DO BIOLOGII DLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

Zeszyt ćwiczeń

7

Atlas anatomiczny Tajemnice ciała to wyjątkowa publikacja, która ułatwia zrozumienie zagadnień związanych z anatomią i fizjologią człowieka.

Atlas anatomiczny

• Ponad 300 niezwykłych ilustracji i fotografii odzwierciedla wiernie budowę wewnętrzną ludzkiego ciała.

• Połączenie anatomii z innymi dziedzinami biologii pomaga zrozumieć zagadnienia omawiane na lekcjach oraz przygotować się do sprawdzianu.

• Treści wykraczające poza podstawę programową ułatwiają zdobycie oceny celującej oraz przygotowanie się do konkursów biologicznych.

Atlas anatomiczny ułatwia zrozumienie treści omawianych na lekcjach

• Unikalne kalki umożliwiają równoczesne oglądanie budowy wewnętrznej i zewnętrznej wybranych narządów ludzkiego ciała.

• Rubryka Patologie pozwala poznać przyczyny najczęściej występujących chorób.

• Czytelne ilustracje ułatwiają zapoznanie się z różnymi poziomami organizacji ciała człowieka.

Jolanta Holeczek Barbara Januszewska-Hasiec

DO BIOLOGIIDLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

7

Zeszyt ćwiczeń

Zeszyt ćwiczeń jest skorelowany z podręcznikiem do biologii dla klasy siódmej szkoły podstawowej Puls życia dopuszczonym do użytku szkolnego i wpisanym do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania biologii w klasie siódmej.

Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 844/4/2017

Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują.

Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej

w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować

część publikacji jedynie na własny użytek.Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2017ISBN 978-83-267-3182-2

Wydanie drugieWarszawa 2018

Redakcja merytoryczna: Magdalena Bujnowska, Piotr Kosznik, Ewa Mejłun.Współpraca redakcyjna: Dorota Dąbrowska-Mróz, Katarzyna Zdanowicz.

Redakcja językowa: Aleksandra Kowalczyk-Pryczkowska, Katarzyna Miller. Nadzór artystyczny: Kaia Juszczak.

Projekt okładki: Aleksandra Szpunar, Paulina Tomaszewska, Maciej Galiński. Opracowanie graficzne: Ewa Kaletyn, Aleksandra Szpunar, Paulina Tomaszewska, Monika Brózda.

Ilustracje: Ewelina Baran, Elżbieta Buczkowska, Rafał Buczkowski, Marta Długokęcka, Wioleta Herczyńska, Ewa Kaletyn, Agata Knajdek, Michał Kosieracki, Marek Nawrocki,

Marcin Oleksak, Joanna Ptak. Fotoserwis: Bogdan Wańkowicz. Realizacja projektu graficznego: studio Straszyn.

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów:

LBE&W: Alamy Stock Photo/blickwinkel s. 4 (olinguito); DIOMEDIA: BSIP s. 18 (poparzenia skóry), Medical Images/ISM s. 18 (czerniak skóry), Science Source/Biophoto Associates s. 13; EAST NEWS: Science Photo Library s. 33, 39 (chlorella); GETTY IMAGES: National Geographic Magazines/Joe Petersburger s. 4 (zimorodek z młodymi), Science Photo Library RM/Tim Vernon s. 60; SHUTTERSTOCK: Asier Romero s. 18 (fototyp IV), Evan Lorne s. 80 (kamienie nerkowe), Evgeny Bakharev s. 18 (fototyp I), Lukas Gojda s. 39 (tabletki i proszek), Monkey Business Images s. 18 (fototyp V), Natalia Klenova s. 39 (superżywność), Nemanja Glumac s. 18 (fototyp III), Paul Tymon s. 4 (zimorodek z rybą), r.classen s. 80 (tabletki), sakkmesterke s. 80 (chłopiec pijący wodę), Samuel Borges Photography s. 18 (fototyp VI), StockLite s. 54; THINKSTOCK/GETTY IMAGES/ISTOCKPHOTO: MikeLane45 s. 4 (polujący zimorodek), shvili s. 18 (fototyp II), Stuart Monk s. 80 (nadwaga) oraz Wojtek Urbanek - okładka.

Wydawnictwo dołożyło wszelkich starań, aby odnaleźć posiadaczy praw autorskich do wszystkich utworów zamieszczonych w publikacji. Pozostałe osoby prosimy o kontakt z Wydawnictwem.

Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa

www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl, tel. 801 88 10 10

Druk i oprawa: LSC Communications Europe

SPIS TREŚCI Korzystaj z dodatkowych materiałów ukrytych pod kodami QR zamieszczonymi w publikacji.

Biologia – nauka o życiu1. Biologia jako nauka � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 42. Komórkowa budowa organizmów � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 73. Hierarchiczna budowa organizmu�

Tkanki zwierzęce � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 10Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 13

Skóra – powłoka organizmu1. Budowa i funkcje skóry � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 152. Higiena i choroby skóry � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 17Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 20

Aparat ruchu1. Aparat ruchu� Budowa szkieletu � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 212. Budowa i rola szkieletu osiowego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 233. Szkielet kończyn oraz ich obręczy � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 254. Kości – elementy składowe szkieletu � � � � � � � � � � � � � � � � � � 275. Budowa i znaczenie mięśni � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 296. Higiena i choroby aparatu ruchu � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 31Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 33

Układ pokarmowy1. Pokarm – budulec i źródło energii � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 352. Witaminy, sole mineralne, woda � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 383. Budowa i rola układu pokarmowego � � � � � � � � � � � � � � � � 414. Higiena i choroby układu pokarmowego � � � � � � 44Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 47

Układ krążenia1. Budowa i funkcje krwi � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 492. Krwiobiegi � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 513. Budowa i działanie serca � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 534. Higiena i choroby układu krążenia � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 565. Układ limfatyczny � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 586. Budowa i funkcjonowanie układu

odpornościowego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 597. Zaburzenia funkcjonowania układu

odpornościowego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 62Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 64

Układ oddechowy1. Budowa i rola układu oddechowego � � � � � � � � � � � � � � � � � 662. Mechanizm wymiany gazowej � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 683. Oddychanie komórkowe � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 704. Higiena i choroby układu oddechowego � � � � � � � 72Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 74

I

II

III

IV

V

VI

Układ wydalniczy1. Budowa i działanie układu wydalniczego � � � � � � � 762. Higiena i choroby układu wydalniczego � � � � � � � � � � 79Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 82

Regulacja nerwowo-hormonalna1. Budowa i funkcjonowanie układu

dokrewnego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 842. Zaburzenia funkcjonowania układu

dokrewnego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 863. Budowa i rola układu nerwowego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 884. Ośrodkowy układ nerwowy � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 905. Obwodowy układ nerwowy� Odruchy � � � � � � � � � � � � � � � 926. Higiena i choroby układu nerwowego � � � � � � � � � � � � � � 94Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 96

Narządy zmysłów1. Budowa i działanie narządu wzroku � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 982. Ucho – narząd słuchu i równowagi � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 100 3. Higiena oka i ucha � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 1024. Zmysły powonienia, smaku i dotyku � � � � � � � � � � � � � � � � 103Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �105

Rozmnażanie i rozwój człowieka 1. Męski układ rozrodczy � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 1072. Żeński układ rozrodczy � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �1093. Funkcjonowanie żeńskiego

układu rozrodczego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �1114. Rozwój człowieka – od poczęcia

do narodzin � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 1135. Rozwój człowieka – od narodzin

do starości � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 1166. Higiena i choroby układu

rozrodczego � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 117Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 119

Równowaga wewnętrzna organizmu

1. Równowaga wewnętrzna organizmu – homeostaza � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 121

2. Choroba – zaburzenie homeostazy � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 1233. Uzależnienia � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 125 Sprawdź, czy potrafisz � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 127

VII

VIII

IX

X

XI

4

I. Biologia – nauka o życiu

1 Biologia jako nauka

A. B. C.

W 2013 roku w Ameryce Południowej odkryto olingui­to – nowy gatunek ssaka, który wygląda jak skrzyżo­wanie kota z niedźwiedziem. Zwierzęciem zajęli się naukowcy. Profesor X dzięki nowoczesnej aparaturze opisał, jak wygląda budowa wewnętrzna olinguito. Profesor Y zbadał materiał genetyczny olinguito i usta­lił, jak odbywa się dziedziczenie cech u tego gatunku. Profesor Z zajął się zależnością między olinguito a in­nymi gatunkami. Naukowiec ten chciał także odkryć, jakie czynniki spowodowały, że zwierzę to dopiero niedawno zostało odkryte przez człowieka.

2

Młody olinguito�

Jakimi dziedzinami biologii zajmują się profesorowie, którzy badali olinguito? Wpisz poprawne odpowiedzi.

Profesor X:

Profesor Y:

Profesor Z:

Na dobry początek

Podaj nazwy czynności życiowych zimorodka przedstawionych na fotografiach.1

Cele lekcji: Przypomnisz sobie, jakie cechy mają organizmy� Poznasz zakres badań biologicznych� Dowiesz się, na czym polega metoda naukowa, m�in�: jak formułuje się problem badawczy, stawia hipotezę oraz ustala próbę badawczą i próbę kontrolną�

Rozwiążdodatkowezadaniadocwiczenia.plKod: B7MH2Q

5

1. Biologia jako nauka

3 Na lekcji biologii uczniowie wykonali doświadczenie. Jedną sadzonkę rośliny umieścili na parapecie (próba badawcza), a drugą – w szklarni (próba kontrolna). Po upływie 3 tygodni zanotowali wyniki.Określ, jakie dwie czynności życiowe uczniowie mogli zaobserwować dzięki przeprowadzonemu doświadczeniu. 1.

2.

4 Poniżej podano przykłady dwóch badań przeprowadzonych przez uczniów podczas zajęć kółka biologicznego.Określ, które z podanych badań jest obserwacją, a które – doświadczeniem. 1. Badanie wpływu temperatury na zachowanie gupików.

2. Wykrywanie obecności skrobi w różnych produktach spożywczych.

5 Schemat przedstawia kolejne etapy metody naukowej zastosowane do przeprowadzenia pewnego doświadczenia.

Problem badawczy Czy duże stężenie soli hamuje rozwój nasion rzeżuchy?

Hipoteza Duże stężenie soli hamuje rozwój nasion rzeżuchy�

Przebieg doświadczenia Przygotowano dwa płaskie pojemniki (nr 1 i nr 2) z ligniną, na którą wysiano jednakową liczbę nasion rzeżuchy�

Po 4 dniach sprawdzono, czy nasiona wykiełkowały�

Próba INasiona w pojemniku nr 1 podlane stężonym

roztworem soli�

Próba IINasiona w pojemniku nr 2 podlane czystą wodą�

Wniosek

a) Zapoznaj się z kolejnymi etapami doświadczenia i zapisz wniosek w odpowiednim miejscu schematu.

b) Określ, która próba jest próbą badawczą, a która – próbą kontrolną.

Wyniki Nasiona nie wykiełkowały�

Wyniki Z nasion rozwinęły się siewki – młode rośliny�

Próba kontrolna Próba badawcza

6

I. Biologia – nauka o życiu

Badanie wpływu światła na zabarwienie kiełkujących roślin

Problem badawczy: Jaki wpływ na barwę kiełkujących roślin ma brak dostępu do światła?

Hipoteza: Brak dostępu do światła powoduje, że kiełkujące rośliny nie stają się zielone.

Przebieg doświadczenia:

1. Przygotuj: dwa płytkie plastikowe pojemniki lub szklane spodki • ligninę albo watę • nasiona owsa • tekturowe pudełko.

2. Oznacz pojemniki numerami. Na dnie każdego pojemnika ułóż warstwę waty lub ligniny i zwilż ją wodą. Wysyp nasiona owsa na wilgotną powierzchnię w obu pojemnikach. Przykryj pojemnik nr 2 tekturowym pudełkiem.

3. Ustaw oba pojemniki na parapecie. Przez kilka dni utrzymuj w nich stałą, jednakową wilgotność podłoża.

4. Po 4–5 dniach zdejmij pudełko z pojemnika nr 2 i porównaj obie hodowle.

Zadanie: Określ, który pojemnik – 1. czy 2. − jest próbą badawczą. Uzasadnij swój wybór.

Wynik: Rośliny w pojemniku nr 1 są ciemnozielone, a rośliny w po­jemniku nr 2 – żółtozielone.

Wniosek:

Zadanie: Sformułuj wniosek dotyczący opisanego doświadczenia.

Doświadczenie biologiczne

Zapamiętaj!

• Cechy istot żywych to: budowa komórkowa, wzrost i rozwój, ruch, reakcje na bodźce, odżywianie się, oddychanie, wydalanie oraz rozmnażanie się�

• Etapy metody naukowej: obserwacja → problem badawczy → hipoteza → doświadczenie → → potwierdzenie lub odrzucenie hipotezy → → wniosek�

• Problem badawczy określa cel badań� Ma formę pytania lub równoważnika zdania�

• Hipoteza jest przypuszczeniem co do wyniku eksperymentu, czyli próbą odpowiedzi na pytanie postawione w problemie badawczym� Ma formę zdania oznajmującego i nie zawsze musi być słuszna�

Próba badawcza jest to ta próba, w której zmienia się wartość badanego czynnika� W opisywanym doświadczeniu czynnikiem tym jest światło� W próbie kontrolnej wartość badanego czynnika nie ulega zmianie�

Pojemnik nr 1.

Pojemnik nr 2.

7

W tabeli plusem zaznaczono obecność danego składnika w komórce, a minusem − jego brak. Podaj nazwy składników oznaczonych literami A–D.

2

W którym punkcie prawidłowo przyporządkowano nazwy komórek do numerów rysunków? Wybierz poprawną odpowiedź.

A. I – komórka bakteryjna, II – komórka zwierzęca, III – komórka grzyba.B. I – komórka zwierzęca, II – komórka roślinna, III – komórka grzyba.C. I – komórka bakteryjna, II – komórka roślinna, III – komórka zwierzęca.D. I – komórka zwierzęca, II – komórka grzyba, III – komórka roślinna.

Na dobry początek

Na rysunkach przedstawiono trzy typy komórek.1

Cele lekcji: Porównasz komórki: zwierzęcą, roślinną, grzyba i bakteryjną� Poznasz funkcje poszcze-gólnych organelli komórkowych� Dowiesz się, jak obliczyć powiększenie mikroskopu�

Lp. Składnik komórki Komórka roślinna

Komórka zwierzęca

Komórka grzyba

Komórka bakteryjna

1. A + – + +

2. B + + + +

3. cytozol + + + +

4. C + – – –

5. mitochondrium + + + –

6. jądro komórkowe + + + –

7. D – – – +

A –

B –

C –

D –

I. II. III.

błona komórkowa

chloroplast

jądro komórkowe

ściana komórkowa

Rozwiążdodatkowezadaniedocwiczenia.plKod: B7EAE1

2 Komórkowa budowa organizmów

2. Komórkowa budowa organizmów

Badanie właściwości błony półprzepuszczalnej

Problem badawczy: Czy błona komórkowa umożliwia transport wody pomiędzy komórką a środowiskiem?

Hipoteza: Błona komórkowa umożliwia transport wody pomiędzy komórką a środowiskiem.

Przebieg doświadczenia:

1. Przygotuj: cebulę • igłę preparacyjną • wodę • zlewkę • łyżeczkę • sól spożywczą • szkiełka podstawowe i nakrywkowe • mikroskop.

2. Wsyp do zlewki łyżeczkę soli, potem wlej pięć łyżeczek wody. Całość dobrze wymieszaj.

3. Przygotuj próbę kontrolną. Wytnij dwa małe fragmenty ze skórki wewnętrznej strony łuski cebuli. Umieść jeden fragment na szkiełku podstawowym w kropli wody i przy­kryj go szkiełkiem nakrywkowym. Przeprowadź obserwację mikroskopową budowy komórek.

4. Przygotuj próbę badawczą. Umieść drugi fragment skórki cebuli na minutę w przygotowanym roztworze soli, a następ­nie przenieś go na szkiełko podstawowe, przykryj szkiełkiem nakrywkowym i obserwuj pod takim samym powiększe­niem jak pierwszy preparat.

5. Porównaj wygląd komórek w obu przygotowanych preparatach.

Doświadczenie biologiczne

Wynik:

Zadanie: Wskaż wynik doświadczenia dla próby badawczej.

A. Cytoplazma wypełniająca wnętrze komórek zaczęła się zagęszczać, kurczyć i odsta­wać od ściany komórkowej.

B. Komórki, pęczniejąc pod wpływem soli, zwiększyły swoją objętość.C. Sól przetransportowana do wnętrza komórki spowodowała zmianę zabarwienia

cytoplazmy. D. Wodniczki wewnątrz komórki znacznie się powiększyły.

Wniosek:

Zadanie: Wybierz właściwe uzupełnienie zdania A lub B i jego uzasadnienie 1. lub 2.Błona komórkowa

Próba kontrolna

Próba badawcza

A.umożliwia transport wody pomiędzy komórką a środowiskiem,

co można wywnioskować z tego, że roztwór soli

1.nie spowodował zmiany objętości cytoplazmy komórki.

B.nie pozwala na transport wody pomiędzy komórką a środowiskiem,

2.spowodował zmianę objętości cytoplazmy komórki.

I. Biologia – nauka o życiu

8

2. Komórkowa budowa organizmów

Na rysunku przedstawiono budowę komórki bakterii.3

Podaj nazwy elementów komórki oznaczonych na rysunku literami A–D. Następnie dopasuj do nich odpowiednie funkcje (1–4).

Funkcje:1. Pośredniczy w wymianie substancji między otoczeniem a wnętrzem komórki.2. Zapewnia komórce kształt i nadaje jej mechaniczną wytrzymałość.3. Stanowi materiał genetyczny komórki.4. Wypełnia komórkę i zapewnia transport substancji wewnątrz komórki.

A − , funkcja –

B − , funkcja –

C − , funkcja –

D − , funkcja –

D

A

C

B

Zapamiętaj!

• Komórka to najmniejszy element budulcowy i funkcjonalny każdego organizmu�

• Wnętrze komórek wypełnia cytoplazma� Jest ona oddzielona od środowiska zewnętrznego błoną komórkową� Płynnym składnikiem cytoplazmy jest cytozol, w którym zanurzone są: jądro komórkowe, mitochondria, rybosomy, aparat Golgiego, wakuole, siateczka śród- plazmatyczna�

• Komórki roślinne, zwierzęce i grzybów mają jądra komórkowe� Cechy charakterystyczne komórek roślinnych to występowanie celulo-zowej ściany komórkowej oraz chloroplastów�

• Komórka bakterii nie ma jądra� Jej materiał genetyczny to substancja jądrowa� Komórka ta jest otoczona ścianą komórkową, a u niektórych bakterii – również otoczką śluzową�

Do pewnego doświadczenia wykorzystano dwa różne mikroskopy.

Oblicz, który mikroskop pozwolił na dokładniejszą obserwację bardzo małych elementów przy podanych powiększeniach okularu i obiektywu.

4

Mikroskop IOkular: 10-krotne powiększenieObiektyw: 15-krotne powiększenie

Mikroskop IIOkular: 5-krotne powiększenieObiektyw: 40-krotne powiększenie

9

10

związki chemiczne

organizm

A

B

C

tkanka – narząd – komórka –

3 Hierarchiczna budowa organizmu. Tkanki zwierzęce

Rozwiążdodatkowezadaniadocwiczenia.plKod: B7ALD1

Poniższe rysunki przedstawiają wybrane rodzaje tkanki nabłonkowej.2

Wyjaśnij, dlaczego krew zalicza się do tkanek łącznych. W odpowiedzi uwzględnij cechy krwi świadczące o jej przynależności do tej grupy tkanek.

3

Uzupełnij tabelę. Przyporządkuj do podanych rodzajów tkanek nabłonkowych odpo-wiednie rysunki (A–D), a następnie podaj przykłady funkcji tych nabłonków.

Lp. Rodzaj nabłonka Oznaczenie rysunku Funkcja

1. Nabłonek wielowarstwowy

2. Nabłonek gruczołowy

3. Nabłonek rzęskowy

4. Nabłonek płaski

A. B. C. D.

Cele lekcji: Dowiesz się, jakie są poziomy organizacji życia� Poznasz budowę i funkcje tkanek zwie-rzęcych� Nauczysz się rozpoznawać tkanki zwierzęce� Wykażesz związek między budową tkanek a pełnionymi przez nie funkcjami�

Na dobry początek

Przyporządkuj podanym poziomom organizacji życia odpowiednie litery ze schematu. 1

I. Biologia – nauka o życiu

11

3. Hierarchiczna budowa organizmu. Tkanki zwierzęce

Wykonaj polecenia.

a) Przeanalizuj schemat. Następnie podaj nazwy tkanek oznaczonych na schemacie literami A–D.

4

A

B

C D

Tkanka należąca do grupy tkanek

łącznych�

Tkanka łączna wytrzymała i odporna na urazy mechaniczne�

Tkanka łączna gromadząca substancje

zapasowe�

Tkanka łączna płynna�

Tkanka łączna tworząca małżowinę

uszną�

tak

nie

tak

tak nie tak

nie

tak

A –

B –

C –

D –

Rysunek przedstawia budowę komórki nerwowej.

Przyporządkuj do wymienionych w tabeli elementów komórki nerwowej odpowiednie oznaczenia z rysunku (A–C) oraz funkcje (1–3).

5

Funkcje: 1. Przekazuje impulsy nerwowe z ciała komórki do innych komórek nerwowych.2. Zapewnia szybkie przesyłanie impulsów nerwowych. 3. Przekazuje impulsy nerwowe od innych komórek nerwowych do ciała komórki.

Lp. Element komórki Oznaczenie na rysunku Numer funkcji

1. Osłonka

2. Dendryt

3. Akson

A

C

B

12

Łatwo to sprawdzić

Obserwacja mikroskopowa różnych typów tkanek zwierzęcych

Instrukcja: Przygotuj trwałe preparaty mikroskopowe nabłonka wielowarstwowego, mięśnia poprzecznie prążkowanego szkieletowego (przekrój podłużny), krwi i tkanki nerwowej oraz mikroskop. Przeprowadź obserwację mikroskopową wszystkich prepara­tów. Rozpocznij od najmniejszego powiększenia, a skończ na największym możliwym powiększeniu.

Na podstawie obserwacji i własnej wiedzy uzupełnij tabelę.

Lp. Rodzaj tkanki Cecha charakterystyczna

1. Duża ilość substancji międzykomórkowej

2. Komórki z wypustkami o różnej długości oraz z rozgałęzieniami

3. Liczne warstwy komórek.

4. Włókienka kurczliwe ułożone w charakterystyczne prążki

Wyjaśnij, w jaki sposób cechy charakterystyczne podane w tabeli z zadania 6. umożli-wiają tkankom pełnienie ich funkcji.

1.

2.

3.

4.

6

7

Zapamiętaj!

• Tkanka nabłonkowa jest zbudowana z komórek, które ściśle do siebie przylegają� Pełni ona m�in� funkcję ochronną i wydzielniczą�

• Tkanka łączna jest zbudowana z komórek luźno rozrzuconych w substancji międzykomórkowej� Dzielimy ją na:– tkankę chrzęstną – jest ona sprężysta

i elastyczna, występuje m�in� w małżowinie usznej,

– tkankę kostną – jest ona twarda i wytrzymała, tworzy szkielet,

– tkankę tłuszczową – tkanka ta magazynuje substancje odżywcze,

– krew – jest to tkanka płynna, która transpor-tuje i rozprowadza substancje odżywcze, a także odpowiada za obronę organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi�

• Tkanka mięśniowa jest zbudowana z komórek i włókien mięśniowych� Kurczą się one i rozkurczają, co umożliwia organizmowi wykonywanie ruchów�

• Tkanka nerwowa jest zbudowana z neuronów (komórek nerwowych) i komórek glejowych� Odpowiada ona za odbieranie, analizowanie i przekazywanie sygnałów ze środowiska oraz za kontrolę wszystkich funkcji życiowych�

I. Biologia – nauka o życiu

13

Sprawdź, czy potrafisz I. Biologia – nauka o życiu

Fotografia przedstawia komórki tworzące tkankę miękiszu rośliny wodnej. Obraz powiększony 1000 razy uzyskano w mikroskopie optycznym.

Na podstawie podanych informacji oraz własnej wiedzy wybierz odpowiednie zakończenia zdań.

2

Wybierz zestaw, w którym podano cechy dotyczące wszystkich organizmów.

A. Rozmnażanie się, przełykanie, wzrost i rozwój.B. Odżywianie się, oddychanie, bieg.C. Reakcje na bodźce, oddychanie, wydalanie.D. Ruch, wydawanie dźwięków, rozmnażanie się.

1

a) O tym, że na fotografii są widoczne komórki roślinne, świadczy obecnośćA. cytoplazmy.B. chloroplastów.

C. błony komórkowej.D. jądra komórkowego.

b) Powiększenie obrazu 1000 razy można było uzyskać, wybierając okular i obiektyw o powiększeniu odpowiednio

A. 10 i 40 razy.B. 10 i 10 razy.

C. 10 i 100 razy.D. 12 i 10 razy.

c) Dział biologii zajmujący się badaniem budowy i funkcjonowania komórek toA. genetyka.B. systematyka.

C. biochemia.D. cytologia.

Wybierz zestaw, w którym poprawnie przyporządkowano występowanie lub brak danego organellum do podanych typów komórek.

Zestaw Komórka roślinna

Komórka zwierzęca

Komórka grzybowa

Komórka bakteryjna

A. chloroplast chitynowa ściana komórkowa

brak jądra komórkowego

brak ściany komórkowej

B. chitynowa ściana komórkowa chloroplast brak ściany

komórkowejbrak jądra komórkowego

C. chloroplast brak jądra komórkowego

chitynowa ściana komórkowa

brak ściany komórkowej

D. chloroplast brak ściany komórkowej

chitynowa ściana komórkowa

brak jądra komórkowego

3

14

Na grządce zasiano groch. Po trzy nasiona umieszczano w glebie w odległości 20 cm, na różnych głębokościach. Zwykle groch sieje się na głębokości 2−3 cm i tak posiano pierwszą grupę, która stanowiła próbę kontrolną. Każda kolejna grupa badawcza została posiana kilka centymetrów głębiej. Tabela przedstawia wyniki doświadczenia.

Głębokość siania nasion

Liczba wykieł-kowanych roślin po tygodniu

Liczba wykiełkowa-nych roślin

po 11 dniach

Liczba wykiełkowa-nych roślin

po 15 dniach

Liczba wykiełkowa-nych roślin

po 19 dniachGrupa 1.2–3 cm 0 3 3 3

Grupa 2.6–7 cm 0 1 3 3

Grupa 3.10–11 cm 0 0 1 2

Oceń, w którym zestawie poprawnie przyporządkowano elementy doświadczenia do opisów.

I. Głębokość siania nasion nie ma wpływu na ich rozwój.II. Czy liczba wykiełkowanych nasion grochu zależy od głębokości ich posiania?

III. Liczba wykiełkowanych nasion zależy od głębokości ich posiania.IV. Czy rodzaj gleby ma wpływ na liczbę wykiełkowanych nasion?V. Im głębiej są posiane nasiona, tym później wykiełkują.

A. Problem badawczy – IV, hipoteza – II, wniosek – III.B. Problem badawczy – II, hipoteza – I i III, wniosek – V.C. Problem badawczy – I, hipoteza – III, wniosek – IV.D. Problem badawczy – IV, hipoteza – III, wniosek – I.

4

Podaj nazwy tkanek, z których są zbudowane opisane narządy.

Narząd X jest zbudowany z tkanki, której komórki ściśle do siebie przylegają i mają zdolność wydzielania różnych substancji, np. składników żółci.

Narząd Y jest zbudowany z tkanki tworzącej wydłużone i rozgałęzione włókna. Kurczą się one niezależnie od woli człowieka.

Narząd Z jest zbudowany głównie z tkanki, której komórki mają liczne wypustki łączące się z innymi komórkami i przewodzące sygnały z otoczenia oraz wnętrza organizmu.

5

narząd X –

narząd Y –

narząd Z –

15

II. Skóra – powłoka organizmu

1 Budowa i funkcje skóry

Przeczytaj zamieszczone poniżej informacje dotyczące powłoki ciała człowieka. Na ich podstawie podaj przystosowania powłoki ciała do ochrony przed dwoma wybranymi czynnikami przedstawionymi na rysunku.

2

I. Naskórek składa się ze ściśle przylega­jących do siebie komórek, ułożonych w wiele warstw. W  komórkach na­skórka występuje keratyna – białko nierozpuszczalne w wodzie, odporne na wpływy chemiczne. W dolnej war­stwie naskórka znajdują się komórki barwnikowe wytwarzające melaniny – barwniki nadające skórze kolor.

II. Skóra właściwa jest zbudowana z mocnej tkanki łącznej. W skład skóry właściwej wchodzą włókna, które nadają jej wytrzymałość, giętkość i elastyczność. Zaliczamy do nich odpor­ne na rozciąganie włókna kolagenowe oraz bardzo giętkie włókna elastyczne.

III. Warstwa podskórna znajduje się pod skórą i jest zbudowana głównie z komórek tłusz­ czowych.

1.

2.

zimno UV naciskczynniki

chemiczne

bakterie

Cele lekcji: Dowiesz się, jaka jest rola skóry� Nauczysz się rozpoznawać elementy skóry� Określisz przystosowania skóry do pełnionych funkcji� Poznasz wytwory naskórka�

Na dobry początek

Rysunek przedstawia budowę skóry człowieka.Podaj nazwy elementów skóry oznaczonych na rysunku literami A–D.

A –

B –

C –

D –

1A

B

C

D

16

Dla dociekliwych

Naskórek człowieka i  innych ssaków wytwarza włosy. Ustawienie włosa względem po­wierzchni ciała zależy od napięcia mięśnia znajdującego się w skórze. Jego skurcz powoduje postawienie włosa (nastroszenie), co w efekcie zwiększa grubość warstwy izolującej. U czło­wieka reakcja ta jest nazywana gęsią skórką.

3

a) Na którym rysunku przedstawiono nastroszony włos? Zakreśl odpowiedni numer – I lub II.

„W skład potu wchodzi przede wszystkim woda. Stanowi ona około 99% jego zawartości. Do pozostałych elementów potu zalicza się mocznik, kwas mlekowy, węglowodany, tłuszcze oraz związki mineralne [...]. Należy jednak pamiętać, że skład potu zależy od bardzo wielu czynników, wśród których możemy wyróżnić między innymi: spożywane pokarmy, panu­jące warunki klimatyczne, przebyte i aktualne schorzenia, a także gospodarkę hormonalną organizmu.”

Źródło: D. Jefremienko, Co w pocie siedzi?, http://www.trener.pl/artykul1061_Co_w_pocie_siedzi.html?

Podaj nazwy opisanych poniżej składników potu.

Paruje, przez co bierze udział w ochładzaniu ciała.

Składnik ten jest również składnikiem moczu.

4

Zapamiętaj!

• Skóra składa się z naskórka i skóry właściwej zbudowanej z tkanki łącznej� Naskórek to wielo-warstwowy nabłonek, którego zewnętrzne war-stwy stale się złuszczają� Wytworami naskórka są: włosy, paznokcie, gruczoły potowe, łojowe i mleczne�

• Pod skórą leży warstwa podskórna� Jest ona zbudowana głównie z tkanki tłuszczowej�Warstwa ta chroni organizm przed urazami oraz zimnem�

• Skóra pełni funkcje: ochronną, termoregulacyjną i zmysłową�

I. II. włos

mięsień przywłosowy

b) Wybierz poprawne zakończenia zdania.

U człowieka reakcja zwana gęsią skórką nie pełni istotnej funkcji, natomiast u większości ssaków stroszenie włosów służyA. zmniejszeniu temperatury ciała.B. pozornemu zwiększeniu rozmiarów ciała.C. usunięciu nadmiaru potu.

D. upodobnieniu się do otoczenia.E. zatrzymaniu ciepła.

II. Skóra – powłoka organizmu

17

2. Higiena i choroby skóry

Trądzik pospolity to choroba skóry, która w około 80% jest dziedziczna. Najczęściej wystę­puje w okresie dojrzewania. Wówczas, pod wpływem zmian hormonalnych, dochodzi do nadmiernego wydzielania łoju przez gruczoły łojowe. Objawem trądziku są grudki potocznie nazywane pryszczami. Powstają one wtedy, gdy warstwy zrogowaciałego naskórka zatkają przewody wyprowadzające gruczołów łojowych. W tym miejscu zaczynają się nadmiernie rozwijać niektóre bakterie żyjące na powierzchni skóry. Powodują one proces zapalny, w któ­rego wyniku pryszcze powiększają się i stają się bolesne.

2

2 Higiena i choroby skóry

Na dobry początek

Ze względu na przyczynę choroby skóry możemy podzielić na:• bakteryjne (np. liszajec zakaźny),• grzybicze (np. grzybica stóp),• pasożytnicze (np. świerzb),• wirusowe (np. opryszczka),• nowotwory (np. czerniak).

Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących chorób skóry. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe.

1. Bakteryjną i wirusową chorobą skóry można się zarazić od innej osoby. P F2. Opryszczka jest chorobą wirusową. P F3. Grzybicą można się zarazić na basenie lub korzystając z publicznego prysznica. P F

4. Ciemne zmiany na skórze, zwiększające swoją powierzchnię, wymagają konsultacji z lekarzem. P F

1

Cele lekcji: Dowiesz się, jak dbać o zdrowie skóry� Nauczysz się rozpoznawać niepokojące zmiany na skórze� Poznasz choroby i dolegliwości skóry� Dowiesz się, jak udzielić pomocy poparzonym osobom�

a) Na podstawie tekstu wybierz poprawne stwierdzenie dotyczące trądziku – A lub B – oraz jego uzasadnienie – 1. lub 2.

A.Trądzik i łojotok nasilają się w okresie dojrzewania, ponieważ

1. zrogowaciały naskórek zamyka ujście gruczołów łojowych.

B. Trądzik jest przyczyną łojotoku, 2. układ hormonalny nadmiernie pobudza

wtedy czynności gruczołów łojowych.

b) Określ, czy poniższe zdanie jest poprawne. Odpowiedź uzasadnij.Jeżeli rodzice w młodości chorowali na trądzik, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że ich dziecko będzie miało ten sam problem.

18

Korzystam z informacji

Promieniowanie UV – pożyteczne czy szkodliwe?

Zdolność wnikania różnych rodzajów promieniowania UV w głąb skóry�

Negatywne skutki opalania

Długotrwała ekspozycja na promieniowanie UV może wywołać negatyw-ne skutki, między innymi prowadzić do powstania czerniaka (nowotwór złośliwy skóry)� Dlatego, aby chronić skórę przed niekorzystnym działa-niem promieniowania UVB, należy stosować preparaty zawierające w swoim składzie substancje zwane filtrami� To, jak duży powinien być filtr, zależy między innymi od wrażliwości skóry na promieniowanie, czyli od tzw� fototypu�

Promieniowanie ultrafioletowe (UV) to fale elektromagnetyczne niewidzialne dla człowieka� Jego mała dawka ma pozytywny wpływ na nasz organizm i działa odprężająco� Pod wpływem promieniowania UV zachodzi również synteza witaminy D3, która chroni przed krzywicą i osteoporozą� Ponadto są wydzielane melaniny (barwniki), powodujące przejściową zmianę zabarwienia skóry (opaleniznę)� Melaniny chronią głębsze warstwy skóry przed uszkodzeniem wynikają-cym ze zbyt dużej dawki promieniowania UVB�

Fototyp skóry a ochrona przed poparzeniem słonecznym

Fototyp

Cechy

Kolor włosów

rudy, bardzo

jasny blondblond

ciemny blond, jasno­

brązowy

brązowy ciemno­brązowy czarny

Karnacja bardzo jasna jasna jasny brąz średni

brąz ciemna bardzo ciemna

Ochrona naturalna

bardzo słaba

bardzo słaba

umiarko­wana

umiarko­wana

dość wysoka wysoka

Skłonność do oparzeń

bardzo duża duża dość duża mała bardzo

małabardzo mała

Zalecany filtr –SPF*

50+ 30–50 15–25 8–12 8–12 <8

* SPF (sun protective factor) – siła działania preparatu chroniącego przed promieniowaniem UVB.

UVAUVBUVC

żywy naskórek

czerniak

rogowawarstwa naskórka

skóra właściwa

warstwa podskórna

I II III IV V VI

19

Rozwiąż zadania na podstawie informacji

Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe.

3

Agnieszka ma niebieskie oczy, włosy w kolorze blond i jasną karnację. Określ fototyp Agnieszki oraz jak wysoki filtr (SPF) musi mieć krem, którego powinna używać w czasie kąpieli słonecznych.

Fototyp Agnieszki: SPF kremu:

Poniżej podano różne sposoby postępowania w przypadku oparzeń. I. Niewielkie oparzenie polewaj obficie chłodną, bieżącą wodą przez około 10–15 minut,

do ustąpienia bólu. II. Przebij powstały pęcherz igłą. III. Posmaruj oparzenie tłustą maścią. IV. Duże oparzenie przykryj czystym opatrunkiem i wezwij lekarza. V. Nie masuj i nie dotykaj miejsca oparzenia.W  których zdaniach opisano właściwe sposoby postępowania w przypadku oparzeń? Wybierz odpowiedź spośród podanych.A. I, II, III, IV. B. I, II, IV. C. Tylko III. D. I, IV, V.

Niektórzy ludzie cierpią na egzemę, czyli alergię skórną, której objawem jest wyprysk kon­taktowy. Jej przyczyną może być na przykład kontakt z niegroźnymi dla innych składnikami szamponu czy farby drukarskiej, które ich układ odpornościowy rozpoznaje jako alergeny. Określ, które z podanych przykładów postępowania w przypadku egzemy należą do pro-filaktyki, a które – do leczenia tej choroby.A. Miejscowe stosowanie maści o działaniu przeciwzapalnym. B. Unikanie substancji uczulającej lub drażniącej.C. Przyjmowanie doustnych leków antyalergicznych.

Profilaktyka: Leczenie:

4

5

6

Zapamiętaj!

• Najgroźniejszą chorobą skóry jest czerniak – nowotwór złośliwy skóry� Niepokojącą zmianę poznajemy po ciemnej barwie oraz tendencji do zmiany kształtu i powiększania się� W takiej sytuacji należy skonsultować się z lekarzem�

• Chorobom skóry można zapobiegać przede wszystkim przez właściwą higienę, unikanie uszkodzeń skóry oraz nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV�

1. Umiarkowane korzystanie z kąpieli słonecznych jest korzystne dla prawidło­wego funkcjonowania układu szkieletowego. P F

2. Dobre kremy do opalania powinny zawierać przede wszystkim wysoki filtr przeciwko promieniowaniu UVC. P F

3. Osoby o fototypach I i II są bardziej narażone na zachorowanie na czerniaka od osób o fototypach IV i V. P F

2. Higiena i choroby skóry

20

Sprawdź, czy potrafisz II. Skóra – powłoka organizmu

Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń dotyczących powłoki ciała. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe.

1. Warstwa podskórna składa się głównie z tkanki tłuszczowej, która chroni organizm przed zimnem i urazami. P F

2. Skóra bierze udział w syntezie wielu witamin z grupy B. P F3. Włosy oraz gruczoły łojowe, potowe i mleczne to wytwory naskórka. P F4. Gruczoły potowe biorą udział w wydalaniu z organizmu zbędnych substancji. P F

1

Wybierz zestaw, w którym poprawnie przyporządkowano choroby do odpowiednich kategorii.

Zestaw Chorobypasożytnicze

Chorobynowotworowe

Chorobywirusowe

A. czerniak opryszczka wszawicaB. świerzb czerniak opryszczkaC. grzybica trądzik czerniakD. wszawica świerzb opryszczka

3

Rysunek przedstawia budowę skóry człowieka.2

W  którym z  zestawów prawidłowo dopasowano elementy skóry oznaczone numerami 1–5 do ich funkcji? Wybierz odpowiedź spośród podanych.A. 2 – termoregulacja, 3 – wydzielanie łojuB. 2 – wydzielanie potu, 4 – termoregulacjaC. 1– termoregulacja, 5 – odbieranie bodźcówD. 4 – wydzielanie potu, 5 – termoregulacja

1

5

2

4

3

21

III. Aparat ruchu

1 Aparat ruchu. Budowa szkieletu

Cele lekcji: Dowiesz się, jakie funkcje pełnią kości budujące szkielet człowieka� Poznasz części aparatu ruchu� Nauczysz się rozpoznawać części szkieletu człowieka oraz poznasz kształty kości�

Na dobry początek

Aparat ruchu składa się z części biernej i czynnej. Współpracują one ze sobą, co umożliwia człowiekowi poruszanie się, utrzymywanie prawidłowej postawy ciała oraz wykonywanie skomplikowanych czynności, takich jak taniec, gra w siatkówkę czy jazda na nartach.

Określ, której części aparatu ruchu (biernej czy czynnej) dotyczą poniższe informacje. Zaznacz w każdym wierszu tabeli odpowiednie litery.A. Jest zbudowana z mięśni.B. Jest zbudowana z kości.C. Nadaje organizmowi kształt i wielkość.D. Przesuwa kości względem siebie.E. Chroni narządy (np. mózg) przed urazami.

1

Rysunek przedstawia szkielet człowieka.2

a) Uzupełnij tabelę. Wpisz w odpowiednie miejsca nazwy kolorów, którymi na rysunku oznaczono poszczególne części szkieletu.

Szkielet człowieka

szkielet osiowy szkielet obręczy szkielet kończyn

b) Podaj nazwy elementów szkieletu osiowego.

Część bierna A B C D ECzęść czynna A B C D E

22

III. Aparat ruchu

Przyporządkuj podanym elementom szkieletu (A–C) odpowiednie funkcje (1–4).A. Czaszka.B. Obręcz miedniczna.C. Klatka piersiowa.

1. Chroni płuca i serce przed urazami.2. Łączy kończyny dolne z kręgosłupem.3. Ochrania mózg.4. Ochrania rdzeń kręgowy.

A – B – C –

4

Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących kształtów kości. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe.

1. Kości płaskie pełnią przede wszystkim funkcje ochronne. P F2. Kości długie wchodzą w skład kończyn. P F3. Kości krótkie to na przykład kręgi. P F4. Kości różnokształtne mają znacznie większą długość niż szerokość i grubość. P F

5

Zapamiętaj!

• Aparat ruchu składa się z części czynnej (mięśni) oraz części biernej (kości)�

• Najważniejsze funkcje szkieletu to: podtrzymy-wanie ciężaru ciała, nadawanie ciału wielkości i kształtu, ochrona niektórych narządów oraz wytwarzanie komórek krwi�

• W skład szkieletu wchodzą: – szkielet osiowy (czaszka, kręgosłup, klatka

piersiowa),– szkielet obręczy barkowej i miednicznej,– szkielet kończyn górnych i dolnych�

Kość udowa jest jedną z kości kończyny dolnej. Wyróżnia się w niej trzon i dwa końce: koniec bliższy i koniec dalszy. Na końcu bliższym znajduje się głowa kości udowej, a koniec dalszy składa się z dwóch dużych kłykci (wyrostków). Trzon kości udowej w przekroju ma kształt walcowaty. Kość udowa mierzy prawie dokładnie 26% długości ciała człowieka. Informacja ta jest wykorzystywana na przykład przy rekonstrukcjach szkieletów.

a) Który typ kości ze względu na kształt reprezentuje kość udowa? Wybierz odpowiedź spośród podanych.

A. Jest kością różnokształtną.B. Jest kością długą.C. Jest kością płaską.D. Żadna z odpowiedzi nie jest poprawna.

b) Podaj nazwę dziedziny badań naukowych, w której można wykorzystać informację o tym, że kość udowa stanowi około 26% długości ciała człowieka.

3

23

2. Budowa i rola szkieletu osiowego

2 Budowa i rola szkieletu osiowego

Cele lekcji: Dowiesz się, z jakich elementów składa się szkielet osiowy oraz jak jest zbudowana czaszka człowieka� Poznasz budowę kręgosłupa i klatki piersiowej� Dowiesz się, jakie funkcje pełni szkielet osiowy� Sprawdzisz, czy wzrost człowieka zmienia się w ciągu doby�

Określ, które kości należą do mózgoczaszki, a które – do trzewioczaszki. Wpisz ich nazwy w odpowiednie komórki tabeli.

kość czołowa, kość ciemieniowa, kość nosowa, kość skroniowa, szczęka, żuchwa, kość potyliczna, kość klinowa

Mózgoczaszka Trzewioczaszka

Na dobry początek1

Rozwiążdodatkowezadaniadocwiczenia.plKod: B7K54X

a) Na których rysunkach (A–E) znajdują się kręg szczytowy i kręg obrotowy? Wpisz obok nazw kręgów odpowiednie litery.

kręg szczytowy: kręg obrotowy:

b) Wskaż strzałkami i podpisz na rysunku A: trzon, łuk, otwór kręgowy.

c) W kręgach piersiowych są widoczne tzw. dołki żebrowe. Wyjaśnij, na czym polega ich rola.

Kręgi są zbudowane z trzonu oraz łuku. Ponadto występują w nich wyrostki, które umożli­wiają połączenia stawowe. Między trzonem a łukiem znajduje się otwór kręgowy. Kręgi łączą się ze sobą w taki sposób, że otwory kręgowe tworzą kanał kręgowy. W kanale tym znajduje się rdzeń kręgowy.Dwa pierwsze kręgi odcinka szyjnego mają odmienną budowę od pozostałych kręgów. Pierw­szy kręg szyjny – szczytowy – nie ma trzonu, a drugi kręg szyjny – obrotowy – ma trzon, który tworzy tzw. ząb kręgu obrotowego. Budowa tych kręgów umożliwia obrotowe ruchy głowy.

2

A. B. C. D. E.

dołek żebrowy

24

Schemat przedstawia funkcje elementów szkieletu osiowego.3

Podaj nazwy elementów szkieletu osiowego oznaczonych na schemacie literami A–C.

A – B – C –

tak nie

tak

Element szkieletu

osiowego�

Ochrania płuca i serce�

Ochrania element układu

nerwowego�

A

tak nie

tak

Ochrania mózgowie� C

B

Zapamiętaj!

• Szkielet osiowy człowieka składa się z czaszki, kręgosłupa i klatki piersiowej�

• W czaszce wyróżniamy mózgoczaszkę oraz trzewioczaszkę� Mózgoczaszka chroni mózg, a trzewioczaszka chroni m�in� jamy ustną i nosową oraz oczy�

• Kręgosłup składa się z 33–34 kręgów� Dzieli się na 5 odcinków: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy�

• Klatka piersiowa składa się z 12 par żeber oraz mostka� Chroni serce i płuca oraz wspomaga wykonywanie wdechów i wydechów�

Łatwo to sprawdzić

Obserwacja dobowych zmian wzrostu człowieka

Instrukcja: Zmierz rano wzrost wybranej osoby. Pamiętaj o dokładności pomiaru: po­proś, aby wybrana osoba stanęła boso w pozycji wyprostowanej. Zanotuj wynik. Ponow­nie zmierz wzrost tej osoby wieczorem, przed odpoczynkiem. Wynik również zanotuj. Pomiary powtarzaj przez dwa następne dni.

Zapisz w tabeli wyniki obserwacji.

Dzień pomiaru

Wynik pomiaru porannego

Wynik pomiaru wieczornego

Różnica w pomiarach

1.2.3.

Jak zmienia się wzrost człowieka w ciągu doby? Wybierz odpowiedź A albo B i jej uza-sadnienie 1. albo 2.

A. Wieczorem człowiek jest nieco niższy,

ponieważ

1. kręgi zwiększają swą wielkość w ciągu dnia pod wpływem obciążenia.

B. Wieczorem człowiek jest nieco wyższy, 2.

chrzęstne krążki międzykręgowe spłaszczają się w ciągu dnia pod wpływem ciężaru ciała.

4

5

III. Aparat ruchu

25

3. Szkielet kończyn oraz ich obręczy

3 Szkielet kończyn oraz ich obręczy

Cele lekcji: Dowiesz się, z jakich kości są zbudowane kończyny górne i dolne� Określisz, w jaki spo-sób kończyny łączą się z kręgosłupem� Poznasz budowę stawu� Nauczysz się rozpoznawać rodzaje połączeń kości�

Na dobry początek

Na rysunku przedstawiono plany budowy kończyn człowieka.Wpisz w odpowiednie miejsca nazwy kości tworzących kończynę górną oraz kończynę dolną.

1

Obręcz miedniczna (miednica) to zespół kości łączących kończyny dolne ze szkieletem osio­wym. Miednica kobiety jest szeroka i niska. Ma delikatne spojenie łonowe i owalny kształt kanału. Miednica mężczyzny jest węższa i wyższa niż miednica kobiety, a spojenie łonowe – masywniejsze. Ma trójkątny kształt kanału.

2

Kończyna górna: Kończyna dolna:

a) Określ, który z rysunków przedstawia miednicę kobiety, a który – miednicę mężczyzny.

Rysunek I przedstawia miednicę .

Rysunek II przedstawia miednicę .

b) Wyjaśnij, dlaczego miednica kobiety różni się kształtem od miednicy mężczyzny.

I. II.

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

4.

5.

1 1

3

3

2

2

4

45

5

26

Połączenia między kośćmi różnią się stopniem ruchomości tworzących je kości. Wyróżnia się dwa rodzaje połączeń kości: połączenia ścisłe i stawy.

Poniżej wymieniono nazwy połączeń kości (1–4). Wybierz zestaw, w którym połączenia są uporządkowane według wzrastającej ruchomości kości.

1. Staw zawiasowy. 2. Szew. 3. Staw kulisty. 4. Chrząstkozrost.

3

A. 1, 2, 3 i 4. B. 2, 4, 1 i 3. C. 4, 3, 1 i 2. D. 2, 1, 4 i 3.

Zapamiętaj!

• Kończyna górna składa się z: kości ramiennej, kości przedramienia (łokciowej i promieniowej) oraz kości nadgarstka, śródręcza i palców�

• Kończyna dolna składa się z: kości udowej, kości podudzia (piszczelowej i strzałkowej) oraz kości stępu, śródstopia i palców�

• Kończyny są połączone z kręgosłupem za po-mocą obręczy� Obręcz barkowa łączy z kręgo-słupem kończyny górne, a obręcz miedniczna – kończyny dolne�

• Stawy to ruchome połączenia kości� Składają się z powierzchni stawowych i torebki stawowej, która otacza jamę stawową� W jamie stawowej występuje maź zmniejszająca tarcie kości o siebie w czasie ruchu�

• Nieruchome połączenia kości to szwy� Częściową ruchomość kości względem siebie zapewniają połączenia za pomocą chrząstki – chrząstkozrosty�

Łatwo to sprawdzić

Obserwacja ruchów rotacyjnych w stawie łokciowym

Instrukcja: Stań w pozycji wyprostowanej. Opuść prawą rękę wzdłuż ciała i zwróć ją kciukiem na zewnątrz. Wnętrzne dłoni powinno być skierowane do przodu. W tej pozycji za pomocą drugiej ręki wyczuj położenie kości przedramienia. W tym celu ściśnij przedramię prawej ręki poniżej łokcia, mniej więcej w po­łowie przedramienia. Nie zwalniaj uścisku i obróć rękę w stawie łokciowym tak, aby kciuk był skierowany do wewnątrz, a wierzch dłoni do przodu. Wyczuj zmianę położenia kości.

Uzupełnij zdania. Wybierz poprawne odpowiedzi spośród po-danych.Kiedy wnętrze dłoni jest zwrócone do przodu, A  / B. Kiedy grzbiet dłoni jest zwrócony do przodu, A / B.A. kości przedramienia się krzyżująB. kości przedramienia są ustawione równolegle

4

Ułożenie kości przed-ramienia w różnych położeniach�

III. Aparat ruchu

27

4. Kości – elementy składowe szkieletu

Płód ma szkielet chrzęstny, który podczas rozwoju jest stopniowo zastępowany przez szkie­let kostny. Proces ten nosi nazwę kostnienia. W kościach długich dziecka między trzonem a nasadą występuje tzw. chrząstka nasadowa. Jest to miejsce wzrostu kości na długość. W trakcie wzrastania w kości pojawiają się kolejne punkty kostnienia, co wiąże się z zanika­niem chrząstki nasadowej. Po jej zaniku pozostaje ślad w postaci podwójnej blaszki kostnej. W przypadku większości kości proces kostnienia kończy się około 18.–20. roku życia czło­wieka. Badanie kości pozwala odkryć płeć, wiek i wzrost danej osoby.a) Na podstawie tekstu podaj cechę pozwalającą na ustalenie wieku osoby, od której

pochodzi dana kość.

b) Wyjaśnij, dlaczego większość ludzi przestaje rosnąć około 20. roku życia.

2

4 Kości – elementy składowe szkieletu

Na dobry początek

Uzupełnij tabelę dotyczącą tkanki kostnej.

Składniki tkanki kostnej Funkcje

Wytwarzają substancję międzykomórkową.

Substancja między­komórkowa

związki mineralne Nadają kości sztywność i twardość.

związki organiczne

1

Cele lekcji: Dowiesz się, z jakich składników jest zbudowana kość� Poznasz strukturę kości� Określisz, jakie znaczenie mają składniki chemiczne kości�

chrząstka nasadowanasada

a) Wpisz na rysunku nazwy elementów kości: trzon, okostna, jama szpikowa.b) Na podstawie informacji podanej w zadaniu 2. określ, czy rysunek przedstawia kość

osoby dorosłej. Uzasadnij odpowiedź.

Rysunek przedstawia budowę kości długiej. 3

28

Zapamiętaj!

• Tkanka kostna jest tkanką łączną, która składa się z komórek kostnych oraz substancji między komórkowej�

• Substancja międzykomórkowa kości jest zbu-dowana ze związków mineralnych, które nada-ją jej twardość, oraz ze związków organicznych (głównie białek), które nadają jej elastyczność�

• Typowa kość długa składa się z trzonu oraz nasad� Jest okryta okostną – błoną, która

odpowiada między innymi za regenerację ko-ści� Wnętrze kości wypełnia żółty (u dorosłych) lub czerwony (u dzieci) szpik kostny�

• Tkanka kostna dzieli się na zbitą oraz gąbcza-stą� Tkanka kostna zbita jest bardzo twarda i występuje na przykład w trzonach kości długich� Tkanka kostna gąbczasta jest bardziej elastyczna od tkanki zbitej� Występuje ona na przykład w nasadach kości długich�

III. Aparat ruchu

Kości szkieletu składają się z tkanki kostnej zbitej oraz tkanki kostnej gąbczastej. Poniżej przedstawiono niektóre cechy tych tkanek.

1. Jest zbudowana z koncentrycznie ułożonych blaszek kostnych.2. Stanowi około 80% masy całego szkieletu. 3. Jest zbudowana z beleczek kostnych.4. Stanowi około 20% masy całego szkieletu.5. Występuje między innymi w trzonach kości długich i stanowi zewnętrzną warstwę

kości płaskich.6. Występuje między innymi w nasadach kości długich i trzonach kręgów.7. Dzięki swej strukturze jest bardzo twarda i wytrzymała.8. Dzięki swej strukturze jest lekka i stosunkowo sprężysta.Przyporządkuj cechy (1–8) do właściwego typu tkanki.Tkanka kostna zbita: Tkanka kostna gąbczasta:

4

Dla dociekliwych

W kościach znajdują się dwa rodzaje szpiku kostnego: żółty, składający się głównie z tkanki tłuszczowej, oraz czerwony.

Na podstawie różnych źródeł informacji napisz, który rodzaj szpiku kostnego przeszcze-pia się w przypadku białaczki i wyjaśnij dlaczego.

5

29

5. Budowa i znaczenie mięśni

Ze względu na rodzaj ruchu, w którego wykonywaniu biorą udział mięśnie, wyróżniamy: • prostowniki – mięśnie, które uczestniczą w ruchu prostowania kończyny w danym stawie

(np. mięsień czworogłowy uda, mięsień trójgłowy ramienia),• zginacze – mięśnie, które uczestniczą w  ruchu zginania kończyny w  danym stawie

(np. mięsień dwugłowy ramienia, mięsień dwugłowy uda).

a) Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń dotyczących mięśni. Wybierz P, jeśli stwier-dzenie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe.

1. Prostowniki rozluźniają się w czasie prostowania kończyny. P F2. Mięsień czworogłowy uda jest antagonistą mięśnia dwugłowego ramienia. P F

3. W czasie skurczu mięśnia dwugłowego ramienia kończyna górna zgina się w stawie łokciowym. P F

2

5 Budowa i znaczenie mięśni

Na dobry początek

Przyporządkuj litery A–D ze schematu do odpowiednich tkanek mięśniowych (1–3).

Cele lekcji: Przypomnisz sobie, jakie są rodzaje tkanki mięśniowej� Dowiesz się, jak pracują mięśnie� Wyjaśnisz, jaki wpływ na organizm człowieka mają środki dopingujące�

A

B

C

D

Tkanka mięśniowa

Kurczy się szybko�

Szybko się męczy�

Kurczy się wolno�

Wolno się męczy�

Kurczy się niezależnie od naszej woli�

Kurczy się zależnie od naszej woli�

1. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa –

2. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca –

3. Tkanka mięśniowa gładka –

1

Dla dociekliwych

b) Wyjaśnij na przykładach, na czym polega antagonistyczna praca mięśni.

Rozwiążdodatkowezadaniadocwiczenia.plKod: B7PWDA

30

Łatwo to sprawdzić

Obserwacja pracy mięśni mimicznych

Instrukcja: Przygotuj lustro lub poproś o udział w obserwacji drugą osobę. Wykonaj opi­sane ćwiczenia. Zwróć uwagę na pracę określonych mięśni mimicznych. 1. Ćwiczenie mięśnia podłużnego nosa – zmarszcz skórę nosa u  jego nasady. U nasady

nosa i na czole formują się poziome fałdy. 2. Ćwiczenie mięśnia śmiechowego – rozciągnij kąciki ust na zewnątrz. Pozwala to na

wyrażenie radości.3. Ćwiczenie mięśnia obniżającego kąciki ust – obniż kąciki ust. 4. Ćwiczenie mięśnia bródkowego – podnieś uwypuklenia bródki i wargę dolną do góry.

Określ, jaki wyraz nadają twarzy opisane w obserwacji ćwiczenia. Dopasuj do ćwiczeń 1, 2 i 4 określenia A–C.A. nadąsanyB. waleczny, gniewnyC. cierpiący

Określ, jaką rolę odgrywają mięśnie mimiczne u człowieka.

5

6

Zapamiętaj!

• W ciele człowieka występują trzy rodzaje tkanki mięśniowej� Są to: tkanka gładka, tkanka poprzecznie prążkowana serca oraz tkanka poprzecznie prążkowana szkieletowa�

• Wiele mięśni pracuje antagonistycznie� Oznacza to, że skurcz jednego mięśnia (zginacza) powo-duje zgięcie kończyny, natomiast skurcz innego mięśnia (prostownika) – jej wyprostowanie�

• Mięśnie pozyskują energię głównie z od-dychania tlenowego� Jednak przy długim i intensywnym wysiłku czerpią energię z oddychania bez udziału tlenu� W komór-kach mięśniowych powstaje wówczas kwas mlekowy�

Środki dopingujące to substancje stosowane w celu sztucznego zwiększenia sprawności i wydolności organizmu. Należą do nich między innymi środki anaboliczne.Wybierz zdanie błędnie charakteryzujące środki anaboliczne.A. Powodują zwiększenie masy mięśni.B. Obniżają odporność organizmu.C. Przyspieszają wzrost kości.D. Zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwory.

3

1 2 4

Wyjaśnij, w jakich sytuacjach w mięśniach powstaje kwas mlekowy.4

III. Aparat ruchu

Zdajesz egzamin ósmoklasisty? Sięgnij po repetytoria i arkusze Nowej Ery!

JĘZYK POLSKI · MATEMATYKA · JĘZYK ANGIELSKI

REPETYTORIAZawierają niezbędną teorię, wskazówki i zadania typu egzaminacyjnego. Pomagają krok po kroku wyćwiczyć umiejętności sprawdzane na egzaminie.

ARKUSZEPozwalają oswoić się z formą egzaminu, sprawdzić poziom przygotowania i wypracować skuteczne strategie egzaminacyjne.

Zeszyt ćwiczeń „Puls życia” do biologii dla klasy 7 już od pierwszych lekcji kształci kluczowe umiejętności biologiczne, takie jak stosowanie metodyki badań oraz wyjaśnianie procesów zachodzących w organizmie człowieka.

Przygotowanie do sprawdzianów

Sprawdź, czy potrafisz zadania podsumowujące po każdym dziale.

Stopniowanie trudności zadań

Na dobry początek ćwiczenia wprowadzające w temat lekcji.

Dla dociekliwych interesujące zadania poszerzające wiedzę z danego tematu.

Zainteresowanie przedmiotem

Korzystam z informacji ciekawe treści połączone z zadaniami sprawdzającymi opanowanie niezbędnych umiejętności.

Obejrzyj filmdocwiczenia.pl Kod: B7DLTN

Zastosowanie metodyki badań biologicznych

Doświadczenie biologiczne element kształcący umiejętność formułowania problemu badawczego, stawiania hipotezy, wskazywania próby kontrolnej i badawczej.

Łatwo to sprawdzić proste doświadczenia do samodzielnej pracy.

www.nowaera.pl biologia@nowaera.pl

infolinia: 801 88 10 10, 58 721 48 00

7

Dodatkowe materiały – oglądaj, pobieraj, drukuj.

Zeskanuj kod QR, który znajdziesz wewnątrz zeszytu ćwiczeń, lub wpisz kod na docwiczenia.pl.