01 ÜNİTE

ÜREME

1. Hücre Neden Bölünür? ............................................................................................ 6

2. Hücre Bölünmesi ve Üreme .................................................................................... 7

3. Mitoz Bölünme ........................................................................................................ 9

4. Hücre Döngüsünün Kontrol Edilmesi ..................................................................... 13

Konu Değerlendirme Testi-1 ........................................................................... 15


5. Eşeysiz Üreme .......................................................................................................... 19



6. Mayoz Bölünme ...................................................................................................... 28



7. Eşeyli Üreme ............................................................................................................ 38



8. İnsanda Üreme Sistemi ............................................................................................ 46


9. Büyüme ve Gelişme ................................................................................................. 53

Konu Değerlendirme Testi-10 ......................................................................... 56

1. Ünite

01

6

02 04

Hücre Döngüsü

Bir hücrenin bölünmeye başlamasından itibaren onu takip eden diğer hücre bölünmesine kadar geçen zaman aralığına hücre döngüsü denir.

G1S

sitokinez

interfaz

G2mito

z

Hücre döngüsünün aşamaları;

1. İnterfaz

2. Mitoz

3. Sitoplazma bölünmesi (sitokinez)

İnterfaz ⇒ Hücre döngüsünün en uzun evresidir. (Hücre ömrünün yaklaşık %90’ı). Bölünme için ge-rekli hazırlıklar yapılır. Üç evreden oluşur.

a) G1 evresi : ATP ve protein sentezi hızlanır. Organel sayısı artar.

b) S evresi : DNA kendini eşler.

c) G2 evresi : Yapım reaksiyonları devam eder, hücre bölünmeye hazırdır.

Hücreler Neden ve Hangi Amaçlar İçin Bölünür?

Hiçbir hücre sınırsız olarak büyüyemez. Belirli bir büyüklüğe gelen hücre bölünür. Hücrede hacim (sitoplazma) r3, yüzey (hücre zarı) r2 oranında büyür. Bu durum hücrede bazı sorunlara neden olur. Bu sorunlar:

➜ Hücrenin yüzey – Hacim dengesinin bozulması

➜ Hücre zarının madde alışverişinde yetersiz kalması

➜ Çekirdeğin hücreyi yönetmede yetersiz kalması

Hücre bölünerek r3

---------r2

( hacim -----------------yüzey ) oranını azaltır ve

bu sorunları ortadan kaldırır.

Bölünme olgunluğunaerişmemiş amiple

yapılan deney

Bölünme olgunluğunaerişmiş amipleyapılan deney

Çekirdekli kısımkendini tamir

eder.

Çekirdekli kısımkendini tamir

eder.

Sitoplazmanın bir kısmı kesilir

Sitoplazmanın bir kısmı kesilir

Kesilmiş kısım ölür.Kesilmiş kısım ölür.

Hücre Neden Bölünür?

animasyon

ÜREME

7

05 06

Kromozomlar sentromer denilen bir boğum ile ikiye ayrılır. Bölünme sırasında kromozomlar bu kısımları ile iğ ipliklerine bağlanır.

Kromozomlar DNA ve protein molekül-lerinden meydana gelir. DNA eşlenmesi ile kromatin iplikler iki katına çıkar. Kısalıp kalınlaşarak kromo-zomlara dönüşür.. Bir kromozomda birbirinin aynı genetik yapıda iki iplik bulunur. Bunlara kromatit ya da kardeş kromozom denir.

ÇekirdekKromozom

Kromatit

Kromozom yapısı

Nükleozom

Baz çifti

Hücre

Histon proteinleri

Homolog Kromozom: Biri anneden diğeri babadan gelen, şekil ve büyüklük bakımından birbirine benzeyen, aynı karakter genlerini taşıyan kromozomlar

Bir erkek vücut hücresinde 23 çift homolog kromozom

Mitoz ve Eşeysiz Üreme

Kromozomun Yapısı

Ökaryot hücrelerde çekirdek içinde ince uzun iplikler şeklinde görülen yapı kromatin ağı adını alır.

Kromatin iplikler hücre bölüneceği zaman kısalıp kalınlaşarak kromozom denilen yapıya dönüşür.

Kromozom üzerinde kalıtsal özelliklerin aktarımını sağlayan genler bulunur.

– Kromozom sayısı bir türün bütün bireylerinde ay-nıdır değişmez.

Örnek: İnsan 46, domates 24

– Kromozom sayısı ile canlının gelişmişliği arasında ilişki yoktur.

Örnek: İnsan 46, Eğrelti otu 500

– Kromozom sayısının aynı olması ile akrabalık ara-sında ilişki yoktur.

Ornek: İnsan 46, Moli balığı 46

Granüllüendoplazmik

retikulum

Çekirdekçik

Çekirdek

Por

Kromatiniplik Çekirdek

zarı

Çekirdeksıvısı

Hücre Bölünmesi ve Üreme

8

07 09

Örnek 1Karaciğer hücresinde 24 kromozomu olan bir canlının üreme hücresindeki otozom ve gonozom sayısı kaçtır?

Çözüm 1Üreme hücresinde vücut hücresinin yarısı kadar kromo-zom olur. Bu nedenle kromozom sayısı 12 dir. Bunun 11’i otozom, 1 gonozomdur.

2n = 22 + 2 n = 11 + 1

otozom gonozom otozom gonozom

Örnek 2Kardeş kromatitleri birbirine bağlayan boğuma ne ad verilir? Bu yapının görevi nedir?

Çözüm 2Sentromer denir. Kromozomların iğ ipliklerine tutun-masını sağlar.

Bir canlının vücudunda homolog kromozom sayısına göre iki çeşit hücre bulunur.

Vücut hücresi: Homolog kromozom çiftlerinden ikisi-ni de bulunduran hücrelerdir.

Örnek: Epitel hücresi

Kemik hücresi

Karaciğer hücresi

Bu hücrelerin kromozom sayısı diploit olarak adlandırılır ve 2n ile simgelenir.

Üreme hücresi: Homolog kromozom çiftlerinden sadece birisini bulunduran hücrelerdir.

Örnek: Yumurta hücresi

Sperm hücresi

Bu hücrelerin kromozom sayısı haploid olarak adlandırılır n ile simgelenir.

Homolog kromozom çiftlerinden birisi eşey kromo-zomu (gonozom) diğer çiftler vücut kromozomu (otozom) olarak adlandırılır.

Örnek: İnsanda vücut hücresi 2n = 46

Dişi ⇒ 44 + XX Erkek ⇒ 44 + XY otozom gonozom otozom gonozom

İnsanda üreme hücresi n = 23

Dişi ⇒ 22 + X Erkek ⇒ 22 + X, 22 + Y otozom gonozom otozom gonozom

Elektron mikroskobunda kromozomların görüntüsü

9

10 11

Mitoz Bölünme

A. Çekirdek Bölünmesi (Karyokinez)

Dört evrede tamamlanır.

Profaz Evresi:

➜ Eşlenmiş kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozomlara dönüşür.

➜ Çekirdekçik eriyerek kaybolur.

➜ Çekirdek zarı eriyerek kaybolur.

➜ Sentrozomlar zıt kutuplara çekilerek aralarında iğ iplikleri oluşturmaya başlar.

➜ Kromozomlar sentromer bölgesindeki kinetokorlar ile iğ ipliklerine tutunur.

Not:

1 kromozom 2 kromatit

Kromozom

SentromerKinetokor

İğ iplikleri

Hayvan hücresinde profaz

Sentrozom

Bitki hücresinde profaz

İğ iplikleri Kromozom

Metafaz Evresi:

➜ Kromozomlar ekvator düzlemine tek sıra halinde dizilir.

➜ Kromozomların en net görüldüğü ve sayılabildi-ği evredir.

➜ Kromozomlar uzunluk, bant özellikleri ve sentromer konumuna göre gruplandırılarak karyo- tipleri oluşturabilir.

Not: Anne karnında embriyonun gelişimi şüphe duyulan gebeliklerde amniyosentez testi istenir. Bebeğin içinde bulunduğu amniyon sıvısından alı-narak bu sıvı içinden bebeğe ait akyuvar hücreleri izole edilir ve uygun ortamda bölünmeleri sağlanır. Ancak bölünmenin bir evresinde verilen kimyasal madde sentriollerin iğ ipliklerini oluşturmasını en-geller. Kutuplara çekilemeyen kromozomların (me-tafaz evresinde) mikroskop altında resimleri çekilir ve kromozomlar sayılır. 47 tane kromozom sayılma-sı durumunda Down sendromu (Mongolizm) teşhisi konur. Kromozomların sayılması ile yapılan bu test karyotip analizi olarak adlandırılır.

Kardeş kromatitler

Hayvan hücresinde metafaz

Bitki hücresinde metafaz

10

12 14

Anafaz Evresi:

➜ Sentromer bölünmesi gerçekleşir.

➜ İğ ipliklerinin kısalması sonucu kromatitler ayrıl- maya başlar. Bu andan itibaren her biri kromozom olarak adlandırılır.

➜ Kinetokorlara bağlı olmayan iğ iplikleri hücre- nin uzamasını sağlar. Metafaz mikroskop görüntüsü

Telofaz Evresi:

➜ Kutuplara çekilen kromozomlar uzayıp incelir. Kromatin ağını oluşturur.

➜ Çekirdek zarı ve çekirdekcik oluşur.

➜ Birbirinin aynı kalıtsal yapıda iki çekirdek oluşur.

Çek

ird

ek z

arı

Çek

ird

ek

Hayvan hücresinde telofaz

Bitki hücresinde telofaz

Telofaz mikroskop görüntüsü

Örnek 32n = 30 kromozomlu bir hücrede mitoz bölünmenin metafaz evresinde kaç kromozom ve kromatit sayıla-bilir?

Çözüm 3İnterfaz evresinde eşlenen kromozomlar iki kromatitli hale elir. Metafaz evresinde yine 30 kromozom ancak

60 kromatit sayılır.

Bitki hücresinde anafazHayvan hücresinde anafaz

1. takım kromozom

2. takım kromozom

resim video

ÜREME

11

15 17

➜ Sitoplazma bölünmesiyle çekirdekler eşit olarak paylaşılır ancak sitoplazma ve organellerin eşit paylaşılması zorunlu değildir.

➜ Bazı hücrelerde çekirdek bölünmesini sitoplazma bölünmesi takip etmez. Böylece birden fazla çekirdeği olan hücreler oluşur.

Bu tip hücre bölünmesine endomitoz denir.

Örnek: Çizgili kas hücreleri, mantar hücreleri.

Çizgili kas

Örnek 4Bitki ve hayvan hücrelerinin bölünmesinde görülen farklılıklar nelerdir?

Çözüm 41) Hayvan hücrelerinde iğ ipliklerini sentrozomlar

oluşturur. Bitki hücrelerinde sentrozom yoktur. İğ ipliğini sitoplazmadaki proteinler oluşturur.

2) Hayvan hücresinde sitoplazma boğumlanarak bö-lünür. Bitki hücresinde ara lamel oluşur.

B. Sitokinez (Sitoplazma Bölünmesi)

Genellikle anafaz evresinde başlar. Bu sayede çekir-dek ve sitoplazma bölünmesi eş zamanlı gerçekleşir. Bitki ve hayvan hücrelerinde farklı gerçekleşir.

➜ Hayvan Hücresi ⇒ Dıştan içe doğru boğumlan- ma olur.

➜ Bitki Hücresi ⇒ Selüloz çeper cansız olduğun- dan boğumlanma yapamaz. İki çekirdek arasında ara lamel oluşur.

Hayvan hücresinde sitokinez Bitki hücresinde sitokinez video

12

18 20

Mitoz Bölünmenin Amacı

➜ Bir hücreli canlılarda

•Çoğalma

➜ Çok hücreli canlılarda

•Büyüme

•Gelişme

•Yıpranan dokuların onarımı

•Eşeysiz üreme

Hücre döngüsünün süresi hücreden hücreye farklılık gösterir.

Bazı hücreler hiç bölünmezken (sinir, alyuvarlar, sperm, yumurta kas hücreleri)

Bazı hücreler ise çok kısa aralıklarla hızlı bir şekilde bölünür. (embriyo hücreleri, bitkilerde meristem hücreleri)

Zigot

Bebek

Çocuk

Yetişkin

Mitoz Bölünmenin Özellikleri

1. Ökaryot (çekirdekli) canlıların tamamında görü-lür.

2. n, 2n, 3n kromozoma sahip hücrelerde görü- lür.

3. Bölünme sonunda aynı genetik yapıya ve kromozom sayısına sahip iki hücre oluşur.

4. Kalıtsal çeşitliliğe neden olmaz.

5. Zigot oluşumundan itibaren başlar ölüme kadar sürer.

6. Mitozla oluşan hücreler yeniden bölünebilir.

Not: Mitozla oluşan hücre sayısı

2n = Hücre sayısıBölünme sayısı

Örnek 5Kromozom sayısı 2n = 20 olan bir hücre arka arkaya 4 defa mitoz bölünme geçirirse sonuçta toplam kaç hüc-re oluşur? Hücrelerin kromozom sayısı kaç olur?

Çözüm 5Mitoz kromozom sayısını değiştirmez hücrelerin kro-mozom sayısı yine 20 olur. Hücre sayısı ise 2n formü-lünden bulunur.

2n → bölünme sayısı

2n = 24 = 16 hücre oluşur.

ÜREME

13

21 22

Hücre Döngüsünün Kontrol Edilmesi

Hücre döngüsünün doğru işleyebilmesi için kontrol noktasında işlevsel bazı moleküller bulunur. Prote-in yapıdaki bu moleküller; sklinler ve sklin bağımlı kinazlar dır.

Bölünme öncesi inaktif olan bu maddeler hücreye bölünme emri geldiğinde sklin molekülleri sklin ba-ğımlı kinazlara bağlanarak onları aktif hale getirir. Böylece hücre döngüsü başlar.

Ayrıca hücre bölünmesini etkileyen çeşitli kimyasal ve fiziksel etkenler vardır.

Örneğin Büyüme Faktörü ➜ Belirli vücut hücreleri ta-rafından salgılanan ve diğer hücrelerin bölünmesini uyaran bir proteindir. Her hücre tipi bir ya da birkaç çeşit büyüme faktörüne özgül cevap verir.

➜ Büyüme faktörünün etkisiyle çoğalan hücreler belirli bir yoğunluğa ulaşınca bölünme durur.

Siklinler (Siklin A, Siklin B, Siklin D, Siklin E)Siklin bağımlı kinaz (Cdk1, Cdk2, Cdk4)

Siklin D/Cdk4

Siklin E/Cdk2Siklin A/Cdk2

Siklin B/Cdk1

Hücre döngüsü genlerin kontrolünde gerçekleşir. Bu döngünün evreleri arasındaki düzen üç farklı kontrol noktası ile sağlanır. Bunlar;

➜ G1 kontrol noktası

➜ G2 kontrol noktası

➜ M kontrol noktası

Bu kontrol noktalarındaki dur ya da devam et sinyalleri ile döngünün düzeni sağlanır.

G1 kontrol noktasında; Hücre yeterli büyüklüğe ulaş-mış ise yeterli besin ve büyüme faktörü var ise DNA da hasar yok ise devam et sinyali verilir.

G2 kontrol noktasında; Hücrenin büyüklüğü DNA hasarı kontrol edilir. Hata oluşmuş ise dur sinyali verilir. Hata düzelince dur sinyali kalkar devam et sinyali verilir.

M kontrol noktasında; Kromozomların iğ ipliklerine bağlanması kontrol edilir. Bütün iğ iplikleri kinetokorlara tutunduktan sonra dur sinyali kalkar ve anafaz başlar.

G1 siklinparçalanması

M siklin parçalanması

S siklin parçalanması

G1 CDK

S CDK

M CDK

S siklin

M siklin

14

23 25

Kanserli Hücre

Kanser hücre bölün-

mesinin kontrolden

çıktığı ciddi bir hasta-

lıktır.

Kanserli hücrelerin hızlı ve kontrolsüz bölünmesiyle vücudun herhangi bir yerinde oluşan hücre toplulu-ğuna ur ya da tümör denir.

Eğer oluştuğu yerde kalıyorsa, iyi huylu tümör adını alır.

Kan ya da lenf yoluyla vücuda yayılırsa kötü huylu tümör adını alır.

Kanserde tedavi yöntemleri;

➜ Radyoterapi

➜ Kemoterapi

Kanser hücrelerinde;

➜ hücreler tam olgunlaşmadan ve çok hızlı bö- lündüğünden oluşan hücrelerde büyüklük ve kalıtsal yapı farklılıkları ortaya çıkabilir.

➜ Mitozun evreleri tam gözlenmez.

Amitoz Bölünme

Bakterilerde, amip gibi bazı tek hücrelilerde, kanser-leşmiş hücrelerde görülen bölünmedir.

Bakterilerde; çekirdek olmadığından

Amip, öğlenada; çekirdek zarı erimeyip uzadığından mitozdan farklıdır.

Kontrolsüz Hücre Bölünmesi: “Kanser”

Bazı durumlarda hücre döngüsü kontrolden çıkar.

➜ Bazı hücreler dur sinyaline cevap veremez. Ortamda yeterli büyüme faktörü olmasa bile bölünmeye devam eder.

➜ Hücredeki DNA hasarlarının onarılamaması, interfazın S evresinde DNA eşlenmesi sırasında hataları kontrol eden genlerde mutasyon olması.

Hücre döngüsünün kontrolünün bozulması kansere yol açar.

Kansere neden olan bazı faktörler

➜ Vücuttaki genlerde doğuştan ve sonradan oluşan bozukluklar

➜ Bağışıklık sisteminde görülen yetmezlikler

➜ Sigara ve alkol kullanımı

➜ Virüsler

➜ Ultraviyole ışınlar

➜ Kimyasal maddeler

➜ Yanlış beslenme

Kanserli Akciğer Sağlıklı Akciğer

animasyon

resim

video ek bilgi

15

Konu Değerlendirme Testi - 1 26 40

1. Mitoz hücre bölünmesinin bir evresinde gerçekle-şen bazı olaylar aşağıda verilmiştir.

– Çekirdekçik eriyerek kaybolur.

– Kromozomlar kısalıp kalınlaşır.

– Çekirdek zarı erir.

Bu olaylar aşağıdaki evrelerin hangisinde gerçek-leşir?

A) Interfaz B) Profaz C) Metafaz

D) Anafaz E) Telofaz

2. Akyuvar hücrelerinde 32 kromozom bulunan me-meli erkek bir hayvanın bağırsak hücrelerinin bölünmesinde meydana gelen olaylarla ilgili,

I. Metafaz evresinde 32 kromatit sayılır.

II. Anafaz evresinde 64 kromozom bulunur.

III. Profaz evresinde 32 kromozom bulunur.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve III

3. Embriyo hücrelerinin bölünmesi için gerekli hazır-lıkların yapıldığı interfaz evresinde;

I. G1 evresi oluşmadığı için embriyo hücrelerinin büyüme sürecine girmemesi

II. DNA eşlenmesinin S evresinde gerçekleşmemesi

III. G2 evresinin görülmemesi

olaylarından hangileri gerçekleşir?

A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III


4. Hücre döngüsünde meydana gelen bazı olaylar şunlardır:

I. Kardeş kromatitlerin karşılıklı olarak ekvatoral düzleme dizilmesi

II. Sentriollerin eşlenmesi

III. Çekirdek zarının erimesi

IV. Sentromerlerin yarılması

Bu olaylar aşağıdakilerin hangisinde verilen sıraya göre gerçekleşir?

A) I - II - III - IV B) II - III - I - IV

C) III - IV - I - II D) IV - I - III - II

E) IV - III - II - I

5.

Kardeşkromatitler

Yukarıdaki şekiller bir hayvan ve bitki hücresinin bölünme evrelerini göstermektedir.

Bu evrelerin eşlendirilmesi aşağıdakilerin hangi-sinde doğru olarak verilmiştir?

Hayvan Bitki

hücresi hücresi

A) Profaz Metafaz

B) Metafaz Anafaz

C) Anafaz Telofaz

D) Metafaz Metafaz

E) Anafaz Anafaz

6. Yanda eşlenmiş bir kro-

1

3

1232

mozom şekli verilmiştir.

Numaralandırılmış kı-sımlarla ilgili;

I. 1 numaralı kısımla-ra homolog kromo-zom adı verilir.

II. 2 numaralı kısım te-lofaz evresinde bö-lünerek kromozomların ayrılmasını sağlar.

III. 3 numaralı kısım kromozomların taşınmasında görevlidir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) I, II ve III

7. Aşağıdaki şekillerden hangisi 2n = 6 kromozomlu bir hücrenin mitoza ait anafaz evresini göstermek-tedir?

A) B)

D) E)

C)

16

8. Bir insana ait aşağıda verilen hücrelerden hangisi mitoz bölünme ile çoğalabilir?

A) Olgun sinir hücresi

B) Gözdeki retina hücresi

C) Çizgili kas hücresi

D) Karaciğer hücresi

E) Olgun alyuvar hücresi

9. Bir hücrenin bölünme hızı, hücreye ve bulunduğu canlıya ait;

I. Kromozom sayısı

II. Metabolizma hızı

III. Yaş

IV. Hormonların etkisi

özelliklerinden hangilerine bağlıdır?

A) I ve II B) II ve III C) I, II, IV

D) II ve IV E) II, III ve IV

10. Aşağıda verilenlerden hangisi insanda görülen mitoz bölünmenin amaçlarından biri değildir?

A) Yıpranan yerlerin onarımı

B) Büyüme

C) Üreme

D) Ölen hücrelerin yerine yenisini yapma

E) Hücre sayısını artırma

11. Sitokinezini ara lamel oluşturarak gerçekleştiren hücrelerde;

I. Bölünmeyi başlatmak için DNA’sını eşler.

II. İnterfaz safhasında sentrozomunu eşler.

III. Kardeş kromozomlar hücrenin orta kısmına tek sıra halinde dizilir.

olaylarından hangileri meydana gelir?



12. Her bölünmesini 6 saatte tamamlayan bir amip hücresi 24 saat sonunda kaç hücre oluşturur?

A) 4 B) 16 C) 32 D) 64 E) 128

13. Hücre döngüsünün kontrolü ile ilgili aşağıdaki ifa-delerden hangisi yanlıştır?

A) G1 kontrol noktasında hücrenin yeterli büyük-lüğe ulaşıp ulaşmadığı belirlenir.

B) Ortamda yeterli besin ve büyüme faktörü varsa DNA’da hasar yok ise “devam” sinyali G1 kont-rol noktasında verilir.

C) Büyüme faktörünün etkisiyle çoğalan hücreler belirli bir yoğunluğa ulaşınca bölünme durur.

D) G2 kontrol noktasında kromozomların iğ iplik-lerine bağlanması kontrol edilir.

E) Hücre döngüsünün doğru işleyebilmesinde pro-tein yapıda bazı moleküller görev alır.

14. Bitki ve hayvan hücrelerinin mitoz bölünmesinde;

I. DNA replikasyonu ile başlar.

II. İğ ipliklerini sentrozomlar oluşturur.

III. Kromatitler sentromerlerinden iğ ipliklerine tutunur.

IV. Sitokinez gerçekleşir.

özelliklerinden hangileri ortaktır?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III

D) I, III ve IV E) I, II, III, IV

15. Yanda hücre döngü-

A T

S

G2G1

Sitokinez

PM

İnterfaz

süne ait evreler veril-miştir.

Bu evreler ile ilgili;

I. G2 evresindeki DNA miktarı G1’dekinin iki katıdır.

II. Kromozomların en net görüldüğü evre M dir.

III. Çekirdek zarı ve çekirdekçik T evresinde erir.



D) I ve II E) II ve III

17

1. Hücre büyüdükçe hacim daha fazla, yüzey ise daha az artar. DNA miktarı ise değişmez.

Bu durum hücrede,

I. dış ortamdan besin alımı,

II. hücre içindeki atıkların dış ortama atımı,

III. çekirdeğin hücreyi yönetmesi

olaylarından hangilerinin gerçekleşmesini zorlaştı-rır?

A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III


2. Aşağıda amiplerle yapılan bir deney özetlenmiştir.

– 1. grup amiplerin sitoplazmaları maksimum bü-yüklüğe ulaşmadan her gün bir parça kesiliyor. Sonuçta amiplerin bölünmeden dört ay yaşadı-ğı gözleniyor.

– 2. grup amiplere ise hiçbir uygulama yapılmı-yor. Dört ay içerisinde herbir amibin 65 defa bölündüğü gözleniyor.

Deney sonuçlarına göre,

I. Hücreye bölünme emrini çekirdek verir.

II. Hücrenin bölünebilmesi için sitoplazmanın be-lirli bir büyüklüğe ulaşması gerekir.

III. Belirli bir büyüklüğe ulaştıktan sonra sitoplaz-ması kesilen amipler bölünmez.

yargılarından hangilerine ulaşılabilir?



3. İnterfaz evresindeki bir hayvan hücresinde aşağı-dakilerden hangisi gerçekleşmez?

A) ATP sentezinin hızlanması

B) Protein sentezinin artması

C) Sentriollerin eşlenmesi

D) DNA nın eşlenmesi

E) Kromatin ipliklerin kısalıp kalınlaşması

4. DNA ve kromozomlarla ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Hücre bölünmeye hazırlanırken DNA kendini eşler.

B) Kromozom sayısı ve şekli türe özgüdür.

C) Diploit hücrelerde kromozomlar çiftler halinde bulunur.

D) Homolog kromozomların karşılıklı bölgele-rinde, daima aynı karakter üzerine etki yapan genler bulunur.

E) Vücut hücrelerinin kromozom sayısı, üreme hücrelerininkinin yarısı kadardır.

5. Mitoz bölünmenin profaz evresinde olan bir hüc-rede,

I. kromozom,

II. çekirdek zarı,

III. çekirdekçik,

IV. iğ ipliği

yapılarından hangileri yeni oluşmaya başlar?

A) Yalnız IV B) I ve II C) I ve IV

D) II ve IV E) I, III ve IV

6. Mitoz bölünme geçirmekte olan 16 kromozomlu bir hücrenin metafaz evresindeki kromatit sayısı (a) ve bölünme sonucunda oluşan her bir hücrede-ki kromozom sayısı (b) aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

a b

A) 16 16

B) 32 32

C) 16 32

D) 32 16

E) 16 8


18

7. Hücre bölünmesiyle ilgili bazı olaylar şunlardır:

I. DNA nın kendini eşlemesi

II. Sitoplazmanın boğumlanması

III. Sentriollerin eşlenmesi

IV. Kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması

V. Çekirdek zarının erimesi

Bir hücrede bu olaylardan hangisi anafaz evresin-de gerçekleşir?

A) I B) II C) III D) IV E) V

8. Mitoz bölünmede,

– kromatin ipliğin belirmesi,

– yeni çekirdek zarının oluşması,

– karyokinezin tamamlanması

olaylarının görüldüğü evre aşağıdakilerden hangi-sidir?

A) Telofaz B) Profaz C) Anafaz

D) Metafaz E) İnterfaz

9. Hayvan hücrelerinde sitokinez boğumlanmayla, bitki hücrelerinde ise orta lamel oluşumuyla ger-çekleşir.

Bu farklılığın nedeni,

I. hayvan hücrelerinde sitokinezin hızlı olma zo-runluluğu,

II. bitki hücrelerinde hücre çeperinin bulunması,

III. hayvan hücrelerinde kloroplastın olmaması,

IV. bitki hücrelerinde sentrozomun bulunmaması

durumlarından hangileridir?

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IV

D) III ve IV E) I, II ve III

10. Mitoz bölünmede endomitoz bölünmeden farklı olarak,

I. interfaz,

II. karyokinez,

III. sitokinez

evrelerinden hangileri gerçekleşir?


D) I ve III E) II ve III

11. Kalıtsal yapıları aynı olan hücrelerin meydana gel-mesini sağlayan bölünmeyle,

I. yaraların onarılması,

II. doku yenilenmesi,

III. büyümenin sağlanması,

IV. eşeysiz üreme

olaylarından hangileri gerçekleşebilir?

A) Yalnız III B) II ve III C) I, II ve III

D) I, II ve IV E) I, II, III ve IV

12. Mitoz bölünme sırasında meydana gelen bazı olay-lar şunlardır:

I. DNA molekülünün kendini eşlemesi

II. Çekirdekçiğin kaybolması

III. Kromatitlerin kutuplara çekilmesi

IV. Kromozomların iğ ipliklerine bağlanması

Bu olayların gerçekleşme sırası aşağıdakilerin han-gisinde doğru olarak verilmiştir?

A) I - II - III - IV B) I - II - IV - III

C) I - IV - II - III D) II - I - IV - III

E) III - I - II - IV

ÜREME

19

53 55

Eşeysiz Üreme

Canlıların nesillerini devam ettirmek için kendilerine benzer yeni canlılar oluşturmasına üreme denir. Canlılarda temeli hücre bölünmesine dayalı olan iki farklı üreme şekli görülür.

Eşeysiz üreme

Eşeyli Üreme

Eşeysiz Üremenin Özellikleri

➜ Yavru tek bir atadan meydana gelir.

➜ Üreme organlarına ihtiyaç yoktur, döllenme gerçekleşmez.

➜ Temeli mitoz bölünmeye dayanır.

➜ Oluşan yavrular kalıtsal açıdan birbirinin ve ata-nın aynısıdır.

Not: Eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal farklılık oluşmuş ise bunun nedeni mutasyonlardır.

Eşeysiz Üremenin Çeşitleri

Bölünme

Rejenerasyon

Vejetatif Üreme

Tomurcuklanma

Sporlanma

1. Bölünerek Üreme

➜ Bir hücreli prokaryot ve bir hücreli ökaryot canlılarda görülür.

➜ Hücre belirli bir büyüklüğe ulaşınca mitoz ya da amitoz ile ikiye bölünür.

➜ Bölünme canlının türüne göre enine, boyuna ya da her yönde gerçekleşebilir.

E. Coli bakterisi uygun sıcaklık ve besin ortamında her

20 dk. da bir bölünerek çoğalır. Sıcaklık, pH, besin değişimi, çıkardıkları metabolik artıkların birikmesi bakterilerin aşırı çoğalmasını önler.

Paramesyumda enine bölünme Öglenada boyuna bölünme Amipte bölünme

20

56 57

2. Tomurcuklanarak Üreme

➜ Maya mantarlarında, omurgasız hayvanlardan sünger ve sölenterlerde, bazı çiçeksiz bitkilerde görülür.

➜ Ana canlı üzerinde bir ya da daha fazla çıkıntı oluşur.

➜ Bu çıkıntının gelişerek yeni bir canlıyı oluşturma-sına tomurcuklanma denir.

➜ Tomurcuk mitoz bölünme ile oluştuğundan olu-şan yavru ana canlı ile aynı kalıtsal yapıdadır.

Gözyaşı bitkisindetomurcuklanma

Bira mayasında tomurcuklanma

Hidranın tomurcuklanmasıyla oluşan ve zemine veya ana canlıya bağlı kalan canlı polip adını alır. Polipler koloni oluşturup tomurcuklanmayla üreme-ye devam edebilir. Koloniden ayrılıp serbest yaşayan bireylere medüz adı verilir.

Hidrada tomurcuklanma

Tentakül

Tomurcuk

3. Rejenerasyon (Yenilenme)

➜ Canlının kopan veya zarar gören bir doku ya da organını yeniden yapılandırmasına rejenerasyon denir.

Örnek:

➜ Su semenderinin kopan bacaklarının yenilenmesi

➜ Kertenkelenin kopan kuyruğunun yenilenmesi

➜ İnsanların yaralanan derisinin iyileşmesi

➜ Kırılan kemiğin onarılması

Planarya (yassı solucan), deniz yıldızı gibi omurgasız-larda kopan her parça kendini yenileyebildiğinden bu canlılarda, rejenerasyon eşeysiz üreme kabul edilir.

Planaryada rejenerasyon

* Planarya ve deniz yıldızında yenilenme vücut düzeyinde

* Semender ve kertenkelede yenilenme organ düzeyinde

* Kuş ve memelilerde yenilenme doku düzeyindedir.

Genel olarak canlının gelişmişlik düzeyi ve yenilen-me yeteneği arasında ters orantı vardır. Gelişmişlik düzeyi arttıkça yenilenme yeteneği azalır.

animasyon

ÜREME

21

58 60

5. Vejetatif Üreme

➜ Yüksek yapılı gelişmiş bitkilerin kök , gövde , yaprak gibi organla-rından yeni bitki oluşmasına vetetatif üreme denir.

➜ Temeli mitoz bölünme ve yenilenme olayına dayanır.

➜ Vejetatif üremenin avantajları;

* Kısa sürede fazla üretim sağlanır.

* Bitkinin iyi bir özelliği korunmuş olur.

➜ Vejetatif üremenin çeşitleri;

a) Sürünücü gövde ile ⇒ Bitkiler toprak altındaki veya üstündeki sürünücü gövdelerinde bulunan uzantılardan belirli aralıklarla toprağa kök verir-ler. Bu noktalardan yeni bitkiler oluşur.

Örnek: Topraküstü sürünücü gövde çilek

Çilekte sürünücü gövde

Yeni bitki

Sürünücü gövde

Çilek bitkisinin

sürünücü göv-

desine stolon

denir.

b) Yumru gövde ile ⇒ Toprak altı gövdenin göz bu-lunan kısımlarının toprağa dikilmesiyle bitkiler oluşur.

Örnek: Patates, yer elması

Patateste göz (nodyum)

Göz noktası

4. Sporla Üreme

➜ Tek hücrelilerden plazmodyumda, mantarlarda, karayosunu, eğrelti otu gibi çiçeksiz bitkilerde görülür.

➜ Ana canlıdan mitoz veya mayoz bölünme ile spor adı verilen özel hüc-reler oluşturulur.

➜ Sporlar döllenmeden gelişerek yeni canlıyı oluş-turur.

➜ Sporla üreyen canlıların yaşam döngüsünde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesi-ne döl değişimi (metagenez) denir.

➜ Döl değişiminde genellikle sporlar mayoz ile gametler mitoz ile oluşur.

Sporofit (Bitki yaşamının diploit evresi)

Gametofit (Bitki yaşamının haploit evresi)

Döllenme

Sperm

Yumurta

Mayozbölünme

Mitozbölünme

Mitoz bölünme

Haploidsporlar

(n)

n

2n

Eğrelti otunda metagenez

Gametofit üzerindekigenç sporofit

Döllenme

GametlerGametofit

Sporlar

Sporofit2n

n

animasyon

22

61 63

c) Rizom gövde ile ⇒ Rizomlar; kalın, kök şeklinde gövde uzantılarıdır. Yer altında uzamaya devam eden rizomlar uygun bir ortam bulduklarında yeni bitki oluştururlar.

Örnek: Muz, soğan , lale, zambak

Rizom

Muz bitkisi tohum oluşturma yeteneğini kaybetmiştir. Muz bitkisinden gelişen birkaç rizom, daha sonra küçük yapılı

binlerce rizom meydana getirir. Çiftçiler bu uzantıları biriktirir. Gerektiğinde tekrar dikip sulandığında gelişerek muz bitkisi halini alır.

d) Çelikle üreme ⇒ Ana bitkinin gövde ya da kö- künden alınan parça toprağa dikildiğinde yeni kökler oluşur ve bitki gelişir.

Örnek: Söğüt , kavak, erik, ayva, asma, incir,

Güç köklenen, tohumla üretimi zor olan bitkilerin üretiminde dallandırma yöntemi kullanılır. Ana bitkinin bir dalı ana bitkiden ayrılmadan bükülüp toprağa gömülür. Gömülen kısım köklenince ana bitkiden ayrılır.

Örnek: Portakal, mandalina, fındık, böğürtlen, ahududu,

e) Aşılama ile ⇒ İki bitki parçasını birleştirip kay-naştıran tüm yöntemlere aşılama denir. Aşılamada çoğaltılmak istenen bitkiden alınan dal parçasına aşı kalemi , kalemin bağlana-cağı ağaca ise anaç denir.

Anaç üzerine takılacak parçanın niteliğine göre iki çeşit aşı bulunur.

Göz aşısı → Ana bitki üzerine takılan kısım tek bir gözden oluşan küçük bir kabuk parçasıdır.

Kalem aşısı → Ana bitki üzerine, üzerinde birkaç tane göz bulunan bir dal parçası takılırsa kalem aşısı adını alır.

Meyve çeşitleri genel olarak tohumla üretil-diklerinde çeşitli karakterlerini kaybederek, yabanileşmeye doğru yönelir. Bundan dolayı

istenilen özelliklerin korunması için üretilmesi istenilen kaliteli, bol verimli ve hastalıklara daya-nıklı meyve çeşitleri aşılama yoluyla çoğaltılmakta-dır.

Kalemler uygunbir şekilde anaca

yerleştirilir.

Aşı macunu ileyarık iyice sıvanır.

Aşı usturası ileanaçta yarık

açılır.

Bir sargı bezi ileanaç sıkıca sarılır.

Aşılama

ÜREME

23

64 66

Örnek 6Amipin ikiye bölünmesiyle oluşan iki yeni amipte han-gi özellikler kesinlikle aynıdır, hangi özellikleri farklı olabilir?

Çözüm 6 Bir eşeysiz üreme olan bölünerek üremede; temeli

mitoz bölünme olduğundan, oluşan hücrelerin kromozom sayısı, çekirdek sayısı, DNA daki gen-lerin sayısı, çeşiti, protein yapıları aynıdır. Sitop-lazmadaki organel sayıları ve büyüklükleri aynı olmayabilir.

Örnek 7Sporla üreme hangi canlılarda görülür? Spor hücresinin özelliklerini belirtiniz.

Çözüm 7 Bir hücrelilerden plazmadyumda, mantarlarda ve

bütün çiçeksiz bitkilerde görülür.

Sporlar, etrafı dayanıklı, kalın bir örtü ile çevrili özel hücrelerdir. Döllenmeden mitoz ile çimlene-rek gelişir ve genç canlıyı oluşturur.

f) Doku kültürü ile ⇒

Amaçları:

➜ Kaybolmakta olan türlerin korunması.

➜ Üretimi zor olan türlerin çoğaltılması.

➜ Ticari değeri olan bitkilerden çok sayıda elde edilmesi.

Aşamaları:

➜ Çoğaltılmak istenen bitkinin kök ve gövde ucun-dan küçük doku parçaları alınır. Yapay besin ortamına konulur.

➜ Birkaç gün içinde doku hücreleri farklılaşarak kallus adı verilen düzensiz doku kümesi meydana gelir.

➜ Kallus hücreleri ayrılıp, büyüme hormonu içeren ortama konur.

➜ Kallustan farklılaşan hücrelerden, kök ve gövde-ye sahip yeni bitkiler meydana gelir.

Bir çeşit klonlama olan bu teknikten mısır, buğday, pirinç, soya fasülyesi gibi bitkilerin ıslah çalışmalarında faydalanıl-

maktadır. Günümüzde melez orkide, manolya, gül, zambak gibi değerli süs bitkilerinin hızlı

çoğaltılmasında da doku kültürü kullanılır.

Alınan doku parçası besi ortamında gelişir.

Besi ortamı

Kallus

Doku parçası alınır

Yeni bitki

Doku kültürü ile üreme

24

67 80Konu Değerlendirme Testi - 3

1. Çekirdek Tomurcuk Yeni canlı

Yukarıdaki şekil bira mayasındaki tomurcuklanma olayını göstermektedir.

Buna göre,

I. Mayoz hücre bölünmesi sayesinde gerçekleşir.

II. Oluşan hücreler ana canlıdan ayrılıp bağımsız yaşayabilir.

III. Oluşan canlılar ana hücreyle aynı kalıtsal yapı-dadır.

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II


2. Sporla üreme;

I. Bakteri

II. Plazmadyum

III. Eğrelti otu

IV. Hidra

canlı türlerinden hangilerinde görülür?

A) I ve II B) II ve III C) II ve IV


3. Bazı canlılara ait üreme olayları aşağıda verilmiştir.

– Zambak ve ayrıkotu gibi bazı bitkilerde rizom denilen toprak altı gövdesindeki düğümlerden genç bitkiler gelişir.

– Ana canlının vücudunun bir kısmında hücre bölünmesi ile tomurcuk şeklinde bir çıkıntı olu-şur. Bu tomurcuk zamanla gelişerek yeni bireyi oluşturur.

Bu canlılarla ilgili,

I. Vücut hücreleri ile çoğalırlar.

II. Bir bireyden elde edilen yavruların kalıtsal ya-pıları birbirleriyle aynıdır.

III. Oluşan yavruların hücrelerindeki kromozom sayısı ata canlının hücrelerindeki ile aynıdır.


A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III


4. Tohum oluşturma yeteneğini kaybeden bazı bitki-lerden kesilen dallar toprağa dikildiğinde zamanla bu dal parçalarından kökler gelişir ve toprağa bağ-lanır. Bu şekilde yeni bir bitki oluşturulur.

Bu tür bitkilerde görülen bu üreme türü aşağıdaki-lerin hangisinde verilmiştir?

A) Konugasyonla üreme

B) Tomurcuklanma ile üreme

C) Partenogenez ile üreme

D) Vejatatif üreme

E) Sporla üreme

5. Eşeysiz üremede,

I. döllenme,

II. mitoz bölünme,

III. mayoz bölünme




6. Eşeysiz üremeyle çoğalan canlılar,

I. döllenmemiş yumurtanın gelişerek ergin bireyi oluşturması,

II. yeni oluşan yavruların kalıtsal özelliklerinin ata canlı ile aynı olması,

III. değişen ortam şartlarına uyum yeteneği aynı olan bireylerin oluşması,

IV. döllenmiş yumurtanın gelişerek ergin bireyi oluşturması

özelliklernden hangilerine ortak olarak sahiptir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve III

D) II ve IV E) III ve IV

25

ÜREME

7. Aşağıda verilen üreme çeşitlerinden hangisinin sonucunda yeni genetik özelliklere sahip yavrular oluşur?

A) Bölünerek üreme

B) Vejatatif üreme

C) Metagenez ile üreme

D) Tomurcuklanma ile üreme

E) Rejenerasyon ile üreme

8. Bir menekşe bitkisinde;

I. Dal

II. Yaprak

III. Tohum

gibi kısımların hangileri kullanılarak ana canlı ile aynı genetik yapıda bitki üretilebilir?



9. Bahçenin bir köşesine ekilen çilekten sürünücü gövde ile yeni çilekler oluşmuştur.

Başlangıçtaki çilek ile yeni çilek bitkilerinin hücre-leri arasında hangisinin farklı olması beklenemez?

A) Hücre sayısı

B) Hücrelerdeki su oranı

C) Hücrelerdeki organel sayısı

D) DNA daki gen dizilimi

E) Hücrelerdeki çeper kalınlığı

10. Eşeysiz üreme çeşitleri ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) Tohumcuklanma tek ve çok hücreli canlılarda görülebilir.

B) Bölünerek üreme sadece tek hücrelilerde görü-lür.

C) Omurgalı hayvanlarda görülmez.

D) Bitkilerde iyi bir özelliğin korunması sağlanır.

E) Sporlanarak üremede oluşan sporlar döllenerek yeni bir bireyi oluşturur.

11. – Bakterilerin bölünerek üremesi

– Hidrada tomurcuklanma

– Paramesyumun bölünerek üremesi

Verilen üreme şekillerinde aşağıdaki olaylardan hangisi ortak olarak görülmez?

A) Çekirdek bölünmesi

B) Sitoplazma bölünmesi

C) DNA eşlenmesi

D) Oluşan hücrelerin aynı genetik yapıda olması

E) Temelinin mitoza dayanması

12. Hayvanlarda rejenerasyon yeteneği canlının geliş-mişlik düzeyi ile ters orantılıdır.

Buna göre,

I. Kertenkele

II. Planarya

III. Deniz yıldızı

gibi hayvanlarda rejenerasyon yeteneği çoktan aza doğru nasıl sıralanır?

A) I, II, III B) II, I, III C) III, I, II

D) II, III, I E) III, II, I

13. Eşeysiz üremenin gözlendiği canlılarda,

I. Mitoz bölünme

II. Döllenme

III. Mutasyon

olaylarından hangileri kalıtsal çeşitliliğe neden olur?


D) I ve II E) I ve III

14. Kavak ağacının çelikle üretimi sırasında,

I. Mitoz bölünme

II. Farklılaşma

III. Gamet oluşumu

IV. Döllenme


A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III

D) III ve IV E) I, II, III ve IV

26


1. Eşeysiz üreme ile ilgili,

I. Canlının yararlı özelliklerinin korunmasını sağ-lar.

II. Canlının değişen ortam koşullarına uyumunu artırır.

III. Temeli mitoz bölünmeye dayanır.




2. Aşağıdaki şekilde aynı türden iki bireyin bölünme ile üremesi sırasında oluşan hücreler numaralan-mıştır.

K bireyininüremesi

1Büyüme Mitoz

MitozBüyüme5

2

6

3

7

4

8L bireyininüremesi

Bu şekilde numaralanmış bireylerden, aşağıdakile-rin hangisinde verilenlerin tümünün kalıtsal yapısı biririyle aynıdır?

A) 1, 5, 2, 6 B) 2, 3, 4, 5 C) 5, 6, 7, 8

D) 3, 4, 7, 8 E) 2, 6, 4, 8

3. Aşağıdaki şekilde bir hücreli canlılardan bira maya-sının tomurcuklanması özetlenmiştir.

Ana biramayası

Yeni biramayası

Buna göre,

I. Ana bira mayasının çekirdeği ile yeni bira ma-yasının çekirdeği özdeştir.

II. Yeni bira mayası, ana bira mayasından ayrıla-rak tek başına yaşayabilir.

III. Bira mayası bu şekilde eşeysiz olarak çoğalmış-tır.




4. Eşeysiz üreme şekillerinden olan bölünme ve to-murcuklanma,

I. bir hücrelilerde gerçekleşebilme,

II. ana ile kalıtsal yapısı özdeş yavrular oluşturma,

III. çok hücrelilerde gerçekleşebilme

özelliklerinden hangilerine ortak olarak sahiptir?



5. Rejenerasyon (yenilenme) olayı bazı hayvanlarda eşeysiz üremeyi sağlarken, bazılarında sadece ko-pan veya yıpranan yapıların onarılmasını sağlar.

Aşağıdaki hayvanlardan hangisi rejenerasyon ile birey sayısını artırabilir?

A) Kertenkele B) Maymun C) Güvercin

D) Planarya E) Kurbağa

6. Aşağıdaki şema bazı canlılarda gözlenen döl alma-şını göstermektedir.

Sporofit (2n)

Gametofit (n)

Zigot (2n)

Mayoz

Sperm (n)

Spor (n)

Yumurta (n)

Yukarıdaki şemaya göre,

I. gametofitten yumurta oluşumu,

II. gametofitten sperm oluşumu,

III. zigottan gelişme sonucunda sporofit oluşumu

olaylarından hangileri mitoz bölünmelerle meyda-na gelir?


D) I ve II E) I, II ve III

27

ÜREME

7. Aşağıda bazı bitkilerle yapılan uygulamalar veril-miştir.

I. Fındık bitkisinin bir dalının ana bitkiden ayrıl-madan yalnız ucu hava ve ışık alacak şekilde bükülerek toprağa gömülmesi

II. Çilek bitkisinin gövdesinde bulunan uzantıların belirli aralıklarla toprağa kök vermesi

III. Gül bitkisinin dalından alınan çubukların suya konularak köklendirilmesi

Yukarıdaki bitkilerin üreme şekilleri aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

I II III

A) Daldırmayla Sürünücü gövdeyle Çelikle

B) Aşılamayla Gövde yumrusuyla Çelikle

C) Çelikle Daldırmayla Aşılamayla

D) Yaprakla Sürünücü gövdeyle Çelikle

E) Daldırmayla Gövde yumrusuyla Aşılamayla

8. Vejetatif üreme ile,

I. değişen çevre şartlarına uyum gücü yüksek yav-ruların oluşması,

II. ana canlıyla aynı kalıtsal yapıda yavruların oluşturulması,

III. tohumlu üremeye göre daha kısa sürede yeni yavruların oluşturulması

olaylarından hangileri gerçekleştirilir?



9. Farklı türlerin ya da aynı türe ait farklı özellikteki bireylerin en iyi özelliklerini bir bitkide birleştir-meyi amaçlayan vejetatif üreme şekli aşağıdakiler-den hangisidir?

A) Daldırma

B) Sürünücü gövde

C) Rizom gövde

D) Yumru gövde

E) Aşılama

10. Bir bitki kültürünün doku kültürü ile çoğaltılması şekildeki gibi yapılır.

Doku parçası

alınır

Besiortamı

Alınan dokuparçası besiortamında

gelişir.

Farklı bitkiorganları

gelişir.

Yenibitki

kallus

Şekildeki olayların gerçekleşmesi sürecinde, aşağı-dakilerden hangisi gerçekleşmez?

A) Hücre sayısının artması

B) Kalıtsal çeşitliliğin oluşması

C) Hücre farklılaşması

D) Kromozom sayısının sabit kalması

E) DNA nın eşlenmesi

11. Aşağıdaki üreme çeşitlerinin hangisinde meydana gelen yavru bireyler ana bireyden farklı kalıtsal yapıda olur?

A) İnsanda, yumurta ve spermin döllenmesiyle olu-şan zigotun gelişmesi

B) Ana bireyde meydana gelen çıkıntıların her bi-rinden yeni bireyler meydana gelmesi

C) Bir hücreli bir canlının bölünmesiyle iki yavru birey oluşması

D) Bir bitkiden kopartılan çeşitli dalların her birin-den yeni bir birey meydana gelmesi

E) Planaryanın kesilen her bir parçasından yeni bir birey meydana gelmesi

28

92 94

Mayoz Bölünmenin Evreleri

Mayoz bölünme arka arkaya meydana gelen iki bö-lünme ile tamamlanır. Birinci bölünme Mayoz I , ikinci bölünme Mayoz II adını alır.

Mayoz I ⇒ İnterfaz, Profaz I, Metafaz I, Anafaz I ve Telofaz I evrelerinden oluşur.

İnterfaz: Mitozun interfazı ile aynıdır. DNA ve sentri-ol eşlenmesi, büyüme, solunum, protein sentezi gibi metabolik olaylarda hızlanma görülür.

Profaz I:

➜ Çekirdek zarı ve çekirdekcik erir. İğ iplikleri olu-şur.

➜ Kendini eşleyen homolog kromozomlar yan yana gelir. Dörtlü gruplar oluşturur. Buna tetrat denir.

➜ Homolog kromozomların kardeş olmayan kro- matitleri arasında parça alışverişi olur. Buna cross-over denir.

Tetrat

Sentriyol

Sentriyol

Hayvan hücresinde Profaz I

Mayozla oluşan hücreler hayvanlarda sperm ve yumurta , çiçekli

bitkilerde polen ve yumurta çiçeksiz bitkilerde ise sporlardır.

Mayoz Bölünme

Mayoz Bölünmenin Özellikleri

➜ Sadece ökaryot (çekirdekli) canlılarda görülür.

➜ Eşeyli üreyen canlıların üreme ana hücrelerinde gerçekleşir.

➜ Diploid (2n) hücrelerden hoploid (n) hücreler oluşur. Yani mayozla hücrenin kromozom saysı yarıya iner.

➜ Üst üste iki hücre bölünmesinden oluşur. Bu nedenle bir hücreden dört hücre meydana gelir.

➜ Oluşan hücrelere gamet denir. Erkek gamet sperm, dişi gamet yumurta adını alır.

➜ Cross-over, tetrat, sinapsis gibi olaylar gözlenir.

➜ Oluşan hücreler genetik açıdan birbirinden ve ana hücreden farklıdır.

➜ Ergenlik döneminde başlar, üreme dönemi bo-yunca sürer.

Mayoz Bölünmenin Amacı

➜ Kromozom sayısını yarıya indirerek türün kromozom sayısını sabit tutmak.

➜ Tür içi kalıtsal çeşitliliği sağlamak.

Mayozla kromozom sayısı yarıya inmemiş olsaydı türün kromozom sayısı her seferinde iki katına çıkar, bu durum türün ortadan

kalkmasına neden olurdu.

İnsan hayat döngüsü

Mitoz

Mayoz

Döllenme

Mitoz

Yumurta

SpermZigot

ÜREME

29

95 98

Anafaz I: İğ ipliklerinin kısalması sonucu homolog kromozomlar (çift kromatitli) zıt kutuplara çekilir.

Homolog kromozom ayrılması ile kromozom sayısı anafaz I de yarıya iner. Ayrıca hücrelerin kalıtsal yön-den farklılaşmasında etkilidir.

Telofaz I:

➜ Çekirdek zarı ve çekirdekçik yeniden oluşur.

➜ Homolog kromozom çiftlerinden yalnız bir takı- mını taşıyan haploit (n) iki çekirdek oluşur.

Hayvan hücresinde Anafaz I

Kromozom

Kromozom

Hayvan hücresinde Telofaz I

Sitokinez I:

➜ Birinci sitoplazma bölünmesidir.

➜ Telofaz I ile aynı anda gerçekleşir.

➜ Her biri haploit çekirdeğe sahip iki yavru hücre oluşur.

Hayvan hücresinde Sitokinez I

Cross-Overin Özellikleri

➜ Homolog kromozomların kardeş olmayan kro- matitleri arasında gerçekleşir.

➜ Genin yapısı değişmez. Kromozomun yapısı de-ğişir.

➜ Her mayoz bölünmede, her gen arasında gerçek-leşmez.

➜ Aynı türün bireyleri arasında çeşitliliği sağlar.

➜ Kromozom üzerindeki genler birbirine ne kadar uzaksa, cross-overle ayrılma ihtimali de o kadar fazladır.

Cross-over

A AA

A A

B

aA

B B B B Bb b b b b

a a a a

Metafaz I: Homolog kromozomlar karşılıklı şekilde ekvator düzleme dizilerek kinetokorlarından iğ iplik-lerine tutunur.

Hayvan hücresinde Metafaz I

Homologkromozom

Homolog kromozomların karşılıklı olarak dizil-mesi bağımsız olarak gerçekleştiği için mayoz bölünme sonucu kalıtsal yönden farklı hücrele-

rin oluşması sağlanır.

30

99 102

Telofaz II:

➜ Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur.

➜ Her bir hücreden haploid kromozomlu iki çekir- dek oluşur.

Hayvan hücresinde Telofaz II

Sitokinez II:

➜ İkinci sitoplazma bölünmesidir.

➜ Bölünme sonucu her bir hücreden haploit kromo-zomlu çekirdeğe sahip iki yavru hücre oluşur.

➜ Sonuçta haploit kromozomlu dört hücre oluşur.

Hayvan hücresinde Sitokinez II

Mayoz II ⇒ Profaz II, Metafaz II, Anafaz II, Telofaz II evrelerinden oluşur. Kromozomlar hala iki kromatitli olduğundan DNA eşlenmesi gerçekleşmez.

Profaz II

➜ Çekirdek zarı ve çekirdekçik erir.

➜ İğ iplikleri kinetokorlara bağlanır.

Hayvan hücresinde Profaz II

Metafaz II:

➜ Kromatitler karşılıklı olacak şekilde ekvator düz-lemine dizilir.

➜ Kromozomlar kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunur.

Anafaz II:

➜ Kardeş kromatitler zıt kutuplara çekilir. Kroma-titlere bu evreden sonra kromozom denir.

Hayvan hücresinde Metafaz II

Hayvan hücresinde Anafaz II

animasyonresim video

ÜREME

31

103 105

Spermatogenez

Erkek üreme organı olan testislerde mayoz bölünme sonucu sperm adı verilen üreme hücrelerinin oluşmasına spermatogenez denir.

Testislerdeki seminifer tüpçüklerinde bulunan 2n kromozomlu spermatogonyum adı verilen hücreler mayoz geçirerek n kromozomlu spermleri oluşturur.

SpermatogenezMayoz

I

Spermatit

Sperm

Sperm ana hücresi

Birincil spermatosit İkincil

spermatosit

Mayoz II

Akrozom → İçerdiği sindirim enzimleri ile yumurta- nın zarını eritir.

Orta bölümdeki Mitokondriler → Spermin hareketi için gerekli ATP enerjisini üretir.

Kamçı → Yapısında mikrotübüller bulunur. ATP enerjisini kullanarak dalga hareketi yapar, spermin yumurtaya ulaşmasını sağlar.

Akrozom

Çekirdek

MitokondriKamçı

Sperm

Örnek 8Mayoz bölünmede görülen ve oluşan hücrelerin farklı kalıtsal yapıda olmasına neden olan olaylar nelerdir?

Çözüm 8• Profaz I de görülen homolog kromozomların kar-

deş olmayan kromatitleri arasındaki gen alış-verişi (cross-over).

• Metafaz I de homolog kromozomların ekvator düzlemine rastgele karşılıklı dizilmesi.

• Anafaz I de görülen homolog kromozom ayrılma-sı.

Örnek 9Mayozun Profaz I evresinde görülen ve mitozun profa-zında görülmeyen olaylar nelerdir? Açıklayınız.

Çözüm 9• Kendini eşlemiş haldeki homolog kromozomların

yan yana gelmesi yani tetrat.

• Birbirine bakan kardeş olmayan kromatitlerin bir-birine temas ederek sarmal yapması yani sinapsis.

• Kardeş olmayan kromatitler arasında gen değiş tokuşu yani cross-over.

32

106 109

Her canlı türünün yumurtası kendine özgü özellikler taşır.

İnsan yumurtası

Zona pellusida

Farklılaşmış folikül hücrelerinden oluşan tabaka

Sitoplazma

Çekirdek

Yumurta zarı

Kuş yumurtası çeşitleri

Ev serçesi

KaratavukSaksağan Ökse ardıç Ardıç

Çalı serçesi

Çalı serçesi Bülbülİspinoz

Spermatogenez ve oogenezi karşılaştıralım.

Spermatogenez

➜ Eşit sitoplazma bölünmesi olur.

➜ Bir hücreden dört hücre oluşur. Dördü de görev yapar.

➜ Oluşan hücreler küçük ve hareketlidir.

➜ Oluşan hücreler yeniden bölünemez.

Oogenez

➜ Sitoplazma eşit olarak bölünmez.

➜ Bir hücreden dört hücre oluşur. Üçü ölür. Bir tanesi görev yapar.

➜ Oluşan hücre (yumurta) büyük ve hareketsizdir.

➜ Oluşan hücre yeniden bölünemez.

Oogenez

Dişi üreme organı olan yumurtalıklarda mayoz bölün-me sonucu yumurta adı verilen üreme hücrelerinin oluşmasına oogenez denir.

Oogenez

123

Mayoz I

Oo

tit

Yumurta ana

hücresi

I. Kutup hücresi

II. K

utu

p

hü

cres

i

Birincil oosit

İkincil oosit

Mayoz II

Mayoz bölünme dişi birey daha annesinin karnın-da iken başlar. Yumurta ana hücresi birincil oosit-leri oluşturur. Kız çocuğu dünyaya yaklaşık 300.000 birincil oositle gelir.

İnsanda yumurta hücresi normal vücut hücre-lerinden yaklaşık 100 kat daha büyüktür.

Örnek 10OOgenezde eşt sitoplazma bölünmesi gerçekleşmez ve küçük olan üç hücre ölür, büyük olan bir tanesi yumurta adını alır. Bu durumun sağladığı yarar ne-dir?

Çözüm 10 Yumurta ve spermin çekirdeklerinin kaynaşması

yumurta sitoplazmasında gerçekleşir. Döllenme sonrası embriyonun gelişebilmesi için yumurta-daki besinin bol olması gerekir. Bu nedenle eşit olmayan sitoplazma bölünmeleriyle yumurtanın büyük olması sağlanmıştır.

ÜREME

33

110 112

etkinlik

A B

MayozMitoz

C

Aşağıdaki cümlelerin doğru karşılığnı şemadan ya-rarlanarak bulunuz.

• Hayatboyudevameder.

• ÖncesindeDNAkendinieşler.

• Kromtitlerayrılır.

• Kraliçearıdagametüretmeyisağlar.

• Karyokinezvesitokinezgörülür.

• Tetratlarhücreninortasınadizilir.

• Epitelhücrelerininbölünmeşeklidir.

Örnek 11

DNA miktarı

EvrelerIII

4n

2n

n

III

Bölünmekte olan bir hücrenin DNA miktarındaki deği-şim yukarıdaki gibidir. Grafikteki bilgilere göre hücre hangi bölünmeyi gerçekleştirmektedir. I, II ve III numa-ralı evrelerin isimleri nedir?

Çözüm 11Bölünme sonunda DNA miktarı yarıya indiği için hücre mayoz bölünme geçirmektedir.

I - İnterfaz, II - Mayoz I, III - Mayoz II dir.

Mitoz ve Mayozun Karşılaştırılması

Ortak Özellikler

➜ Hücre sayısı artırılır.

➜ Üreme gerçekleştirilir.

➜ DNA’lar kendini eşler.

➜ Sentrozomlar eşlenir, çekirdek zarı ve çekirdek- çik erir.

➜ Sitoplazma bölünmesi gerçekleşir.

➜ Kardeş kromatitler ayrılır.

➜ Türün kromozom sayısı korunur.

Farklı Özellikler

➜ Mitoz tek, mayoz art arda iki bölünme ile ta- mamlanır.

➜ Mitoz sonucu iki hücre, mayoz sonucu dört hüc-re oluşur.

➜ Mitoz kromozom sayısını değiştirmezken mayoz sonucu oluşan hücrelerde yarıya iner.

➜ Mitozda kromozom yapısı değişmezken mayoz-da değişebilir. (Cross–over ile)

➜ Mayozda sinapsis, tetrat, cross–over ve homolog kromozom ayrılması olurken mitozda olmaz.

➜ Mitoz ile vücut hücrelerinden vücut hücreleri, mayoz ile üreme ana hücrelerinden gametler meydana gelir.

A

C

C

B

C

B

A

video

soru

34


1. Mayoz hücre bölünmesi ile ilgili,

I. Diploit olan bütün hücrelerde gerçekleşir.

II. Canlılarda çeşitliliği sağlar.

III. Üreme hücrelerinin oluşumunu sağlar.




2. 1

2

3

5 6 7 8

4

Yukarıdaki şema mayoz hücre bölünmesini göster-mektedir.

Buna göre,

I. 1 nolu hücredeki DNA miktarı, 3 nolu hücrede-ki DNA miktarı ile aynıdır.

II. 2 nolu hücredeki DNA miktarı; 5, 6, 7 ve 8 nolu hücrelerdeki DNA ların toplamı kadar-dır.

III. 4 nolu hücredeki kromozom takım sayısı, 6 nolu hücredeki kromozom takım sayısına eşittir.

IV. 3 nolu hücredeki kromozom takım sayısı, 7 nolu hücredeki kromozom takım sayısının iki katıdır.


A) Yalnız IV B) I ve II C) II ve III


3. Aşağıdaki şekillerden hangisi 2n = 6 kromozomlu bir hücrenin mayoz bölünmesine ait metafaz I ev-resini gösterir?

A) B)

D) E)

C)

4. Cross-over olayı ile ilgili,

I. Mayoz hücre bölünmesinin profaz I evresinde gerçekleşir.

II. Homolog kromozomların kardeş olmayan kro-matitleri arasındaki gen değişimidir.

III. İlgili gendeki nükleotitlerin dizilişinde değişme meydana gelmez.




5. Zigotu 20 kromozomlu olan bir canlı türünde,

I. sperm hücresinin kromozom sayısı,

II. yumurta hücresinin kromozom sayısı,

III. mayoz bölünmede oluşan tetrat sayısı,

IV. vücut hücresinin kromozom sayısı

aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiş-tir?

I II III IV

A) 20 10 10 20

B) 10 20 20 20

C) 10 10 20 20

D) 10 10 10 20

E) 20 20 10 10

35

ÜREME

6. Bir hücrenin bölünmesi sırasında,

I. DNA nın eşlenmesi,

II. homolog kromozomların, karşılıklı olarak hüc-renin ekvator düzleminde dizilmesi,

III. sentromerlerin bölünmesi,

IV. iğ ipliklerinin oluşması

olaylarından hangilerinin gerçekleşmesi o hücre-nin mayoz bölünme geçirdiğini gösterir?

A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III

D) III ve IV E) I, III ve IV

7. Mitoz hücre bölünmesinde meydana gelen,

I. sentriollerin eşlenmesi,

II. DNA nın eşlenmesi,

III. kromatitlerin ayrılması

olaylarından hangileri mayoz I de gerçekleşmez?



8. Mayoz bölünmede aşağıdakilerden hangisi en son gerçekleşir?

A) Sinapsis oluşumu

B) Kromozomların eşlenmesi

C) Homolog kromozom ayrılması

D) n kromozomlu iki hücre oluşumu

E) Kromatitlerin ayrılması

9. Aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi hücre-nin mayoz bölünme geçirdiğine kanıt olarak gös-terilemez?

A) Bölünme sonucu tek bir hücreden dört ayrı hüc-re oluşması

B) Sentromerlerin yarılması

C) Homolog kromozomların hücrenin zıt kutupla-rına çekilmesi

D) Bölünme sonucu kromozom sayısının yarıya in-mesi

E) Homolog kromozomların kardeş olmayan kro-matitleri arasında parça değişiminin olması

10. Hücre bölünmesiyle meydana gelen,

I. diploit bir hücreden diploit hücre oluşması,

II. haploit bir hücreden haploit hücre oluşması,

III. diploit bir hücreden haploit hücre oluşması

olayları mitoz, mayoz I ve mayoz II bölünmelerinin hangisinde gerçekleşir?

Mitoz Mayoz I Mayoz II

A) I - II II III

B) I - III I II

C) II - III II I - III

D) I - II III II

E) I - II - III I - II I - II

11.

I II III IV

Yukarıda evrelerinden bazıları gösterilen hücre bölünmesinin gerçekleştiği canlıyla ilgili;

I. Gametlerinde 4 kromozom bulunur.

II. Otozom kromozom sayısı 6 dır.

III. Üreme hücrelerinde kromozom formülü

n = 4 + XX olabilir.

IV. Eşeysel olgunluğa ulaşmış bir bireydir.


A) I ve II B) I ve III C) I, II ve III

D) I, II ve IV E) II, III ve IV

12. Bir canlı türünde mayoz bölünme geçiren hücrele-rin metafaz I evresinde 80 kromatit gözlenmiştir.

Buna göre bu canlı türünün,

I. vücut hücrelerindeki kromozom sayısı

II. profaz I evresinde tetrat sayısı

III. metafaz II evresinde kromatit sayısı

IV. eşey hücrelerindeki kromozom sayısı

aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiş-tir?

I II III IV

A) 20 20 20 40

B) 40 20 80 40

C) 40 20 40 20

D) 80 40 20 20

E) 20 10 20 10

36


1. Mayoz bölünmenin profaz I safhasında,

I. tetrat,

II. kromozom,

III. kromatit

sayılarından hangilerinin tek başına bilinmesi ma-yoz bölünme sonucu oluşacak bir hücrenin kromo-zom sayısının bilinmesini de sağlar?



2. I. Homolog kromozomların kardeş olmayan kro-matitleri arasında parça alışverişinin yapılması

II. İğ ipliklerinin oluşturulması

III. Çekirdek zarı ve çekirdekçiğin erimesi

Yukarıdaki olaylardan hangileri mayoz bölünme-nin profaz - I evresinde her zaman gerçekleşir?



3. Mayoz bölünmede haploid hücrelerin oluşmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) İnterfada DNA nın işlenmesi

B) Profaz I de görülen cross-over

C) Anafaz I de görülen homolog kromozom ayrıl-ması

D) Anafaz II de görülen kromatit ayrılması

E) Sitokinez olayı

4. Mayoz bölünmesinin metafaz - I evresindeki kro-mozom sayısı 50 olan bir hücrenin profaz - I ev-resindeki kromatit ve tetrat sayısı aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

Kromatit sayısı Tetrat sayısı

A) 100 50

B) 200 100

C) 100 25

D) 50 25

E) 25 100

5. Mayoz bölünmenin,

I. profaz - I,

II. metafaz - II,

III. anafaz - I,

IV. telofaz - II

evrelerinin hangilerinde kalıtsal çeşitliliği sağlayan cross-over ve homolog kromozomların bağımsız ayrılması olayları gerçekleşir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IV

D) I, II ve III E) II, III ve IV

6. Kromozom sayısı 2n = 26 olan bir canlının annesin-den aldığı gonozom ve babasından aldığı otozom sayısı ne olmalıdır?

A) 2 - 13 B) 13 - 13 C) 1 - 13

D) 1 - 12 E) 2 - 11

7. Mayoz bölünmenin mayoz - II evresinde hücreler DNA eşlenmesi olmaksızın bölünür. Bununla birlik-te haploit hücrelerden yine haploit hücreler oluşur.

Aşağıdakilerden hangisi bu durumu sağlar?

A) Hücrelerin küçük olması

B) DNA moleküllerinin tam ve eşit olarak paylaşıl-ması

C) Kromozomların çift kromatitli olması

D) Hücrelerin büyük olması

E) Kromozomların kısa ve kalın olması

8. Aşağıda mayoz bölünme geçiren bir hücrenin DNA miktarındaki değişim gösterilmektedir.

DNA miktarı

8.10–10 mg

4.10–10 mg

2.10–10 mg

I II III IV V

Buna göre, hangi numara ile gösterilen aşamalar-da karyokinez gerçekleşmektedir?

A) I ve II B) I ve III C) III ve V

D) IV ve V E) II ve IV

37

ÜREME

9. Aşağıdakilerden hangisi mayoz - I ve mayoz - II hücre bölünmelerinde ortak olarak gerçekleşen olaylardan biri değildir?

A) Kalıtsal maddenin hücrenin ekvator düzlemine dizilmesi

B) Sitoplazma bölünmesi

C) DNA nın eşlenmesi

D) Çekirdek zarının erimesi

E) İğ ipliklerinin oluşması

10. Şekillerden hangisi 4 kromozomlu bir hücrenin mayoz bölünmesine ait olamaz?

A)

D)

B) C)

E)

11. Bir hücrenin, mayoz bölünme geçirmekte olduğu-na aşağıdakilerden hangisi kesin kanıt sağlar?

A) DNA nın kendini eşlemesi

b) Bölünme geçiren hücrenin 2n kromozomlu ol-ması

C) Kardeş kromatitlerin zıt kutuplara çekilmesi

D) Homolog kromozom çiftlerinin ayrılarak zıt ku-tuplara gitmesi

E) Kardeş kromatitlere iğ ipliklerinin bağlanması

12. Aşağıda mayoz bölünme sırasında gerçekleşen ba-zı olaylar verilmiştir.

I. Homolog kromozomların kardeş olmayan kro-matitleri arasında parça alışverişi

II. Kardeş kromatitlerin hücrenin zıt kutuplarına çekilmesi

III. Homolog kromozom çiftlerinin hücrenin ekva-tor düzlemine dizilmesi

Bu olayların gerçekleştiği evreler aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

I II III

A) Profaz - I Anafaz - I Metafaz - II

B) İnterfaz Telofaz - II Anafaz - I

C) Profaz - II Metafaz - I Telofaz - I

D) Anafaz - I İnterfaz Profaz - I

E) Profaz - I Anafaz - II Metafaz - I

13. Bazı canlılarda meydana gelen;

I. Sporofitten spor oluşumu

II. Bakteride endospor oluşumu

III. Gametofitten gamet oluşumu

IV. Erkek arıda sperm oluşumu

olaylarından hangilerinde kros-over ile genetik çeşitlilik meydana gelebilir?



14. Aşağıdakilerden hangisi mayoz bölünme ile mitoz bölünme arasındaki farklardan biri değildir?

A) DNA eşlenmesi

B) Kromozom sayısının değişmesi

C) Cross-overin gerçekleşmesi

D) Kromozom yapısının değişmemesi

E) Homolog kromozomların ekvator düzleminde karşılıklı dizilmesi

139 141

İzogami

➜ Şekil ve büyüklükleri aynı olan gametlerin birleş-mesi ile gerçekleşen eşeyli üreme şeklidir.

➜ Gametlerin her ikisi de kamçılı ve hareketlidir.

➜ Spirogyra, ulothriks, chlamydomonas gibi yeşil alglerin üremesi örnektir.

İzogami Anizogami Oogami

Heterogami

➜ Üremeye katılan gametler şekil ve büyüklük bakımından farklıdır.

a. Anizogami

➜ Yumurta ve spermin büyüklük farkı azdır.

➜ Bazı alg ve mantarlarda, karayosunu ve eğrelti otunda görülür.

b. Oogami

➜ Yumurta ve spermin büyüklük farkı fazladır.

➜ Çiçekli bitkilerde, hayvanların çoğunda ve insan-da görülür.

Eşeyli Üreme

Eşeyli Üreme

Üreme ana hücrelerinden mayoz bölünme sonucu oluşan hücrelere gamet denir. Gametlerin birleşmesine döllenme , döllenme sonucu oluşan hücreye de zigot denir. Zigot mitoz bölünme ile gelişip yeni bir canlıyı oluşturur. Bu üre-me şekline eşeyli üreme denir.

Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenme dir.

Eşeyli Üremenin Özellikleri

➜ Dişi ve erkek özelliğinde iki ata bulunur.

➜ Gelişmiş yapılı bitki ve hayvanların tümünde ger-çekleşebildiği gibi eşeysiz üreyen bazı canlılarda görülür.

➜ Yavrular iki ataya ait yeni gen kombinasyonla- rına sahiptir. Bu nedenle oluşan yavrular hem birbirinden hem de atalarından farklı özelliklere sahip olur.

➜ Tür içi çeşitlilik sağlar, bunun sonucunda de- ğişen çevre koşullarına karşı daha iyi uyum sağ- layan yavrular oluşur. Bu nedenle eşeyli üreme eşeysiz üremeden üstündür.

Eşeyli üremenin temel özelliklerinden biri olan canlılarda çeşitliliğin artmasında gamet oluşu-mu, gametlerin yapısı ve döllenme gibi faktör-

ler etkilidir.

Eşeyli Üremenin Çeşitleri

Döllenmeye katılan gametlerin yapı ve şekillerine göre Özel eşeyli üreme tipleri

İzogami

Anizogami Oogami

Heterogami Partenogenez

Konjugasyon

Hermafroditizm

Metagenez

38

ÜREME

142 143

Konjugasyon

Aynı tür olan iki canlının bir araya gelerek oluştur-dukları sitoplazmik köprüden çekirdek , DNA veya gen aktarımı yapmalarına konjugasyon denir. Bakterilerde ve paramesyumlarda görülür.

Bakteri Konjugasyonu

➜ Bakterilerde normal DNA dan başka plazmit adı verilen küçük DNA halkası bulunur.

➜ Plazmitler antibiyotiklere karşı direnç geni taşır.

➜ İki bakteri pilus adı verilen yapı ile birbirine tutunur. Aralarında sitoplazmik köprü oluşur.

Bakteri konju-gasyonununmikroskop görüntüsü

➜ Plazmit veren bakteri F+ alan bakteri F– olarak adlandırılır.

➜ Plazmit alan bakteri yeni genetik özellikler ka-zanmış olur.

Ko

nju

gas

yon

köp

rüsü

F+

F+

F+

Bakteri kromozomu

Bakteri kromozomu

Bakteri konjugasyonu

a) Plazmitin bir bakteriden diğer bakteriye aktarılması

b) Plazmitin DNA ya gen aktarması

F plazmit

F+ etkeniF+

Bakteri konjugasyonunda mayoz bölünme, döllenme, birey sayısında artış olmaz. Tür içi çe-şitlilik sağladığı için eşeyli üreme kabul edilir.

Partenogenez

Döllenmemiş yumurtadan mitoz bölünme ile yeni bir canlı oluşmasına partenogenez denir. Örneğin Arılarda, su pirelerinde, karıncalarda, yaprak bitle-rinde ve bazı kelebeklerde görülür.

Doğal olarak partenogenetik gelişime uğrama-yan türlerin yumurtaları ortam suyunun

➜ pH

➜ Sıcaklık

➜ Tuzluluk derecesi

gibi değerleri değiştirilip veya yumurta mekanik, kimyasal olarak uyarılıp partenogenetik gelişime yönlendirilebilir. Buna deneysel partenogenez denir.

Örnek: Kurbağa yumurtalarının zarı iğne ile deli-necek olursa döllenmeden gelişerek yavru bireyi oluşturabilir.

Mayoz

Kraliçe arı(2n)

Yumurta hücresi(n)

İşçi arı(2n)

Zigot(2n)

Erkek arı(n)

Kraliçe arı(2n)

Larva

Mitoz

Mitoz

Mitoz

Sperm hücresi(n)

Erkek arı(n)

Döllenme

Polenler ilebeslenme

Arı sütü ilebeslenme

animasyon

39

40

11

Büyükçekirdek

Küçükçekirdek

1

2

3

45

6

7

8

9

10

144 146

Konjugasyon sırasında ikiparamesyum yan yana gelir.

Paramesyumların sitoplazaları kaynaşır, konjugasyon köprüsü kurulur. Bu arada her bir para-mesyumdaki küçük çekirdek, mayoz bölünme geçirir.

Mayoz sonucunda haploit kromozomlu 4 küçük çekirdek oluşur ve büyük çekirdek eriyerek kaybolur.

Daha sonra 3 haploit çekirdek de erir, kalan bir çekirdek ise mitoz bölünme geçirir.

Her paramesyum arka arkaya iki kez bölünmüş ve 4 yavru oluşturmuştur.

Hücre bölünürken küçük çekirdekler de bölünerek yavru hücrelere aktarılır.

Paramesyumlar haploit 2 çekirdeğin birer tanesini aralarında değişir.

Geçici olarak birbirine tutunan paramesyumlar ayrılır ve her biri için üreme olayları devam eder.

Ayrılan her paramesyumdaki diploit çekirdekler arka arkaya 3 defa mitoz geçirir ve bunun sonucunda 8 diploit küçük çekirdek oluşur.

Hücrenin sahip olduğu çekirdek ve karşı bireyden gelen çekirdek kaynaşır. Sonuçta her iki hücrede de diploit çekirdekler oluşur. Böylece her iki paramesyum birbirinin kromozomlarına sahip olur.

Oluşan çekirdeklerden üçü eriyerek kaybolur. Bu çekir-deklerden dördü büyüyerek büyük çekirdeğin özelliğini kazanır. Bunlar yavru hücre-lere paylaştırılır. Biri ise küçük çekirdek olarak kalır.

Örnek 12

Spor Zigot Gamet Somatikhücre1

5 6

8

7

2 3 4

Sperm anahücresi Kraliçe arı

Erkek arı

II. Oosit

a) Diploid kromozomlu hücreler ve canlılar hangi nu-maralar ile gösterilmiştir?

b) Monoploid kromozomlu hücreler ve canlılar hangi numaralar ile gösterilmiştir?

c) Bölünerek kendisinden farklı genetik yapıda hü-reler oluşturabilecek yapılar hangi numaralar ile gösterilmiştir?

d) Mitoz bölünme yapabilen hücreler ve canlılar han-gi numaralar ile gösterilmiştir?

Çözüm 12a) 2, 4, 5, 6 b) 1, 3, 7, 8

c) 5, 6 d) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8

etkinlik

A B

Eşeysizüreme

Eşeyliüreme

C

Aşağıdaki cümlelerin doğru karşılığını şemadan ya-rarlanarak bulunuz.

• Çeşitlerindenbiri sporlanmadır.

• Kalıtsalçeşitliliğeolanaksağlar.

• Kromozomsayısınınsabitkalmasınısağlar.

• Paramesyumdakonjugasyonlagerçekleşir.

• Bireysayısınınartmasınısağlar.

• Değişkençevrekoşullarınauyumsağlar.

• Çeşitlerindenbiriheterogamidir.

A

B

C

B

C

B

B

ÜREME

41

147 150

Örnek 13Bakteri ve paramesyum konjugasyonunu karşılaştırı-nız.

Çözüm 13Bakteri

• Mayozyok.

• Döllenmeyok.

• Bireysayısıartmaz.

• DNAaktarımıvar.

• Çeşitlilikolur.

Paramesyum

• Mayozvar.

• Döllenmevar.

• Bireysayısıartar.

• Çekirdekaktarımıvar.

• Çeşitlilikolur.

Örnek 14

Yumurta (n) Sperm (n)

Kraliçe arı (2n) Erkek arı (n)

Erkek arı (n)Dişi arı (2n)

Arı sütü ile beslenme Polen ile beslenme

I II

V VI

III IV

Numaralı yerlere hangi kelimeler yazılmalıdır?

Çözüm 14 I. Mayoz

II. Mitoz

III. Mitoz

IV. Döllenme

V. Kraliçe arı

VI. İşçi arı

Hermafroditizm

Bir çok bitki türünde ve omurgasız hayvanların bazı gruplarında hem erkek hem de dişi organ aynı bireyde bulunur. Bu durumdaki bitkilere erselik , hayvanlara ise hermafrodit adı verilir. Bireyin kendi kendini döllemesi sonucu yavru meydana getirmesine hermafroditizm denir. Hermafrodit bireyler gametleri mayozla oluşturduğu için oluşan yavru ataya benzemez.

Metagenez

Toprak solucanları, hermafroditolarak üreyebilir.

Eşeysiz ve eşeyli üre-menin birbirini takip etmesi sonucu yavru meydana gelmesi şeklindeki üremedir. Plazmodyumda, mantarlarda, bazı omurgasızlarda (de-niz anası) ve bütün çiçeksiz bitkilerde görülür.

Eşeysiz Üreme

➜ Mitoz hücre bölünmesine dayanır. ➜ Gamet adı verilen özel hücreler yoktur. ➜ Oluşan yavrular kalıtsal açıdan ata ile aynıdır.

➜ Çeşitlilik yoktur. ➜ Oluşan bireylerin değişen çevre koşullarına uyu-

mu aynıdır.

Eşeyli Üreme

➜ Mayoz hücre bölünmesine dayanır. ➜ Gamet adı verilen özel üreme hücreleri vardır.

➜ Oluşan yavruların kalıtsal özellikleri birbirlerin-den ve ata canlıdan farklıdır.

➜ Çeşitlilik vardır. ➜ Oluşan bireylerin değişen çevre şartlarına uyumu

farklıdır.

Hermafrodit birey kalıtsal çeşitliliği artırmak için gametleri farklı zamanlarda oluşturarak kendi kendini döllemeyi önler.

etkinlik

42


1. Kraliçe arı

Yumurta hücresi

Arı sütüile beslenme

Kraliçe arı(a)

İşçi arı(b)

Çiçek tozuile beslenme

Sperm hücresi

1 2

3

Erkek arı (d)

Erkek arı (c) Zigot

Yukarıdaki şema arıların hayat döngüsünü göster-mektedir.

Buna göre,

I. a ve b canlıları farklı kalıtsal yapıdadır.

II. 2. ve 3. olaylar çeşitliliğin oluşumunu sağlar.

III. c ve d canlıları aynı kalıtsal yapıdadır.




2. Metagenez ile üreme;

I. Eğrelti otu

II. Sölenterler

III. Plazmodyum

IV. Tohumlu bitkiler

canlı gruplarından hangilerinde görülmez?

A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve II

D) I, II ve IV E) II, III ve IV

3. Oogamiyle ilgili,

I. Yumurta kamçılı, sperm kamçısızdır.

II. Dişi ve erkek gametler aynı büyüklüktedir.

III. Yumurta sperme göre daha fazla sitoplazma ve besine sahiptir.


A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III


4. Aşağıda canlılarda görülen bazı üreme şekilleri verilmiştir.

I. Döllenmemiş karınca yumurtasından erkek ka-rıncanın oluşması

II. Hidranın tomurcuklanmasıyla yeni hidraların oluşması

III. Deniz yıldızının koparılan parçalarının her bi-rinden yeni deniz yıldızlarının oluşması

Bu üreme olaylarından hangilerinin sonucunda oluşan yavruların değişen çevre şartlarına uyum gücü ata bireyden farklıdır?



5. Arılarda,

– Kraliçe arı 2n (diploit) kromozomludur. Doğur-gandır.

– İşçi arı 2n (diploit) kromozomlu ve dişidir. Kısır-dır.

– Erkek arı n (haploit) kromozomludur.

Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi doğru-dur?

A) Bir kraliçe arının oluşturduğu erkek arıların tü-mü aynı kalıtsal yapıdadır.

B) Erkek arılar döllenmiş yumurtanın mitoz bölün-me geçirmesiyle oluşur.

C) Kraliçe arı gametlerini mayoz bölünme ile oluş-turur.

D) Erkek arı spermleri mayoz bölünme ile oluştu-rur.

E) İşçi arılar döllenme sonucu oluşan zigotun ma-yoz bölünme geçirmesiyle oluşur.

6. Eşeyli ve eşeysiz üreme ile ilgili,

I. Eşeyli üreme, üreme hücreleri ile gerçekleşir-ken eşeysiz üreme, vücut hücreleri ile gerçek-leşir.

II. Eşeyli üremede haploit hücrelerden haplo-it hücreler oluşurken eşeysiz üremede diploit hücrelerden diploit hücreler oluşur.

III. Eşeyli üremede kalıtsal yapısı aynı bireyler olu-şurken eşeysiz üremede kalıtsal yapısı farklı olan bireyler oluşur.

karşılaştırmalarından hangileri doğrudur?



43

ÜREME

7. Aşağıdaki şekilde bakterilerde gerçekleşen konju-gasyon olayı özetlenmiştir.

Bakteri kromozomu

Kanjugasyon köprüsü

Bakteri kromozomuF plazmit

F+ F

+

F+

Buna göre, bakteri konjugasyonu,

I. kaltsal çeşitliliği sağlama,

II. kromozom sayısını yarıya indirme,

III. birey sayısını artırma

olaylarından hangilerini gerçekleştirir?



8. Şekil ve büyüklük bakımından birbirine benzeyen, her ikisi de hareketli olan gametlerin katılımıyla gerçekleşen üreme şekli aşağıdakilerden hangisi-dir?

A) Metagenez

B) İzogami

C) Heterogami

D) Konjugasyon

E) Hermafroditizm

9. Paramesyumlarda gerçekleşen konjugasyonda,

I. iki paramesyumun yan yana gelerek sitoplaz-malarını kaynaştırması,

II. iki paramesyumun aralarında haploit birer çe-kirdeği değiştirmesi,

III. her bir paramesyumdaki diploit küçük çekirde-ğin mayoz bölünme geçirerek dört haploit çe-kirdek oluşturması,

IV. her bir paramesyumda dört haploit çekirdek-ten üçünün erimesi

olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerin han-gisinde doğru olarak verilmiştir?

A) I, II, III, IV B) I, III, II, IV C) I, III, IV, II

D) II, I, III, IV E) III, I, IV, II

10. Bir hücreli canlı türlerinin üremesi,

I. partenogenez,

II. tomurcuklanma,

III. konjugasyon,

IV. bölünme

yöntemlerinin hangileriyle sağlanabilir?

A) I ve II B) II ve III C) III ve IV

D) I, II ve III E) II, III ve IV

11. Eşeyli üremenin türün değişen ortam koşullarına uyma şansını artırmasında,

I. gametlerin mayoz bölünme sonucunda oluş-ması,

II. gamet oluşumu sırasında cross-over olayının meydana gelmesi,

III. döllenme ile farklı kalıtsal yapıya sahip zigotla-rın oluşması

olaylarından hangileri etkilidir?



12. Aşağıdakilerden hangisi eşeyli ve eşeysiz üreme-nin ortak özelliklerinden biri değildir?

A) Hücre bölünmesi

B) Kalıtsal çeşitliliğin sağlanması

C) Türe özgü özelliklerin yeni nesillere aktarılması

D) Birey sayısının artması

E) Tür içi kromozom sayısının sabit kalması

44


1. I. Eğrelti otunun sporları

II. Erkek arının sperm hücresi

III. Kraliçe arının yumurta hücresi

IV. Dişi maymunun yumurta hücresi

Yukarıdaki yapılardan hangileri döllenmeye katı-lır?

A) I ve II B) II ve III C) II ve IV

D) I, II, IV E) II, III, IV

2. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların, eşeysiz üremeyle oluşan canlılara göre değişen ortam koşullarına uyum yetenekleri daha fazladır.

Bu durumun ortaya çıkmasında eşeyli üremenin;

I. Çok sayıda birey oluşturması

II. Farklı genetik yapıda bireyler oluşturması

III. Kısa sürede tamamlanması

özelliklerinden hangileri etkili olmuştur?



3. I. Anizogami

II. Partenogenez

III. Sporlanma

IV. Konjugasyon

Yukarıda verilen üreme yöntemlerinden hangile-rinde gametlerin birleşmesi gerçekleşmez?

A) Yalnız I B) II ve III C) I ve IV

D) II, III ve IV E) I, III ve IV

4. Konjugasyonla üreyen canlılarda,

I. Döllenme

II. Mayoz bölünme

III. Kalıtsal çeşitlilik oluşturma

olaylarından hangileri ortak olarak gerçekleşir?



5. Aşağıda verilen üreme olaylarından hangisinin canlıların evrimleşmesine katkısı vardır?

A) Çilek bitkisinin stolonlarından yeni sürgünlerin gelişmesi

B) Gözyaşı bitkisinin yapraklarından toprağa dü-şen yaprakcıkların yeni bir bitki oluşturması

C) Karıncalarda yumurtanın döllenmeden geliş-mesiyle erkek birey oluşumu

D) Deniz yıldızının kopan kolundan yeni bir deniz yıldızı oluşumu

E) Amipin ikiye bölünmesi

6. Toprak solucanı ve bezelye bitkisi hermafrodit (er-selik) özelliktedirler.

Bu canlılar;

I. Mayoz bölünme

II. Mitoz bölünme

III. Döllenme

olaylarından hangilerini ortak olarak gerçekleşti-rir?

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III


7. Paramesyumda meydana gelen konjugasyonda,

I. Küçük çekirdeklerin mayoz bölünme geçirmesi

II. Küçük çekirdeklerin büyüyerek büyük çekirdek özelliği kazanması

III. Diploit çekirdeğin arka arkaya üç mitoz geçir-mesi

olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerin han-gisinde doğru verilmiştir?

A) I, II, III, IV B) I, III, IV, II

C) II, I, IV, III D) III, I, II, IV

E) III, IV, II, I

ÜREME

45

8. Oogenez ve spermatogenez olayları sırasında aşa-ğıdaki yapılardan hangileri ortak olarak meydana gelir?

A) İkincil oosit

B) Birincil spermatosit

C) Kutup hücresi

D) n kromozomlu gamet

E) Ootit hücresi

9. Spermatogenez ve oogenez olaylarında;

I. Hücrelerin bölünme şekli

II. Oluşan olgun gamet sayısı

III. Gametlerin kromozom sayısı

IV. Gametlerin büyüklükleri

gibi durumların hangileri farklılık gösterir?

A) Yalnız I B) I ve III C) II ve IV

D) II, III, IV E) I, II, IV

10. Çeşitli canlılarda gerçekleşen üreme şekillerinden,

I. hermafrodit bir canlının oluşturduğu sperm ve yumurtanın döllenmesi

II. Bir bitkinin doku kültürü ile çoğaltılması

III. Ayrı eşeyli iki canlının oluşturduğu gametlerin döllenmesi

sonucu meydana gelen bireylerde kalıtsal çeşitli-liğin çok olandan az olana doğru sıralanışı hangi seçenekte verilmiştir?

A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III

D) III, I, II E) III, II, I

11. Paramesyumdaki eşeyli üreme ile ilgili;

I. Üremeyi büyük çekirdek sağlar.

II. Kalıtsal bilgi aktarımını göçücü çekirdekler sağ-lar.

III. Üreme sonunda dört yavru hücre oluşur.

IV. Üreme sonucu oluşan hücreler ata bireylerden farklı özelliklere sahiptir.

açıklamalarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız IV B) I ve IV C) II ve III

D) II ve IV E) I, II, III ve IV

12. Kromozom sayısı

OlaylarI

2n

n

II III IV V

Bir canlının üreme gelişme evrelerindeki kromo-zom durumunu gösteren yukarıdaki grafikte veri-len IV. olay ile ilgili;

I. Gametlerin oluşmasını sağlar.

II. Kros-over’in gerçekleştiği evredir.

III. Tetrat oluşumunu sağlar.

IV. Zigot oluşmasını sağlar.


A) Yalnız I B) Yalnız III C) Yalnız IV

D) I ve IV E) II ve III

13. 2n = 46 kromozomlu bir memeli türünün üremesi sırasında meydana gelen mayoz, döllenme ve ge-lişim olaylarının gerçekleşmesine bağlı olarak kro-mozom sayısında meydana gelen değişim aşağıda-ki grafiklerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

Kromozom sayısı

Kromozom sayısı

Kromozom sayısı

Kromozom sayısı

Kromozom sayısı

Olaylar

Olaylar

Olaylar

Olaylar

Olaylar

May

oz

May

oz

May

oz

May

oz

May

oz

Dö

llen

me

Dö

llen

me

Dö

llen

me

Dö

llen

me

Dö

llen

me

Gel

işm

eG

eliş

me

Gel

işm

eG

eliş

me

Gel

işm

e

92

92

92

92

92

23

23

23

23

23

A)

C)

B)

D)

E)

46

46

46

46

46

46

Erkek Üreme Sistemini Kontrol Eden Hormonlar

Üreme sisteminin normal olarak çalışması hipotalamus , hipofiz bezi ve testislerdeki leyding hücre-lerinde salgılanan hormonlarla düzenlenir.

Hipotalamus

Hipofiz Bezi

RF

Folikül Uyarıcı Hormon (FSH)

➜ Seminifer tüpçüklerinin gelişmesini sağlar.

➜ Spermatogenezi başlatır.

Luteinleştirici Hormon (LH)

➜ Testislerin leyding hücrelerini uyarır.

➜ Leyding hücrelerinden testosteron hormonu salgılanır.

Testosteron Hormonu ⇒ Spermatogenezin tamamlanmasını sağlar. Sesin kalınlaşması, sakal, bıyık çıkması vb. ikincil eşeysel karakterlerin ortaya çıkmasını sağlar.

176 177

A) Erkek Üreme Sistemi

Bu sistem; Testisler

Epididimis

Vas deferans

Üretra

Yardımcı bezler

Penis

kısımlarından oluşur.

Erkek üreme sistemi

Prostat bezi

İdrar kesesi

Vas deferansÜretra

TestisPenis

➜ Testisler ⇒ Bir çift olup çok sayıda seminifer tüp-çükleri içerir. Seminifer tüpçüklerinde mayozla spermler oluşur.

➜ Epididimis ⇒ Oluşan spermler epididimise gelerek hareket ve döllenme yeteneği kazanarak olgunlaşır.

➜ Vas deferans ⇒ Sperm kanalı da denir. Spermler burada döllenme yeteneğini kaybetmeden 42 gün kalabilir. Dış idrar kanalı (üretra) ile birleşir.

➜ Üretra ⇒ Başlangıç kısmı idrar kesesine, son kıs-mı sperm kanalına bağlı idrar kanalıdır.

➜ Yardımcı Bezler (Prostat, seminal, cowper bezi) ⇒ Seminal sıvı üreterek spermlerin kolay hareket etmesini sağlarlar. Prostat ayrıca gerektiğinde spermin, gerektiğinde de idrarın geçmesini sağ- layan kapı görevi yapar.

Sperm ve seminal sıvının karışımına semen de-nir. 1 ml semen içinde yaklaşık 50 – 150 milyon arası sperm bulunur.

İnsanda Üreme Sistemi

ÜREME

47

178 179

Dişi Üreme Sistemini Kontrol Eden Hormonlar

Dişi üreme sisteminin normal olarak çalışması hor-manlarla denetlenir. Denetlemenin sıralaması,

➜ Hipotalamus,

➜ Hipofiz,

➜ Ovaryum,

➜ Uterus

şeklindedir.

Hipotalamus ve hipofiz denetiminde gerçekleşen; ovaryumda ve buna bağlı uterusta meydana gelen periyodik değişikliklere menstrual döngü denir. Yaklaşık 28 gün süren bu döngü dört evreden oluşur.

A) Folikül Evresi ⇒ Yumurtalıklardaki foliküller- den birinin ve içindeki yumurtanın olgunlaştığı evredir.

Hipofizin salgıladığı FSH (Folikül uyarıcı hormon) kan yoluyla ovaryuma gelerek,

➜ Ovaryumların birinde bir folikülün gelişmesini

➜ Gelişen folikülde mayoz ile bir yumurta hücresi- nin oluşumunun başlatılmasını

➜ Gelişen folikülün bazı hücrelerinden östrojen hormonu salgılanmasını uyarır.

Olgunlaşan folikülden salgılanan östrojen hormonu kan yoluyla uterusa gelerek,

➜ Olası embriyo için uterusun hazırlanmasını sağ- lar.

➜ Uterus büyür, bol kan ile dolar, yumuşak bir yapı kazanır.

Olgunlaşmışfolikül

Genç folikül

Korpus luteum

Folikülün gelişim evreleri

Yumurta

Ovulasyon

B) Dişi Üreme Sistemi

Bu sistem; Ovaryumlar

Fallopi tüpü

Uterus

Vajina

olmak üzere dört kısımda incelenir.

Fallopi tüpü

Kirpikli huni

Vajina

Ovaryum (yumurtalık)

Endometrium(Rahim içi tabakası)

Serviks(Rahim ağzı) Uterus (Rahim)

Dişi üreme sistemi

➜ Ovaryumlar ⇒ Bir çift olup çok sayıda folikül kesesi bulundurur. Folikül içinde mayoz ile yumurta hücresi oluşur.

➜ Fallopi tüpü ⇒ Bir ucu karın boşluğunda serbest diğer ucu uterusa bağlı sağ–sollu iki kanaldır. İç yüzeyindeki sillerin hareketi ile yumurtayı uteru-sa iter. Döllenmenin gerçekleştiği yerdir.

➜ Uterus ⇒ Kalın çeperleri düz kaslardan yapılmış büyüyüp genişleyebilen bir organdır. İç yüzeyi bol kan damarlı endometriyum denilen tabaka ile kaplıdır. Eğer yumurta döllenmiş ise uterusa yerleşerek gelişir.

➜ Vajina ⇒ Spermlerin dişi vücuduna bırakıldığı, adet kanının atıldığı, doğumun gerçekleştiği kanal.

Dişilerde üreme sistemi ile boşaltım sistemi ara-sında bağlantı yoktur.

48

180 182

B) Ovulasyon Evresi ⇒ Kanda östrojen miktarının artmasıyla hipofiz bezi FSH’ı azaltarak yerine LH salgılamaya başlar. (Feedback - geri bildirim)

Hipofiz bezinin salgıladığı LH (Luteinleştirici Hor-mon) kan yoluyla ovaryuma gelerek;

➜ Olgunlaşan folikülün yırtılarak içindeki yumurta-nın serbest kalmasını yani ovulasyonu

➜ Yırtılan folikülün korpus luteum denilen yağsı, sarı bir cisme dönüşmesini sağlar.

Korpus luteum az miktarda östrojen çok miktarda progesteron salgılamaya başlar. Progesteron hormo-nu kan yoluyla uterusa gelerek;

➜ Embriyo için uterusun hazırlanması (kalınlaşma-sını ve süngerimsi bir yapı kazanmasını)

➜ Embriyonun uterusa tutunmasını sağlar.

Progestron miktarı gebeliğin ilk döneminde azalırsa; düşük, ileri dönemlerde azalırsa; er-ken doğum gerçekleşir.

C) Korpus Luteum Evresi ⇒ Fallop tüpüne geçen yumurta burada spermle karşılaşırsa döllenir. Döllenme olursa hipofiz bezi LH’ı azaltarak LTH salgılamaya başlar.

Hipofiz bezinin salgıladığı LTH (Luteotropin Hormon) = Prolaktin;

➜ Doğuma kadar karpus luteumun dolayısıyla pro-gesteron çıkışının devamını

➜ Süt bezlerinin gelişimi ve süt salgılanmasını

➜ Annelik iç güdüsünün oluşumunu sağlar.

4. günden sonrahücreli embriyo

5-6 gün sonrahücreli embriyo

Fallop tüpü

Ovulasyon

Uterus

D) Menstruasyon Evresi ⇒ Döllenme olmazsa ovulasyondan 10-14 gün sonra korpus luteum bozulur, progesteron azalır. Buna bağlı uterusun iç çeperi parçalanır. Döllenmemiş yumurta ve bir miktar kan ile birlikte dışarı atılır. 3-5 gün sürer.

Menstruasyon periyodu, ergin dişi gebe kalma-dığı sürece periyodik olarak devam eder.

video

HİPOTALAMUS

•Rahimdeyumuşakdoku oluşumu

• Döllenmişyumur-tanın yerleşmesi

•İççeperinparça-lanarak atılması

Östrojen

Progesteron

Östrojen ve progestero-

nun azalması

• Folikülolgunlaşması• Yumurtaoluşumu• Östrojensalgılanması

• Ovulasyon,• Korpusluteumoluşumu• Progesteronsalgılanması

• Korpusluteumunpro-gesteron salgılamasının devamı

•Korpusluteumunbozul-ması

FSH

LHve

FSH

LTHveLH

FSHveLH

HİPOFİZ

HİPOFİZ

HORMONLARI

Yu

mu

rtal

ıkta

olu

şan

değ

işik

likle

r

Rah

imd

e o

luşa

n d

eğiş

iklik

ler

• İççeperinkalın-laşması

• Kanvemukussalgısında artma

ÜREME

49

183 185

Farklı Döllenme Yöntemleri

a) Tüp Bebek Yöntemi (İnvitro Fertilizasyon)

Bu yöntemde yumurta ve spermin br tüp içeri- sinde döllenmesi sağlanmaktadır.

Bu yöntemin beş adımı vardır.

➜ Yumurtalıkta sağlıklı yumurta oluşumunu takip etmek.

➜ Yumurtaları toplamak.

➜ Spermleri güvenli bir şekilde saklamak.

➜ Laboratuar ortamında yumurta ve spermi birleştirmek.

➜ Embriyoyu rahme yerleştirmek.

b) İğneli Gebelik (Mikroenjeksiyon Yöntemi)

Sperm özel mikro aletler yardımıyla yumurtanın içerisine direkt olarak yerleştirilmektedir.

Döllenme

Menstruasyonda Hijyen

Menstruasyon içine beyin ve hormonların dahil olduğu karmaşık bir mekanizmanın ürünüdür. Er-genlik döneminde başlayıp 40–50 yaşlara kadar her ay tekrar eden bir olaydır. Günlük yapılan ağız, diş ve vücut temizliği kadar menstruasyon döneminde hijyen de çok önemlidir.

Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar

➜ Aids

➜ Hepatit C

➜ HPY

➜ Frengi

➜ Hepatit B

➜ Bel soğukluğu Adet

kanamasıProliferatif

FazSekretuar

FazGÜNLER 0 7 14 21 28

Endometrial(rahimdeki)değişiklikler

Vücut sıcaklığı

37.036.536.0

Folikülerdeğişim Foliküler faz Ovülasyon Luteal faz

LH

FSH

Hipofizdensalgılananhormonlar

Progesteron

Östrojen

Yumurtalıktansalgılananhormonlar

video video

50

186 187

Aile Planlamasının Önemi

Aile planlaması ailelerin;

➜ istedikleri sayıda

➜ istedikleri zaman ve aralıklarla

➜ bakabilecekleri kadar

çocuk sahibi olmalarıdır.

Amacı:

➜ Anne çocuk sağlığında oluşabilecek olumsuz etkileri önlemek.

➜ Gebelikten korunmanın modern ve tıbbi yolları-nı öğretmek.

➜ Sağlıklı çocukların yetişmesini sağlamak.

➜ Doğurganlık çağındaki bireyleri üreme ile ilgili konularda bilgilendirmek.

➜ Çocuğu olmayan ailelerin tıbbi imkanlardan yararlanmalarını sağlamak.

➜ Nüfusun niteliğini iyileştirerek toplumun sağlıklı olmasını sağlamak.

etkinlik

Aşağıdaki ifadelerin karşılığı olan keli-meleri belirtiniz.

a) Rahim kaslarını uyararak doğumu başlatır.

b) Spermlerin döllenme yeteneği kazan-dığı yer.

c) Anne karnındaki embriyonun solu-num, boşaltım ve beslenmesini sağlar.

d) Embriyonun geliştiği yer.

e) Yumurtanın zarını eritecek enzim bulundurur.

f) Yumurtanın döllendiği yer.

g) Yumurta bırakımı.

ı) Hormonlarıyla üreme olaylarını denet-ler.

(Oksitosin)

(Epididimis)

(Plasenta)

(Uterus)

(Akrozom)

(Fallop tüpü)

(Ovulasyon)

(Hipofiz bezi)

Akrozom

Ovulasyon

Hipofiz bezi

Uterus

Oksitosin

Epididimis

Gastrulasyon

Blastula

Plasenta

Fallop tüpü

51


1. Erkek üreme sisteminde, spermler seminifer tüp-çüklerde üretildikten sonra hangi kısımda hareket ve döllenme özelliği kazanır?

A) Seminal kese

B) Prostat bezi

C) Epididimis

D) Üretra

E) Vas deferans (sperm kanalı)

2. I. Seminifer tüpçüklerin gelişmesini sağlar.

II. Spermatogenezi başlatır.

III. Testislerde salgılanır.

Erkek üreme sistemini kontrol eden FSH ile ilgili olarak yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur?



3. Erkek üreme sistemine etki eden,

I. testosteron,

II. FSH,

III. LH

hormonlarının,

a. ikincil eşeysel karakterlerin gelişmesi,

b. sperm üretimi,

c. testosteron salgılanması

görevleriyle eşleştirilmesi aşağıdakilerin hangisin-de doğru olarak verilmiştir?

I II III

A) a b c

B) a c b

C) b c a

D) c a b

E) c b a

4. İnsana ait dişi üreme sisteminde menstrüal döngü-nün başlangıcından döllenmeye kadar,

I. LH etkisi ile yumurtanın yumurta kanalına bıra-kılması,

II. folikül hücrelerinin östrojen salgılamaya başla-ması,

III. hipofizden FSH salgılanması

olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) I - II - III B) I - III - II C) II - I - III

D) II - III - I E) III - II - I

5. Uterusun;

– Büyümesi

– Kan ve mukus salgısında artma

– Süngerimsi bir yapı kazanması

Yukarıdaki değişikliklere neden olan hormon çifti aşağıdakilerden hangisidir?

A) Östrojen - FSH

B) LH - LTH

C) Östrojen - Progesteron

D) FSH - Oksitosin

E) Progesteron - Oksitosin

6. I. Üreme hücrelerinin oluşumu

II. Hormonların etkisiyle üreme hücrelerinin ol-gunlaşması

III. Zigot oluşumu

Yukarıda verilen olaylardan hangileri insanda hem erkek hem de dişi üreme sisteminde gerçekleşir?

A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III


52

7. Hipofizden salgılanan LH’nın erkek (I) ve dişi (II) üreme sistemlerindeki görevlerinin birey örneği aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiş-tir?

A) I → Spermatogenezin tamamlanmasını sağlar.

II → Foliküllerden östrojen salgılanmasını azal-tır.

B) I → Seminifer tüpçüklerin gelişmesini sağlar.

II → İkincil eşeysel özelliklerin gelişmesini sağ-lar.

C) I → Spermlerin olgunlaşmasını sağlar.

II → Foliküllerin gelişmesini sağlar.

D) I → Testosteron hormonu salgısını artırır.

II → Foliküllerden östrojen salgılanmasını uya-rır.

E) I → İkincil eşeysel özelliklerin gelişmesini sağlar.

II → Korpus luteumun devamını sağlar.

8. Dişi üreme sistemini kontrol eden bazı hormonlar aşağıda verilmiştir.

I. FSH

II. LTH

III. Östrojen

Bu hormonlardan hangileri erkek üreme sistemini de kontrol eder?



9. Uterusuna embriyo yerleşen bir dişi ile ilgili,

I. Progesteron hormonu salgısı artar.

II. Doğuma kadar menstrüasyon evresi gerçekleş-mez.

III. Korpus luteum bir süre bozulmaz.




10. Plasentalı memelilerde plasentanın başlıca görev-leri şunlardır:

– Embriyoya besin sağlar.

– Embriyoya oksijen sağlar.

– Embriyodaki metabolizma atıklarını uzaklaştı-rır.

Buna göre, plasentanın embriyo için, aşağıdakile-rin hangisinde verilen organların tümünün işlevle-rini yürüttüğü söylenebilir?

A) Mide, Akciğer, Karaciğer

B) Kalp, Akciğer, Böbrek

C) Bağırsak, Böbrek, Akciğer

D) Akciğer, Karaciğer, Kalp

E) Bağırsak, Karaciğer, Böbrek

11. Bir dişi memelide;

I. Döllenmenin gerçekleştiği

II. Embriyonun geliştiği

yapılar hangi seçenekte doğru verilmiştir?

I II

A) Vajina Yumurtalık

B) Fallop tüpü Yumurtalık

C) Vajina Uterus

D) Fallop tüpü Uterus

E) Yumurtalık Fallop tüpü

12. Plesantalı memelilerde embriyonun yerleşip gelişti-ği yer uterus adını alır.

Uterus ile ilgili;

I. Embriyonun gömülerek yerleştiği iç kısmına endometriyum denir.

II. Embriyodan gelişen yapılarla beraber plasenta oluşumuna katılır.

III. FSH salgılayarak ovaryumda yumurta oluşumu-nu başlatır.

şeklindeki yargılardan hangileri doğrudur?



53

200 203

ÜREME

b) Gastrulasyon ⇒ Blastulanın alt kısmındaki hücrelerin blastosöle doğru hareketiyle başlayan ve farklılaşmış iki veya üç tabakalı embriyonun oluşmasıyla sonuçlanan olaylara denir.

Sperm hücresi

Yumurta hücresi

Blastomerler

Ekdoderm

Endoderm

Mezenşimhücreleri

Blastula Gastrulabaşlangıcı

Embriyonik gelişim evreleri

Gastrula

Morula

Omurgalılarda notokord ve nöral tüp oluşumu ile organlaşma başlar. Notokord ilkel omurgayı, nöral tüp sinir sistemini oluşturur.

c) Organogenez ⇒ Emriyo tabakalarından doku ve organların oluşumuna denir.

Mezenşim hücreleri

Gastrula boşluğu

İlk ağız

Ektoderm

Mezoderm

Sölom

Gastrula boşluğu

İlk ağız

Çok hücreli oganizmalarda döllenmiş yumurtadan ergin birey oluncaya kadar meydana gelen olayların tümüne gelişme denir.

Gelişme üç temel olaya dayanır.

1. Hücre Bölünmesi ⇒ Zigot oluşumundan kısa bir süre sonra başlayan mitoz bölünmelerdir.

2. Büyüme ⇒ Canlı organizmayı oluşturan madde miktarındaki ve hücre sayısındaki artıştır.

3. Hücre Farklılaşması ⇒ Hücre bölünmesi devam ederken hücrelerin yeni yapısal ve işlevsel özel- likler kazanması olaylarıdır. Kas hücresi, sinir hücresi, kemik hücresi vb.

Embriyonal gelişme üç evrede tamamlanır.

a) Segmentasyon ⇒ Zigottan sonra başlayan çok hızlı mitoz bölünmelere denir.

Segmentasyon ile oluşan hücrelere blastomer denir.

Segmentasyon olay-

Morula

ları sonucu oluşan dut görünümlü hüc-reler topluluğuna morula adı verilir.

İçteki hücreler dışa doğru hareket eder ve tek sıra halinde dizilir. Ortada içi sıvı dolu bir boşluk oluşur. Bu boşluğa blastosöl embriyo-nun bu haline blastula denir.

Morula ve blastula evresindeki hücreler henüz farklılaşmadığından yapısal ve işlevsel özellik-leri aynıdır.

Büyüme ve Gelişme

54

204 205

İnsan Embriyosunun Gelişimi, Korunması ve Beslen-mesi

Embriyonun rahim içinde taşınması olayına gebelik denir. Zigot oluşumundan 24 saat sonra mitoz başlar. Fallop tüpündeki sillerin hareketiyle 3–4 gün içinde embriyo rahime ulaşır. Rahim içinde kalınlaşan do-kuya (endometriyum) gömülerek yerleşir. 2–4. hafta endometriyumdan beslenir. Gebeliğin 8–12. haftala-rında plasenta oluşumu başlar.

Plasenta Fetüs ve Plasenta

Plasenta oluşumuna; embriyodan oluşan yapılar ve annenin uterus dokusu katılır.

Plasenta anne ve embriyoya ait kan damarları içerir.

Görevi:

➜ Embriyoyu beslemek.

➜ Embriyo kanını karbondioksitten temizleyip oksijence zenginleştirmek.

➜ Embriyo kanını boşaltım artıklarından temizlemek.

• İlk üç aylık dönem vücut organlarının geliştiği dönemdir.

• 4. hafta kalp atımı başlar.

• 8. hafta sonunda ergin bireydeki yapılar oluşur.

Bu aşamadaki embriyoya fetüs denir.

• 3. ayın sonunda korpus luteum geriler, plasenta progesteron salgılamaya başlar.

Plasenta ve fetüs göbek bağı ile birbirine bağlıdır.

Göbekbağı; iki atardamar, bir toplardamar ve bunların etrafını saran jöle kıvamındaki özel bir maddeden oluşur.

Atardamar ile; CO2 ve artıkların fetüsten plasenta-ya geçişi sağlanır.

Toplardamar ile; Besin ve O2 nin plasentadan fetü-se geçişi sağlanır.

Plasentadaki madde alışverişleri difüzyon ve aktif taşıma ile olur.

Göbek bağıAnnenin toplardamarı

Embriyonunatardamarı

Anneninatardamarı

Embriyonun toplardamarı

Plasentanın Yapısı

Embriyo gelişimi

4. hafta Kalp gelişimi

12. hafta Kemik gelişimi

5. hafta Beyin gelişimi

5. hafta 10. hafta

video

ÜREME

55

206 209

Örnek 15 I. Vajina

II. Ovaryum

III. Fallop tüpü

IV. Uterus

İnsanda dişi bireyde oluşan yumurta döllenmeden dışarı atılıyorsa yukarıdaki yapılardan hangi sırada geçer?

Çözüm 15 II, III, IV, I

Örnek 16 1. Fallop tüpü 5. Uterus

2. Epididimis 6. Seminifer tüpleri

3. Vasdeferans 7. Protat bezi

4. Folikül kesesi 8. Korpusluteum

Yukarıdaki yapılardan hangileri dişi hangileri erkek üreme sistemine aittir?

Çözüm 16 Erkek üreme sistemi: 2, 3, 6, 7

Dişi üreme sistemi: 1, 4, 5, 8

Örnek 17Hücre sayısı daha fazla olmasına rağmen morula evre-sindeki embriyo zigottan daha hafiftir. Bunun nedeni nedir?

Çözüm 17 Bu evrede embriyo ile anne arasında bağlantı

kurulmamıştır. Dışarıdan besin alamayan embriyo mevcut besini tüketmekte, hücreler madde mikta-rını artırmadan zigotun stoplazmasını paylaşarak bölünmektedir.

5. 6. 7. aylarda rahim büyür, fetüs 30 cm olur. Son üç aylık dönemde yaklaşık 45 – 50 cm dir. Gebelik yaklaşık 40 hafta sürer. Gebeliğin son haftasın- da östrojen ve hipofizden salgılanan oksitosin hormonlarının artmasıyla rahim kasları uyarılır. Ra-him kaslarının güçlü kasılmasıyla doğum gerçekleşir.

Uterusta Gelişen Fetüs

Hamilelikte Bebeğin Gelişimini Olumsuz Etkileyen Faktörler

➜ Radyasyon

➜ İlaçlar

➜ Sigara, alkol, uyuşturucu gibi kimyasallar

➜ Virüslerin neden olduğu hastalıklar

➜ Folik asit yetersizliği

➜ Stres

Bebeğin anne karnında

Bebeğin ultrason görüntüsü

gelişiminin sağlıklı olup olmadığı ultra-son ve amniyo-sentez gibi yön-temler kullanılarak izlenebilir.

soru

56


1. Hayvanlarda gelişmenin ilk dönemlerinde, zigot-tan sonra başlayan çok hızlı mitoz bölünmelere segmentasyon denir.

Segmentasyon sırasında,

I. hücrelerin kromozom sayısının yarıya inmesi,

II. hücrelerin farklılaşması,

III. embriyo ağırlığının azalması,

IV. farklı kalıtsal yapıda hücrelerin oluşması


A) Yalnız III B) I ve II C) II ve III

D) III ve IV E) II, III ve IV

2. Hayvanlardaki embriyonal gelişmede görülen,

I. morula,

II. blastula,

III. gastrula

yapılarının oluşum sırası aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III

D) III, I, II E) III, II, I

3.

Zigot

I II III IV V

Yukarıda şematik olarak gösterilen omurgalı bir havanın embriyonik gelişim safhalarından hangi-lerinde hücrelerde farklılaşma görülmez?

A) Yalnız I B) II ve III C) I, II ve V

D) III, IV ve V E) I, II, III ve IV

4. İnsanda embriyo gelişimi sırasında,

I. DNA eşlenmesi

II. Solunum

III. Farklılaşma

olaylarından hangileri morula, blastula, gastrula evrelerinin tümünde görülür?



5. Plasentalı bir memelideki normal gelişme periyo-dunda, annenin kanındaki;

I. Alyuvar

II. Oksijen

III. Hemoglobin

IV. Glikoz

V. Su

moleküllerinden hangileri plasenta yoluyla embri-yonun kan dolaşımına katılır?

A) I ve II B) I, II ve III C) II, III ve IV

D) II, IV ve V E) II, III, IV ve V

6. Aşağıdaki hayvanların hangisinde embriyonun beslenmesi plesanta denilen yapıyla sağlanmaz?

A) Balina B) Yarasa C) Tavşan

D) Penguen E) At

7. İnsanın embriyonal gelişimi gözönüne alındığında,

I. İnce bağırsak

II. Kalp

III. Akciğer

organları hangi sıraya göre çalışmaya başlar?

A) I, Iı, III B) II, III, I C) III, II, I

D) II, I, III E) I, III, II

ÜREME

57

8. Yumurta

(II)

Morula(IV)

Blastula(V)

Gastrula(VI)

Sperm(I)

Zigot(III)

Yukarıda bir insan embriyosunun oluşum aşamala-rı özetlenmiştir.

Numaralanmış olaylarla ilgili aşağıdaki ifadeler-den hangisi söylenemez?

A) III numaralı yapının mitoz bölünmesiyle mey-dana gelen iki hücre ayrılırsa tek yumurta ikizi oluşur.

B) III numaralı yapıda meydana gelen mutasyon oğul döllere aktarılır.

C) IV numaralı yapı III numaralı yapıdan hafiftir.

D) VI numaralı yapıda hücreler farklılaşarak doku ve organları oluşturur.

E) III ve VI numaralı yapıların hüçreleri farklı kro-mozom sayısına sahiptir.

9. İnsanda anneden embriyoya besin ve O2 geçişin-de,

I. Göbek bağı toplardamarı

II. Plesantal boşluk

III. Uterus atardamarı

yapılarından hangileri görev alır?


D) I ve II E) I, II ve III

10. Yumurta

Blastomerler

1. Blastomer 2. Blastomer

Zigot

Yukarıdaki şemada verilen 1. ve 2. blastomerlerin gelişmesiyle oluşacak embriyolarda,

I. ağırlık,

II. genetik yapı,

III. cinsiyet

özelliklerinden hangileri kesinlikle aynıdır?



11. İnsanda gebeliğin dördüncü ayından sonra pro-gesteron yapımı azalan ve artan oluşumlar hangi-sinde doğru verilmiştir?

Progesteron yapımı Progesteron yapımı

azalan oluşum artan oluşum

A) Uterus Korpus luteum

B) Korpus luteum Plesanta

C) Plesanta Uterus

D) Uterus Hipofiz bezi

E) Hipofiz bezi Folikül kesesi

58

Benim Sayfam

Documents

01 ÜNİTE