
ikincisi dierlerine nazaran daha ska kullanlmasndan dolay bu aamaya gelmi
olabilir. Geri, sonuncusu bizce geree daha yakndr. Konumada zellikle sonu uzun
sesliyle tamamlanan kelimeden sonra gelen szcn nsesi sesliyle balyorsa uzun
seslinin ksaldn ve dzletiini gryoruz. rnein, yazda katuu ayt- sylenii kat
ayt- sert syle- eklindedir.
di, yadag kelimelerinde peltek /d/ sesi Krgzcada dm ve uzun nlnn
ortaya kmasna sebep olmutur. Bylece idi > ee iye, yadag > c yaya olarak
deimitir. Yukarda bahsettiimiz gibi Krgzcann baz azlarnda iye anlamndaki
ee kelimesinin yerine onun daha eski ekli olan eye ve ege kullanlmaktadr. Yadag
kelimesinde d > y > olmutur, /g/ artdamak sesi sreklilemi //, sonra ift dudak /w/
sesine dnm, /w/ sesi nndeki kaln dz sesliyi /a/ yuvarlaklatrmtr /o/. Szmal
ndamak sessizi olan /y/nin evresinde sesliler zerindeki inceltici etkisi ile kaln
yuvarlak /o/ sesi ince sradan kartna // dnmtr: yadag > c.
keg, eg kelimelerinin sonunda yer alan {-eg} topluluk say sfat ekinin
fonetik geliimini Kononov yle gsteriyor: -eg / -agu > -evi / -av > -ev / -av > - / -
u.42 Bizim Krgzcada {-eg} eki darlamaya uramam, geni olarak kalmtr: ikeg >
ek ikisi, eg > . Agu ses grubu ise darlam ve uzun // sesine
dnmtr: yagut- > cuut- yaklatr-, yaguk > cuuk yakn. ki sesli arasnda damak
sesi sreklilemi, /u/ yuvarlak sesin tesiri ile dudakslam /w/, sonra /w/ sesi nndeki
dz sesli /a/y yuvarlaklatrm, git gide arada eriyip kaybolmutur.
nl Rus bilim adam erbakn fikrine gre, eer // sesi sonseste yer almsa
ada Trk lehelerinde pek byk deiime uramamtr. uvaada > m sesine,
Azeri, Karayim, Trkiye Trkelerinde > n sesine dnmtr. Krgzcada sonseste //
Orhun Trkesinden bu yana deimemi: e > e en, be > me ben, bi > mi
bin > n, ta > ta tan r > r beyaz, alaca vs. // sesi kelime iinde
iki konuma sahip, biri sonseste tekisi iseste, kelime sonunda pek deimemise, kelime
iinde farkl dnemlerde eitli lehelerde trl gelimeler sergilemitir. rnein, Kuman
Trkesinde > w deiimi: sk > swek kemik, klek > kwlek gmlek, zbek
Trkesinde > y deiimi: sk > syak kemik, klek > kylak gmlek.43
Krgzcada ise iseste szkonusu ses kaybolmu, yerini uzun nllere brakm, tabii ki,
ilk nce // sesi yarm seslilerden birine dnm, /w/, /y/ sesleri dmeye eilim
gsterdii iin ortadan kalkmtr: sk > sk kemik, kl > kn gnl.
Krgz Trkesinde mevcut olan dier bir uzunluk Arapa, Farsa dillerden
dn alnm baz kelimelerde bulunan uzun seslilerin korunmas, ikincisi sessizlerin
derek evresindeki sesliyi uzatmas sonucu ortaya kmtr. rnein, aalm < lim,
naam < nm, door < devr, koom < kavim.
Demek ki, ada Krgzcada geen uzun nllerin hepsi sonradan eitli
nedenlerden dolay ortaya km ikincil uzunluklardr. Ancak Krgzcann baz tek
heceli ve ok heceli kelimelerinde birincil uzunluklarn hala korunduunu Trkmence ve
Yakutadaki uzun sesliler ve kalntlar ile yaplan karlatrmalar ispat ediyor.
Krgzcada asl uzunluklar korunan birka kelime mevcuttur: uuz usta, uuk adr
sr, k n, hret, melodi, ses, aar ar.44
42 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyrukskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 114. 43 erbak A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 170. 44 rnekler erbakn yukardaki eserinden alnd, s. 57-61.
Yukarda saydmz kelimelerde geen uzunluklarn dndaki asl uzun seslilerin
Krgzcada, dier ada Trk lehelerinde olduu gibi, Trkmence, Yakuta,
zbekenin baz azlar hari45, ksaldn bilim adamlar kaydetmektedir.
Krgzcadaki uzunluklarn ou ikincil ise Orhun Trkesinde izleyebildiimiz
uzun sesliler birincil uzunluktur. Uzun sesliler yaztlarn imlasnda ayr bir ses iareti ile
gsteriliyor ve bunlar ada Trk lehelerinde korunan birincil uzunluklara uyuyor.
Orhun Trkesinde uzun // sesinin varl hem yazda grlyor hem de karlatrma
sonucu tespit ediliyor: a olan, ackm (BK: d- 38) (kr. Trkm. , Yak. s), t ad
(BK: d- 7) (kr. Trkm. t, Yak. t), t ta (KT: k- 13) (kr. Trkm. d, Yak. ts), ap
ata, ecdat (BK: d- 3) (kr. Hak. ab aabey, Yak. ubay).46
Uzun // sesinin mevcudiyeti kitabelerdeki yazda aka belli olmuyor. T. Tekin,
Trkmencenin ve Yakutann fonetik malzemeleri ile kyaslayarak aadaki tek heceli
kelimelerde yer alan // foneminin uzun olduunu tahmin ediyor: aa, orman (T I: k-
2) (kr. Uyg. , g, i), d- gnder- (BK: d- 25) (kr. Yak. t-), kz kz (T II: g- 4) (kr.
Yak. ks, Trkm. gz), kz- kz-, kzar- (T II: b- 5) (kr. Yak. ks-).47 Bilgin, ayn ekilde
bir ynden kitabelerin imlasna bakarak dier ynden asl uzunluklar bulunan gnmz
Trk lehelerinin dil malzemeleri ile mukayese yaparak dier uzun seslilerin, //, //, /ii/,
//, //, //, varln tespit etmitir. Kr.: uzun // sesi OY yk yok, deil (T I: b- 3),
Trkm. yk, Yak. suoh; uzun // sesi OY yrt yurt, vatan (T I: b- 6), Trkm. yrt, Yak.
srt; uzun /ii/ sesi OY kii samur (BK: k- 11), Yak. kiis, OY biin- bin- (KT: d- 32),
Yak. miin-, OY kiir- gir- (BK: d- 38), Yak. kiir-, Trkm. giir-; uzun // sesi OY br-
ver- (BK: g- 7), Yak. bier-, OY b be (T II: g- 5), Yak. bies; uzun // sesi OY kk
mavi, gk (KT: d- 1), Yak. kh, Trkm. gk, OY bri kurt (BK: d- 11), Trkm.
bri, Hak. pr; uzun // sesi OY k n, hret, haber (KT: d- 4), Uyg. k, OY k
g, kuvvet (KT: d- 8), Yak. ks, Trkm. gy, OY tn gece (T I: k- 2), Yak. tn,
Trkm. dyn. Demek ki, OrhunTrkesinde asl uzunluklarn bulunduunu antlarn imla
45 Trkmencede, zbekede ve dier modern Trk azlarnda uzun nllerin, Yakutada uzun nllerin ve diftonglarn, Macarcadaki Trkeden alma kelimelerde uzun nllerin, yahut altta kalm ses dnmlerinin mevcudiyeti ve dier baz belirtiler, lk Trkenin (Ur Trkisch) uzun nllere sahip olduunu gsterir. Gabain A. Eski Trkenin Grameri, s. 33. 46 Karlatrmak iin rnekler erbakn ad geen eserinden alnd, s. 50-52. 47 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 51.
zelliklerini ve baz Trk lehelerinin vokal sisteminde birincil uzunluklarn uzun
sesliler, ikiz sesliler eklinde korunduunu esas alarak syleyebiliriz.
2. Sesli Uyumu
Trk dilinde kelimenin hecelerini tekil eden sesliler: 1) Kalnlk ve ncelik
bakmndan, 2) Dzlk ve Yuvarlaklk bakmndan benzeirler. Birincisine Byk
nl uyumu yahut Dil benzemesi, ikincisine Kk nl uyumu veya Dudak
benzemesi denir.
Dil Benzemesi:
Orhun Trkesindeki sesli uyumu esasen seslilerin kaln ve ince sradan
oluuna gre gerekleir. Oluumu en eski dnemlere kadar giden dil uyumu bugn
Karayim ve zbek Trkeleri hari, btn Trk lehelerinde izlenebiliyor.48
a. Bir kelimenin ilk hecesinde bir kaln sesli varsa ondan sonra gelen
hecelerdeki sesliler de kaln olur: buyruk kumandan, balk ehir, kl kl,
udmadm uyumadm, amt imdi, kladukda kladmzda ouk ocak.
b. Bir kelimenin ilk hecesinde bir ince sesli bulunuyorsa ondan sonra
gelen hecelerin seslileri de ince olur: eren erler, ilger ileri, douya, kent
kendi, lgm talihim, sig tatl, krmi grm.
/o/, //, // seslilerine kelimenin ilk hecelerinin dnda rastlanmad iin sesli
uyumu aadaki gibi alyor:
lk hecede Sonraki hecelerde
a, , o, u a, , u
e, , i, , e, i,
48 erbak A. M., Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 71.
rnein, yadag yaya, adgr aygr, katun hatun, rak uzak, kl kl,
duk kutsal, oglan oullar, tok- vur-, tokuz dokuz, kulkak kulak, kur bat,
bulu ke, emgek azap, eziyet, elig elli, edg iyi, eki iki, ker geri, ilger
ileri, douya, kii insan, kigr- girdir-, bri kurt, kl gnl, kzed-
gzetle-, kni kskan, kntz gndz.
Dudak Benzemesi
Dudak benzemesi yle alr: Yuvarlak sesli ieren heceden sonra gelen
hecede yuvarlak sesli veya geni dz sesli yer alabilir, bir baka deyile yuvarlak
sesliden sonra dar dz sesli gelemez. Dudak benzemesi dil benzemesine nazaran
ge ortaya ktn daha XIX. yzylda Grunzel belirtmitir.49Trk lehelerinin
arasndan dudak uyumu en ok Krgzca, Yakuta, Altaycada gelimitir.50 Orhun
Trkesinde kk nl uyumu daha balang aamalarda bulunuyor.51
a. Bir kelimenin ilk hecesinde bir dz sesli varsa ondan sonra gelen
hecelerdeki sesliler de dz olur: kam babam, terim terim, kan kann,
elimiz yurdumuz, ebig evi, bili renin, kapg kap, kelin gelin.
b. Bir kelimenin ilk hecesinde bir yuvarlak sesli bulunuyorsa ondan
sonra gelen hecelerdeki sesliler ya dz-geni ya da dar-yuvarlak olur: kutum
talihim, bahtm, sk kemiin, kunuyug prensesi, kzn gzle, oluru
oturun, lrp ldrerek, tn dilek, istek, rica, k ok, n nc.
Orhun Trkesinde drt ekli bulunan, yani dz ve yuvarlak biimlere //, /i/,
/u/, // sahip ekler kelimedeki kk sesli uyumuna bozukluk katmaz.
1. Teklik 1.ahs iyelik eki {-m}: ka-m babam, begler-im
beylerim, kut-um bahtm, Trk-m Trkmvs.
49 a. g. e., s. 72. 50 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyrukskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 67. 51 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 63.
2. Teklik 2.ahs iyelik eki {- / -g}: kan- kann, yer-i-de
vatanndan, bu-ug skntn, sk- kemiin vs.
3. okluk 1.ahs iyelik eki {-mz, -miz}: ka-mz babamz, el-imiz
yurdumuz, bodun-umz milletimiz, Trk-miz Trkmz vs.
4. okluk 2.ahs iyelik eki {-z, -iz}: oglan-z-da
ogullarnzdan, taygun-uz-da oullarnzdan vs.
5. Belirtme durumu eki {-g}: ypar-g gzel kokuyu, eb-ig evi,
kunuy-ug prensesi, k-g gc vs.
6. Ara durumu eki {-n}: sab-n szle, er-in erle, ok-un okla,
kz-n gzle vs.
7. Sfat-fiil eki {-gma, -gme}: bar-gma gidenler, kel-igme gelen,
uduz-ugma rgtleyen vs.
8. Zarf-fiil eki {-p / -pan, -pen}: kazgan-p kazanarak, tiril-ip
toplanarak, olur-upan tahtta oturarak, sk-pen skerek vs.
9. 2.ahs emir eki {-}: bar- gidin, eid-i iitin, olur-u
oturun vs.
10. Sra say eki {-n}: bi-in beinci, n nc vs.
11. Dnl eki {-n}: kl-n- yaratl-, tut-un- tutun- vs.
12. Ettirgen eki {-t}: ak-t- akn ettir-, yz-t- yzdr-vs.
13. Edilgen eki {-l}: adr-l- ayrl-, tir-il- toplan- vs.
14. Yapm eki {-g}: kapg kap, lg l vs.
15. Yapm eki {-n}: kyn ceza, kelin gelin vs.
16. Yapm eki {-n}: tarkn huzursuz, tn rica, istek vs.
17. Yapm eki {-}: tegi atma vs.
Yukarda saylan eklerin nnde gelen balayc sesler hem dz hem de
yuvarlak biimleri ald iin kk sesli uyumunu bozmaz.52
Aadaki eklerin terkibinde yer alan seslilerin dz ve yuvarlak biimleri
bulunduu iin dudak uyumunu takip eder:
52 Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 63-64.
1.Yapm eki {-lg, -lig, -lug, -lg}: kagan-lg kaanl, il-lig vatanl, kul-
lug kullu, k-lg cariyeli vs.
2. Btn gemi zaman ekleri 3.ahs hari {-dm, -dim, -dum, -dm; -d, -
di, -du, -d; -dmz, -dimiz, -dumz, -dmiz; -dz, -diiz, -duz, -diz}: al-
tm aldm, kelr-tm getirdim, iik-di tabi oldun, buz-dumz bozguna
urattk, s-dmiz savatk vs.
3. kma durumu eki {-dn, -din, -dun, -dn}: kur-dn batdan, biri-
din gneyden, -dn doudan vs.
Aadaki eklerin terkibinde yer alan seslilerin sadece kaln ve ince ekilleri
bulunduu iin yuvarlak seslili kelimelere eklendiinde dudak uyumuna aykrlk
gsterirler:
1. {-, -i / -n, -ni} tamlayan eki: bodun- milletin;
2. {-n, -ni} belirtme durumu eki: biz-ni bizi, Ku-n Kuyu;
3. {-gl, -gil} emir eki: ur-gl yerletir;
4. {-d, -di} 3.ahs gemi zaman eki: u-d vefat etti, l-ti ld;
5. {-g, -gi} aitlik eki: Tabga-g ine ait, inli, l-gi ll,
lde yaayan;
6. {-t, -ti} zarf-fiil eki: katg-d skca, edg-ti iyice;
7. {-lk, -lik} yapm eki: z-lik ahsi;
8. {-sz, -siz} yapm eki: bu-sz skntsz, g-siz annesiz, ksz;
9. {-sra, -sire} yapm eki: kagan-sra- kaansz kal-, urug-srat-
neslini yok et-;
10. {-sk, -sik-} sfat-fiil eki: to-sk doyma, doyacak olma.53
Sadece yuvarlak sesli biimleri olduu iin baz ekler, gene dudak uyumunu
bozuyorlar:
53 Ayn esere bkz.: s. 66-67.
1. {-(y)u, -(y)} zarf-fiil eki: eid- iiterek, opla-yu hzla ileri
atlarak;
2. {-(y)ur, -(y)r} geni zaman eki: al-ur alr, kel-r gelir;
3. {-ur, -r} ettirgen eki: kel-r- getir-;
4. {-tur, -tr} ettirgen eki: bin-tr- bindir-;
5. {-gu, -gi} yapm eki: ay-gu kaann szcs
6. {-tuk, -tk} sfat-fiil eki: kln-tuk yaratlan, teg-dk saldran;54
Orhun Trkesine yabanc dillerden giren dn kelimeler de ayn ekilde
dudak uyumunu bozmaktadr: altun altn < (ince), taluy deniz < (Moolca),
kunuy prenses < (ince), katun hatun < (Farsa), e amca, ata, ecdat <
(Moolca) vs.55
Krgz Trkesinde Dil ve Dudak benzemeleri sesli uyumu geliiminin en
yksek noktalarna ulamtr. Baz bilim adamlar byle benzemelerin bir
monotonluk yaratt dncesindedir. Fakat kanaatimizce sesli uyumu tamtersine
dile gzel bir ahenk katmaktadr.
Dil Benzemesi
a. Kelimenin ilk hecesinde kaln sesli varsa sonraki hecelerde
bulunan sesliler de kaln olur: bala ocuk, cyrma yirmi, togolok yuvarlak,
tukum soy, nesil, cakn yakn, tabmak bulmaca, kou komu.
b. Kelimenin ilk hecesinde ince sesli varsa sonraki hecelerde bulunan
sesliler de ince olur: kgkn gvercin, kpr kpr, erte yarn, cigit
yiit, tk t, keleek gelecek, syn sevin.
Krgz Trkesi z olsun dn olsun kelimelerin hepsini dil ve dudak
uyumuna tabi tutmaya alyor. Bylece kabul edilmi kelimeler Krgzcann ses
54 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 67.
kanunlarna boyun eerek nl uyumuna gre deiime uruyor: Maalesef, yabanc
dillerden alnma baz kelimelerin sesli uyumu kanununa ba emediini gryoruz:
kalempir biber, tarbiya terbiye, mamleket memleket, madaniyat medeniyet,
tehnika teknik, gazeta gazete, maina makine vs. Dilimizde az sayda bulunan
byle kelimelerin dndaki dnlemelerin ou Krgzcann ses zelliklerini kabul
ederek deiime uramtr: mektep okul, sayasat siyaset, nr hner, eyembi
sal, dymb pazartesi vs.56
Dudak Benzemesi
Bir kelimenin tm hecelerinde batan sona kadar yalnzca dz veya yuvarlak
seslilerin kullanlmasna dudak benzemesi denir. Byle benzemeye kelimenin
kknde olduu gibi eitli ekimli biimlerinde de yaygn rastlanr. Dudak uyumuna
gre benzeen sesliler ayn anda dil uyumuna da bal kalrlar. Demek ki, kaln dz
ve kaln yuvarlak sesliler veya ince dz ve ince yuvarlak sesliler ayr ayr uyum
salyorlar.
a. Dzlk bakmndan benzeen kelimeler: aar ar, keleek
gelecek, kelin gelin, temir demir, sagn zlem, taarn dargnlk.
b. Yuvarlaklk bakmndan benzeen kelimeler: klk glge,
togolok yuvarlak, cooluk rt, tk izme, cgr msr.
Dudak benzemesi dil benzemesi kadar gelimi olmad iin Krgzacann
kendi kelimelerinde bile uyum bozulabiliyor:
a. Kelimenin ilk hecesinde bulunan /u/ sesi sonraki hecede gelen /a/
sesini yuvarlaklatrmay baaramyor. rnein, ulak olak, bulak pnar,
burganak kar frtnas, kulak kulak vs. Yuvarlak /u/ sesinin ince kart olan //
sesi geni /e/ sesini yuvarlaklatryor: k ak, cgr msr, tgl tam,
krk krek, zng zengi.
55 Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s. 67. 56 Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 62.
b. Kelimenin ilk hecesinde bulunan uzun // sesinden sonra /a/ sesi
gelerek dudak uyumunu bozuyor: oolak uzak, oona- ana-, oola k, le.
Ayn tipteki durumlarda uzun // sesi devamnda gelen seslilerin dudak
benzemesini takip etmesini salyor: smy iaret parma, mry dl,
priz.57
Batmanov, Krgz Trkesindeki ekleri deiim diyapazonuna gre gruba
ayrmtr:
1. Krgz Trkesindeki eklerin ou