CORCÎ ZEYDÂNİslâm Uygarlıkları Tarihi

CİLT 1

Târihu’t temeddünni’l-İslâmî

İletişim Yayınları 1023 • Tarih Dizisi 30ISBN-13: 978-975-05-0268-2 • ISBN-13: 978-975-05-0267-5 (Tk. No.)© 2004 İletişim Yayıncılık A.Ş. / 1. BASIM

1-5. Baskı 2004-2016, İstanbul6. Baskı 2019, İstanbul

EDİTÖR Can BelgeKAPAK Suat AysuUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Serap YeğenBASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 40387

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

CORCÎ ZEYDÂN

İslâmUygarlıkları

TarihiCİLT 1

Târihu’t temeddünni’l-İslâmî

NOTLARLA GÜNÜMÜZ TÜRKÇE’SİNE ÇEVİREN

Nejdet Gök

CORCÎ ZEYDÂN 1861’de Beyrut’ta, Ortodoks mezhebine mensup fakir bir ailenin ço-cuğu olarak doğdu. İlk ve orta öğrenimini doğduğu topraklarda tamamladıktan son-ra, Beyrut’ta Amerikan Koleji’nde tıp eğitimine başladı; ancak eğitimini tamamlaya-madı. Daha sonra Kahire’ye yerleşti; bir başka okulda tıp eğitimini tamamlamak iste-se de maddi sıkıntılar yüzünden eğitimini yarıda bırakmak zorunda kaldı. Edebiyat,tarih ve dil konuları üzerinde yoğunlaştı. 1884’te ez-Zaman gazetesinde çalışmayabaşlayan Zeydân, 1885’te Beyrut’a dönünce “Doğu Bilimler Akademisi”nin faal üyeli-ğine seçildi. Arap dili ve edebiyatı alanındaki ilk eseri 1886’da Beyrut’ta yayımlandı.Oldukça faal bir kişi olan Zeydân, 1886’da İngiltere, Fransa ve İsviçre’yi içine alanAvrupa seyahatine çıktı ve bu ülkelerdeki belli başlı arşiv, kütüphane, müze ve üni-versitelerde araştırmalar yaptı; ileri gelen bilim adamlarıyla tanıştı ve aynı yıl Mısır’adöndü. 1892’de, yaşamının sonuna kadar çalıştığı ve birçok makalesini bizzat yazdı-ğı el-Hilâl dergisini çıkarmaya başlayan Zeydân, Arap edebiyatında yeni akımın ön-cüleri arasında yer aldı. İyi bir gazeteci olmanın yanında, özellikle tarih, Sâmi dillerive karşılaştırmalı dil bilimi konularında bilimsel Batı metoduna uygun çok sayıdaesere imza atan yazar, 1914’te Kahire’de öldü. Başlıca eserleri şunlardır: Tarihu Mısrel-Hadis (2 cilt), Tarihu’t-temeddüni’l-İslâmî (5 cilt), Târihu’l-Arab kable’l-İslâm, Ensâ-bü’l-Arabi’l-kudemâ, Edebiyat ve Tarih Dersleri, Arapça Lügât Düzenleme Kuralları Ta-rihi, Şark Meşhurlarının Biyografileri. Bu eserlerin dışında Zeydân’ı başta Arap dün-yası olmak üzere büyük üne kavuşturan kitapları, İslâm fetihlerinin başlangıcındanMemlûklular devrine kadar, İslâm tarihinin ilk devirleriyle 18. ve 19. yüzyıllarda ge-çen olayları konu alan ve bazıları Türkçe’ye de çevrilmiş olan tarihî romanlarıdır.

‹Ç‹NDEK‹LER

K›saltmalar................................................................................................................................11Yazar›n Önsözü ....................................................................................................................13Çevirmenin Önsözü .........................................................................................................21

BİRİNCİ BÖLÜM

‹slâm Öncesi Araplar ve Arap Yar›madas› ........................35Araplar ve Uygarl›k .........................................................................................................36Hicaz Bölgesinde Cahiliyye Ça¤›.........................................................................44Câhiliyye Ça¤›nda Arap Hükûmetleri............................................................47Kâbe-i Muazzama, Ticaret ve Kureyfl Kabilesi......................................48‹slâm’dan Önce Araplar›n Uyan›fl Dönemi ...............................................53

İKİNCİ BÖLÜM

Hz. Muhammed (s.a.v) (571-632)ve ‹slâm’›n Do¤uflu ...............................................................................................57‹slâm’a Ça¤r› ...........................................................................................................................57‹slâmiyet’in Do¤du¤u Y›llarda ‹ki Büyük Devlet:Rumlar ve ‹ranl›lar ............................................................................................................70‹slâm’›n Yay›l›fl› .....................................................................................................................79Büyük Bedir Savafl› (17 Ramazan 2-13 Mart 634)..............................80Uhud Savafl› (fievval ay› ortalar› 3-fiubat 625) .....................................82Hendek Savafl› (fievval 5-fiubat 627) ..............................................................84

Mekke’nin Fethi (Ramazan 8-Ocak 630) .....................................................88El-Müellefetü Kulûbuhum (Kalpleri ‹slâm’a Is›nd›r›lanlar).......90

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Râflid Halifeler ve Sonras› ..........................................................................95Hulefâ-i Râflidîn (Râflid Halifeler Dönemi)(H. 11-40/M. 632-661) .......................................................................................................95‹slâm’›n ilk Y›llar›nda Yap›lan Fetihler ............................................................100‹slâm Fetihlerini Kolaylaflt›ran Sebepler .......................................................105Yermük Olay› (Mart 634) ............................................................................................112Fitne Olay› ve Hz. Osman’›n fiehit Edilmesi ...............................................119Tahkîm (Hakem) Olay› (H. 37/M. 657) .............................................................124Emevîler (Ümeyye O¤ullar› Devleti) (H. 41-132/M. 661-750)......129Emevî Halifeleri ..................................................................................................................135Abbâsîler (Abbas O¤ullar› Devleti) (H. 132-656/M. 749-1258) ..139Endülüs Emevî Devleti (H. 138-422/M. 756-1031) ................................145M›s›r’da Fât›mîler Devleti (H. 297-567/M. 909-1171) .........................147

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

‹slâm Devletlerinde Yönetim ............................................................149‹slâm Devletleri, Vilâyetler ve Nüfuslar›..................................................149‹slâm Devletinde Memuriyetler ve Hükûmet Daireleri ............159Hükûmet Dairelerinin Ço¤almas› ve Geliflmesi ................................163Hilâfet: Mahiyeti - fiartlar› - Hukuku...........................................................165Yavuz Sultan Selim’in Halifeli¤inin Meflrulu¤u................................168Halifelere Bîat ....................................................................................................................169Bîat ve Yemin Törenleri ............................................................................................171Veliahda Bîat .......................................................................................................................173Halifeli¤in Alâmetleri .................................................................................................174Kutsal Emanetler.............................................................................................................179Nükûd-› ‹slâmiyye (‹slâm Paralar›) .................................................................182Darphâne ................................................................................................................................186Valilikler ...................................................................................................................................192Valilerin Maafllar› ............................................................................................................200Vezirlik, Yar› Ba¤›ms›z Hükümdarl›k (Emiru’l-ümeral›k)ve Saltanat ............................................................................................................................201

BEŞİNCİ BÖLÜM

Askerî Teflkîlât ...........................................................................................................211Askerlik ve Askerlik Tarihi .....................................................................................211Roma Askerleri ve Ordu Yap›s› .........................................................................212Araplarda Askerî Teflkilat ve Ordu.................................................................213‹slâmi Devirde Arap Olmayan Askerler ....................................................217Dîvânü’l-Cünd (Ordu Divan›) ..............................................................................219Asker Maafllar›...................................................................................................................221Asker Say›s› ..........................................................................................................................226Rütbeler ve Askerlik Çeflitleri .............................................................................228Askerî Geçit Törenleri.................................................................................................229Askerin ‹kâmetgâh ve K›fllalar› .........................................................................231Sancak veya Bayrak .....................................................................................................233Sancaklar›n Rengi...........................................................................................................235Sancak Teslimi ....................................................................................................................236Bando ve Mûsîkî ..............................................................................................................238Silahlar.......................................................................................................................................238Barutun ‹cad› .......................................................................................................................250Savafllarda Kullan›lan Taktik ve Planlar ...................................................252Kerâdîs (Taburlar›)..........................................................................................................253Ordugâhlar veya K›fllalar ........................................................................................257Askerlikte Kullan›lan Komutlar ........................................................................257Askerlikte Kullan›lan Özel ‹flaretler (Parola) .......................................260‹slâm Devletinin S›n›rlar› - Sugur ve Avâs›m.......................................261‹slâm’da Allah Yolunda Savafl’›n (Cihad)Önemi ve Y›ll›k Seferler ...........................................................................................263Donanmalar .........................................................................................................................265Müslümanlarda Donanma.....................................................................................266Tersâne (Dârü’s-S›nâa’)..............................................................................................271Savafl Gemilerinin Çeflitleri ve Donan›m .................................................272

ALTINCI BÖLÜM

Devletin Gelir Kaynaklar› ve Vergiler ..................................275Beytülmâl (Devlet Hazinesi) ................................................................................275Sadaka .......................................................................................................................................275Ganimetler.............................................................................................................................278Fey’................................................................................................................................................280

Cizye ............................................................................................................................................282Haraç ...........................................................................................................................................286Devletin Haraçtan Toplad›¤› Y›ll›k Gelir...................................................291Harac›n Mültezimlere (Kesenekçi) ‹hale Olunmas›.......................293Mukâtaalar............................................................................................................................296

YEDİNCİ BÖLÜM

Posta, ‹stihbârat, Adliye veBelediye Teflkilatlar›.........................................................................................299Berit (Posta ve ‹stihbarat) ......................................................................................299Berit Yollar› ...........................................................................................................................302Kaza (Yarg› ve Yarg›lama) - Tarihî Geliflim.............................................304fiikâyet Divanlar› (Dîvanü’l-mezâlim).........................................................309Adliye (Dâru’l-adl)..........................................................................................................312Hisbe Teflkilât› ....................................................................................................................313fiurta (Zab›ta) ......................................................................................................................315

SEKİZİNCİ BÖLÜM

Bürokrasi ve Memurlar ...............................................................................317Yaz› ve Yaz›flma Divan› (Divanü’l-inflâ’) ...................................................317‹mza, Derkenar ve Paraflar (Tevkî’) ..............................................................320Halifelerin Yaz›flma Formül ve Yöntemleri(Diplomatika Kurallar›) .............................................................................................324‹flaret, Alâmet veya Remz ......................................................................................325Yaz› Araç ve Gereçleri.................................................................................................327Hâciblik (Mâbeyincilik-Teflrîfatç›l›k)..............................................................329Nakîbü’l-Eflrâf’l›k Kurumu......................................................................................331Tarîkat fieyhli¤i Makam› (Tarîk-i Sûfiyye Meflîhati)......................332

DOKUZUNCU BÖLÜM

Ekonomi ve ‹darî Yap›lanma ..............................................................335Uygarl›¤›n D›fl Görünümü ve Kapsam› .....................................................338‹slâm Devleti’nin Malî Durumu.........................................................................339Abbâsîler Devleti’nin Kurulufl Nedenleri ................................................366Abbâsîlerin Birinci Devrinde Devletin Refah ve Zenginli¤i..372Abbâsî Vilayetlerinin Baflkent ile ‹liflkileri .............................................387Abbâsî Devleti’nin Toplam Gelirleri .............................................................389Abbâsî Devleti’nin Harcamalar› .......................................................................402

Di¤er Devlet Gelirleri..................................................................................................424Harcamalar›n Az Olmas›n›n Nedenleri......................................................430Gerileme Devrinde Abbâsîlerin Serveti veGerilemenin Sebepleri ...............................................................................................441Araplar ve ‹ranl›lar ........................................................................................................441Türklerin Devlet Yönetimi Üzerindeki Etkileri ..................................443Gelirlerin Azalmas›n›n Sebepleri ....................................................................458‹lcâ’ (Arazinin Halife ve Yak›nlar› Ad›na Kaydettirilmesi)......467Emlâk-i Sultaniye (Sultan Mülkleri) .............................................................469Îgâr (Vergiyi Peflin ve Toptan AlarakAraziyi Haraçtan Muaf Tutmak).......................................................................470Abbâsîlerin Gerileme DevrindeDevlet Giderlerinin Artmas›n›n Sebepleri .............................................471Vezirler ......................................................................................................................................513Müsâdere veya Özel Servete Devlet Ad›na El Koyma ..............519Abbâsî ülkesi: fiehirler ve Halk›n Serveti................................................531

ONUNCU BÖLÜM

‹slâm Öncesi Bilim, E¤itim ve Kültür.....................................549‹slâm’dan Önce Araplarda Bilim ve E¤itim ...........................................559

ON BİRİNCİ BÖLÜM

‹slâmî Dönemde Bilim ve E¤itim .................................................607‹slâmiyet’ten Sonra Araplarda Bilim ve E¤itim.................................607‹slâmî ‹limler (fier’î ‹limler) .....................................................................................643Kur’ân-› Kerîm’in Kitap Halinde Toplanmas›.......................................643Kur’ân-› Kerim’in Okunuflu (K›raat) .............................................................648Kur’ân-› Kerîm’in Birey ve Toplum Üzerindeki Etkisi..................650Kur’ân Tefsirleri (Yorumlar›).................................................................................653Hadislerin Toplanmas› ve Yaz›lmas› .............................................................657F›k›h ve Kaynaklar›........................................................................................................665Fukahâ (‹slâm Hukukçular›)..................................................................................666Rey ve K›yas.........................................................................................................................668Âlimlerin Halifeler Yan›ndaki Mevkileri ..................................................671Dil Bilimleri............................................................................................................................673Edebiyat ve Dil ..................................................................................................................679Basra ve Kûfe’de Edebiyat Bilginleri...........................................................680

Ba¤dat’ta Edebiyat Bilginleri..............................................................................683Belâgat-i ‹nfla’ (Güzel Söz Söyleme ve Yazma Sanat›) ..............685Tahrîr-i Mürâselât (Mektuplar Yazma).......................................................686Tevkiât (Derkenarlar ve Paraflar)....................................................................688Kitap Yaz›m› .........................................................................................................................692Seci’ (Düz Yaz›da Uyak) ............................................................................................695

ON İKİNCİ BÖLÜM

‹slâm Tarihi ve Kaynaklar› ......................................................................699Tarih..............................................................................................................................................699‹slâm Tarihinin Kaynaklar› .....................................................................................703Tabakât ve Magâzî ........................................................................................................705Genel Tarihler .....................................................................................................................708Terâcim-i Ahvâl ve Mu’cemât (Biyografi ve Sözlükler).............710Tarih Kitaplar›n›n Say›s›............................................................................................712‹slâm Tarihçilerinin Kusurlar›...............................................................................714Co¤rafya veya Takvîm-i Büldân .......................................................................717Müslümanlarda Co¤rafya ......................................................................................720

ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Edebiyat ve fiiir .......................................................................................................725‹slâmiyet’ten Sonra Hitâbet .................................................................................725‹slâmiyet’ten Sonra fiiir.............................................................................................731fiâirler ve Arap Devletleri .......................................................................................736fiiirlerin Toplanmas› ve Ravileri ........................................................................738fiâirlerin S›n›flar› ve Dereceleri .........................................................................741‹slâm’da fiairler ve fiiirleri.......................................................................................744fiiirde Aruz .............................................................................................................................746fiiir ve Devlet .......................................................................................................................748fiiir, Halife ve Valiler .....................................................................................................750fiiirin Devlet Yönetimi Üzerindeki Etkisi .................................................755

KAYNAKÇA...................................................................................................................................759

K›saltmalar

a.g.e. adı geçen esera.g.m. adı geçen makalea.g.t. adı geçen teza. yazar aynı yazarb. bin, ibnbibl. bibliyografyabkz. bakınızBrockelmann, GAL C. Brockelmann, Geschichte

der Arabischen Litteratür, I-II;(Ar.) Tarihu’l-edebi’l-ëarabi, I-VI

Brockelmann, GAL Supl. C. Brockelmann, Geschichteder Arabischen Litteratürsupplementband, I-III.

BS Balkan StudiesBSOAS Bulletin of the School of Oriental and

African Studies, (Londra)c. ciltçev. çevirendef. defterder. derleyenDGB‹T Do¤ufltan Günümüze

Büyük ‹slâm Tarihi, I-XIVdos. dosyaD‹A Diyanet Vakf› ‹slâm AnsiklopedisiDTCF Dil ve Tarih Coğrafya FakültesiE I Encyclopedia of ‹slâm (2. baskı)gös. yer gösterilen yerh. hicrîhak. hakkındahaz. hazırlayan‹A ‹slâm Ansiklopedisi

‹FM ‹ktisad Fakültesi Mecmuas›JTS Journal of Turkish Studies/

Türklük Bilgisi Araflt›rmalar›krş. karşılaştırınızm. miladîmd. maddeng. Nejdet Göknr. numaranşr. neşredenPRO Public Record Office

(İngiliz Devlet Arşivi)RA Royal Archives (İngiliz Kraliyet Arşivi)TD Tarih DergisiTİEM Türk İslâm Eserleri MüzesiTOEM Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuas›TSMA Topkapı Sarayı Müzesi ArşiviTSMK Topkapı Sarayı Müzesi KütüphânesiTTK Türk Tarih Kurumutür. yer. türlü yerde, birçok yerdeTV Tarih Vesikalar›TY Türkçe YazmaVD Vak›flar Dergisivb. ve benzerivd. ve devamıvrk. varakYay. Yayınlarızm. Zeki Mugâmiz

Yazar›n Önsözü

Corcî Zeydân, (1902-1906) yılları arasında yayımı yaklaşıkbeş yıl süren eserinin önsözlerinde birinci ciltten başlayaraközetle şunları söylemiştir:

“İslâm tarihinin en önemli genel tarihlerden biri olduğunakuşku yoktur. Çünkü İslâm, eski tarihle yeni tarihi birleştirenbir bağdır. Eski uygarlık, İslâm tarihi ile sona erer. Biz bu ça-lışmaya birkaç yıl önce başlamıştık. El-Hilal dergisinin yayımı-nı sürdürürken boş vakit buldukça ileride detaylı bir tarih yaz-mak düşüncesiyle, elde ettiğimiz bilgileri bir tarafa kaydedi-yorduk. Bu konudaki azmimizi çeşitli vesilelerle birçok kezaçıklamıştık. Böyle bir tarih kitabına ihtiyaç olduğu ortadadır.Bir dilci, kendi dil, millet, memleket, medeniyet, edebiyat vegelenekleriyle ilgili tarihini elbette büyük bir istekle inceler.Zaten el-Hilal’de yayımladığımız İslâm tarihiyle ilgili yazılarla,okuyucunun dikkatini çekmek için bir zemin hazırlamıştık.Yazdığımız bu tarih kitabında da daha önce olduğu gibi, her-kesin seve seve okuyabileceği kolay bir üslûp seçtik. Çünkübir tarihçinin kendine özgü üslûbuyla yazılan kitaplardan -özellikle ilim ve maarif açısından henüz çocukluk devrinde bulu-nan memleketimizde- çok fazla hoşlanılmaz. Bu nedenle biz deilim ve kültürel faaliyetlerin artması ve yayılması için kolaylık

13

göstermek zorundayız. Tarihsel romanların bu konuda enönemli malzemeyi oluşturduğuna kuşku yoktur. Şimdiye ka-dar tarihsel olaylarla ilgili altı roman yayımladım. Bu romanlarAbdullah İbn Zübeyr’in öldürülmesi ve halifeliğin Abdülmelikbin Mervan’a geçmesine kadar, İslâm tarihinin en önemli olay-larını tasvir eder. Okuyuculardan gördüğüm rağbet ve teşvik-ler bu konuda daha derin ve geniş araştırma yapmama nedenoldu. İslâm uygarlığının günümüz Avrupa uygarlığıyla ne de-rece bir bağı ve alâkası olduğunu ifade eden bazı eserleri ince-ledim ki, bunlardan bazılarının yazarları bu âcizden görüş vedeğerlendirme istemişlerdi. İşte bu arzu ve rağbete güvenerekel-Hilal dergisinin 13. yılına bir ek olarak İslâm Uygarlığı veonun Batı Uygarlığı ile ilgisi hakkında bir eser yazmayı uygungördüm. Aslında, bir milletin gerçek tarihi, o milletin uygarlıktarihinden ibarettir. Özellikle İslâm tarihini yazarken Arap tarih-çilerin takip ettiği yol gibi, o milletin yalnız savaş ve fetih tarihideğildir. Arap tarihçiler genellikle olayları, hiçbir ayrım yapmak-sızın, olduğu gibi kaydediyorlardı. O olayların akla ve mantığauygun gelmesi ve tarihi gerçeklerin zihinde daha güzel yer alma-sı için sebeplerine, birbiriyle olan ilgi ve ilişkisine pek önem ver-miyorlardı. Bununla birlikte onları suçlamıyor ve mazur görüyo-ruz. Çünkü, tarihî olayları derinlemesine incelemek ve araştır-mak bir sonuç ortaya çıkarır. O sonuç da kuşkusuz bir hükmü or-taya koyar. Hüküm de doğal olarak bir tarafın lehine veya aley-hine karar vermeyi gerektirir. Olayları tarafsız bir şekilde yaza-rak, çağdaş görüşler ve gruplar arasında kendilerini zor bir du-ruma düşmekten korumuş ve kaçınmışlardır. Bu yüzden o döne-min tarihçilerini mazur görmemiz gerekir. Buna ek olarak, buyazarların daha başka mazeretleri olması da muhtemeldir. Çağı-mızda bizim için böyle bir endişe yoktur. Batı müsteşriklerindenvs.’den bir çoğu İslâm uygarlığının temel gerçeklerine ulaşıp an-layabilmek için çok çaba harcamışlarsa da Arapça kaynak eser-lerde, söz konusu uygarlık ve kültür hakkındaki bilgiler oldukçaperişan ve dağınık bulunduğundan, mevcut derlemeleri öyle biramacın gerçekleştirilmesinde yeterli görmedikleri için karar veplanlarından neredeyse vazgeçiyorlardı. Hatta bunun içindir ki,

14

öyle bir kitap yazmaya başladığımızı duyurunca, onların ileri ge-lenlerinden bazıları bize mektup yazarak, oldukça zor ve zah-metli bir işi üzerimize almamızdan dolayı hayretlerini belirtmek-ten kendilerini alamamışlardı.

Aslında, bu amacımızı açıkladığımız günlerde, bu konudabu derece geniş bilgilere ulaşabileceğimizi biz de ümit etmi-yorduk. Bununla birlikte, edebiyat, tarih, siyaset vs. konulardaArapça kaynakları incelemeye başladık. Elimizden geldiğinceve imkânlar oranında her türlü çabayı sarf ettik. Tarih, fetihlerve takvimle ilgili kitaplardan, İbnü’l-Esir, İbn Haldun, İbn Halli-kân, Makrizi, Belâzuri, Ebu’l-Fidâ, Mesûdî, el-Makarrî, El-Fah-rî, Es-Süyûtî, Yakut vs. belli başlı kaynakları, edebiyat alanıylailgili kitaplardan; El-Egânî, İbn Abd Rabbih vs.’nin kitaplarını,tefsir, hadis ve fıkıh alanında, Razî, Zemahşerî, Sahih-i Buhari,Mişkâtü’l-Mesâbih, El-Hidâye vs., siyaset ve idareyle ilgili ola-rak; Ebû Yusuf, Kudâme bin Ca’fer, Maverdî, İbn Haldun’un Mu-kaddime’si vs. hemen her alanın otoritelerinden faydalanılmış-tır. Bu orijinal yüzlerce kaynağın dışında konuyla ilgili Batı’da-ki Fransızca, İngilizce ve Almanca önemli eserlerden de fayda-lanılmıştır. Bunlardan bazıları; Gustave Le Bon’un, La Civilisa-tion des Arabs’ı, Hist. De Bas-Empire, Journal Asiatique (series),A. Von Kremer’in, Culturgeschhichte des Orients unter den Cha-lifen, Dr. Müller’in Der Islam im Morgan und Abendland, S. La-ne-Pole’ün The Mohammadan Dynasties, Gibbon’un RomanEmpire” adlı kitaplarıdır.

Orijinal adı Târîhu’t-temeddüni’l-İslâmî (I-V, Kahire 1902-1906) olan bu eserinde C. Zeydân çeşitli dillerde yazılmış,yüzden fazla kaynak kullandığını belirtmiştir.

Bunlara ek olarak, yıllardır doğu tarih ve kültürü üzerindeçalışmasının da bu eserin ortaya çıkmasında büyük etkisi ol-duğu yine yazar tarafından kitabın önsözünde belirtilmiştir.

Zeydân, kitabının II. cildine yazdığı önsözde birinci ciltle il-gili basında çıkan takdir ve eleştirilerden şu şekilde söz eder:

“Geçen yıl bu mevsimde yayımladığımız I. cilt yayın dünya-sında büyük yankılar uyandırmıştır. Gazeteler bu cilt hakkın-da övücü ve takdir dolu sözler söyledikleri gibi aynı zamanda

15

eleştirilerde de bulunmuşlardır. Mısır, Suriye, Avrupa, Ameri-ka, İran ve Hindistan’dan araştırma ve incelemelere devamedip diğer ciltlerin de yayımlanması için bizi teşvik edip cesa-retlendiren birçok mektup geldi. Hatta mektup gönderenönemli kişiler arasında bazıları, mevcut kaynakların azlığın-dan dolayı İslâm uygarlığı konusunda böyle bir kitap yazılma-sını imkânsız görürlerken, I. ciltin yayımlanmasından sonrabu düşüncelerinde yanıldıklarını itiraf etmişlerdir. Bu mektupve cesaret verici destekler, üzerimize aldığımız bu görevin nederece önemli olduğunu gösterdiği gibi arzu ve çabalarımızınartmasına da neden olmuştur. Ancak garip olan nokta şudur:Bu kitabı yazmaya başladığımız aylarda, yalnızca tek cilt dol-duracak kadar bilgi bulabileceğimizi düşünürken, araştırmaderinleştikçe bu düşüncemizin yanlış olduğunu anlamaya baş-ladık. Tahminimizin tam aksine eldeki bilgilerin bir değil bir-kaç cilt dolduracak kadar fazla olduğunu gördük. İkinci cildiyazmaya başladığımızda konunun daha da genişlediğini, üçdeğil beş ciltte bile tamamlanamayacağını kestirdik. Kısacasıbir sonraki cilde geçtikçe bu düşüncemiz sürekli değişti ve so-nunda kitabın kaç ciltten oluşacağını kesin olarak tahmin et-menin çok zor olduğunu ve ancak kitap tamamlandıktan son-ra cilt sayısının belli olacağına karar verdik.”

Zeydân ikinci cildin içeriği konusunda ana başlıklarla bilgiverdikten sonra:

“Kitabımızın birinci cildi yayımlandığı zaman çağın büyükâlimleri, kitabın önemini, içinde yer alan konuları araştırıp in-celemenin ne derece zor olduğunu kabul ettikten sonra, arala-rından bir kısmı bizi öven ve çalışmamızı alkışlayan yazılaryayımlamışlar ve bizi desteklemişlerdir. Bazıları da kaynakları-mızdan habersiz oldukları için kitabın bazı yönlerini eleştir-mekten ve bizi hatalı davranmakla itham etmekten çekinme-mişlerdir. Bunun üzerine yapılan eleştirilerin kullandığımızkaynakları bilmemekten kaynaklandığını kanıtlamanın yanın-da, ilgili kaynaklara göndermeler yaparak cevap verdik. Bu-nunla birlikte bazı gazetelerde kullandığımız kaynakları dip-notlarda göstermediğimiz ileri sürülerek başka eleştirel yazılar

16

da yayımlandı. Özellikle kaynaklar konusunda hatalı davran-dığımız yargısına varıldı. Oysa, bu konuda hata bizden değil,kendilerinden kaynaklanıyordu. Çünkü, biz kullandığımızkaynak eserlerin büyük bir kısmının adını kitabımızın girişbölümünde yazmıştık. Kendi kafamızdan uydurup yazmadık.Eleştiricilerimiz o kaynaklara müracaat etselerdi bu eleştiriyiyapma zahmetine girmezlerdi. Aslında, birinci cildi hazırlar-ken kaynakları sayfaların sonuna eklemeyi düşünmüştük. An-cak gereksiz yere sayfa kullanmamayı daha uygun bulduk. Bunedenle dipnot kullanımından vazgeçmiştik. Metot olarak, birgörüşü beyan ederken veya bir olayı yazarken bazen bir bazende daha fazla sayıda kitaptan alıntılar yapıyorduk. Sayfalarınsonunda tüm bu kitapları not etmek sayfaların bir kısmınıngereksiz olarak doldurulması demek değil midir? Aslında böy-le yapmış olsaydık gereksiz eleştiri ve tartışmalardan da kur-tulmuş olacaktık. Bununla birlikte gerek eleştiri, gerekse övü-cü yazılardan kalem erbabının o kaynakları belirtmemizi iste-diklerini de anladık. Bunun dışında fazilet ve irfan sahibi bir-çok kişi bile, özellikle İslâm edebiyat ve tarihi konusunda uz-manlığıyla bilinen, Hindistan’ın İlimler ve Bilimler BakanıŞeyh Şiblî en-Nu’mânî gibi bazıları bize doğrudan doğruya özelmektuplar yazarak kaynakların belirtilmesi gereğini açıkça bil-dirdiler. Bu değerli şahsiyet, birinci cildin yayımlanması üzeri-ne bendenize hitaben takdirlerini belirtirken, kaynaklarınaçıklanmasının önemini ve gereğini mektubunda şöyle ifadeediyordu:

‘Medeniyyet-i İslâmiyye Tarihi adlı kitabını büyük bir arzu ilealdım ve okudum. Kitabın konusu bence özellikle önemlidir.Her kime gösterdim ise takdir etti. Kitabınızın Urdu diline ter-cüme olunacağından ve tüm İslâm ülkelerinde genel kabul gö-receğinden şüphe yoktur. Yalnız bir noktada görüş bildirmemeizin veriniz; Kitabı yazarken kaynakları kitabın başında kısacabelirttikten sonra her bölümde ayrıca belirtmemek yönteminikullanıyorsunuz. (dipnot göstermiyorsunuz) Ancak bu durumbirçok sakıncaları davet eder. Bu şekilde, Avrupa müsteşrikle-rinden bir çoğunu gördük ki, bir buluş ve yeniliği Araplara

17

mal ederler. Biz de buna dayanarak övünç ve gurur duyarız.Fakat daha sonra inceleyip araştırınca bunların, gerçeklerdenuzak, yalnızca hayalden ibaret olduğunu görürüz. Onların ya-lan söylemek istediklerini iddia etmiyoruz. Ancak, hatalı so-nuç ve yorumlara ulaştıklarını söylemek istiyoruz. Şu durum-da yazdıkları şeylerin kaynaklarını göstermiş olsalardı, bizimiçin gerektiğinde müracaat etmek kolay olacaktı. Bunun dışın-da, tarih kitapları doğruluk ve güvenilir olma bakımından eşitdeğildir. Alıntı yapılan yer belirtilmezse kaynağının ne kadargüvenilir olduğu doğal olarak anlaşılamaz.’

Tüm bu nedenlerden dolayı, II. cildi yazmaya başladığımız-da, daha önceki düşüncemize dönerek –kitapların adını, cildi-ni, sayfasını yazmak suretiyle- alıntıları sayfaların altına yaz-mayı uygun bulduk. Gereksiz yer işgal etmemek için kayıtla-rın elden geldiğince kısa olmasına dikkat ettik. Dipnotlarlauğraşmanın ek bir zahmet ve çaba gerektirdiği açıktır. Bu cildiokumadan önce sayfaları alelâde çevirseniz bile yazarken çek-tiğimiz zahmetin derecesini anlarsınız. Özellikle bu konudailk yazılan eser olduğu da unutulmamalıdır. İslâm UygarlıkTarihi halk için yazılmış bir eğlence, fıkra, hikâye, roman vs.kitabı değildir. İslâm uygarlığının doğuş, yayılış ve gerilemesebeplerini açıklayan, tarihsel, toplumsal ve sosyal olaylarüzerinde duran, olayların birbirleriyle olan ilgi ve bağlantısınısebep-sonuç bağlamında ele alan felsefi değerlendirmeleri deiçeren bir eserdir. Bu nedenle konunun uzmanları vs. diğer ay-dınların da okuyacağı bir kitaptır. İslâm tarihi alanında bugü-ne kadar yayımladığımız romanlar aziz okuyucuların zihinle-rini bu tarihi inceleyip anlamaya hazırlamıştı. Birtakım aşk vegönül ilişkilerinin de yer aldığı, söz konusu romanlardan son-ra, şimdi kaynaklara dayanan gerçek İslâm tarihi ve uygarlığı-nı yazıyoruz. Daha önce de söylediğimiz gibi, bir milletin tari-hi, o milletin yalnızca savaş olaylarından ibaret değildir. Mille-tin doğuş ve gelişimi, devlet ve hükûmet biçiminde yapılan-ması, mali durumu ve zenginliği, bilim ve kültürü, edebiyat vegelenekleri, medenî kanunları gibi tarihsel durumlarının so-nuçlarıdır. Bir başka deyişle ‘uygarlık tarihidir’. Her uygarlığın

18

ilk bakışta göze çarpan yönleri olduğu gibi, ancak dikkatliaraştırma ve gözlemle fark edilebilecek birtakım özellikleri devardır. Uygarlıkların ilk bakışta görünen yüzü, ortadaki refahve zenginlik, ihtişam, bilim, edebiyat, sanayi, ticaret, sosyalyapısı, gelenek ve görenekleridir. Araştırmayla ortaya çıkangerçekler ise uygarlığın, halkına ve tüm insanlığa getirdiği sa-adet ve huzur, açlık ve yoksulluk gibi olumlu veya olumsuzsonuçlardan oluşur. Bir ülkenin refah ve zenginliğinden sözedebilmek için, söz konusu zenginlik ve gelişmişliğin kaynak-larını, nedenlerini, her devrin kendine has gelişmişliğini, gelirve servetin bireyler arasında adil dağıtılıp dağıtılmadığını, dev-let yöneticilerinin tutum ve davranışlarını inceleyip araştır-mak gerekir. Ülkenin bayındırlık durumu da bu konuya dahiledilmelidir. Bilindiği üzere, İslâm devleti zenginlik ve refahaçısından en yüksek noktaya Abbâsîler devrinde ulaşmıştır.Konumuz yalnızca söz konusu refah ve zenginliğin tanımlan-ması ve nitelendirilmesi ile sınırlı olsaydı, toplanan paralardanbeytülmâle ne miktar ayrıldığını, gerek halifelerin ve gerekemrindekilerin nasıl zenginlik ve israf ile vakit geçirdiklerini,o servetin kaynaklarını belirtmekle yetinirdik. Fakat biz konu-yu bu şekilde yüzeysel olarak ele almayacağız. Gereken araş-tırma ve değerlendirmeleri yaparken olayların sebep ve sonuç-ları üzerinde duracak, bu sebeplerin kök ve etkilerini zamanve mekân açısından belirlemeye çalışacağız. Bununla beraberşu noktaya dikkat edilmelidir: İslâm ülke ve toprakları ile yö-netim ve hükûmetleri birbirinden ayırmak gerekir. İslâm dev-leti veya hükûmeti yöneticilerden oluşan idari bir yapıdır. İs-lâm ülkesi ise bütün ülke topraklarıyla üzerinde yaşayan halkıiçine alır. Bu nedenle refah ve zenginlikten söz ederken hükû-metle ülkeyi birbirinden ayırıp, zaman ve yer unsurunu dagöz önüne alarak incelemek gerekir. İslâm ülkesinin zaman vedevre göre farklılık gösteren mali durumunu daha iyi anlaya-bilmek için de, Hz. Muhammed zamanından başlayarak, sıra-sıyla Raşid Halîfeler, daha sonra Emevî ve Abbâsîler dönemle-rine geçeceğiz. Her devri kendi içinde bölümlere ayırarak ken-di özel durum ve özellikleri açısından tahlil edeceğiz.”

19

Corcî Zeydân bilim ve kültüre ayırdığı üçüncü cildini de ya-yımladıktan sonra, İslâm devletlerinin siyasi ve idari teşkilatı-nı ayrıntılarla ele aldığı dördüncü cildinin önsözünde o günekadar kendisine ulaşmış tepkilere işaret eder. Kitabının gerekİslâm gerekse Batı dünyasında tahminlerin ötesinde bir ilgiylekarşılandığını, gazetelerde makaleler yayımlandığını, kendisi-ne önemli bazı bilim adamlarından övgü dolu mektuplar gel-diğini belirttikten sonra, kitabın henüz tamamlanmadığı haldeHintçe, Farsça, Rusça ve İngilizce’ye çevrilerek yayımlandığın-dan söz ediyor. Tüm bu ilginin kendisinin çalışma azmini da-ha da körüklediğini, yaptığı araştırma ve çabaların “keçi boy-nuzundan şeker çıkarma” gibi oldukça zahmetli bir iş olduğu-nu belirtmiştir. Bunun nedeni de geleneksel İslâm tarihlerininolaylar arasında bağlantı kurmadan, yorum yapmadan olaylarıolduğu gibi yalın bir şekilde anlatmaları olarak gösterir. Ancakonlara haksızlık yapmamak için de şöyle der:

“Olayların tahlil ve eleştirisi bazı halifelerin sözlerini yalan-lama veya çürütmeye, bazı mezheplerin yanlışını çıkarma veyerilmesine neden olacaktı. Oysa bu tarihçiler dine ve dinadamlarına saygıdan dolayı bundan sakınıyorlardı.”

Beşinci ve son cildinde de:“Cenab-ı Hakk’a hamdolsun ki, üzerimize aldığımız bu

araştırma ve incelemeyi, ortaya çıkması doğal olan bunca sı-kıntı ve güçlüğe rağmen tamamlamayı başardık” dediktensonra, konuların çokluğu, çeşitliliği ve birbirleriyle ilişkisin-den dolayı, bazı yerlerde zorunlu tekrarlar yaptığını belirtir.Bunu konunun daha iyi anlaşılması ve okuyucunun öncekiciltlere dönmeden de konuyu kavramasını sağlamak için yap-tığını söyler.

20

Çevirmenin Önsözü

A. Eser Hakk›nda K›sa Bir De¤erlendirme

Günümüzde adı, özellikle modern Arap edebiyatı ve tarihialanında iyi bilinen Corcî Zeydân’ın, Arapça olarak kaleme al-dığı ve beş ciltte tamamladığı Târihu’t-Temeddüni’l-İslâmî (I-V,Kahire 1902-1906) adlı kitabını İslâm Uygarlığı Tarihi adıylaiki büyük cilt olarak hazırlamış bulunuyoruz. Orijinal kitabınilk iki cildinin tamamı ve üçüncü cildin yarısı bizim kitabımı-zın birinci cildini, kalan bölümler de ikinci cildini oluştur-muştur.

Günümüz İslâm dünyasında artık standart bir İslâm tarihikonumunda bulunan, bu kitabında Zeydân, esas olarak; İb-nü’l-Esîr, İbn Haldun, İbn Hallikân, Makrîzî, Belâzurî, Ebu’l-Fidâ, Makkarî, Fahrî, Mesûdî, Suyûtî, Yâkut, Egânî, Râzî, Ze-mahşerî vs.’nin eserleri gibi orijinal İslâm tarihi kaynaklarınınyanında Batı dillerinde yazılmış Gustave Le Bon, A.V. Kremerve Goldziher gibi ünlü şarkiyatçıların eserlerinden yararlan-mış ve onların bilimsel yöntemlerinden etkilenmiştir. İslâm ta-rihini geleneklerin aksine, yalnızca savaş ve fetihler tarihi ola-rak aktarmakla yetinmemiş, kültür ve uygarlık tarihi olarakele almış ve Batı’nın bilimsel teknikleriyle yorumlamıştır.

21

Amaç yalın olarak olaylar değil, olayların neden ve sonuçları-dır. Bu yeni yaklaşım ve yorumlar, Doğu ve Batı dünyasındaciddi yankılar uyandırmış, kitap yayımlanır yayımlanmaz çe-şitli dillere çevrilmiş, lehinde ve aleyhinde çeşitli makaleleryayımlanmıştır.

Zeydân’ın özellikle Arap dünyasında çok okunan bir yazarolmasının en önemli nedenlerinden biri doğduğu ve yaşadığıortam ve çevreden kaynaklanır. O, dar gelirli, sıradan bir aile-nin çocuğu olarak halkı ve sorunlarını, isteklerini, inançlarınıve duygularını yakından bilen ve yaşayan bir insandır. Küçükyaştan itibaren babasının lokantasında çalışmak zorunda kal-ması sonucu toplumla haşır neşir olması, sonraki yıllarda Mı-sır’a yerleşip, uzun yıllar gazetecilik ve yazarlıkla uğraşmasısayesinde, Arap toplumunun her tabakasını yakından tanımafırsatını bulmuştur. Bu birikimin sonuçları onun diline ve ka-lemine de yansımış, kolay anlaşılır, sade ve akıcı bir üslûp ge-liştirmiş ve bunu da eserlerinde başarıyla kullanmıştır.

Günümüze kadar değerini koruyan ve yaygın olarak yarar-lanılan bu eserde; İslâm tarihi uzmanlarınca tenkit edilebile-cek görüş, düşünce ve yorumlar dışında (ki, bu ayrı bir maka-le konusudur) ilk bakışta birkaç eksiklik veya eleştiri noktasıdikkat çekmektedir:

1. Orijinal kaynaklar kullanırken çeşitli rivayetler arasındayapılan tercihlerdir. Zeydân’nın kitabına aldığı bu tür bilgiler-den bir kısmı tarihçilerce “isrâiliyât” adı verilen, güvenilirli-ğinden kuşku duyulduğu için ihtiyatla kullanılan bilgilerdir.Ancak yazar, kitabını günümüz imkân ve kaynaklarıyla yaz-mış olsaydı, kuşkusuz daha değişik bir uygarlık tarihi ortayaçıkardı.

2. Yaşadığı devrin ve ülkenin siyasi gelişmelerinden etkilen-mesi nedeniyle, Osmanlı idaresine karşı duygusal ve olumsuzyaklaşımıdır. Bir Arap milliyetçisi olarak Türkler konusundakideğerlendirmelerinde zaman zaman yanlı yorum ve tesbitlerdebulunmuştur. Doğubilimcilerin Türkler konusundaki klasikyaklaşımlarından o da kurtulamamıştır.

3. Eserin planı ve düzeniyle ilgili olan bir kusurdur. Bu,

22

kendisinin de son ciltte itiraf ettiği gibi, kitapta yapılan tekrar-lar ve plandaki düzensizliklerdir. Bunun en başta gelen nedenide, eseri kaleme almadan önce yeterli ve ayrıntılı bir kaynakaraştırması ve ön çalışma yapma fırsatı bulamamış olmasıdır.Bu husus birinci eleştiri noktasının da nedenlerinden biridir.Aslında, o güne kadar herhangi bir İslâm tarihçisinin göze ala-madığı bu derece kapsamlı bir proje bir ekip işi olarak elealınmalıydı. En az on dört asırlık bir zaman dilimini, devletlerive uygarlıklarını yüzlerce orijinal kaynaktan araştırmak ve bir-kaç yıl içinde beş cilt halinde kitaplaştırmak, kuşkusuz yete-nek ve kapasiteden öte büyük bir sabır ve çabanın sonucudur.Yazar çalışmaları sırasında yeni kaynak ve belgelere ulaştıkçakitabın planında bazı değişikliler yapmak zorunda kalmış, ki-tabın hacmini büyütmüş, ayrıntılara girmiş, bunun doğal so-nucu olarak da bazı tekrarlardan kaçamamıştır. Bunda yukarı-da belirttiğimiz, projenin ağırlığından kaynaklanan nedene ekolarak, yazarın gazetecilik geçmişi ve alışkanlıklarının önemlipayı olduğunu da düşünmek gerekir. Gazeteciliğin ve günlükyazı yazmanın bir gereği olan, çabuk karar verme, sürekli ola-rak konu ve plan değişikliği yapma, okuyucunun dikkatini çe-kecek cümle ve klişeleri tekrarlama gibi alışkanlıklardan ba-zen kendini alamamıştır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi Zeydân’ın hedefi, içinde ay-dınların da bulunduğu geniş halk kitlesidir. Bu nedenle onunkitabına, bilimsel kriterleri ve orijinal kaynakları olabildiğincekullanan, ancak bilimsel yöntemlere çok katı bağlanmayan,okunması zevkli, öğretici, geniş kapsamlı, ansiklopedik, sor-gulayıcı ve eleştirel, popüler bir uygarlık tarihi kitabı denilebi-lir. Aslında Zeydân, yazmış olmak için değil, okunmak içinyazmıştır. Anlaşılması zor birçok konuyu herkesin anlayabile-ceği bir biçime sokarak, akıcı ve anlaşılır bir dille aktarmayıbaşarmıştır.

Zeydân’nın kitabını genel olarak değerlendirdiğimizde özneltesbit ve yorumların çok da abartılacak kadar olmadığına sanı-yorum okuyucular da katılacaktır. Ayrıca önemli gördüğümüzyerlerde yaptığımız açıklamaları dipnotlarla belirtmeye özen

23

gösterdik. Çeviriyi yaparken kaçınılmaz olan bazı kelime veterimlerin sadeleştirilmesinden kaynaklanan küçük değişiklik-ler dışında, yazarın metnine müdahalede bulunmadık.

Corcî Zeydân’ın eseri, bir yüzyıldan beri gerek tarihçiler ge-rekse İslâm tarihi ve uygarlığıyla ilgilenenler için vazgeçilmezbir başvuru kaynağı olmuştur. Yazılışından hemen sonra bazıciltleri İngilizce, Rusça, Urduca ve Farsça dillerine çevrileneser, Zeki Mugâmiz (veya Magâmiz) tarafından da Osmanlı-ca’ya çevrilmiştir. Kitabın ilk iki cildi, (H. 1327-28/M. 1909-1910) yıllarında Ahmet Cevdet ve Zeki Mugâmiz tarafındanİkdam matbaasında, üçüncü cildi (H. 1328/M. 1910) yılındayine aynı matbaada İlyas, dördüncü ve beşinci ciltleri, (H.1329-1330/M. 1910-11) yılllarında yine İlyas tarafından Kana-at matbasında basılmıştır. Yayımlanır yayımlanmaz yalnızcaOsmanlı aydınlarının dikkatini çekmekle kalmamış, lehte vealeyhte çeşitli tepkilerle karşılaşmıştır. Bu eleştiriler arasındadikkat çekenlerden biri, yazar Corcî Zeydân’nın da önsözdebahsettiği gibi; Şiblî en-Nu’mânî’nin eleştirisidir (el-Menar,XV/I, 1912, s. 58-67). Özellikle ilk ciltte kullanılmayan dip-notların eksikliği üzerinde yoğunlaşan bu eleştiri yazar tara-fından da olumlu ve yapıcı bir eleştiri kabul edilmiş ve ikinciciltten itibaren kullanılan kaynaklar dipnotlarla belirtilmiştir.

Oldukça kapsamlı ve ayrıntılı bilgilerin yer aldığı, dördüncücilt, yayımlanmasının hemen ardından Umayyads and Abba-sids- Being the Fourth Part of Jurji Zaydan’s History of IslamicCivilization adı altında tanınmış İngiliz oryantalist D.S. Margo-liouth tarafından İngilizce’ye çevrilmiş ve 1907’de Londra’dayayımlanmıştır. Aynı çeviri 1981 ve 1994’te Hindistan’da,1987’de de Londra’da ikinci kez yayımlanmıştır. Zeydân bueserine al-Arab kabl al-İslâm (1908) adında tamamlanamamışbir ek de yapmıştır.

Kitap, Cumhuriyet döneminde de başta ilahiyat fakülteleriolmak üzere dinî eğitim yapan kurumlar için ders veya başvu-ru kitabı olarak kabul edilmiştir. İlk kez, 1976-78 yılları ara-sında, İstanbul’da Üçdal Neşriyat tarafından Zeki Mugâmiz’inOsmanlıca çevirisinden, yeni yazıya aktarılarak yayımlanmış-

24

tır. Ancak üzerinde ek bir çalışma yapılmadan sadece transkri-be edilen ve beş cilt halinde basılan bu eserin piyasada mevcu-du kalmadığı gibi, sadeleştirilmeden yapılan bu çeviriyi günü-müz neslinin anlaması çok zordur. Söz konusu bu çevirideözellikle yabancı kelime ve terminolojilerin okunuşundaönemli yanlışlıkların yapılmasının yanında, kitabın Osmanlıcaçevirisinde yer alan bir kısım Arapça şiir ve bölümler de atlan-mıştır.

B. Corcî Zeydân, Yaflam› ve Eserleri

Corcî B. Habîb Zeydân (Circî, Jirji veya Jurji Zeydân), 14Kasım 1861’de fakir bir Ortodoks ailenin çocuğu olarak Bey-rut’ta doğmuş ve yaşamının büyük bir kısmını geçirdiği Kahi-re’de 21 Ağustos 1914’te ölmüştür.

Başta maddi sorunlar olmak üzere, çeşitli nedenlerden dola-yı, çok düzenli bir eğitim görememiş ancak kendi kendisiniyetiştirmiş olan Zeydân, Avrupa Rönesansı’nı örnek alan Arap“tenvir-aydınlanma” hareketinin öncülerinden kabul edilir.1

Arapların el-Nahda dedikleri bu uyanış dönemi 19. yüzyıldabaşlamıştır. Arap ülkeleri arasında Mısır, Batı uygarlığına yö-nelen ilk ülke olmuştur. Bu bağlamda modern okullar açıla-rak, kütüphâneler kurulmuş, yoğun bir çeviri faaliyeti başlatıl-mıştır. Mısır’da Batılılaşma hareketini başlatanlar Lübnanlı veSuriyeli Hıristiyan Araplardı. 16. yüzyıldan beri Batı okulların-da eğitim görmüş bir Hıristiyan aydın kuşağı yetişmişti.1822’de Mehmed Ali Paşa’nın Bulak’ta kurduğu matbaa bualanda çok önemli bir rol oynamıştır.

Aydınlanma hareketi bağlamında, Lübnanlı şair ve yazarlaryeni bir edebiyat dili oluşturmaya başladılar. Mecma’ü’l-Bah-reyn (1850) adlı eseriyle Nazif bin Abdullah el-Yazıcı (1800-

25

1 Zeydân’ın yaşamı ve eserleri konusunda ayrıntılar için bkz. Corcî Zeydân, (ed.Muhammed Harb), Mısır al-Osmâniyye, Al-âfâk al-arabiyye, (Kahire 2002), 5-37. Ign. Kratschkowsky, “Circî Zeydân”, İslâm Ansiklopedisi, MEB, (İstanbul1988), III, 194-195.; Muharrem Çelebi, “Corcî Zeydân”, DİA, (İstanbul 1993),VIII, 69-71.