05Furmankiewicz Krzyzanowski Relikty Kopalni Ni w Szklarach

Dzieje grnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, pod red. P.P. Zago d ona i M. Madziarza, Wrocaw 2008

Szklary, relikty dawnego grnictwa, eksploracja wyrobisk

Marek FURMANKIEWICZ Krzysztof KRZY ANOWSKI**

PODZIEMNE RELIKTY KOPALNI NIKLU W SZKLARACHArtyku przedstawia histori kopalni niklu w Szklarach (pow. Zbkowice lskie), ktra funkcjonowaa w latach 18901982, pocztkowo jako kopalnia podziemna, potem jako odkrywkowa. Znaczna cz infrastruktury podziemnej zostaa zniszczona w okresie eksploatacji odkrywkowej, szczeglnie po II wojnie wiatowej. Obecnie w rejonie dawnego pola grniczego Martha i Benno dostpnych jest okoo 2 km korytarzy. Najbardziej rozlegy jest fragment zwizany ze sztolni Robert, do ktrej wejcie znajduje si koo dawnego budynku dyrekcji kopalni. Kopalnia ta posiada zarwno wartoci historyczne jak i przyrodnicze, jako zimowisko nietoperzy. Na terenie czci kopalni tworzone jest prywatne muzeum geologiczne i historyczne.

1. WprowadzenieDawna kopalnia niklu w Szklarach poo ona jest w Masywie Szklar, okoo 7 km na pnoc od Zbkowic lskich. Masyw ten tworzy pasmo wzgrz o wysokociach 345375 m n.p.m. o ukadzie poudnikowym. Wystpuj tu serpentynity, w ktrych w wyniku wietrzenia chemicznego wyksztaciy si zo a rud niklu [3, 5, 7, 8]. Po wschodniej stronie wzgrz znajduje si stara wie Szklary (do 1945 r. Glasendorf, dosownie wie szklarzy). Zabudowania Szklar przy drodze krajowej nr 4 powstay w wikszoci po 1890 r., w wyniku rozbudowy kopalni i zwizanych z ni osiedli robotniczych. Podziemna kopalnia niklu funkcjonowaa w tym rejonie od 1890 r. do okoo 1920 r. W pniejszym okresie na wiksz skal wprowadzono wydobycie metod odkrywkow, ktra spowodowaa zniszczenie czci kopalni podziemnej. Do czasw wspczesnych zachowaa si nieznaczna ilo podziemnych wyrobisk, gwnie na polu grniczym Martha (Marta) i Benno. Niniejsze opracowanie opisuje stan zachowania jedynie atwo dostpnych sztolni i szybw, ktre nie wymagay dodatkowego udostpniania. __________ **

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej, ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wrocaw, e-mail: marfurm interia.pl. Miesicznik Sudety, ul. Kociuszki 51a, 50-011 Wrocaw, e-mail: mediator.wroclaw wp.pl.

52

Marek FURMANKIEWICZ, Krzysztof KRZY ANOWSKI

2. Historia kopalniWystpowanie wietrzeniowej rudy niklu w masywie Szklar stwierdzi w latach osiemdziesitych XIX w. Adolf Reitsch, in ynier grnik z Zbkowic lskich. Zauwa y on podobiestwo budowy geologicznej tego masywu i obszaru wystpowania z rudy niklu w Nowej Kaledonii. W 1889 r. (l wrzenia) wspomniany Reitsch i berliski kupiec Benon Sommer zo yli wniosek o koncesj na eksploatacj rudy, za 24 lutego 1890 roku Gwny Urzd Grniczy we Wrocawiu nada im akt wasnoci pierwszych pl grniczych: pola Martha (Marta) i Benno w Masywie Szklar (rys. 1). W 1891 r. pola grnicze tego zo a zostay sprzedane Rudolfowi Hrsche, ktry posiada ju kilka kopalni w Nadrenii. Nowy waciciel jeszcze w tym Rys. 1. Pola grnicze kopalni niklu w Szklarach samym roku uruchomi przedsibiorstwo, wg J. Organiciaka [9] ktre rozpoczo dr enie szybw Fig. 1. Mining fields of the nickel mine in Szklary i chodnikw grniczych w celu dotarcia according to J. Organiciak [9] do najbogatszych z i przygotowania ich do eksploatacji. W 1882 r. dokonano nadania kolejnych pl grniczych: Alwine (Alwina) i Adolf (por. rys. 1) [4, 9]. W tym czasie wykonano dokadne badania geologiczne z , ktre pozwoliy na okrelenie ich budowy i genezy. Zawarto niklu w rudzie wynosia w przypowierzchniowych partiach 11,5%, w gbszych 24%, a lokalnie nawet do 12 %. Ze wzgldu na trudnoci finansowe pocztkowo nie wybudowano przy kopalni huty. Jednak wywz rudy do innych hut okaza si nieekonomiczny. W rezultacie w dniu 23 X 1894 r. powoano spk Gewerkschaft Schlesische Nickelwerke (lskie Zakady Niklowe) z siedzib w Zbkowicach (do Szklar przeniesiono j dopiero w 1917 r.), ktra wybudowaa niewielk hut. Dyrektorem tej spki i jej gwnym udziaowcem zosta Rudolf Hrsche. Inwestycja ta okazaa si niewystarczajca dla rentownej eksploatacji zo a i w 1897 r. powoano now spk z udziaem kapitau belgijskiego Compagnie Silesienne des Mines, ktra rozpocza nowe inwestycje. W dniu 26 VI 1899 przystpiono do budowy zakadu przerbczego, a 10 X 1899

Podziemne relikty kopalni niklu w Szklarach

53

poo ono kamie wgielny pod budow huty, ukoczonej w grudniu 1900 r. Rozpocza ona przerb rudy w 1901 r. Zakad zatrudnia 96 osb [9]. Dodatkowo w 1901 r. nadano nowe pole grnicze Michael (Micha). Po tych inwestycjach kopalnia i huta zacza si szybko rozwija bazujc na najbardziej zasobnych rudach o zawartoci niklu przekraczajcej 3%. W latach 19021903 wydr ono gwny szyb wydobywczy na polu Martha na zboczach Szklanej Gry (Glsendorfer Berge), z ktrego w nastpnych latach prowadzono eksploatacj [9]. Na planie pola Martha i Benno z 1903 r., aktualizowanym do okoo 1918 r., zaznaczono rozlegy system korytarzy na 5 gwnych poziomach [11]: grnym Martha (344,6 m n.p.m.), oznaczanym umownie na mapach jako 15 m, drugim, porednim (335,2 m n.p.m.), poziomie sztolni transportowej Robert (326,8 m n.p.m.; 34 m), poziomie 308 m n.p.m. (54 m), najni szym poziomie sztolni odwadniajcych 284,9 m n.p.m. (80 m). Oczywicie nale y pamita, e rzeczywista wysokoci nad poziom morza i gboko wyrobisk mogy w praktyce w r nych miejscach odbiega od tych umownych wartoci (chocia by dla zachowania spadkw koniecznych dla ich grawitacyjnego odwodnienia). W tym czasie gwnymi sztolniami transportowymi w rejonie pola Benno i Marta byy (od pnocy) sztolnie: Tomnitz (nazywana tak e Benno), Robert, Martha, Dornbruch i Rudolf (oraz w mniejszym stopniu kilka innych nie posiadajcych nazw wasnych). Sztolnie te su yy gwnie do transportu osb i przewietrzania, natomiast ruda wydobywana bya na powierzchni z dolnych poziomw przede wszystkim przez gwny szyb za pomoc elektrycznego koowrotu. Woda z wyrobisk w znacznym stopniu wypompowywana bya na potrzeby huty, a reszta miaa zapewniony grawitacyjny odpyw do sztolni odwadniajcej, ktra posiadaa ujcie w dolinie na pnocny-wschd od kopalni [4]. Najbogatsze zo a zostay szybko wyczerpane i wkrtce rozpoczto eksploatacj rudy o zawartoci niklu 12%, ktra nie zapewniaa opacalnoci spki przy wczenie znanych procesach technologicznych. Dlatego od 1905 r. zaczto dodatkowo importowa z Nowej Kaledonii bogat rud o zawartoci niklu okoo 6%, ktr mieszano z rud miejscow. Po wybuchu I wojny wiatowej zakad przeszed pod nadzr pastwowy, a w 1915 r. belgijskie akcje spki wykupi koncern Friedrich Krupp z Essen, ktry sta si odtd gwnym wacicielem kopalni i huty. Koncern ten by gwnym dostarczycielem broni dla armii niemieckiej. Inwestycje spowodoway unowoczenienie huty i zwikszenie robt eksploatacyjnych. Prawdopodobnie dugo systemu podziemnych chodnikw osigna wwczas maksimum, gdy w kolejnych latach stopniowo zaczto zwiksza wydobycie metod odkrywkow, niszczc jednoczenie najpytsze fragmenty dawnej kopalni podziemnej. W 1917 r. wydobycie rudy byo omiokrotnie wy sze ni w 1913 r., jednak produkcja niklu wzrosa tylko czterokrotnie na skutek wyczerpywania si najbogatszych czci zo a. Bezporednio po I wojnie wiatowej

54


nastpi kryzys rozwoju przemysu hutniczego, co w poczeniu z wyczerpaniem najbogatszych zasobw rudy w rejonie Szklar spowodowao zamknicie w 1920 r. kopalni, a dwa lata pniej rwnie huty. W latach 19211935 kopalnia bya nieczynna z powodu wyczerpania rud o zawartoci niklu powy ej 1%. W 1934 r. koncern Kruppa wybudowa now hut z dwoma piecami obrotowymi, zastosowano te procesy granulowania i elektroseparacji, co pozwolio na eksploatacj rud o zawartoci niklu poni ej 1%. Technologia ta zostaa przygotowana specjalnie dla kopalni w Szklarach. W 1935 r. uruchomiono na du skal odkrywkowe wydobycie rudy i wykorzystano cz starych zwaw kopalnianych. Zasoby rud o zawartoci redniej 1% niklu szacowano w 1939 r. w kategorii zasobw stwierdzonych na 2600 tys. ton, w kategorii zasobw prawdopodobnych na 900 tys. ton, natomiast w kategorii zasobw mo liwych na 500 tys. ton. Stwierdzono wystpowanie rud do gbokoci 6080 m od powierzchni [5].

Rys. 2. Fragment planu kopalni niklu Martha z 1903 r. obejmujcy wejcie do sztolni Robert (poziom 34 m) i fragment sztolni odwadniajcej na poziomie 80 m wraz z szybem Brunnen [11] Fig. 2. Part of a map of the nickel mine Martha dated 1903, showing the mouth of the Robert adit (34 m level) as well as part of a dewatering adit on 80 m level with the Brunnen shaft [11]


55

Rys. 3. Plan poziomu sztolni Robert (34 m) okoo 1913 r. wg Kchlera [4]. Fig. 3. A plan of the Robert adit level (34 m) ca 1913 according to Kchler [4]

Roboty odkrywkowe przy u yciu bagrw (czyli pogbiarek) w 1944 r. signy do gbokoci 34 m od powierzchni w 3 poziomach. Przy eksploatacji niklu przy okazji pozyskiwano magnezyt, gdy napotykano na jego wiksze skupienia. W 1945 r., w wyniku dziaa wojennych, huta ulega czciowemu zniszczeniu i zostaa zamknita. W latach 19471949 ocen wartoci przemysowej i zasobw zo a Szklary przeprowadzili polscy geolodzy [7]. W 1950 r. kopalnia i huta zostay ponownie uruchomione w oparciu o wyrobiska i technologie przedwojenne. W latach 19501953 r. uruchomiono cznie 3 piece obrotowe do wytopu niklu [8]. Nowe wyrobiska zaczto eksploatowa dopiero w 1961 r. Huta funkcjonowaa do 1982 r., kiedy to zaprzestano produkcji z powodu jej nierentownoci i zych warunkw pracy zaogi. Od 1982 do 1993 r. zakad produkowa nawozy wapniowo-magnezowe, przerabiajc dolomit sprowadzany ze Stronia lskiego i z kopalni elatowa koo Chrzanowa [10].

56


3. Dostpne relikty kopalniSztolnia Robert, do ktrej wejcie prowadzi naprzeciwko budynku dawnej dyrekcji jest obecnie najdu szym dostpnym fragmentem kopalni. Analiza obecnego przebiegu sztolni i starych planw wykazuje (por. rys. 3), e na odcinku obetonowanym a dalej obudowanym ceg, odcito dostp do korytarzy prowadzcych w kierunku szybu gwnego, a tak e do chodnika poudniowego (Sdliche Feldort), ktry prowadzi do wyrobisk kopalni Rudolf (okoo 1 km). Po miniciu magazynu materiaw wybuchowych (w tym rejonie tak e zamurowano stare korytarze prowadzce m.in. do starszego magazynu dynamitu), dochodzimy do skrzy owania. W lewym korytarzu zachoway si przed tam aweczki do odpoczynku (rys. 4), prawy koczy si zawaem. Tak e kolejne kilkaset metrw gwnej sztolni posiadao liczne odnogi, w wikszoci odcite obecnie tamami. Cz z nich zostaa przebita przez eksploratorw, co umo liwia penetracj niektrych bocznych wyrobisk. Wejcie do sztolni Martha znajdowao si powy ej szybu gwnego. Poziom ten w wikszoci zosta zniszczony w trakcie eksploatacji odkrywkowej. Niewielki fragment wyrobisk tego poziomu o cznej dugoci okoo 48 m, znajduje si przy drodze, niedaleko komina huty. Sztolnia Tomnitz zostaa prawdopodobnie w latach trzydziestych XX w. zamurowana po kilku metrach od zachowanego do dzi wejcia. Na planie z dat 1943 [6] kocowy odcinek sztolni oznaczony jest ju jako piwnica (Benzin keller). Obecnie fragment ten peni nadal funkcj magazynu. Autorzy nie odnaleli ladw wejcia do sztolni Dornbruch w terenie. Lepiej widoczne s leje i podu ne rowy bdce pozostaociami wlotw do sztolni w rejonie wyrobisk zwizanych ze sztolni Rudolf. Nie s one jednak obecnie dostpne. Fragmenty dawnych wyrobisk znajduj si tak e w pnocnej cianie odkrywki przylegajcej do terenu dawnej huty. Pierwsza od strony zabudowa jest sztolnia skadu materiaw wybuchowych. Za ni, kilka metrw powy ej, znajduje si odsonite na skarpie wyrobiska wejcie do starszej sztolni o cznej dugoci korytarzy okoo 70 m (prawdopodobnie pozostao poziomu kopalni 15 m, rys. 7). Nieco dalej w tej samej skarpie poo ony jest dawny schron dla zaogi kopalni odkrywkowej. Niedaleko, na wy szym poziomie wyrobiska na wysokoci okoo 346 m n.p.m. znajduj si dwa wejcia do pozostaoci wyrobisk na dawnym poziomie 15 m. Gwny korytarz dugoci 67 m prowadzi do szybu o wysokoci okoo 17 m. Kilka metrw nad dnem szybu naprzeciw siebie odchodz dwa chodniki. W jednym z nich do okoo 2006 r. znajdowa si stary wagonik grniczy (rys. 5). Zosta on wycignity z kopalni prawdopodobnie w 2006 r. (autorom nie udao si w sposb pewny ustali czy zosta on zabrany przez kolekcjonerw czy na zom). Z dna szybu prowadz cztery korytarze, z tego jeden jest czciowo zasypany urobkiem wydobytym w innej czci podziemi. Prawdopodobnie jest to pozostao poziomu 34 m. Korytarze kocz si przodkami lub zawaami. Zaway i odkrywka odciy poczenie tego fragmentu z chodnikami w rejonie sztolni Robert.


57

Rys. 4. awki do odpoczynku w bocznym korytarzu kopalni. Fot. M.Furmankiewicz Fig. 4. Benches in a resting place in one of the mines side corridors. Phot. M. Furmankiewicz

Rys. 5. Wagonik w korytarzu przy szybie. Stan z 2005 r. Fot. M.Furmankiewicz Fig. 5. Transport carriage in a corridor near the shaft in 2005. Phot. M. Furmankiewicz

Interesujcy jest tak e poo ony poni ej szosy i hady przy parkingu dawny szyb wentylacyjny, z ktrego wg planw prowadzio poczenie do sztolni odwadniajcej na poziomie 80 m (rys. 6). Obecnie jest on zalany ju na gbokoci okoo 5 m od poziomu gruntu i dodatkowo prawdopodobnie niedro ny. Inne poczenie z najni szym poziomem prowadzio przez szyb poo ony przy ulicy, koo budynku starej huty (Brunnen Schacht), penicy obecnie funkcj ujcia wody. Wedug planw znajduje si on bezporednio nad jedn z dawnych sztolni odwadniajcych.

4. Wartoci przyrodniczeSztolnie kopalni niklu w Szklarach s obecnie zimowiskiem cennych gatunkw nietoperzy. Odnotowano tu midzy innymi do regularne zimowanie wpisanych do Polskiej czerwonej ksigi zwierzt nockw orzsionych Myotis emarginatus, a tak e nocka Bechsteina Myotis bechsteinii i sporadycznie mroczka pozocistego Eptesicus nilsonii. Poza tym zimuj tu nockie du e Myotis myotis, nocki rude Myotis daubentonii, nocki Natterera Myotis nattereri, gacki brunatne Plecotus auritus, gacki szare Plecotus austriacus, mopki Barbastella barbastellus i mroczki pne Eptesicus serotinus [1]. Do najwa niejszych zimowisk nale y sztolnia Robert (maks. 18 osobnikw zim

58


Rys. 6. Dawny szyb wentylacyjny poziomu sztolni odwadniajcej. Fot. M.Furmankiewicz. Fig. 6. Former ventilation shaft of the dewatering adit level. Phot. M. Furmankiewicz.

Rys. 7. Zachowane relikty dawnej kopalni na pnocnych zboczach gwnej odkrywki. Fot. S. Telatyski. Fig. 7. Preserved relics of the old mine on the northern slopes of the main quarry. Phot. S.Telatyski.


59

2008) i sztolnia z szybem (maks. 18 osobnikw zim 2006). Przy sztolni z szybem i prochowni obserwowano jesienne i wiosenne rojenie nietoperzy. Dodatkowo w sztolni z szybem rozwijaj si co jaki czas interesujce grzybnie pokrywajce ciany i stropy w okolicy wejcia do szybu. Ze wzgldu na wystpowanie chronionych gatunkw zwierzt stare sztolnie nie mog by celowo zniszczone, zamurowane lub zasypane.

5. Mo liwoci zagospodarowania reliktw kopalniPo zamkniciu zakadw grniczych oraz zakadu produkujcego nawozy, infrastruktura kopalni bya stale niszczona i demontowana. Midzy innymi zniszczono unikatowe, zabytkowe piece huty niklu. W ostatnim okresie jest jednak szansa na ponowne zagospodarowanie czci tego interesujcego terenu. Pan Tadeusz Domagaa, kolekcjoner mineraw, postanowi otworzy w tym miejscu Muzeum kopalni rudy niklu w Szklarach. Na cele muzeum remontowany jest budynek z 1948 r., w ktrym powsta ma wystawa mineraw i ska z rejonu Szklar jak i caego wiata. W obiekcie prezentowana ma by rwnie historia grnictwa Szklar. Dodatkowo, planowane jest otwarcie plenerowej wystawy ska, podczas ktrej bdzie mo na poznawa okazy geologiczne podczas spaceru po fragmencie terenu dawnej kopalni [2]. Cz znanych wyrobisk podziemnych jest w dobrym stanie grniczym, z ustalonymi warunkami geomechanicznymi. Po ich odpowiednim zabezpieczeniu mogyby one stanowi interesujc atrakcj turystyczn, na wzr orodkw funkcjonujcych z powodzeniem w Zotym Stoku czy Nowej Rudzie. Najbardziej odpowiedni wydaje si pod tym wzgldem sztolnia Robert, w ktrej obserwowa mo na szereg ciekawostek zwizanych z dawnymi robotami grniczymi, r norodno chodnikw, bocznych korytarzy i pozostaoci po instalacjach podziemnych.

6. PodsumowaniePozostaoci dawnej kopalni niklu stanowi typowy przykad wyrobisk podziemnych z przeomu XIX i XX wieku. Zbadanie wikszej iloci wyrobisk wymagaoby prowadzenia prac eksploracyjnych (odkopywanie). Ze wzgldu na swoje wartoci historyczne oraz wystpowanie chronionych gatunkw zwierzt istniejce wyrobiska powinny zosta zabezpieczone przed zniszczeniem. Teoretycznie cz sztolni mo na wykorzysta turystycznie z uwzgldnieniem zasad ochrony nietoperzy. Pewne nadzieje na zabezpieczenie pozostaoci kopalni przed dalszym niszczeniem i zapomnieniem mo na wiza z powstajcym muzeum.

60


Autorzy skadaj podzikowania Panu Jerzemu Organiciakowi za udostpnienie materiaw archiwalnych, Svenowi Strkowi za pomoc w badaniach terenowych i Sawomirowi Telatyskiemu za udostpnienie fotografii sztolni.

Literatura[1] CHARAZIAK-KOVACS A., DUMA K., FURMANKIEWICZ J., FURMANKIEWICZ M.,GWD M., MIELCAREK M., TELATYSKI S., URBAN R., Zimowe stanowiska nietoperzy na Przedgrzu Sudeckim. W: Bats of the Sudetes, Proceedings of the 2nd Czech-Polish-German Conference. J. Flousek, T. Bartonika (red.), Krkonoe National Park Administration, Vrchlab, 2004, 5380. [2] DOMAGAA T., Muzeum kopalni niklu w Szklarach, www.kopalniaszklary.pl, luty 2007. [3] FEDAK J., NIKIEWICZ J., Rudy Niklu. W: Surowce mineralne Dolnego lska. K Dziedzic, A. Kozowski, A. Majerowicz, L. Sawicki (red.), Ossolineum, Wrocaw, 1979, 136142. [4] KHLER, Nickelerbergbau bei Frankenstein. W: Der Bergbau in Osten des Knigreichs Preussen. Band IV. Die brigen Bergbaubezirke. Festschrift zum XII Allgemainen Deutschen Bergmannstage in Breslau, Breslau, 1913, 251274. [5] KRAJEWSKI R., 1948, Zo a rud na Dolnym lsku. W: Oblicze Ziem Odzyskanych, Dolny lsk, Tom I Przyroda, Gospodarka. Ksi nica Atlas, Wrocaw-Warszawa, 319344. [6] Lageplan der Fried.-Krupp A.G. Abteilung. Schlesische Nickelwerke bei Frankenstein. 1:500 (na planie rok 1943). [7] NIKIEWICZ J., Eksploatacja rud niklu na Dolnym lsku, Przegld Geologiczny 8, 1963, 393394. [8] NIKIEWICZ J., Budowa geologiczna masywu Szklar (Dolny lsk). Rocznik Polskiego Towarzystwa Gelogicznego t. 37, z. 3, 1967, 387416. [9] ORGANICIAK J., Rys monograficzny zakadw grniczo-hutniczych Szklary w Szklarach koo Zbkowic lskich. Informator Krajoznawczy, Komisja Krajoznawcza Oddziau Wrocawskiego PTTK, Wrocaw, 1984, 916. [10] ORGANICIAK J., DUDZIAK T., DZIEDZIC M., Zbkowickie opowieci. Cz 3: Okolice Zbkowic lskich. Monografia Krajoznawcza. Wyd. Agencja Reklamowo-Handlowa WIST. Zbkowice lskie, 1997, 229236. [11] Uebersicht-Reiss der Nickelersgruben Benno und Martha zu Kosemits und Glasendorf in den Kraisen Nimptsch und Frankenstein. 1:2000. Copiert in Januar 1903 durch: Hellmich, Marksscheider.

Underground relics of nickel mine in SzklaryThe article describes the history of the nickel mine in Szklary (in the area of Zbkowice lskie), which operated from the 19th century till the closure of the facility in 1982, at the beginning as an underground mine and then as a strip mine. The great amount of underground corridors was destroyed during excavation, especially after The Second World War. Nearly 2 km of corridors are still accessible on the Martha and Benno mine fields. The biggest part is connected with Robert adit, which has its entrance near the old management building. There is an indication towards historical and natural values of the place, such as bats hibernaculum. The private geological and historical museum is created in one part of the mining area.

Documents

05Furmankiewicz Krzyzanowski Relikty Kopalni Ni w Szklarach