231
AXISQA TÜRKLRIN DILI Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir. Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi [email protected] -a gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz...

0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

  • Upload
    bayqush

  • View
    1.784

  • Download
    11

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

AXISQATÜRKL�RIN DILI

������������

Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu

dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir. Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi [email protected] gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz...

Page 2: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

MÜND��������������

�����

I F�� ������������������������������������������������

������������ ��� ������������ ��������

1.2. Müxt������� ������ ������������������� ������������

����������� ��� �����������������

������������������������������������ ����!����������������"�������� �����#� �������������

II F�� ���������2.1. Foneml� ��������

2.1.1.Abruptiv foneml�

2.1.2.�$�������������� �

2.2. Ah��%��"�"

2.3. Fonetik hadis���

III F�� ������3.1. &��������������

3.1.1. &���'�������������

3.1.2. K�������� �����(��)����'������������

�������*��(�� ������������

3.1.4. M���������������

3.1.5. M� ����� l��+������ ����,�)-����������

3.1.6. Xalq musiqi al���� �����(����"�� ����� �

3.1.7. B�/0��)�0���+����8,��� �����������-semantik xüsusiyy���� �

Page 3: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��:���������������

3.3. Terminoloji leksika

�������;������)������0(�� ������� �

3.3.2. Ay, gün, h�����(���� ���������

3.3.3. Xalq t�))������ ����� �

������*��(���� ��+=����>���� ����� ,

3.4. Regional t�/�� �� ����� �'���� �

3.5. «D����?� "�@�(�����������"�-"��"� ��

3.6. Türk v���0� )�8�����)������� ������� �������#0��

3.7. Dil�����(��� �

��C��E� 8���")�� �� ��

3.9. Gürcü dilind��������� ��� ���������������������� �

3.10. Onomastik leksika

3.10.1. Antroponiml�

3.10.2. Toponiml�

3.11. Sözün semantik strukturu: ������������� ������

3.12. Frazeoloji vahidl�

IV F�� ����FOLOGIYA4.1. Sözün morfoloji quru-�"�"

4.2. Nitq hiss��� �

��:����;���

4.2.2. Sif��

4.2.3. Say

4.2.4. &(�0���

4.2.5. Fe"l

4.2.6. Fe"lin t�� �������-y����� �� �

4.2.7. Z� �

4.2.8. Köm��'������!������ �

Page 4: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

V F�� �������Q�������������������" "�"�"

5.1.1. Söz birl������ �

5.1.2. Cüml������� "���-�� �

5.1.3. &�(���

5.1.4. Cüml�����#0�� ����� ���+��(� ���,

5.1.5. Cütt� ��)���(������� ��)���8������

Q���V��W ��'��(�����������8������

5.1.7. Xüsusil����

5.1.8. Xitab v�� �8������

5.1.9. Mür����)�cüml���$)���0�(���)������ ����)�8������

Page 5: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

N���������������� ��� ��������������������������������������%#��� � �����)" ������������ �+��-��-� ��"����-�("�"����,�!������������� ��) "���(������ �+���������', g) mövcuddur, dig� ������ ����)�[0������� �+�������,�m�������������� ��\#0��((�������-���������������������������"�������� �(��)"��!���������������������������������� �

Ah��%��"�"�"����0"�����!�� �����!������"�" �����)"�����������[�[-l�����!dis��������)-���� �

cingiltil�����!�������������� ��� ����������������)�����0����� ��]��%# ������)"��!������������� �-���(���������� ��������'� ������ ������� ���8��%��������������[������"������� �

Fonetik qanun v��!������ ���������'������da nitq v������������ �������������0� ����������)��dill� ������ ������������� ������� �� �� ����(��� ��������� �� ��������������������������� ��Bütün bu m������� ��� ��� ��������%� ��!"���� ������� �������������#0�� ���������������������� ���� ����������������������������������!����!�����������)���� �

2. T�����%#��� � �����������������'��� �)"��!����������������������)� ( ������� ��^"��������0���������'�����������)-���� ����� ����������0������-çi, lux (nux), li (ni), ci, n�������'��-'��'"���8����'�������8������������"'���(����������'��� �!���)� ( �������!������������ �

Bu �!���������������%� ��� ������� �������� ����� ���)� ����"����������)�[0��!�� ��-lux, -nux �����'�������������������� ���������� ����ji göst� �8���������������������� �

������� ��� ��������������#��`���)� �������� �����`�������������� ������� ����� �� ���������� ��Bel��)� �(�0��������8��������'������)� ����� ���������((������'� ��]�� ���'�� �" �+��'��" � ,�

������� ���rinin dilind��!������ ����������%� ��� ������� �������� ������"�������� ��#0����%#��� � ��W#�����!����������� ����+--��-g�,��������� ��$�[�� ����!��������%#��� �8����-�������'����� ��^� %�����!���(-in����-��,�%������0������� ��w� 8����!������+�����'��� ��[�[�(��[��[,�������������� ��W#�����!���olan söz hallanark����� ������� ���'����"�������#��`�����")�����������'����`�!�������'������ ����d�������)��#��`�!�������'����`�����")�����������'������ �������'� ��w��������{�)����- b���

Q�����)#����� ������ ��+)� � ��)��� ���� ������� ,�#0�������������� "�")������)������� �

����������������������� �� ���#0��� ��������������� �� �(� ����������������8�������� ��}����������göst� � �����)"��!���������������������0���meyl z�������"-"������������� �� �!������������������ �

���������� ��� ���������������-����� ��)��)"��!������� �����������������������(���������������(��m���(������)�� ���������!���������)���� �������������������(����� ��������������ir. Bu ���������������������������"��� �����������#0�� ��" " ��W����!�������������������� ����!��������"0"��)� �����������"���'����������� ��� ����������������������)"�%����!�'������� �����)-���mövqeyini mühafiz��������� ��^"��������������������!��� ��%������ {�����'����������������� �����(��)����'������!��(�� �������������������-m�����������!��� �����(����

����������������������!����������� �� ������!�����������[ "0������� �

Bu �!��������������%� 8���")�� �� ��� ���%��� �����������������"'�+����,���"'�+���,������+)����,��naxül��+#�,���"��+"� ",�������+�,������+���� ���0,��)�)����+�����,������+%#0� ��,����� ��+������,~�(�����)"��������������")�� �� ���!������!�������������%� 8�������������'�����������l� ��%���)�'��� ��^����gürcü sözl� ����"�� �(���������������� ��������0����������'���� ����������������(�������)"����� �����indi bel���#0�� �������!��)���������- "��������)"�� ��")�� ���������� �� ���#��� ��'����� ���� ��

Page 6: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

%���)�'��� ��^"�������")��ratlar g���8������� �-gürcü dil ����� �����!� �� �������������#� ����������'���mühüm �!������������8�

$� ������>�����������������������-�� ����>��" "�"��"�-"��������"��� ���#0�� ������������ ������%����h������������(����%� ��� ����� ������������������%# ���������(����� ����������� ����������� �

T�����%#��� � ����������������������� �%���� ������ ������������� �0��)��� ��$�)���� �����'�����������������0����������������[�� ��%�8�����" ������� �����[�� ��������������8��� �(� kontaktda olan dill� � ����������)�����)��(�����"0"���� ����(���� �

Dilxarici amill� ������ ���)� -birin�� ����������� ��������������������������� �����)� ����������%� �)� ������keçm������ ����� ���� ������ �

Onomastik leksika bu elin tarixini �������� ������� ���)� �����+$�*8���(,��������� ���� �>����� ����8�- ���������!��'�����������) 0��������������!"�"�"����� ��^� ��� � �%���� ������"����� ��bu �!��������������������#0���[�� ����%#��� ����� �

Tipik olmayan familiyalar ekstralinqvistik v�� �%�������[�� �� �������8����� ��w�[�"��" ����:�-30-cu ill� ���������� ��� ������������ ����� ��������������8�������0� ��%� 8������ ������� �

W������ 0��� ��������%� ���������(��� ������ �����'����� ������)-����-�������� ��������8����'� ����"-"�"���)"�������������� ����� �

4. cüml����������������������������������������"������)���� )�������#0����%#��� � ��$�����%#��� � �ki, ist� ���������� �������� ����)�8������������������8������0(�� ��(�����������l� ����� �����������s� )��������������� ������������������%�8������� ����(� �8�������)-������������0������ ����%��� �

5. Bel���������������������� �� �� ��0��'�� ������������!�����������)"���� �����)�)�� ���������� ������������� �n dilinin yad mühitd����������)������� ����!������������(��!�����dill� �����������������"�������� ���� ���������� �

Bu �!������������0� )�8����� )� "�"��������� ������������������������� �(��� ����8�!���� �d������� ��������� ������� ��ail����������")�����)"��������!"������� ����� ������������������(��#0�xüsusiyy���� ���������������������(�����������0��'�� ������� �

T������������� �)����)� �����8�����'�� ���� ������������ ��� �������������$� ������������Az� )�8���� �l� ����������� ��^"������"�-�!�����������!� ��������� ������ ��+��'��,��#(�������dayanan özün�����"������ "�"�" ��������!����'��������� ����?�0�(����� � �] ���������!����bel��)� ��������������-��������������������� ����� �)������� �

Page 7: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

I F��

AXISQA TÜRKL�������������������

������������������

� � ����!"#�$%&'()&*+*+�/$+*'�$#&*�*+)�0#*&

�����E� 8�������%����������� ������� ����)#�%��� ����� ��^"�)#�%������� �����@�������-san 0������0��-zaman bu � 0������xt������� ������ ����������)��(� ����� ��E���� ��>��)� �)#�%������������ ������� ������ �������'����#���� ���������"��" ��� ��� �8�� ������������� ����� ������������ ��� ������� ��������)#�%����'�)��� ������������ 0��� ������� ��:�9, s. 35, 36].

������� ��� ����%� �0�������� ����8���������� ��������� ������� ����� ��� "0���� ���mübariz�����"���'����������� ������������ ���� ��������� ��� ���������(��������� ����E� 8��������� �������������"0"���������������b���� ��'� '�(������� ��� ������� �

VII yüzilliy������� �����8�- �����@���w� ��0��?�0��Q���� ��������������"-"�%#��� ��� ��&�-M��"����0� ������)��-� ����'����������� �(��!#��� ���( ������^"��-� ���:��������� �(��h� ��������#0�!#��� ���)��� ���)��0�������#0������( ��:�����������

w ���� �����E� 8��������������(����������� ����������#( ������ 0������!�������)#�������� {�Kartveloba (y�����E� 8��),��������� ��)�+^#����$� �����,��^������� ��(��������?� )��E� 8���an «Didi türkoba»ya daxil idi.

� ��0��������������������� �������*"�� �������?�0��%# �������)���������� � ���� ���Gürcüstan � 0�����������)��(� ����� ��^"�����������'�� �������� ��� ������ �������)� ��8���#( �(II-VIII �� �� ,������ � � ��^"��#( �'�������!"�-bulqar v����%� ��� ������ �����E� 8�����!� )���� ���� ������)-���� ���C������-2, 1999, s. 172].

Bu dövrd��)��������" ��!"����")��( ����0� ��)�0��������������)"� ��)"����"( ������� ��8��")-q� )��Qafqazda ciddi qüvv����'�( ��� �� �

*"�� ���?�0�%����������������������� ���)���� ��*� )�-siyasi c�!���������� ��"������)"� ����� ������� ������ ���!"�-)"� ����� ��������" � ��� " � ���" � ��"��" � ���"� �" � ��çenl� �(��)��8��")��?�0, Gürcüstan v���0� )�8��!� ����������� ����:�������-68].

Oqorlar, yaxud uqrlar-�8 � ����8��� ��� ������� ������ �^�� ������� 0������������(��� ��'�� �� ���������0������� ������� ��� ����������Q��

c��")��?�0������8��������E� 8�������)� �'������������ �����" � ��)-����� �������� �������0�rayonunda Orqor (B�0��������� ���] � ,����������( �� ��]��" ������������)"�� 0�����#(8"��"-"���������� ���C�������V���

Mesxeti vilay�������!"�-)"� ����� ������)-������������ ����� ��)�������������������������" ����«oqur ölk���@�!�������"��� ��%��������� � �

Page 8: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Qurla ���� ����������� ����)� ���0" ����� ��0" �+�!�����"0��������]-"0� ����W0" @�+W0� �boyundan) [207, s. 147]. Gürcül� �)"���������������������" ��+�0�" �,��������������� ��$��(����!� ��������-���������" �����������( �� �

Q������� ������ ��)"��#( ������8��8��")��?�0������������8������������- "�!� �������� ���� ��Eftalitl� �-�-�!"�� �������%# ������ ��]�� �)�����)�0�������)�al da deyirdil� ������0����������\" ������ ����)��� ��������!���������������"��� �( �� ���Q������������������Q���

Tobalar q� )���� ������-������� ��)��������������������� ����� ��$�)-$")�������������������� ���"�����?�)��\�altuba v��?" "�")����������� �����������"��"��" �����%��� ���"�������)"�����������? �")����� �")���=��")����)��")�������� �������������� ��$")����������E� 8���������%� � ���� ������������������� {�$�)�'��+������������� ���",���eltubani (Qori ��!� �������,��\���")���!� �������� ���"�����$"(��-�����")������������ �����������������etdirip [21, s. 192].

E� 8������!"�� ����� ��)��������������� ���)� �����( � ����"��" ���( � �+) � ,�������Qafqaz çöll� �nd��!"�� ����� ��)����������� ���( ����������������� �����)��� ������ �+�" ��,��rus salnam��� ������) ������%#��� ��� ��]�� ��������!� �������� �������� ���w� ��0���( �����( �����-����� ��������"����"�"������� �? �����0���� )��!��i v���"��)��"���� ����������)� ������ ��CV�����:����:�������Q-16]. N.Y.Merpertin verdiyi m��"���%# ���) � ������0��������������?�0��������(��Q�C-ci ild���(� �� ����-�")������������� �=�0������%������� ����V�����576]. Dem����Az� )�8�����( �+) ,�������������+?"� � ���"�� 0��������( ��(���( �������������� ��������������� ,��#���������������%��������������� ��� ��������( �� �

Abari k��������+E� 8��������� ��" � ���",�)"����������������� �

Tarixçil� q�����%� 8�����)��� �����)"���� ��� �!���������"��� ���� ���0��!��)������� �����burada mü������!������ �����#(8"��" �

� ��w��! �������� 0��-�"�E� 8������������� ��� ����� ��������(��!���������� ���������� ������ �'���(����"���!���� ���� (y������\--Gürcüstan», «T� �����-Gürcüstan») yerl������� �"�8��� �8�����)������� ���������)"���� ��� �����+^"��$� ���+^#�,������'��� ��:������������

Abdal etnonimi Türkm��������������?�0��E� 8������; ��(��$� ����������������� ������� ��)ind��d��!0� �������������� ���:�����������QV����������0� )�8���)"������������ �����������������������+�)���-��-���(��$�("0���������)������-�?")������������)�����-�]-"0��������}'�����!� �������:�-cü il������(��� �������,�)"���� ������iql��� ��C����8�������Q��

E� 8�������^������� ���"���)��� ��)-���)� �'���� ������ ����������������� {��)��� ���'������)���������� ����)�����%��������)�����������"����������C��

V yüzilliyin 60-8������ ��������" ��#(������������!� )�-siyasi�)� ���������)� �+�(� ,��������(�0�������Sabirl� ���%� ����� ������!������ 0��� ������8���#����� ��!��������� �8�������"���� ��� ��T����� ���������� ������)� �� �?�0�!������ ������^�0��-\�����#����� ��������(����� ��������� �[178, s. 50, 78].

VI yüzillikd��!"�-)"� ����� ��( � ���0� )��� ������ "0��� ���( � �)"�� 0����)� ��������!#�� ������� �� �

VI yüzilliyin 70-ci ill� �����?�0���� ���������������� ������-��)���8� �������� ������-���süqutundan sonra x�0� �� ����#( ��)���� ��?��������������)��� ������� ���)���-�8������0� �� ���c��")��?�0�'�������!� )������ �� ��!�������"���(� � �

H���������0��������)���-�8�����E� 8��������)� �!"�-)"� ��������� ������ ��)"�� ��� ������")��v������)����������!�'�����0� ��8��)���� ����������QV��

Buntürkl� �!���������"��� �!�����������-V �� �� ��%���)�'�� ���)"��)� ��� �������������?� "�@�hadis��� ������ ����!�����#��)� ����"���� ����%� ��� �������������������������� �� ���

Page 9: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Az� )�8����� ��� ���(���� ����������( ��-��������� �����"�"�������������?� "�@�)�0��)"�������g���)�'��)���0� )�8�����)�������� �������������?� "�@"���� ������ ������"����������0� )�8�8��-��nec����)!���0�� ����)"��� ��� ���������������0� )aycan xalq dilin�������)��������( ������ ����������-10].

������� ��� ��������������������(�0�����������)�������?� "�@"������������������� ��������� "��" �-semantik c�!������)�0������ ��"�-"��"�����������������)"���� ��� ��������� ����nil���� ����!����� ���� 0���-" " �

E� 8��������� ������������)�0��+)0�,���������� ������������� ��"����"��" �������0��������� �)�� ��'�����-Balazuri h������#( ���!������ �������(� ���� ����^0���������#��������� ��� ��:�Q��s. 232]��^"������"����� ��E� 8��������"���� ���"�������^0����(��^�0������������ �����el�8�����^�0����%#����������������� ��������0�����������%��� ���"�����^�0������������������� ���C�������V���

Bun türkl� �������� ��0����((���� ������?�0�������)� �%��������� ������)� �����"��(�������� �� �������������� ������ �����������#0�"�"��������� ������ ����� �

Gürcü salnam��� �����)"���� ��� ���!�����������������) �0����!������ ������"��� �( �� �

VII �� ����0������%� 8��m��)�����w����(��� ����@��@��� �)��"�����"�������)"���� ��� �+�� ���türkl� ,�!���������������"��� �(� ���������� ����������:C��������� ����"-"�%#��� ������� �

� ����$�*8���(�(����&0�0�(���%� ������'�� ����� ����� �)"���� ��� ����������������� ��� ���������?�����-"0� ����"-"�"���)"���������'������� ��w�������� ��?������� ����-���@�����-� ��-il����������)#��+���"����-"������,��#0���������"� ��)"�@��#0��������)�-D����?� "�@������ ������?����]-"0� ��"�-"����� � � � Bön sözünün m��� �����)� ��-�����@��#0���?�����-"0� @��"�-"��"�t��������� {�)#��� �-buntürk -������� ��- dem���� ��������:�����C���

$�*8���(�(����&0�0�("��)"���������� �� �������������!�����( �� ��������� �������������m� !����� ������� ��(���-"0���������� ���������������������������(��)������������ �����8������)"��türkl� ���������-��E� 8����������������-"0����� �����������"�����-���� �� ����"��" ��Dem�����)"���� ������� �������� ��-"0����� �����)� ��� ���������r is���!�'�����'� ������� �

^"������ ������������?� "�@����)������������(���#(��������")�����������)"��� ��� � �������semantik-������>��"�-"��"-"���������0� )�8���� ���(���0� )�8��������������������������������������"������������

� ������ �$����*8���(���)"������ �������)"���� ��� ����������� �� ����������?� "�@����?����]-"0� ����#(������ !���� �������� ����� �����-üst������ ����������������?� "�@����?����]-"0�ell� ���?����]-"0�)���� ��^"��� ������ ���^"��� ��)���� ��ir -�������-c��")�"��0� )�8������ ���Az� )�8��)���� ��� ����������:��

V-VI yüzillikl� ���E� 8������!"�� ���+���-" � ����� ��-" � �����(� �� ���(��)�,�����-VIII �� �� ���is��� ����(����)���������%� ����� ������)� %���VQ-ci ild��E� 8����� � �)�� �� ���(" "��"��x�0� �� �(����'� �����!���� ��-"0� �������"�����-����������� ����((���� ����������)" ��::Q�����������?�0���'-�����+���)���{���������(,��#'�)�%���������0� ����������0����������" �������-XII �� �� ���� ��������rkdilli �!���������������������� ����

V-VI yüzillikl� ���E� 8�������� ����!����������� ��-" �(�����-" � ���%# �������)����� ���-����0� ������]��- ��@�?� )��E� 8������������������� �+�����������0�������� ���,{�)"��� ������q���������)����(�������'���%�����������-" ������!"�� �����)"��� �������� ��(" "�")���-�")����"���)"����)����(���#������������������������� �(� ����� ���������:���

M��)��� ���������� ������������0����������0� �� ���E� 8���������"0��� ����%�������� ��}�w �(�������0�-�kartliyskix üarey» ��� ������0� �����">��(��� (���'��(� ������(��(�? "0����# ���)����'��-#���������

Page 10: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

naseleni���� "0���–@�(���� ��� ����������(����">����>��!���@- znali xazarskiy (qruz. «xazaruli»), t.e. törksiky �0������C�����:���:Q������V�.

«Kartlis tsxovreba»da göst� ��� ������(� �� ��������0��������(����0� �� ���������0���������((���� �������!�8"�� �������� �� ������V������������-�)����� {�� �"���+%� 8�,���0 "���+��0� ,������" ��(erm���,���" "���+�� ���,���) "���+��!"��,�v��) ��0��"���+�"��,���:�������V��

El��)"��%# ����������'�� �!����� ��?�0������� �(����� ���� �@������ � � ��:������������

Göründüyü kimi, Gürcüstan � 0�����������"������� ������ �����!� �)� �����)� -birind����� ��������������"�dur. N.A.Baskakov bu xüsusd���0� �����!"���#( ������� ������� �� ���'���"��)��������� ������t��������"��"��"�������� � -l dill� ����+�������-"0� �������-" � ����� -" � �����"�" -" � ���- q�����( � �����)� �� ����)"�- � ���(���������'"(�� ���))�� ���������� �,�(��0-������� ����+�������-"0� ���dill� �,�� ������� ������%��� ����CV������QQ��

Page 11: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

1.2. Müxt)(*3��%&'��#43#(#&�+�+����!"#�Toponiml)&*+0)��+*'#!�

Gürcüstanda müxt������� ������ ������ �������������� ���� ������������ ������8���������w����������#(8"������8�- ����� �������)�����"�" ��� ��� ��%#��� � ����������� ��������������������������)� ��� �8�- ����� �"0"��� ��������������"���'������������������"-"�����sun v���#(8"�����"-"�� 0������� �����)"��� �� ���)��(� �����8�����(��������!������ ���)� �'���#0�����8�!���� ����������������� ����(��)"�� �����������(��� ������ ��������%�����(���� ����������� ������ ����� ��������� ������������������������ �����!����� �����#( �� �����!�"�"����"-"�"����� ���!����dild����� ������ ���)-���������%���������(������-!�����������)-���!�������#0������������� �������mü������������)�0���'������������)� ��� ���������� ���� ������� ����(����)�)�� ����rekonstruksiya etm���)� ������ ������ ����)����� ��� ��w�!0������� �������8��� ��%#��� � ����������� ������q�����8�- ����� ��������� ����������������������������#(8"�����"-"�)� ����"����������������� �-� �������� ���+) ��������" ��"����)�����)� ���")���) ��)"���)�0���!"���"����"�( ��'������������ ��������'" ����8��(����,��� ���������� ��� �������� ����� ������������������� ����������� ���8�- ����� ����� "�")���������!������"�"�-"��� ���������0hürüdür.

Diqq����!"�� ��)-�������'��������������������� ������� ��8��)���� {�w�������������������+���%��� ���",���"�������!� ��������-���������������(��$)���������8��")"����� �������"�������

P.V.Qolden hun-xun etnoniminin Altay dill� in������"���#0���")��������� ������� ������%��@�������«xalq» m�������������������%#��� ����� ����������:C��

Mesxetiyada hun-)"� ����� ���������"���� �����������%��� ���"����������������������!��0�����)��������� ������� �%������� ������alik olan toponim v����������� ��������?�0����"��������� ��0�� ���� ���(���0��� ����� ������������� {��������������+'���� �,��������������+�������������� ������� �,���������C���(�������������-18].

Gürcüstan � 0��������������������' q�����)�� �����������������#0���������� ������������� {�?"��+�-�?"�� ������,���"�( �+�")� ������,�(������+���������,�

Qul etnonimi Az� )�8�����# ���� � ����������� ������� {�?"�� �������+�-����^������B� ���(��?"� � ���� ���,�

Gürcüstan � 0�������\������������)-���\������+\�� �#�����,�(��\��-������������ ���#(8"��" �

$���������������0� )�8������"-"�������E� 8������������������'���� �����#( �� ������������ ��Toloslar �((��8��w� ��0��������������(����� �8����rk���� ���� �� ���?�0��%# �������)������ ��^"������������)��� �������������������������"�"��(�����( ���� ��������������� ���:�����QQ���] �����0�� ��������������� ������������������)"����������� ���� �� ����������� ������-��� ������� ��������� ���������� � ����Q�������+"�� ���")�������%���(����,��) ��������V������5-18].

^�'" ��w����������#(8"�����"����0� ����� �����)� ��� ��������� �������-�����%���rayonunda bir k�����?"�"�� ���"�������%� �)� ������)"��������� ���0� )�8�������^���8� �����������( �� ��� ����$�*8���(���%#��� �����������^���8� �������� ������ ������"0� ���(��� �"�� ����� !���������� ������)� ���!� ���+�^�8@,����� ��:������:C��

Page 12: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-------------------

* Qeyd: B�0�����)larda Bulateaz-^���" ������������ �+^�{�&�����&��� �(���!������ ��� ���^����1996, s. 12.

Bel����������-VIII yüzillikl� � ������� ��� ���-�!"�� ���(����%� ����� ���?�0��E� 8�����+�� ��(��c��")�,��������� ��� �%�����)��#(��������0 ��çi kimi f�������������������(��������� ����(���������etdirir. Bu dövrd����0� �� ���)������8����-siyasi m������� ������(����"-"��!���������� ��������)� ��� ����� ��������� ��-��������������)��� �����)"������ ������� �

������� ��� ������ �����l��)-�������8���#( ���-XIII yüzillikl� ���!������ ��^"��#( ���)� ��� �������� ������ �����8��")��(���� ��E� 8����� ���� ��������0������� ��^�0���� ������ ������)" � ���� ��etm�����8)" ����������� � ��^"�"����)�)��� �)�(��)�0������� ��������!������ 0��� ���gücl�������� ��;���������)" ��������� ��� ��0� ���)"������ ��� �

?��'��� ��� �����)"�)#�%���������"0� �������� �������������� ��-"0� �8��!"������������!� �����ed� ���?�0��#0����� �� ��������� � �(���������� �����?afqaz tamamil���-"0��� ��$� ������ ��)"�� 0��� ����-"0� ���������)������������������ ��������� ��� ������-"0� ������� ���������� � �

XI yüzillikd����� ������ �����E� 8���������������)���� ��*�������0���������((���� ������Gürcüstanda da S��8"� ������������)�'���-���������-"0� ��������(�������)���������)"�"������8�������Kartlid������� ��� ������� �����^"�!�������%������0� ����������8"� ������0����� �E� 8�����girir, mühüm strateji v����0�)����#���� ���"�" �"� ����$� ������ �����E� 8������ 0������������(����" ������� ������)��(� � ��W-�������������%��������8"� ��!�%� ������� ��� �(��)�����%� 8��� 0��������� ���������� �"�"�� ������������������V�������

E� 8��������'�(���-"0����� �� ����� �)���%��� ������� �)� -biri il�����������%� � ���� ��?��'� ��� ���������� ��-p� ������������-"0� ���)� �!����������!0�)"��#( ���?0�������w� ��0��Asiyaya gedir, bir hiss����������0� �����0���� ������#( ��(" " �"� ��^"�0�����'aqlar v����� ��!"���������� �+� ��������������������"���" ��(��)�,��� ��'����� ���� ��\ ��(��������������� �gürcü m��)��� �������������'� @��%� 8�����������������('�������@������ ��� ����*������)"�� �m��)��� ���������('�������('��@��� �� ������� ������ ���:�������V���

T����� �%#��� � �������-XII yüzillikl� ���8��")��(���� ��E� 8������ 0���������������-"0�����-��halda, XII-XIII yüzillikl� ���)"�� 0��� ����Q��������'�������� �����������-"0�(����'�tay�� �������������)"��� �� �����������������������"��"��" ���� �����'��8��")�������-"0�toponiml� ��%�������������� ��w����������'����� �����)� ��'" �+�" -�>" ,����� ��^"������������%��� ���"������" ��)�(���� ���������� ����� "�")���������� ��������� ���"�������\" �����������( �� �

---------------------

��?���{�? )-��\" �����+*� "�� ���",�)� ���������( �� �

;�8��+��>,���'����� �����)� �����"��" ��������� ���"���������������- Edinc��(��;�8�)��- bu ������������#0��������������� ����� �

Orta �� �� ���E� 8��������'�+� �(�������� �>���,�������������!��������� ����������%� 8����� �������"���(� ������� ��������������

]-"0����� ���������������������� �����)� ���� �%�����������"��"��" ��\� �������������������� ���"�������\� �-��] ��+� �,��������������� ���"���] �����������-oykonimind��������������� �

���%��� ���"���� �����������������!������"�" ���(��+�)�,������������������� ���"�"��Abatxevi k���������( ��-����� "�")��������� �

Page 13: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

XIII-XV yüzillikl� ��������-tatar v����%� ����!�� ���E� 8������� ���� ������8�������)" ���� ������ �����'����������!������"�" �����"��������)"��#( ���w�����������������!� �������������m��)��� ���������+�)ela��� �����-@����-���� "0��������0(���,���C�������V������� �����������(������������������ ���-�)���� �

XV �� ����������)� ��������? ��"��"�(���-��"��"� ��� ����� ��:������C��

1468-ci ild��w���������\�������)������\� ����#0�����Tbilisid�������������-����)������� ��*�����dövl������)��� ����\�������)������@������%#��� ��� ����������Q���

XV �� ����� � ���������������� ������� ����������� ���!����� 8���"���w��!����� ��� ��!�����@����������������0� �������� ���������)��������%� ��������� ��V:Q-ci il����� �� ��������� ������ ��)"�� ����������������"� ��������� �� ����������"� ���� ����'� ����-������� �������-�������)���������� {�^���� ��\�" ��^�� �����0����� �"���^�-8����)�������an, Budak, Atabek, ^�� ��������0��^�8���#�8���] �")����$��" ��W ����(��)��]�������� ��������'�������(��müs��������"������ ���������-"0� ��� ����)"���'� �������� ��'���%�0������!���türkl� ������� ��� ��^�0�����)��� ���%#��� ���iyi kimi gürcüd����#��������������������C���

Bu zamandan etibar��������� ���� ��������'��8���#( �)���� ��]���������� ������#( ���������Gürcüstan � 0�������������� ��� ���"��������(������������������")����"�� ��]�������#(�����0������������ �)"��#(�������� !���� �������������������� ������������������)"��������(����-"�Anadolu türkl� ������)������������ ��]�������#(������������-�� ���������������- üç yüz ild���'����������� ���� 0�����������0����������������-��� �� ����*8���������� ���� �����������)"��#( ��m�!0��������#( ������� � ��:����������������#( �����\��� ����)"�� 0��� ���)�'������� ������-������"0"�������� �������8����) �������)"�(��������%�8����� �����8���� ������� �

XIX yüzilliyin�)���-�8����8��")��?�0���� �����!�����������������-etnik d����������� �)��(� � ������������� ���������00����"- �� ���C:C-ci ild������ �� ��������$� �����������! �)����)����-����elan edir. 1829-cu il 15 avqust rus h� )�'��� �������+������,���!� �������0�)����� �� ����������0�����müs����� ���!�������������8�������!����� �'��� ������ ����� �)���� ���C:C-ci ilin avqustunda qraf ;�������(�'�����"�� ��������%��� �� ����������� ��*����������("��"������������-� süquta "- �� �������� �����!��������������� �������������0-�������+����,�(�������������0� ��� �� � �

1828-ci ild������� "�� �����������'��8������� ����:Q�����)��"�8������ �)"����������� ��0���� ��-������� �� ��)-������{�^�� ����0-" ���!���������*� �����8�8� �����!��������"�����+��)����,���8 ��w8 !����}�(��+� �(��,���� �� ��+W"������,���!��"'��^�� !�(��;�(����]��"��� ������ !��������(��� �!�������� ����'���� �!���^� ����������� �)"�������� ��+����� ,� "�� ��(�-�(��������'� �����)���� � �

Türkiy���� �� ������-���������'��������'���#������)� ��� ��>���#������������(�"���� ������)� ��� ��-�������� � ��������������-�����)�������(� ���� {

�����%�������%����

Bir ehli dil idi gitti

Söyleyin Sultan Mahmuda

;���)"���������%�����

Diqq�����������)"��� ����������;���)"�"��������@��� �������� ��� �

������� ���� ����������"�8"��#( ����-XX yüzillikl� ���!������ �

^"��#( ������� ���� ��������8������� %���� ������ ����� ��#( ��� ����������(��������� �(��milli mücadil���#����������������� ������������ ���!����� ��0��� ��

Page 14: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-------------------------------

������� �����[�������\(���(��w�����w�8������#���������!�����!�������[�+����-1921), Kafkas � ��� �� ��������;���)"��������-115.

29 oktyabr 1918-ci ild��]���������� ���������-������������ �8��")-q� )��?�0������������� �������!#�"����-müv����@�� ���� ��*#�"������)�'����)#����#��� ��������� �����'����� ����Nem��0�����" ��? ����!� � bu hökum����������������� �

Bu dövrd�������� ���%� 8��� ����� ������ ���(����%������ ���0������������0)-�0������'��� �� �

H������#( ��� "������ ���������������(�����)��� ���������� ��� �����8���� ���������� @��«türkl� @��)�0�������%�rcü-sünnül� @������ ��� ��\�(����#( ����������������-cü ild���] ��������m�8)" ���� %������������������� ��� @���0� )�8���� @������������������� ��\����#( �� ����������)"��v�����)�������w��������� ��� �@���$� �-mesxetl� @��������������� ��}��son ill� �������� ������������y������������ ��� �@����������%# ��������� ��^"�� ������������-80-8������ ������ ����������������h� �����0����#0����� �������������"�

�"������ ���������� ��� �����������#(������������ ���� ������� ���(��)"�0���������%��8��� ���0� (��������-��� ���������) �����-cü il oldu. Bu tarixd���w������������� ����� �)���� ��::������������������������CV��������������� %�����"�" ������ �������"��� ���VV��C:��n��� ��� �������������������

Bu tarixd��������� ��� ��(������0��� ��"����(���0�������8�������8��%���� �'������ ��Q������ �!�'�)� �mill���(���#(����$� ����������)"�����"���!�)�'���� ������������� ���������-d���'������������türkl� ����"����������)#�%�������-�� ��������������"��"����������'������� � ��VC��

������� ��� ������ ���������� �����������#������) �0������ !��������������� ��"�" ��^"���) �0��70-ci ill� ����!����� ����� ����!���������-8"������( ����-��\\�;�!#�"������������ ��������������h� �!����� 0��������"�����!�"� ��!������ ���(� � ��E� 8������#(����������� �����������bu � 0��������"��������'���)����)� ��� ����" �������� �������%� 8���������(��������� �����)"��etsinl� ��^"������������ ������� ���������������������������� ����E� 8��� �������� ��� �����(��������%� 8�����"� ����(���������������)"��������� �������������!������� ���� ������ ����� �

^���)��� �'������������ ����)������) �0��� ����)"�8� �0��%���!������ ������"�" ����-�����misralarlarda tarixin bu parlaq s�!����� ��( ��� {

B�������������)����!�������

$ �!������� ������ �����

^����!���������0�������!�"�"�"��

������%# �)�����������%# �

Moskof geldi, kahramanca dikildi

�-" �"0�)� �%�������!� �������������������

Bilmezsiniz, ah bilmezsiniz...

Kaç defa burcumdan, bedenimden söküldüm.

Özbek ülkesinde dökülen kan benim

�� ���(������������)����

� ����!�����������0���!�'� �����

Page 15: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

E#0���������#����� �����!���)�����

������" )������" )������ �����)����

Öz ya( "� ���'���%# �����)����

�����!���'������������0����

 ����� ��# ��8���-���# �����)��������+W�=�� ��,

Page 16: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

1.3. AXISQA TÜRKL�������M����6��������

������� ��� ����������������������������� �� ���-��� ������ ��w�������((������-VIII yüzillikl� ���bu � 0����������� ����� �!#�� ������������'�������������)"�� ��)-��� � �

Miladdan �((������������������? �����0���8��")-�� ��!���� ���������������� �+��-��������,�����ild���'�������adan Frikiyaya q��� �)#����)� �� 0�������!������������'���)"�� ����������� ��� ���������� ������� ��:���������

E� 8���0�'����;����('(�0��� ���������� ���8()��� ��� ���������� ��(���� ����������� @��������)����%#��� ����� ����������misirlil� ����������$�( ����������(��������������)�!��������� ��xalq gürcü mesxetl� ��� �����������������)" �������� ���������������(��� ��'-�� ����üz� �����#��������� �� ����������������$� ��$ ���?" "�"�"��� ������ "�� ����� �������� 0��-�"������v������������ ������)-�����!������� �� ��#������������������� ���������� ���)"��� �� ��'���erk���(��� �������� ����%#��� ����� ����V�������-17].

������� ��� �������������!����� ������������������������w"����������0� �����������-����������!�'�)� ���������� �(��'��������������������"����� ���������������������"-"�������������������8�- ���)� ������ ��� �

\�� �+��"�!,������� ���#'� ��� ���������"��" ������� ��������� ���$������(������� ���"� �������� ��'���������-������$� ��+$� ����,�)#�%��������" �� �������� ����!��(�����")�"@�%������"�� ���- ���� ����0� ������������������'�������� ����� ���������� �

������� ��������-��� ��)-��������-����%#��� ���w�������0� ���, iskit-��� "�� �����)"�bölg������'�)��( ������������"� ����� ��'�8�)���� ��� ��?�0���������� "�� ���( ����keçdikd���)� �0���� ������%�8�� ����� "���� ���'���" �"� ���#(����� ��-������(��)� �'������� �h� ������#���� i olan Qafqazdan t�� �%� ��'��������� ��^���������������-������ ������������ ��� ���������!������0����� ��'�������������������������0� �������)� ��( ����0� ��)"� ����'������"������'�(�������� "�� �������������'����� ��&��'�����'���silsil����'� "�� ��� ��:��������V�-170].

B�0�������'�� �+�( �����(�� "�,�������� ��� ������#������������ ����( � ���)"� � ����� � ��v��)��)-��� � ��^"���!(������'������?�0���� �� ����������� �8����������8��0��������sqa türkl� �����( ��-������)!�����������)��� �(��)� �0���� ���� ��������� �������")���� �� ��^"�8� ������� ���)#������� ����'� �������� ���)�������8-���!������� � �

�� �8����0����8�!����������0� )�8���� ��� ������ �������������ürkl� ��)� �'����#�������'� �b��0��� �� ��������� ��� �� ������-"0�������>��" "�"�"�"���#(8"��"-"������)������������ ��]������türkl� ���� ���)�������������� ��� ��������������0��������������!�'�)� �)��0� ���������" �

T����� �����sqa bölg������������ �����@��������)"�)#�%����)� �'����������� ����������������önd������ ��)-������)����������� ����� ���0� ���%� 8��(����'�)��� �������")����)�������üz� �������������������� ��w"���������������� ��� ������������ üz� ����������� �����'����� "�����%#�� � ���+����������"�������������������(����0���-antropoloji xüsusiyy��,������� ���%� 8��� ��b��0���������������)��������]-"0�)��� �����)�0���� ���8�!���� ������������������0����)��������� ����!�'���?��'�)��� ���)��0������������������� ��:��������V�-170].

Page 17: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�!�������%� 8���� ������ "��(���� ����� ������-�������-kale, Akesqa, Ahaltsihe, Akal kelek, Akal kalak v������� �� ����%# ��������� ����������:Q��

M.Kalkan Az� )�8��(��������� ��� ���������� �� ������� ���8�!���� �����%#��� � {�^"�%����0� ��türkl� ���� �)��������������8�!������������� ��� �������� ���� ���0� )�8���� ��� ��]-"0�türkc���������)�����������0��%������� ����(��#0�� �����������)� ����)�����(�����)������� ����� ��\���d� �8��0��%��������0� �����)������������0���������������(�������������")� ������������8��)���� ����dig� ��-"0������ "�� ������� ������"-"�"�'����������!�������� ������� ��������� �8������0� )�8��türkc������������������aha qaba v���� ��8�0%��� ���!�)�� ��������� �8�����0� )�8���� �8��������)�0��nöqt��� ���)��0� ����%#��� ��������0� )�8�����)�������������� ����!���� �%�����)#�%��� �������)���%������������� ��� ���0� �����%#��� ������������������� ����� ����bilir. Gerek gelenek, gerek sosial �����%� ��8�������������� �������� �8������0� )�8���� �8���������� ���� ��:��������V:-163].

B�0��������� �������� ��� ����������������� � ��)-��� ��W0� � �������������� ��� ����������%� 8�������)��tar türkl� ����������� �����������-C�����8��� � ��������� ��� �� ��������antropoloji, n�������������������������������" ��$� � �����0���"0����������'� ���)"�)#�%����%�������amma bu � 0��� �����������" �!������'� ��)���������%� ����������� �

^"�%�����-"������"�)#�%�������+& 0" "�-Oltu, Hadman, Artvin-�(���+W"��������� �!���? ���������!� �� ��,��-������ ������������� ��� �����������-���� �8��-�(��������E� 8������� !���� ������������������ ��� �����������-� türkc������������ �

Deportasiya h� �)� �����'���'���)#�����������(���8���� ������ �����)��#(�)� ������������-�)��������" �-�"(���������������� %������ "0������8���� ����� ����'����\\�;�� 0����������� ��� ��-�� � ���'�'���� ����"�� �� '�� ��)�� � �������� ��!��'�����0� )�8���� �)"�8���������� ���Q�������:����Q��������:�������C���������� ��� �����)"�!������ ����������������%� �xalqlardan f� ����� �!���������-���� �� �������)���������)� ��� ������)� ���� �-���������s����������(� ������������� ���0-"0�8��!������ �� �������)��������� ��� �����������������sürgün tarixi �)�������){�����-8����������0��(���0����������C�-cu ilin isti yay günl� ��

1944-8����������) �����#(����w��afi���������������� !�����!������0��������������������'���E� 8�������8��")� ���� ������� ���!���������#'� �������!�������"���� ���)"����������^"�q� �)��#(����� ������)� ����)#������������

T��� �����)� �!��� �����)����)� ��� ������������ ��� �����������(�����-������ ��������(���)���������8������������)������� �

������� ��� ����������������� ���������) �0��� ������"�� ������(� ����� ������� ���)� �������#0��������� {�^�0�����)� �%�����- ��^"���� ���������#� ��)��"�deportasiyalara sin��%� ������� %���)� �������)!�)#����������������� 0"�"��������"�" ��]�%�����0�%������������������8�����- ��������%�����günl� ��)� ��!�%# ������

Q������#( ��������'�� ��������� ��� ����������%���(��)"���� ������ � il������������� � �� ��� ��� �8�� �)"���� ��� �����������#�8��Q��-cu ill� ���� 0�������� ���)���������)����"�"-"��������$�� ��������#(��� �������������(� � �� �

Bun türkl� �������� �����((���� ������?�0�������)� �%��������� ������)� �����"��" �

Gürcü salnam��� �����)"���� ��� ���!�����������������) �0����!����� �����[�"��� �( �� ��^"�m��)��� ������[�"����" ������0� )�8�������������������� ��� ����� ������� ��� ���� ��boyunca c��")��E� 8������� �� ������������ ���" �-�"(�" �-�)������ ��]�� ������Mesxetinin q� )�������������"����� �'�������-�(�������!����)��"�8��� ����)�-����������" �!������ ����� ����������:V��

"Miladdan önc��!������-IV �� ��� ��� �-��" ���� �E� 8����� �����0��� türkl� ����0�%�0�� ���� �m�[�� �����������")��)"��� ��� �����������!" ���)� �

Page 18: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

H��������E� 8�������������������w���������� )����� ����)�!������ �����%��-ged�������������)�msxeti türkl� �����"��" ��::�����:V�-263].

M��)��� ������[�"����" ��i, bun türkl� �� ������W� "���������-����������+�����QCV-8��������� ,�w����������;������ ����� ����� ��� �

Buntürkl� ��������� ����������)� �(� ���}������w �(�������[� �����' �����!����[���� �������"�" "{�"Buntürkl� ���'� ������ ��-���0�)���� �����)����� ��� ��]�� �w������� ��������������� �seç� �����"���������%�8�������!���'�(� ����(��\ ���������� ���� [����C�����:C���}�w �(�����!�sonra m�[�"���(� � �����; ��' �������� ���� ��� �����! �)����)�����(��)"��� ��� ���)�[0��� ��Keyxosro t� ���������("��"��:C��(�?" ��+����,�����0��������'�)��� ����0���"� ��w���������g������ ��]�� �����(�����w����������� 8�������)�; ���� � ����#������������ ������(�����Mesxeti bu bar����)������ �(���� ����)� �(� ����]�� �(kartvell� ,��� ��� ����������� 0"�"�"�bildirdil� ��'������ ���� ���� �" �"� ��Q������������Q�-154].

?���w������(����%#��� � ������������%������8��%(� ��!���!�������� ����� ����%� 8����[������b�[0���[)"��� �[�(��[����� [�+��[���!"�� � huntürkl� �,��)�[0�������[��0� �� [�����[��'� [�(polovesl� ,���������� ���������� �� ��������������

"Kartlis Sxoreba"da da bun türk (bunturki - buntürkl� �- q������� ��� ,�����������������+��,���� ���(tatarlar), turkmani (türkm���� ,���" ����+�ürkl� ,�����������'������"�-" � ��"8� ��8 � ��qaraqoyunlar, x�0� �� �����8"� �!��������[�"��� � ���%��������" ��^"��������������������� �ki, bun türkl� �(������ ��� �%���8������ ��!#��� �������� ��"�#0��� !���� ������������� �)�'��armaq üçün Qurqen, Gürgan, y�[������������0�������� �'���)��"�8��"� ����- "�����:C���������

Gürcü salnam��� �������������%#��� � �����!����������)"���� ��� ��'���#!��������������(������0����� ����"�� �

"Bun" sözü q����� "���0�� ����'������������#0�� ����� ��^"��#0������'��� ��� ��'��� �����'��� �(�����)��������� ��� ���������������>��8�!��������!������������� ��;0!� ��)� -birind����� ������� �� �� ���g��� ����w��������%� 8����������[� �����\��) �)[��!������#0�)�����0! edilib: "Bun" gürcüc��[)"��[��"turk" gürcüc��[�" ��[�- türk m����������������� ��^"��#0�\((��\"����] )�����������-��������!)����D.Çubinovada "niz���"�8-�[���[�������0!���"��"��" ��^����������^"��� ��- niz������ ��� ���[������(� ������" ���:Q��������(����:C������-5].

����������W�w ����#����-n�0� ��8���[^"��� �[����������[������� �[��[������� �[��[����0��� �[�m�[�� ����� �����������-12].

}�w�w�������)���)"��0!�#0��[�� 0����)���� � ���!���������������[!"���� �[����"-"�"�%#��� ����� �

"B"�[��#0��!����[?������� ����-���[�����'���� �� ���%��� ��{��,�[^"�[�- �����#0�����������)��#( ��m�[�������^"��0!��#0��������������������������)-���� ��:,�[^"�[�- d� �������������0�� )�(���������������!������#������������������!�����)���� � {������ ���-��#������������" � ������)�"��������- Türk �-����������� ��������" ���������� ������" ���,�^#�-����"����-"���������[�������}�-�����)"�söz adi "n" samiti il���������[�-� ��[��������������� ���:���

Az� )�8��� ��'��� ������'��� i, ���)��������� ����[)"�[��#0��!���������������� �� ��#�������(��)"�� ������� �������[?������� ����-���[���������� �� �������������� ��$ ��'��\�&�� �(�[)"�[��#0�����h�������-�����������8����[���������� �)"��#0���[����[��[�� ���[�����������"-"�"�%#��� � �[80, s. 6]. M.Seyidov "bun" sözünün türk n�������� �����"�����)-������"-"�"�������� ��VQ���������

V.L.Qukasyan ÜII-XII �� �� ������0� )�8��- gürcü dil ����� ���������� ����)� ��� ����� ��������)"���� ��� �!������gürcü salnam��� ��������� ���[�"���(� �����!����������� ���q�����(�������� ��� ���[���������-����%#��� ����� ����Q�����:���

E.&��)��0���[���[��0�������'������ ������w�>������� ��� �@����������������?������� ����-���@�������0!������ �«Bun» sözünün «������ ��� @���#0����� ��� @����������������"-"�"�göst� � �

Page 19: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

� ��� �� �%#��� � ����������������#0�������\� ����������)-���� ��*��������)�-D����?� "�@������ ������-\��������������������'���������-"0�)#�%��� ������)� ��� ����������?0��)����-���� "0�)������"�������-��)����)������� ��������!��¢@�)��"���)"�������#0��������������������� {�[w�%� �^���'"�$������[���������������[����������� ���8�"���( ����^"�� ��götürüb t��" �%����[���C�����:V��.

Bah��������%�����[^#����*"������ ����[����)������� �!����%�������[�"���(� ��� ��w��������0� {�[\����������������� ����"���(��; ����� ��w�#�� ����0������������ ��#0�'�-�)������ ��;�����[�"��� �; ���!��� ������� � �������������� �������������%# �������)�������� ��\�� ��!��((���� �; ���!���� "�"�����-�")�������"- �����(��)#����)� ��((�����!�)����"� ������)"����������� ��^�[0����[�"��� �%# ������)"�� ����� ���0��������!� �!����-���� zisind������ ����0-tez t�� ���"��"��" ��^�[0�� ��� �� �������� ���\� -D� ����� �������������)���8���� ����� ������ �������] �������� �������������������������� ����"0�����bilm�����; ������ ���� ��; ������ ���(����'��������0��� ��; ����� �������)� ����������görürl� ��^�[0��� �������� ���\�8�������� ����"�����%������� ���������������� ��*������� ��������� ���*��������w�#���Q�-100-cü ill� � ������������ �������'��������� �( �� ��w�#���:�-cu ild��;�%���� �\� -D� ��"�"�� �����- "�� ������� ������� �\�����(��\� -D� ����� ���������� ��� [������������-102].

- Sakalar Çin tarixind�����������[\�[��[\��-�(�[��� ��������� ��� ��?� )��$� ������%�������� �����"Sai - vanq" ad������������� ����[^�[��#0��'�����������[!#��� ���!0��[�������� �

������������������%#�� ������� �������������� ������� �� ������ ������!0�)"��#( ����������Parfiya v���"������������"��" �

Roza Eyvazova Az� )�8����� ����������� ��(����� ���&��������)-����-������������������� ����göst� � �����?����! ��+��-450) S�������������(���)"���+��-389) Sakiq�������������#(8"��" ��T����'�������� ��8���)"���������� ����� ���������� ����0�� ��� "�")���������� ������(0�(��0� ki, saklar daha çox at üstünd���#'� ��!������'� ����� ������������-m���(��� �0����"- ���������-������ ���������-etik prinsipl� ������ �� ���!��0����)�� "��)������� ��\�� ��((��8��$� ����������� ����������((�����"@������������� ��� ��\aklar bir müdd������ ���0� �����0����������������� �?�0������ ��? )-��)������������+�����,�� ��'���$�� �������(��Q:�-cu ild����0� �d���0�����8��")"���; ��� ����" "�"���-�")�������"- ����

\�� �!����)"�� ����%� 8��������������y�������(0�(�&�������� 0����������\������@���\��@������@�(���0� )�8����������@�8�- ����� ���������������!����� ����@��)-��� ���C�����QC-60; 17, s. 61-63, 138, 139].

������� �� ������� ���)���������� ��)"� � ���"( � ��( � ���-"0� ��!"�� ��%#��� ��� ��x�0� �� ���� ������ ���������� ��������� �� ����'���� �����#( �� ��������������)����� ���������� �������� ���)� �������������((������������������? �����0���8��")-�� ��!���� �����m���"�������w���lar (Mo-����w���,����"��" ��]�� �����������'����������� ��������� �)#����bir � 0�������!����������� �

Bu q������� ��"�"�"��(� ������� ���)� �����[w�������� ��� �[�� ��]�� ���������8��� ���� ����m��)��� ���%#��� �������%# �������� ����"��" ��\�� � �)"����)-���w������- cavaxeti bölg��������� ������� ��^"�)#�%��������� ���'������ �)����)� ���(� ������� �

] ������E#%���)����)� ���[�"���(� � ���������~�!����- Sovetl� �^� ���������E� 8�����cümhuriyy�����'�������")��)���-�8��)� �%� 8������������V�Q-ci ild��]������ �)"�"���)������ ������������ ��0�� ���� ����������:��

���� 0��-�"���������� ��� ����������������!����� �����[������� ��� �[��������������������������t� ��� ��� ��������w������8�- ������ �(�����sqa türkl� �������)"�8�- ������)-������������� ��� �@�������� ����V�������-17].

^������� '��-�"�����������������"�����������!�������"-"�"�(" -"�� �-���!���������������istifad��������w������������!����( ��w������� "�� �����@�-�������� ��Wusif S� (� �-�"���" "����

Page 20: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

'-� ��8-����(��w������������(0���'���8���������:-8�������("��������$� ������ �0�������S.D��� �������%# �������������� ��������������:��

E�\��������)� ���������[w��������� ��� �[�- h������������������� �)����������-�����%�0���[������0��������(�����8�������0� ��������8��������� ���[w��������� ��� �[��������� ������ �����)"����� �-düzgündür, çünki bel���������#(8"��������� ��w����������� ���� ��[������������������������ [������ � � [��������������:].

B�[0�����)��� ���[w��������� ��� �[���������� �����"-"�%#��� ��� ��\������� ���[�� �-mesxetl� [��"m�!������� ��� �[��[$� �-M�!����[�(�����"��" �������� �� ���%����� �

Türk t����'����?�������������� ��8���[w�������� ��� �[������������� ��[?fqaz türkl� �[��[; ��türkl� �[��[�����"��� ��� �[�������[���������� ��� �[������������0���������!���- "���������[w���������������� ��� [������)��� ���

Bu v������%� ����� �%#��� � ��������� ��������[ "0����?�0���� �����)� ���������:, 313-������������� ��� ��������-kökü indiy����� �#0���-���� �� ����#����� ��������������!����������%����'�( ������� ��]�� ����������#��� ��!������ ����!�����0�� ��������"������)"�!��!����������#0��#0��#0������������ �

30-cu ill� �� Stalinin d�����������%� 8����(���0���%�8��������)������$� ��� ���)#����)#��������������gürcül���������C-ci ild��\�(����������"����������)"�"������� �������� ������� �� ����0� )�8��mill�����0����������� �������0� )�8����������"�

1940-8���ld������ ������� ��� ����������%� 8����������"�

c��")��E� 8������� �-������ ��� ��������(������"�������� ���� �������8��� ��������[����QQQ-ci il��t��������� ��^"�� �����#( ����� ����%� 8������� ��[)�0���� ��������- ������!����� �[������ � � �

�����������-��[����� [�����������!" ������^"�����-���0�����������+)"��%� 8������� �������� ��� ,�guya gürcül� ���)� �!����������������"�"��"�����-kökl� ������� ������������ �����������%� 8���� ��������Onlara islam dini zorla q�)"������ ildi [46, 27.VI.1989].

Page 21: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

� 7 ����������6����8���������DILL������9������� ����

XÜSUSIYY���������ÖYR�������������

������� ��� �����������(������"����� -qiym������)�����)� ����� ��������������������)"������yüzillikl� �)��"���[��(������������"����(��������(���0���)"���������������������������"���(�����yad t�[�� �� ����� "�-�'�������� ��$�)���� �����#0������ ��������������������)������� �����������h������)"�������( ��-��"- "����0������) �0��� ����r. H�����0����[����� �������-���# ��������iç� ���������������������[������0�'����� �(������� �'������� ��]�� ������ �� ����������������#���� ������)"����������� �

������0�������0" �����������������"����� ������[��0���[������0�(�������0[�����m����������0� ��{�[&��)������������)� ����������������0���������"�8-�����#��������'�����������t�������!8���������� ������������)#�����!�����'����!�� ���������(�"�� �� ��^"����#� ��# ���������� �� ���'������"0� �%etm����{������'� ��0����0%���������� ������ ���)�0����� �8���0�+�����türkl� ������������0� ����"�"�" �-�;���,��w�����������0%��� ��'� ����� � �����������8�#0������ ���������"-���- "�����8��^� �(�����8����������������� ���� ������8��� ���8�����'��¤��������0���������������)�����������^� �!������ {�������������� ����(�-�(���-�����- "�����������%# � �0��\�(%����������0��� ��0��� ����������%��� ��*�)"���)"�0����!� ��������#0��������������'���( ���������8�����)����������� ��^"�%���'��"�"0"���� �������������������0��ist���������0����)�)������������!�))�����0�������"-"�" ��^"���� �%� �����������0���%� '������bünövr��������)"����(���������"������������� �)�0�������'����������%�������¤�^���� h� �)� �#0%��������� �������#!�8���-ola g������� ��^"�)� ���)������� ������ �8���0���)"�0�����)"�'-���� �yüngül bir ����)������0)"��)� ����(������������-���8�#0�������0��)����������8�!���������� �[59, s. 41-44].

^"�! ����� ������lin d�������������������������-�������������8�����)������'�( �����

����)"������#����� ����������!���� �������� ��� {�[^����8������%��� ����"��������������� ���-"�¢�V�������� �!� ��������!���������" ����-"�[�+E���!��,�

"V����[�8������������t�[�����������[���������[��0����)� ��8��������+)��������,���� �����:-ci ild���0� ��{�[*� ������( �"-"�"��)� ��8��%#��� �8������"����-�������-��������" ����������-���%#0�'��günd��������"-"�"0�����0�������-tatli n������ ������8����0������0���'�����)�0����#� �������dill� �����!����������0�0����-���%#0��������������" ��]��%# ��)�0�'���8�"������0���������#( �� ������������ ���������������)��������'�������������������0����� ����(������� ����������)0�� �����0�� i is�� "�8������!����)� ������'������[���������+V,�����:��

Q�0�����!�����������'����������[=����� ��!��(� ��[������� 8���-'-� ���������� {�[E� 8�������)0����(����������� ��(��)�0�����0����� �������8���0��"0-��%# �����[0����� ���0[��ilimiz�� ��� ������'������ �� ��^"�������!�� �8()�(� ����'���)�0�0����� ��)�������� ���)���������"������bizim kökümüz türkdür. Biz türk kimi d��������� �����0����������������0������)�������0���������0��(��milli b���"-"��0�����������tmaliyux. Bunun üçün: - dilimizin ögr���������(����)��-�{��� �������

Page 22: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

d� ��"�� ������� ��)�������������������0���� �-� �� �%���� ������ ������������� ������!����keçirmax; regionlarda radio v������(�0���(� ������ ������ ������������������������ürk dilind�������(���)�����v����%� ����)����� ���'����������������������+V,�����:��

Q�0�����:��� �����:-8�����+��:,�������;�����!0����-�"�[*���� �� ���[����������������0� ��{�"Bizim bir-birimiznan öz ana dilimizd����"����0������������- s� (��������%������^"�"����������)!����� �������" ���������¢�E#0���0��'�)�������)���%��������8�0����������0���(����������)�-���#����"-�����8��%#0���� ���#������ ���0���)���%���0�����������0������������� ����)"������������"�{

Of dedim dilim yandi,

Od dutdi kilim yandi.

B���(��������� ������

$� �-��������������

���������)"������)�)������ ������#����-n�0� ��8����������(��������)� ����� ���)-�� ��]��%# ��������������"-�������0�"-�����"��!� ������ ��������-���������!��%ünd��"��!������0���!��������-���)����������"�����(����������������!����#!��������� �����)� -birin��)-���� [���������+�,��1992].

"V��������[��0���������!����� �����'���� ���� ���������������"������-��"- "�����) �0��!� ��������� ����92-ci il aprel-������ �����)� �����[������0��#% ���[������0������"����)"������)� �daha c������������������!����������)���������!�))������!�� ���� ����[&%� ������0��������"��repressiyaya m�[ "0��������������0���0����"�� ��� �� �����������[ "0������" ����8���%� 8�����������!�����������"-"����������0��'�����%� 8�������(���#0�� ����'�������!"����������������� �-� ����� � ������������"-"����)� �'����!'���-�������"-�����!������� ����" ���������+C,�����:��

Q�0���� 3 mart 1992-8�����������[\#��� ������8�[������0��������$����(�� ���- ���������0� ��{�"Dini r�(����� ����#������� �������!������0"�"��������((�����"����������� �!��������� ����8�������� ���#(����� ����� �-ayri adamlari, ya da kiçik xalqlari represiya edanda �((�����"��m���������������� ��������(���� ������-���� �-��������������)����� %�������� [���������+V,�����:��

M���������[�"����" �������-cu ill� ���������[&��%#�������0'"��[��[?�0��� ��8)� [�������� ���q�0���� ���������������� �� ���������[ "0��������0-��0��������� ���

80-ci ill� ���%� 8�����)"�����)"�����������!����8!��������!�0��� ������ �� �'������� ����M��������[}��� �" ���? "0��[�>" ���������CC��C-8�����������������)�������������� kl� ���������(��dilini d��������%� 8��� �� ��^"���� �� ���� ������ ������?" )��(�[w�!������� ��� �[������ ���-xranoloji oçerkind���"� ���8()�(� ����� {�[���#0���" ")�)� ��� ��������� �����"��������m���")�������!����"��" �� ���� 0������ �ir������ ��� ��!�������������������������������� �-����0�v��8!����������� ������ [���������+V,�����:��

Heç k�����!������" �������)!����� ����� ������������)���� ��������%# �����*� �)� �����#0��#������#0�milliyy��������������#0�������������� ������imi, mesxet türkl� �����#0��)"����� ������������������ ���0�dill� ����������������������������� ��� ����-cu ill� ���� ������ ��0�� �������������������� � �'����v��#0���!8��� ������0���� �� ������� {�[?�0��� ��8)� [�+����,��[���%��������0'"�"[�+�936), [����"����[�+����,��[?�0���)� [�+���C,��[^-)�[+����,��[\�����0�������[�+����,�(�������������(8), 1992].

��?" )��(�����-cü il��] ��������� �� ����� %������������������� ��� ������8�����!����������(� �ed� ������� ���)"����#����� ������l� �����"�"�"��"-"�"���������� {�]�� ������ �������[����� ����"�"��-�)����� ��^"������#0���������)� 8���������������)������" ��^������������������� �����t������� �������!�'������-������0�����#0��������"�"�����!������� �������� ��]nu da n�0� ������0���� �����#���0�[�����?� "�["���������� �����������!�'��������� ��*�'�������[�����Qorqud"un xatirin��)"��������!(�������� "���0���� ��^"�������������� �������������������'�����

Page 23: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Rusiya daxilind����� � "�8���0)���������lar özb��8���?� -�0�������� �� -�08��?0��������� �qazaxca oxuyurlar. M����)�� ����)��)����������� ���( �� ���������+�,�����:��

"V��������[��0���������!����� �����)"�������(�0�������(�����������!��'�������)��-���'���'������� �%# ��� ��Q�0�t aprel-���+���:,��������0� ��{��0)�%������������ �#0)��8������?0���������� �0�8������0� )�8������ �0� )�8�8������[�� ��������������� ��*������(�0�������%�����"������ayri-� ��0��� ��������0����� ���0�%# ���"�������������rl� �����!����� ����)� -birin��-������'���rus dilini, rus sözl� ����"������ �� ��^"���!����� ��^"�������#����������" ��^"�!����#%��������� ���")���� ���)-����0��#(����� ����"-����������0����"�"�"��)������8-��)� ���"�"�������yaranmasa xa����)� �"-"�����)� ����������#0�'������0��^"������#!����������8�����)"��� �� ��� ��-�������������������������(����" �-�����%�������" �

;������#(� �� ����������#����"-"�"0������)8 �"-"�"0���� ��� �����)���������"�-"����" ������i yad dill� ����"�� ���������0����-�����!���� ���� �������0� )�8������)�������!�����(�-�(��türk ����)��������������������"���������+�,�����:��

"V��������[��0����)"�����������)���� ��#� ���������������� � �� �(���� ������ �!��da m�[�"��� �(� � ���� ��� �����'� ���������� ����%#��� � ��w���������0������:-ci ilin aprel-may ��������[��) ���[$� ������)��[��� ���������������������"���� �(� � �����)"�����������)��-���'���mühüm �!�����������)���� ��?�0����0� ���������� afikali türk ����)���!� �����������)��-�����������)�0�����������"-��!� �)� � ���")������� ����������#% ����������������)�� ���(���� �������'�������"���^"�)�������0� )�8���(�0���������)��������� ��&((���������:-ci yild������������)��keçi���� �����)"�������� ��������#% ���-���0�)#����� ����" ��;���8������0� )�8�����$�!������0� ��-"�"��� � �������� �������#% ���������'����-IÜ sinifl� ���!�����������(���(� ������� ��^"��������"�-"���� ����� � ��(��[$� ������[��� ��"-��������� �

Az� )�8���#(���������$���������>������� �;�����"�"����'����w�!����8�����(����������)����)��!0� �����(��)"�������-IÜ sinifl� ������ �����"��-�)�������� �

"V��������[��0����[���������0[����� ") �����'����(��)" ������� obleml� ����%� ������ ���müqayis������������������� ������� ������-8���������������'����������+���,�[W����� �[�������� ����������� ��� �����#0�������"������ ������ ��� �������(�� "���������������� ������ ���������������(� ������� ��c��(������)�������" ������������ ��� �������������������������� ��+0��� ���qüçük, kir�0��� ��� ����)# �����'��� ����(����,��#(8"��" �

Q�0���������-8������ �������������[*���%���� �[������0���)"���������������!������� �� "����������qa ����-������%#��� ������� {�^0 � �����-��������-�����\���-Vtornik, Ç� ���)��- Sreda, P� ���)��-Çetverq, cuma - P�������8"�� �����- Subbota, Bazar -����� ����-��

Q�0�����!�����������)"��������������� ������������������� ������� ����#� �������'������!��(��x� ����(� ������� ���� ����[w�������- cavaxeti x� �����[����� �

Bel��������������� ��� ����� ��������" ��'�����!���� �)����� ����)� ����������� �)������ �

"V��������[��0�����������"�����:-8�����������[w�������� ��� �������������������� [������0��������� {�Mesxet türkl� �������� ���������������� ����!���������������)"��%# �����������������������(�� ��������� ������������ ��*��������"�������� ����� �'�� ���)�������0!�����(� �������(��)"�dilin ilk qrammatik�������0��������������� ��� �����!�������� ����!�����!��)���"��)��� [���C��03.VII.1992].

1991-ci ilin 23 aprelind���0� ���� �����)"���[w��������� ��� ����� ��������� ���� [���)� ����(� ����;��� ������������ ��������0� )�8������")�����������������������'�����;�����"�"��� ������� ���#[)�������������� ���0� ����'��������������� �!�(�0����- Mesxeti türkl� ����#0� ����������yaratmaqda köm���������(�0��������%#�� ����� ��^"�%���w��������� ��� �����������'��� ���m�[�"��" ��^���� d����!0�)"��%# �������'���� 0��� �������������)"������� �����������������������aliml� ���������������� ���� �

Page 24: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

;��� ����������)���8��������)���������!������ ��8���-��- folklor v����������������"���� ��� ��G���8������ ���������-�����)#����� ���������8�� {�����������������(���� ����%��������23.IV.1991].

-------------------

*Qeyd: 1998-ji il����������������'�����;�����"�"�"��)� � "����������+� ����?�w�������(���������*�?"����(���������������(�(��&�&����(,������� �����l xüsusiyy���� ����#� ���������������\����rayonunda e

Bel��������)"���� �������������%# ��������� ���)� �!�������� ��w�������� ��� ������������������������������������� ��� ����-���������� ������������ �����������������������������������������iqi v�0�������bar������[�"���(� ������������� ���������������������������(��������������"�������� �������������������t������������� �

¥�¦�§�¨�¦�©�ª�ª�©

¬­®­¯°±²¯³¯�¯´µ®­¶·¸�[¬©¹©º[

¼®­½®¶¾²­¿¾½�¶ÀÁ¯¿

Â�Ã�Ä�Å

������§´µ®­¶·¯�[¬¸¶¸²[�·­®³Æ¸�­¶¯Èɯ�¾�­¶¯¾¶�²¸�ʯ±¾Ë¾¾�Á¸·®²­¶·¸�ÊÁ¸·�·­®½�²¸Á¯Æ¯·�²¸�­·¯®�ȱ̿¯·¯®�ÊÁ¯Íɯ®�ÊÁ¾²Ë¾Ê¸½�²¸¾´¯ÉÎÍ®³¯�´É¸³¯ÊÁ¾È¶­¶·¯·¸²¾È�¿¸ÏƯ¼À�¾±�ȱ̿¯·�²¸Á¯Æ¯·�ÐЦÑ�

���:��¬¯­­¶¸²¸·É¾·¸È�¸ÉÒ¸·¾¶�²¸�¯­²¯·®�ɸ¶Ì²¾��Á¸±·¾·¸®¶�²¸�Á¯Æ²¯¼�ȱ̿®�ɾ¶®Á¸¶ÀÁÀ��Ò¯ÉοɯÁ��¶¯Ê¯²¾¼Ì�¾�²¸Á¯Æ²¯®�¶·¯ÁÓ®­¶·¯�

������§´µ®­¶·¯�[¬¸¶¸²[�ʯÆÆ®ÁϾ·¸®¶�ÊÁ¾²Ë¾ÊÌ�·Ì­¯¿¯Ô�¿ÀÉζÀÁÌ�Æ·ÀȱÌÓ¾È�¾�¼²¯³¯È±ÌÓ¾È��Á¸·®²­¶·¸�ÊÁ¸·�²¸�ȱ̿¯·¯®�´ÀÆÀµ®®�²®±¸·¾­¾¼¯�¯¶�¿¯É¾Ó®­¶·¸�³¯·¯Áȵ¾½�²¸�¶¯¼�¾É¾�¾²¯¼�ȱ̿®�

������§´µ®­¶·¯�[¬¸¶¸²[�ƯÉÏ®²�Ư´¾¶Î­È�Á¸·®²­¶·¸�ÊÁ¸·�²¸�´®­ÊÁ®Êȶ­¶·®²²¯®�Á¸±·¾¶¾®�Á¯Æ²¯³¯�ȱ̿¸��ʾ­Î¼®²²¯­¶¾�¾�®Õ�ÊÁ¾¼®²®²¾®��¯´µ®­¶·®²²¯Ô�¿ÀÉζÀÁ²¯Ô�Ͼ±²¾��ÊÁ¸·¯�¯´ÀÓ®²¾È�²¸�Á¯Æ²¯¼�ȱ̿®�¾�·¯­Ê¾¶¸²¾®�Æ®¶®Ô�²¸�Á¯Æ²¯¼�ȱ̿®�·�ƯͿ¯Éβ̽�ÀÓÁ®ÏÆ®²¾È½�

���Q��§´µ®­¶·¯�[¬¸¶¸²[�Ư´¾·¸®¶­È�ÊÁ¸·¯�²¸�ʯɲ¯È±ÌÓ¾®��¶�®��²¸�ʯɲ¯Ë®²²¯®�·É¸Æ®²¾®�ȱ̿¯¼�¾�®³¯�¾­Ê¯Éα¯·¸²¾®�¿¸¿�­Á®Æ­¶·¯�²®�¶¯Éο¯�´Ì¶¯·¯Ô�¯´µ®²¾È��²¯�¾�¶·¯ÁÓ®­¿¯³¯�Á¸±·¾¶¾È�¿ÀÉζÀÁÌ��´®±�Ó®³¯�Ӯɯ·®¿�¯´Á®Ó®²�²¸�[ʯÉÀȱÌÓ¾®[�¾�[ʯÉÀ¿ÀÉζÀÁÀ[�

���V��§´µ®­¶·¯�[¬¸¶¸²[�­Ó¾¶¸®¶�ÁÀ­­¿¾Ô�ȱ̿�¿¸¿�­Á®Æ­¶·¯�¼®Ï²¸Ë¾¯²¸Éβ¯³¯�¯´µ®²¾È�¾�¾¼®®¶�ÊÁ¸·¯�²¸�­·¯´¯ÆÀ�¯´µ®­¶·®²²Ì½�¯´®Æ¾²®²¾Ô�ʯ�ȱ̿¯·Ì¼�¾²¶®Á®­¸¼�

Yad mühitd����������������� ����!��������"0"��)� �����������"���'����������� ��� ����������)"�%���ancaq t��� �����)-����#(������� "�")��������� ��w�����������)��� , s������ �%#��� � ������((���� �)"������������ �(���������� ��������������"��" ��^"��������-cu ill� ���[�� �����[�(��[�0� )�8������[����deyilib. Gürcüstanda gürcül� ���� ��%�� �(����%� ��������� �)"������������ ���!�����"�" �(����"� ���" �"� . Bu dild�������� ����"���� ���0������� ����*��������� �� �����������W�w �������(��günd������ ����� ���%��� ������������:�-31].

Dil yad mühit����" -"��"�(�0������������������8������"�������������������������� � ����"�����������dair����(�������� ����0������� ��������� ��� �������������)�������"��" ��^"����������"���������� ����yetir��)����������������'� '�(����������)��������8�����"�����(����������-������!��0��������� �

Page 25: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ���������� �� �)��"����������"-"������ ���t�[�� ������������������ ���)� ��� ��"�"�-"��"� ����������������)"�"���)�����#0������� "!"�"���� "�")������)������� ��^"�����Az� )�8���%� 8��� "���#0)����"�-" ������ ���������������"����#0���)���#0�(� ����� �

Az� )�8���#'�)�%��� ����� �-� ����� "�� �����������������"������������������ ���������(��8(�� �������� ������� ���%� 8���#0)�������� ����������8(�����������������������������0� )�8�����������çoxlu söz v���������������"��" ������:�����������V��������-15].

Bu �!���������������0���� �������� �� �%���� �����-m�������"������������ �������� � ���(�������������!�"���� ������������ �

������� ��� ������������"�������� ������������������W���w ���������\�\�8�%����� ��������öyr��������� ��W���w �����-1905-ci ill� ���8��")-q� )��E� 8�������� ����)"�� 0���������türkl� �������������� ������������"���!��������������������"��(��!������ ����������������� ������" "�"�"�������0�����)"�����������������"�������� ��!���������������[�"���(� ����� ����������:�-31]. Y.N.Marr 1928-8��������0������ ��� �������-���)��"��� ���"��%��������)��"����� ������������ ��� ���)�[0���������"�������� ����+��������(������������"�������� ,�#� �������'�������� ��}��������� ��������������� mü����������%��� ���"�"��� ��-Saxan k�������������� ��w"�� �H�)�)�-�"�(����( ���&!����-�"��#����������� ��W���w ��0-" ��� ��� ������������-������������ ��������������-ci ild��!�8�8��'�����)#������������������������ ������� ��0��%���olan "Zametki o tureükom �0������ �����������)��"���[�����������0����� ��^"��������Q���#0����cüml������)�[0����(��8�- ����� �����!������������� ��*������#0�� �%� 8����0� )�8��(��� �����dill� �������������������� ��W���w �������� ��� �����������'����-������ ��� ������"�������� ��göst� ����� ��,����'���0("���-, otsutstvuöheqo v literaturnom �0����+)�'���� �������"0,��),��� ������-��+���� �(������������ ,��(,�(��������-h -�(����� (���-������0�����(�0�(#!��������"��� "!#����������+��-�!�,���� �����������:���

��;��� �)"������[�8� ���� ����(���[���C������������������� ��������)"���!(�\�\�8������� ����������������������� ��\�\�8��������������[w��������������[��� ������������������������ �

\�8������� ����� ��!����n 1944-cü il����� �����-��w������-8(�������w������������� ����(����� 0���������������� ����������!�����8�- ���� 0������������)-������ �������$������:�����C��-839].

S.cikiya 1936-8��������) ����-d��}���� ������(��&��)�����;�����"�"�"���ürk-���������� ��������"����8������������"��� �������������������(���@��#(0"�"�����

S.S.cikiya h������������)� ��� ����>��!�����-��#�����!�������"���)� ��� ����!������[�"���(� ����� ��]�%#��� � ���������8�����������������")�����������'��� q�)"���������#0�� ��#�����!��������� ����)���� ���������� �������� ���� ��^���� ������� �����#0����%#��� �����[!�����söz+m���")�����������'����`�!�������'���[��� �"�"�+������-n-a) bu dild��#0������- "���" �(���� ����[!������#0�`�!�����ilçisi + m���")�����������'���[��� �"�"��(� � ��+������{�))-���)�-a-n). Burada "n" s��������")�������-a is��!�������'���������'�������� �

1926-27 v������-37-ci ill� ���\�\�8������������ ��� ������ ����0�������-������������ ��������� ���dil xüsusiyy���� ����#� ��� ��]��)"��������������������- gürcü, Az� )�8����0��� ���������� �����h��'����������"��� ��� �������������� ������ � ����"���(������� ������"�������� ���� ���� ��^"�)��������"�������� �����)#��������-n�0� ���!���������( �� �

\�\�8�������������� ������������� ������� ����#� �����)��]�"��%� 8��- türk v��%� 8��- Az� )�8��dil ����� ������)�!��������-�������� �� ��( �� {�[])������� "0��������" ������(�0���������������(����� "�����(��# �������0���[��[]�?ruzino-Azerbaydjanskix �0���(���(0�������������[��"Po�������������� ������(�(����'����� �����>�����[��[������ ������)���������" ������ �'�� "0�������naseleni��w������[�(����

70-ci ill� ���������� ��� ������������"�������� ��] ������������ ��������� -�����)�)����"���)"�haqda F.&����(���C���^�����(����V�������:-194] t����� �� ���� ��^�����(�������� ��� ������������-����� ��)����0������������[�� ���������������� ��������#� ������� ����&����(����0����������� ���������?0������������������� ��� �����������������������!�� �������� �

Page 26: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Sabircan c�����("��������� ��� ��������������� ����%���������)� ���'�����������������( �� �������������C:������::-128].

Az� )�8�����'��� ��������� ��� ����������!�����������lar ki, t������ ����� ��*�)"���Az� )�8����\�����\)� )���?")��^��������'�0���)�� ���(����%� �)#�%��� ������������� ��ail��� ������ ���� ���!������ ��������� ������0� )�8��'���"��� ������� ���#'� ������� ��]�" �����az� )�8���� �����)"�������������"�������� ��������������� ����������0� " ������� �� �������türkl� ���������������0� )�8���� ��� ���������� �� �������� �(���� ���8�!���� ��#(8"��" �(��)"�xüsusiyy���� ����������)�#� ���������'�������0�����8���������türkologiyaya xeyli fayda ver��)��� �

Page 27: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

II F�S�L. FONET�KA

II F��

��������

2.1. FONEML��������

������� ��� ���������������)�������������)������������������������������ ��E� 8��������� ����gürcü ����)�������?0���������0� )�8�����0)�%������(���"���������%� �)#�%��� ��������� "�� ����������)������������������ ��?���������������)� �!������!�������������!�������)"�(������%� �d� �8���� ����������� ��E� 8������)���������� ����0���� ����� ������������� ���� �� ��(������0������� ��30-cu ill� ��������)#�%�������[&��%#�������0'"��[��[?�0��� ��8)� [�������� ����0���� �)"�����)��'����������� �

Kiril ����)����������� ����������������������)��-����������� {

A a Pp p

B b R r

V v S s

Q q T t t

�-���"

D d Ü ü

Page 28: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

E e F f

&������

J j H h

Z z Üü

;�����'�'

����8�8

W������

G g

G g

K k k

G g g

L l

M m

N n

���+�("�"����,

O o

Ö ö

Gürcüstanda sovet hökum����" "������ �������� ��� ��#0������ ������0�)-��"�"�����:�-cü ild���sonra türk dilind�����������)�� �)-������� ��^"�����������������&�&�� �(�[�!����� ��� �[��������)'������0� ��{���� ���0���-��������������!������)�������� ��������� ��� ����"�� ����gürcü dilind����"�-�������� etdil� ��E� 8���������"�� �)���� ���� ��������� ��� ����������8���� ������biri el��)"�(���)������^� ������#(��� ��������������!������)������)�%� 8��� "������� �������"�-�getdil� ��^"���"�� ���������0����������� �8���"0�������%��� �)�'�� � ����:������V��

Sovet dön���������� � "�� ����������)������������������ ��[w�������$� ��� ����� �"�������"V����[�8������������] ��[�����[���������[������0���)"�����)������((��8���) ���-Balkar bölg�������� (�� ���"���� "��(� milli dild������ �����\���� ���"�"����������������������+����-ci ������ �������,�#0������ �����(���0� )�8����������'����"��-�)�������� ��?�0�����'�������������("�������� �("���\�8�����("���E��!�����(��)�� �����)#�������������"��" �

A������ ��� ����0� )�8���� ��� ������������������ ����������)������������������)������ ��"Mesxeti - türk dili - &���)�+����������� � �,������ � �������0������)"�����)�!�����-�����m�[�"��� ����"�" "{�[w�������- türk dili" ����)�������� ��������������� ��)���"��"��" �����burada Az� )�8������)����������"�-"��"���������������0������(����"�"�"�����!�'�8� ��� �����������o, e, ������%����!� ��� ���#(8"��" �

B�[0��)#����(����'���!� ��� ����0������+��(��\����]����?���w������� ��;������"��W��,��0� )�8�����������)�������!� ��� ���������������)�-)������� ���������� �

Mesxeti-türk dilind���0� )�8��(���� �����)������� �������� ���#0�������"��) "���(������ �+ ��E���������,�mövcuddur. Bu s���� �������� ��n (r, G, k, t, s) ist� ��������0������ ��������[��8�!�������� ������"-"�

Page 29: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

diqq����� ��0���������������� ���0� )�8��(�� "������)� ���������������������� ������+���}�����E��V, S v����,�!� ��� �������������0��������������������� ������������������l� �����(����������� �����öyr������������"������������)���� �

A a, E e, &����]����E�%���������������� ������0������(���������0���0� )�8�������������"-"������� �

^�(��\����������������w����������� ��;������"��W���!� ��� ������0�������������������0���s���� ���� �

Abruptiv s���� ����������0�������"������� �(� �������� ���-r, K-k, t-t, d-d, S-s s���� �������[�8��� ���xüsusiyy���� ��������� ��0����������������)"������������!���������� �����[���� ����� ���������-tikan; tar-tar; tor-tor; tuj-tuj; tag-tag; ral-ral; raja-raja; ras-ras; jirax-jirax; kal-kal; gaz-gaz; gal-kal, kav-kav v������#0�� ����������������#� ���������� ��

������� ��� ��� ���� ����������)������������������������������� {������������"��#�����������%�

Gg saitind�������fad����%# ��)"������� �����)�����������(���0� )�8������������� ���� ��&����������istifad����%# ���0� )�8������������������������ ��� �����)������������ ��� ��&�����������-���'���türk ���)����������C������������� ����� ��� �

Saitl� ��)"�������#�����+���#���������,�� �����+��������",���������+���#��"���,�(�����������+������������,��������������� "�� ��� ����" �

������� ������������������(�����!��%�����������)���� ��w������{�)" -"����������%#(������%���(�����^� ��� ��#0�� ���������� �����)�������������"-"�����������!��%����0"�" ��w������{�"����%��!��"�����)"0�����" ���������(����

������� ��� �������������+!��'�������%� ��-"0� "�"��� ������� ����,����������������%�������� ��� ���deyil. Ancaq b�[0�������� ���+�������������������,�������������8������������ ������ ��w������{

Kims��)����0�)"���������������

Ne�� ���#�����%#��������

D� ��������� ���0 �������

+�������\� %����� ����,�

Bu c�!���8������������������������)� ����"������dir. Lakin bunu b�[0����� ������� ����������������� ����#(8"��"-"����������0!���� �� ����������:C��

������� ����������������������#0����������)� -birini izl��������8����(��� {�� �8�+���������� �8��"� �-������#0,���� �0�+^����0�#������ �0���)���i k��� �� �- ������#0,�

������� ��� ������������������� �����"������ ��:�-dür. Samitl� ������+���������'��%,�(��) "���(�+������t, ç, g) olmaqla iki qrupa bölürl� ���) "���(������� ������������[������� �

M��������'-{�^"������ ���)�����'��

Ça-� �)������� �%�����+8������(,�

8-{�^�������"0���0�� ���# �¢�Ø����%�����8-

(c.Xalidov).

Abruptiv samitl� �����"������ ���-dir (r, t, k, G, G, J, g).

� ��� ������� ��+����� ��"�������,�(���("�"����������

Page 30: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Ø�����������#0��((�����������������+xüsus�������� �)�(��� �����������#0�� ��,����!��� ��Ø��)��Ø��������Ø�����(����

Y� ����������������� �����- "��

�����)� -biriz��'������� ��0�+8������(,�

V samiti bu dild��)�0���������0���������������(�0���� {�

%#(��{�E#(������ ���������#( ��������m, Qoy çox olsun bel�������������%���+8������(,�

V -��������������� ����������� ������� ��0� )�8��������������- s�������(�0���� ��w������{��("��-soyuq.

Savuxdan, acluxdan, yuxusuzluqdan

Page 31: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

2.1.1.ABRUPTIV FONEML��

Bu dilin fonetik sistemind��������������'���������� �������� ������������) "���(������ ��#(8"��" �����bu s���� �� �����)" "������� ����+������������',���������#0�� ���)� ���'�������������[��� ��)��� ��M���������(�+��(-,�- k(�+ �,���'�+��( ����-��!������,-�'�+������������)�,���� �+����,�- tor (k�!� ��,��'-�+��,�-�'-�+��8��,�(�������C�����V��

Abruptiv samitl� �)"������������������������������� ����� ��������� ��� ���#0�� ���������� �����������sözl� ����ig� ������ ��������!�""��#(����'�������� �

������� ��� �������������) "���(������� ����#(8"�������������������;��� ��� ���������� ���������� ����;��� "���W���w ����\�\�8����������� ��8���)"���������������) "���(������� �;)� -Qafqaz v���-���an dill� ������")�� ����� ��� ��^"���� ����������")�� �� �� ���C��������-44; 137, s. 31; 113, s. 116-122].

������� ��� �������������) "���(������!�������- kar v��8��%������������� ���) "���(���������#0�#��������#0�� ������(���#0����"���)��(� � ��w��������)���- palux, bal - pal, butulka -������������-������-�-�-�����'��- piçka, metro - mitro, kvartira - kuarter, skamya - iskam v����

������� ��� �����������������������) "���(������ ���0� )�8����������=���(��?����(��� �nd�����rast g��������" ��)"���;)� �- Qafqaz dill� �������[�� ��� �

������� ��� ������������%� ��� ������� ������������ ������������0��%������������� ���� ���) "���(������� �+���������'��%,�� ��� ������� ��+��-��-� ��"����,�(���("�"���������)" toplumun dilin��������������(� � ��Bu samitl� ������� ������������������0�"�������� �

Abruptiv foneml� ������(� �{

T -�#��� �����-������ ������� ��) "���(������� ��^"�������$-samitind���) "���(�����������'��� �(��onunla fonematik oppozisiya t��kil edir. Bu samit fonematik m�0�"�������� ��w���{������+����,�- tikan (������-�����'��)���,��� �+�"��������,�- tar (dar), tor (setka) - tor (k�!� ,�(����

T - fonemin��!����� ���!���%� 8���")�� �� �����!������������#0�� ����������(!�����!� ��'�mövqeyind�� ���%����� {��" �"��+������ ���,���" ���+�� �,�������+����,������+���,��'������- qr. (kal, ������������������������(�,�(����

P -��������#��� ��� ������� ��) "���(������� ����- fonemind���) "���(����������� ���� �(��onunla fonematik oppozisiya t��������� ��w������{�� �+�"�,�-�� �+"����"�",�����+)�������������,�-���+)�,���'�+��( ����-��!������,�-��'�+���������)�,�����+��0,�- pas (topu verm�,��������+����"),�-�������+�����-küçük) v����

P - fonematik m�0�"�������� �(������ ������������� )���������� ��^"��������!����� ���!���%� 8���")�� �� �����!����������� ���������(!������'���0��������� ���%����� {���"��+)��,���� �0�(siqaret), turxi (tam, eynil�,���� ����+�������,������+���,���"����+� ����,�(����

P - fonemi p v��)������� �����(�0���� �

Page 32: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Ç -�#��� ���"������� ������� �) "���(������� ��^"������'-dan n�(�������������'��� �(����"���fonematik oppozisiya t��������� {�'" ��+'� ,�-��" ��+�������,��'-�+0����(��,��'-�+��)���,�(����

Bu abruptiv samit leksik vahidin h� ��'��#(������������������������� {�'������'��' �+%�8�����,���"�'"��(k�� ,���'��+�'�,����'��+���'�,���"'�+���,�(����

K - fonemi-���� ������ ������� ��) "���(������� ����- dil� ��������������) "���(����������� ���� ��� ��� �� ��) "���(���- samitind���������%������� ������!�� ����������������'��� �(������0���8��saitl� �����((���(��)�Ú0������ ������� �������������0�"������� �(��#0������-�����������( ����������göst� � ��$� �����������#0�� ������������ ���%������ ��E� 8���")�� �� ����� "�-Avropa m������������ ��������%#��� � {���'�'�+�����,�������+���� ��,�������+����,��������+��'��,�������+�"��,��pik (pik) v����

K - s������- fonemini �(�0����

S - dilönü, alveolyar, sürtün����� ������������� ����� ��������� ��� �������������)"���������������m�0�"�������������(����������8�!�������� ����� �8����������������� ��}�����")�� ��(������� ��intensivliyin��%# ���� ���� ���) "���(� ����-���l��( ���������������� ��^"�������( ������%� 8��sözl� ������#0���!� ��'��#(������� ���%����� {�\����+ ���,�- qruz, toponim, keses (k����,������(�(armud növü).

Rus dilind�����'�����#0�� ����#0#����������������\������\-il���(�0���� {��������������������-������(��s.

��+�-� ��"�,�-���� ��������� �"��8��%������������� ��^"������������ ������� ������������������� ��$� ��dill� �������� �����������#( �� �����)"������ ���)� �������'����� ���� �(���# ������"("�� ��������(����� - nun v tureükom i azerbaydjanskom literaturnom �0��������� (������ �( ������(�����(������-������"'���(�0("��(������������{������������������������%��-�����>���@����������V�������VQ��s.265].

N - samitinin qeyri-müt�!� ������� ��� �� ��������������� ������������C���������� ��� �������������s� )������-� ��"�@������������ �8�������� ��^" ��)�0�����0� ��� ������� �����Ú�� ������������'������-� ��"�@�!���������)��� ����������!������#(��� ����� �����������������#0�� ���������sonor n- s����'ox vaxtn-s��������'� �

��+�-� ��"�,���������������%������#(��� ��

1. G - samitind����((��{����%������%��8�%�����%�0�����%��������%�����%�����%0�(����

2. K - samitind����((��{��������'�����'�����(����

3. K - samitind����((��{���������+�������,���nk, cankürmax (itin hürm���,�(����

4. Q - samitind����((��{������+��,���" ���+�� �,�����+-����0,����+0�� ������"����yanqulmax) s�!(�������(����

Q���- samitind����((��{�0�-��+0��%,���-�+��,�(����

6. X - samitind����((��{��"��" max/punxurmax.

�- samiti -� ��� ���������8��%����������� ���������^� ��� ��� ���������� ����������������������� ���-������������� ��� ��������������#0�������������#(��� ������������� ��w������{�-���+'��,��-�0��+��)���0��,��-"��+�� ��',��-����� ������+%# ����,��- ����+!� ���,��-"0���-�+�-,��'-�(zaman) v����

Prof. A.Axundov göst� � ��������� ��� ��(���0� )�8������� �������"���-�-��������������� ��������258].

Page 33: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Az� )�8����������������-�������"�"��������� ��� ����������8����������"����" �������������-�- il��)�����0� )�8�8��#0�������0�������" ��;��������-- il��)������#0�� ���������������� �������dilimiz��� �)������������'����� {�w������{�-��)��-�)��-������-�� ���(������Q��������-44].

������� ��� ��������ind��)� ��� ���������#0�� �~������ ~�( �� �����-�-���������"����������� {�- - ��-"-"���-"0"�����-" "�"���- '�(����

X -�������� ��� ������������ ����� ����w��� ��� �����)����������������� ��}����������� ��� �����özün�����"���#0�� ����, el�8�����%� 8���")�� �� �������%� ������ ���#0����'��#(������������� {��� �0���������" ������+�'�,�������+�" �,��������+ �"���#(�,������ �����+� ��,�(����

X - samiti anlautda ���)������������- samitini �(�0���� �

X s������%# ������a dili türk ���)������������� ���� ����������#0����"���)�[0���������������(�0�edir: hax-haqq.

Qüvv�����( ���������( ��������(

Hax yolunda h���'����������( �+8������(,�

T samitinin d cingiltili samitinin mövqeyini üst��������)"������������ ��M������{��--�-�����-dalda v��s.

&�������"8�)�����^�0����-� ��)�0����-� �

?�����'������'��

Boran olsa taldaya qaç (c.Xalidov).

E� '�������%������%# �����-�%#��������#(�� �

\�� ��������������������)���( �����(�� ��+8������(,�

Söz sonunda n sonor samiti ona birl�����-� ������'������#0���[�� �������� �������������������'�(� � ��M������{

Bu dünyadan gedar oldux,

Qalannara salam olsun,

Bilmian n��)������)�0��

Bil���� ���������"��+W"����&� �,�

��������������������� �����������#zl� ���������!������"�" {

;����� ����!���%����) ����

$������- �%�������������%���+8������(,�

Türk ���)�������������"-"�������)"�����������"�����-������(" -"�#0����%#��� � �

Türk ���)������������� ����� ����������������-� �������� ��w�����n: t����%��\ ����������%�� ��(� ��� �)-� �

^��)��������"-����� �0� ����+����*��,�

Burada t����%��#0������-� ���[�%[��("�"-"�����0!� �������� �

Page 34: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Müasir Az� )�8����������[-��[��������#0�� ������� �����������!�����������)���� ��^"�"�(����������W�w ������!����������� ��w������{�^��)������� ����)�"�� ��������*������+-����,��-�� �etdim d��%������+�������\� %����� ����,�

B�[0���� ������� ��������"-"��������������������������������� �����)������ �8������������� �� �� ��� ��M������{

H� �������0�����%����0

��-�0����� ������"��+W��%���?��� ���,�

Müasir Az� )�8������������� ����� ���#0��((�������������������������������!������"�" {��%��-yigid, ür���- yür������� ���- yigirmi.

���!�����)���" ���"���W� ��������)��� ������+;��!0����-��,��

Yigid kimi m� ���" ����0

Gösk����������" ����0�+W��%���?��� ���,�

&��'������!������"��������������"�������� ����)� ����������(�0�������������������������#(��� ���������������� ��w������{

���-���{�\�0�����!��� ������m,

8���%��������������

Varaxlandi V���������

^ -�0����� ������"��+W��%���?��� ���,�

Onu da qeyd etm����� �������� ������������ ��� ��)�[0���������#0�������������� �� �������������edirl� ��w��������W�?��� ���������� �����w�!������������-��������� ������������������ {

���������"( � ����"��'����

����!���0�8����������������+w�������-��,�

Haqq -�!�{�!����+!��,��������� ����������������������������� �����((�����#����+;��!0����-��,�

Doqquz -�����"0{�^�������"0���0�� � dörd! Qalip g�����8-�+8������(,�

Bu ������'����#0�� ������!��������� �����)�0�)"�"����)�)����!��������������������� �� ������� ������)�������������������0����������������������� ��������������������8�����������dili il�����)"������� ������� ��� ������ ���������%# � ����^�08������)"��(�������� � �h�����8�!����������#����������)"��� ��������� ���%#�� �������� �

Yigid sözü d��)�[0����%�������������0��� {�^���)�0��!������%���'("�"���� ������" �"-�����������g� ���� �+;��!0����-��,�

Gövül sözü d��)�[0����#��������������0��� {

Nerd��%#0���%# �����#�������� ��

Ara, dilb� �� ������"�������+����w� ��0,�

;����� ��������������)�!����� ����)"������)#�����-�"���� ������[��0���� !���-����)����ifad��������� {�[;������"�"���������0���������)��� �������)�0����)��)�����)�0����"�-"��"0�!�'�)� �

Page 35: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

mill�������" ��;�%�������� ��%����)�� ��!����������" �"���!�'�)� �'���-�'�������������)� ����)��������0�ki, bir sözün, �����������������-�'�8� ��0���������%���b bizim ���)�� ��)�����^� ��#0��)� ��"anlam�0���[����)� ��[����0���[���!���)� ��[����0���[���# ���8����[���0���[��0� ��;��-üç cür �0��������� 8���#0�� �����������"����'���)� ���'�������0� �{�[����[�-�[����[��[�0-�[�- "q�0�[�-"qazan", "ist��� �- istiyor - ist��� [��[�8[�- "ancax", "demir" - "d��" [��[)���[�-�[)�[��[������"��-���������-���������[��[�� �[�-�[��- "[��[%�������[�- "g�������[�-"g�������[�- "g�������[�(���� ��

^"������ ���-����0������ �� ������0���0�� ���!� ���%# ��� ��!����)"������� ��!�'���görün�8���� ��^"�� ��������� ������� ��������!�������������������!������"����)� ������� 0���)"��edilm������ �

Bizd������ ����-�������#� ��������")�����)�0��� ����!8��������� �����������"�"���)�����aqdan ziyad��� �)�(��� �����������������������0�������������0��������0����� �)�� ������-��#0���0����� �)�� �)��������'���������w������� ��������� ���� ���0����� ����-�)�� ���0����� ���#0�� ���0��!� �����çürüdüb dilimiz��!�'�� ������� ����������QC������C-80].

������� ������������������������������%��������!�'�������� ��#0����%#��� � ��]�� �)"�����-���+���������������,� �����������'��������� � ��������� ���(����� �(�������������������"-"�������0���(����[r dilind�����)"��� ��������������� �� ��w������{���! �-���!� {�������)�0����!� ������)-�����

^"���!� ��'��������������+w�!������������-��,�

������� ��� ��������������������������� ����)� �������0� ����� ���������("�"� ��+��,�samitidir. Bu fonem gürcü m��������������� ���(����������� ������!������"�" ��^����������)"��!������istifad���������) "���(������ ��;)� -Qafqaz dill� ������ ���������������������������� ����������� ������Gg s������������������ "��(��0������� ��������[�iri hesab edirik.

Bu dild����-��-� ��"����("�"��������������!0� ���#(8"��"-"�"������)� ����"�����������!��0��edilm�����������������!������� ���

--------------------

*Qeyd: Müasir türk dill� �����)� �'��"����("�"�������������������>�������� çalanaraq n v���s���� ����� ������� ��CV��8�����

Ø-�����������#0��((�������������������������������� ����� �

Bu dilin fonetik xüsusiyy���� ��������#()�����%� 8������� �������������8��)�������� ��W�w �)"���������������" "�"�"�����)-���)�[0��� kterik xüsusiyy���� ��%#��� ����� ����������:���

S.c�����(�!������������������������ ����0����������� ��������0����� ����8������ ��������n���8��� ��!�'�)� ��� ���'������������� �

F.F.&����(�[]'� ���������������0����" ����0����[���� �������vafiq bölm��� �����)"��!��������������fonetik xüsusiyy���� ���������)�!��������� ���C�����C-10].

Bütün bunlara baxmayaraq, h������������������������������#� ����������!���8�������������� �mövcuddur v����� �� ��� �-�'��������

Q���������� ��&��� ��ürk dill� �������������������������'������������������������ �� ��������+�`,���-� ���+�"�,�#0�������������������� ��� �������������� "�")��������� ���?������("�"-"�!������!���������������%������������0!� ���� ��^"��������)�!������������'��ar göst� � �����!���������� ����� �q���������� ���������� ��� ������� ������#0�)������������ ������#0�� ������)������� ������� ��������!��������� ���V�������VC���������� ��� ����������������)"�!������������ ����w������{�]������oyan ufax da y( "������������%������ �+8������(,��W���������#�����������%��'� �������!"�%#0��������dön� ������0 ��+����w������\�����,��^������!��������������"0�)�������'���0�+������#0,�

Page 36: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

���� �+�-� ,�����������������������^"�������������� ��� �������������!�������������������������" "�"�"��0����������������)-���� ��������� ��� ���������������%���� ����)" "��������������+�-� ��,�( �������-�����%������� ������((������������� ����-��������"���� �)"�)������� ��� ���� {����%����+-8��,����-������'������+8� ���,��������%��!�%��(�����\ �����������%�� �(� ��� �)-�

-----------------

�?���{�\-� ���+(��� ��,������������ ��!�����������"�����-���������������������%�����)" "��sonorudur [221, j. 1, s. 62].

Bülbülün qondu-����� �0� ����+����*��,�

S����" )�������� �!��'���

Aparursan hangi diyara b���

+���������\���������������������,�

������� ��� ��������������� )������+�-� ��"�,�������#(8"���������*���������)"��!������������������0� ��� ������� �������[�� ������������'��� �

������� ��� ���������������"��(�����"�����+�-� ��"�,�����������������"�" ��^"�������!���������)� ��� ��#0�� ���� �����"����������� "�")��������� �������%� ��#(��� ������������(������ ����'�( ���������������������������������0�!���������"- ����� {��Û�{�)��Þ)������Þ�������� �Þ�� ����Ûw{�����-��������#����-könl�����-v: tov-ton/don; tamamil������ {��� �- sonra, yalquz / ��-�0�- yanil / yolunuz; metateza hadis������"- �� {���"0�-����"0��-��-��-�~�anla - bu sözün ������� ����)�[0����(��� ����0-" ���� �0�(��)���������(��� ����������� �

&�- s������������������0����� �������������w��� ��� �����)����������������������������"��" �������dialekt v����(��� ���)"������������������ ��������� kl� �����������������������������������0����� ��'�������� {��(���������������������(����

^"���������8�"-"���%# �"��)�0�

&��������� ��)�����"������"��)�0�+E��!��,�

&-��"�8�� �%#0�� �������+;��!0���(,�

������� ��� ������������%� ��� ������� ������������ ������������0��%�������������'��� �

������� ��� ���������� �%�������[�� �� �����8����������������������������� ��^"�8�!���!������������ �����)������������� ����� � �

X - s�������#0��������������0����� ���� ���%��������" {���� ��� �������������0������+�'�,���("���)����'���(����

W0���� ������� ��� ���� �+;��!0���(,�

�0����)� ����-��������������

W����%��� �����%����-çiç�����+;��!0���(,�

Biz��%�8�%�����0�)� ��� ���("��+E��!��,�

Müasir Az� )�8�����ind������������+,�)�[0���#0�� �������� ��� ���������������������������������ifad����"�" {�'��+�0� )�8������,��'���+������� ������,������ ������� ��"� � �" �� �+����M������\�����,�

Page 37: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Müasir Az� )�8��������������������+,�)�[0��sözl� �������� ��� ���������������������������������d���������"�" {���"0�+�0� )�8������,�-�����"0�+������� ������,�

Page 38: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

2.1.2. TAYFA DILININ QALIQLARI

Ü-����� �����E� 8������ 0isind������"�����"����0� �� ����������"�������� ������)-���!������ ��������� ��� ����������� ���������������!������"��������������"�������� ����)� �����-ü-����� ��Lakin qeyd etm����0���� ����������� ������������-s��������������� ����'�����hduddur. H� �!���sabir - x�0� ���������� ��� ������������ ���:V�������-95] olan bu xüsusiyy�����)"�%��������� ���dilind�������� ���-" ���)���� �

^"��("�"�������%���0����!������ ����>�����)����� �������������� �� ��#(8"��" ��w���������������������w��������w��� )���-���� �� ��'-�����"�"�-"����������!��)�������� ��^"������mövqeyi -��("�"��� ������������!�����'-����������������)��(��������������� ������������-101].

����^����(��0� �����(����������0� ���������['[ s��������� ������ �[�[������������������� ��CQ�����110-111].

E.&0�0�("���#����-n�0� ��8����� ������������ ���������!�����������������������}�w��"��(�müxt������� �������� ��� ���-�������(������ ���������0-l������������������düzgün ������� � {�"ü-�������(������ �!�� ������ �����0-l��������)�������������!����������������(� � ������-dz �� ���� ��)� �(��� ��� ������ �������������!��������'�����8����(�����"��" �����)� ��� �� ����s�)�)�� ��0���������������� azil� ���������� ��:V�����������������VV��

Ü-������������ ������������������� ���")���$����������������� �������8�����%� 8������� ����+����,��-�������� ��������+��'��,����!������"�" {�w����W������� � ���")��~�*���$����*���Varxan / Biz qazansax olur çalxan (A.M.S�����,�

?�������� ��^"��������������������������������������������� ������������)��� �

P -�����������������{�

Doppunun tarixi uzun olsa da,

Özb������� ����� ���" ���+��w�\�����,�

S�����" ����)�0���" ���!������0 (A.M.S�����,�

Q -�����������������{�W�������������0"�" �!���

�����������������%�8�����8�"��+��w�\�����,�

X-�����������������{�^� �))�����"0��-"��)���� ������"0��-"��)� �))���)������0�+������#0,�

T-�����������������{�^"�������������������� ����� ��)������������� ��}�����0� )�8����������)"������������ ����������������)� ����������������� ��w���{���"0�+�0� )�8������,�-����"0�+������� ������,�

Ottuz yeddi d�������"�������

Page 39: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Fitn��-f������ ������'�����+��w�\���li).

��-�����������������{�w��� ��0� )�8���������������������+�,��#0�� �)"������������- samiti il���0��� ��^"�������!������������ ��������� �� ���"�-"����� ���){

��-��+�0� )�8������,�-���-��+������� ������,�

E# �����%# �������������������� �-��

Gül-çiç�����������)������-��+��w�\�����,�

w ���� ��������� ��0� )�8���������������������������������)�[0���#0�� �������� ��� �������������t�����������0��� {�������+�0� )�8������,�-������+������� ������,�������������� �������������" �����yerin�������)-���+������#0,�

Q s��������������{���+����,��- Siz�����)�����(���(� ����� ¢�+[���������[��0��������) �1992-ci il)*

-------------

*Qeyd: «V��������@��0��������� ���� ����%#��� ������)�

Page 40: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

2.2. AH�������:�:�

^"��"��������� ��� ���������������������" "�"�"��������� �� ����)� �����"�" ��\#0�� ������� �����������!����� �����������!����������� ������� � ������#!����)� ��"�"�-"��"�( �� ��\#0�� d����������� ���������� �����8������� ���8������� ���0���� �

,�?��������� ���)� -birini izl�����{��"�-�0������8��)��-��0 ���("�-'"'"�� �����������"( ����-�( ���� ��"-��" )��)��'��)�0���0"�����)��(����

),�;�8������� ���)� -birini izl�����{��������������+����,��%�(�8���� ����%���������������#������������t����%������������������(����

Ah��%��"�"����0"�����!�� �������!������"�" ��^"�!����0�������#0�� ������"����!�'��� ���g��������" ��^���������#���#0�� �� �� ����leksik v���� �����������'��� ��((���������� ���"�-"��"��ah��%� ���� ��� ����8������������ ���8����������������� ���������%���� ��^����������!��%��"�"���0"��"����" ��w������{�!����"'����!���%�8���+������#0,��$(����"���������"���)"�� g�����üst��"��+������#0,{�=� "��( ������0" �'�)������+������#0,{�$-� ��� ����� ������ ��)-����� �+���,�(��s.

Bu cüml��� ������"'�������"���0" �'�)�����-� ������� ���#0�� ��������"����- "���������� ���keyfiyy��8�������������������%�������arxa c� %������� ��������� �#��8� %������� ������������ ��^"��"�"����0"�����)� ���'������� ���)-���� {�������� ��� ������0����"0"���������%� 8������)���������������������)"������������ �����0����������� ����'����������)����)� �'�������������#zl� �������� ���ah��%������0" �"��*��������"��������0� )�8���0�������"0"��0���� �)�����)�����������������dövrl� ���������"����������� ������ �� �����������!������"��"��" �

Yaddilli ����)���������������8��������#0�� ������"�� �� �����������(� ya qrammatik göst� �8��� ���'��( ���������� �������������0������'��� ���)� �( ������������������"��"��" �����( �����������'��� �������#��8� %������� �������) ��������� �� �����������"��(��������� ��� �������������%�������������� ��^"�xüsusiyy���!������!��������������)� ��� ���������!������ �����# ������� ��^����hadis��� ����)� ��;-l�����!�������� ��^"�!������#0��#��� �����������'��(�����)� ( �����������'��� ��� �� ����������������%��� �

,�^� ( �������������'��������#0��#���rin�� �� ����������8�������!��%��"�"�"����0"����{��0����-������0����#0����"( ����" �����" "8����������(����(����

Bu d� ������0��%������

]-���%���������0��%������

;�!������� �%����

Bin hekmetli sözi g������+8)� ������(,�

Dupduri puvari haxl���%�����+;�����!0���(,�

Page 41: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Gez� ����'�����(������" ���

��������� "8���!�����%�����+;�����!0���(,�

),�^� ( ��������������'��������#0��#��� ���� �� ����������8�������!��%��"�"�"����0"����{� ����buzli, yanuxli v����

Qarli -�)"0����-� �!�����%�����+;��!0���(,��

Yanuxli hava idi.

(,�^� ( ������'�������'��������#0��#��� ���� �� ����������8�������!��%��"�"�"����0"����{�0" �'���yabançi, avçi v����

=" �'��0" ������(��"��������"-"����'�� ��)�(������-� �����- ���������� ���rdi ("V��������[�q�0��������) ����:-ci il); Yaprax uldi kuçuk yür���)���������������0���- yabançiyam h� ��� ���(Xeyransa Mirz���(,��^�0�"����"��"' ��"��!(����('��(" �"����� ����� ��"(���+w"���������� ",�v����

������� ��� �������������!��%��"�"�"����0"��������� �����)� �����)" ����������� ���������������� ��^"�����������������%�����)� ����"����������������������)��� ����-��������"���� ���dodaq s���� ������������#(������%# ��)��� ��{�������������������� ��"��!(��@������� �+«V��������@��0��������) ����:-8����,�� ���'"��)� ���������������-0��������� �������)����������!)��0�"��yüzünd�����������)"����� ����"�8�� !����������+[���������[��0��������) ����:-ci il).

Dodaq s���� ������������������������"�������'isinin t��( �������-������������� �� �"����������)"�m������� ���#� ���������!�����������!��%��"�"�"����0"��������������������� �� ����(�0������������������� ��������������#��������)��� �

������� ��� �����������������8����������� ���)� -birini izl�������-����� ��8������)��(� � {

������ ��������� �����!��%���-{�)�0���(��)����� ����� ��������� ���!��%��)�[0�����0"��)��� {���"���8"��� �"���������

������� ��� ���������������-"��� ���)�[0����0� )�8���������ki o-"��� ����"�-"��%��� {��("��+������� ������,�- toyuq (Az� )�8������,��;���!�8����������������� ��������������'������ümumiyy������!��%��"�"���� ������(�0������� ���:�����Q���

I-I ah��%��������� ��� ���������������0"�" ������8�������"i" �(�0���� {�8� ����'�����(����

�������#0�� ���������-���!��%��)�[0���%#0������ ��w������{���!� �+��! ,��������)�0����!� ������)-������^"���!� ��'��������������+w�������-��,�

2. Dilönü saitl� ���!��%����-�{�0��0����(����������%����������������r�����'����'��� �(����

������� ��� ��������������0� )�8�������������"���-��!��%���-e saitl� �����)� -birini izl������������������!��������� ��^���#0����������)� �'���!�� ����-"0� "�"�������������%� ������ ������-e ah��%��Az� )�8����������i �-��!��%����"�-"��%��� {����� �+������� ������,�- k��� �+�0� )�8������,{����� �����������������0�+������#0,����%���%�+������� ������,�- d�������+�0� )�8������,{�;����#�����%����8��'�)������%���%����� ��� �+������#0,�

Az� )�8�����)����������e-e ah��%�����!������������������������(����(��� �������� ���)"�8� ��� ����rast g�������������� {�%���8����'������������)������%��� ��(� � ��VV�����Q���

;-;��������� ��� ��������������#0��#��� �������������������������0��������"�"�)�0���������0������ ���� ��Bu saitl� �#0��� �� ����)������� ��(� � ��w���������"'"��+��'��,��#0������������#0��� ��������"��������(� ����� �

Page 42: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

B�[0����-i ah��%��%�8����#(�����'�������� ��w���������0� )�8�������������������������#0���������saitinin v�0���������ilki sözünd����������� �������� �������������������%� �������!�""�"��������������� �

�������������������������������� ����������)�����!�"�"�������������� �� ��&�8� �+�0� )�8������,�-��8� �+������� ������,�

������� ��� ����������������güclü damaq s���� ��0������������ �����0�����)��� ��\���� ��#0����������güclü-z������� �������0 ���� ��� ����� ��������� ���!��%��)"�8�!��������8����(��� �

A-I. Bu saitl� �)� -birini güclü-z������� ������� ����������������0���� ��*��������l� ������� ���������sözl� ��-"0� "�"��� ������� ��������#0�� ���������������������� {� ��~���~��� (�)����� ����(����

Bu dilin b�[0���#0�� �����-��!��%��-��( ���������0!� ���� �(����0"�" {�����+���,�������+����,��))���+))��,�(����

A-I ah��%����-"�( ��������� ���%��� ��{�)��"0�+)���0,�

������� ��� �����������������������������������#�������� ���!��%�����%�������������� ��&��'������!������������-i v���-����������� ��������� �� �

&-;��^"������ ���!��%���-���������� sözl� ���#0����%#��� � {��� ����������'�������������� ��>����� �������(���v����

&-;�!��%���(�0�����-������������!�� �������!������"�" {�����0�+����0,��^"������(����-i ah��%��yerin���-������������)"��������� �����)�����������������-����%#��� � ��w������{������+����,��0��%���+0��%��,�

;-&�!��%�{������ ���� ������' ������������������������ �0����� ��)������)���(��>�� ��'�'��������(����

E-;�!��%��������� ��� ��������������������(�� ��w������{������������ ������� ��^"����������-i ah��%���b�[0�� Az� )�8������������-���� ������(�0���� {�������+������� ������,�-������+�0� )�8������,���-&�ah��%�{���'���������������>���^�[0����0� )�8����������������#0�� ��������-��!��%�������türkl� ��������������- ���� ��������(�0���� {�(�� ��+(�dr�,�

Z��������� ���%�8�������� ���0�������!�� ����������� ��� �������������������������������������� �� ����birini tutur. I-A saitl� �����)� -birini izl������)"�)������� ��� ���� {��� ���+�� �0,���� �������-���� � ����'�(����

Qeyd etm���������������#���;�����������������������������������!��%��"�"����0"�����!��������!������"�" {��� (��������%��������#0�� ������!������"�" ��&�������)"��#0�� �����������[[������[�[�s��������"������������ �������� ����� ��w������{��� (�����������n��+�0� )�8������,��

Dodaq saitl� �����!��%���������� ��� �������������������#(������������� ��)� -birini izl����)��� �

O-O ah��%�{�)�-�0���������^"��#0�� ������-o ah��%���0� )�8�����������-a saitl� ������� �����������������0!� ���� {�)�-�0�+������� ������,�-�)�-0�+�0� )�8������,��������+������� ������,�-������(Az� )�8������,�

O-O ah��%���0� )�8�����������-u saitl� ������� ���������������������!������"�" {��� ����+�����türk dili) - porsux (Az� )�8������,��� �8�+������� � dili) - oruc (Az� )�8������,���� �0�+������� ��dili) - xoruz (Az� )�8������,��

U-U ah��%���������� ��� �������������"-u ah��%��%�8����#(����������'��� ��*�����!��%���� ��������saitl� ���)� -birini izl������� ��������������������"�" {�'"'"�, buluz, buynuz, luxum v������-U saitl� ��%�8����#(����)���� ������� �������� ����� ����������������#0�� ������"���������-����������g��� � {��""�����""0���""����""��(����

������� ��� �������������"-u ah��%����������������)� ��� ��#0�� is����%� ��-"0� "�"��� ������� ������(Az� )�8����� ����,��� ���� ��^��������)"�������"������������� �����8��!�8������������������������

Page 43: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

t��������"�" {�"0��+������� ������,�- quzu (Az� )�8������,��"���+������� ������,�- ulu (Az� )�8��dili,���"���+������� ������,�- suyu (Az� )�8������,���"���+������� ������,�- quyu (Az� )�8������,�(��s.

Müasir türkm�����������"-u ah��%����0"�" ������8��"�������� ������-������������ {�"0����" ���"0������Q��������

Ü-Ü ah��%��� -Ü ah��%��������#��������������������� �)� -birini izl��� ��������#(��������� �sözl� ����� ��)�������8������!��%������ ����� � ������ ��>�>�����>��������������(����

Müasir Az� )�8����������"-i ah��%����������� ��� ��������������-���� ����(�0���� {�W"��f - Yüsüf.

Az� )�8�����������-i ah��%�����)��������'����#0��������� ��� ��������������-���� ��������(�0���� {���'������)��� �+������#0,{���'����#(���)#����-���+������#0,�

������� ��� ��������������-��!��%�����%�������������� {���% ������0g� ���������������������(�����^"�dilin b�[0���#0�� ������-���� ���"-������� �������������"�" ��[\"� �[��#0�����)"����������!������"�" ��w ���� ������0� )�8������������������� �����) ��������-��� �����)"��������-���� ����(�0���� ��M������{ Bazar güni küt���+����,����"��

O-U ah��%���^"�!��%�%�8��-z������� �������������� �� ��^" ����� ����'��(����������saitl� ���� ��� ��^"�8� ��0������������ ��� �����������������������������������"�������"�"�-"��"� �������� {���'" �+)��)-�,�-�]�'" "������"�������� ����'"�+�) ,�- Yer olmur, ona gör��%���������'"�"���+�) ���,���" � �� ����'"�+;���(" ����'"�" ,���� "��+����������)� ��� "��oti yanmaz) (������#0,��)��8"����8"��(����

O-U ah��%������������ ��� �������lind���� ������������� �����( �� ��^"���������%� ��� ������� ������f� ����� ���������������� ���������������������!�� �������!������"�" {�������������+���",��" ��(��s. O-dan sonra i-���������������������������!�������������������[�� �������)���������������� ��Az� )�8������������������ ������!��'������� �������������"����������� ������-�����������������!�� ��mövcuddur. Bu da y�[��������)��������[�� �����!�������0������������)-���� {�������� ��+�� �����dilind�,�����0�����0�+�0� )�8������������������ ����,��w����� �����(�)"�� ����������!��%�������0"������������� ��VV������C��

Ö-Ö ah��%���������� ��� �������������#���������#���������0�������#0#����#%#���#0�� ��������!����edilir.

Ö-Ü ah��%���^���� ������� ind�����"-"�������������� ��� ����������������)"�!��%��#(8"��" {��#(����böqrüm, körük v�����

Ö-Ü ah��%�����#0����%#��� ���)�[0���#0�� ��0� )�8����������#-���"-���� ��������������"�" ��w�����{�#-ü (öskürük)- ö-��+#��� ��,�

Page 44: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

2.3. FONETIK HADIS���

Assimilyasiya. Söz t� ��)�����)� �������#0�������((���(������� �%������������[�� ��������!������������dilinin fonetik sistemind�����%�������������� ��\���� ���������������)"�!��������������-0�������������� ��H�����!��s����������(���� ����>����(������ ���������'��� �

Fonetik assimilyasiya n���8��������#0��#���������������������� �����������[�� ������[ "0�� �d����� �(���������� ���#�����"��������'�������)����� ��������� ��� ����������������������������siya s, n samitl� �����['�(��[�������)-���� ��W�[����)"�����#0�������((����������#0���[�� �������� �"�-"����� � ��w��������$\�+��,�-�\\�+��,{�W�� �����!�����" ���-�����������" �+������#0,���Ø�+-��,�-����+����,{�^����-�����0������( ������-������)���" ��!"-zarin���+����Mürt�0,�

Morfoloji assimilyasiya söz kökü v���������� �����������'��� ��� ��������!������"�" ��\#0������"�8"������������'�����������������#0���[�� �������� ���������� � {��}�+��0�����,�- NN (düz���"�,{�$-�������������0���"���)� �%#��( �+�-��� ��,���}�+�� ��� ,�- NN (m akoronnar); ND (bostandan) - NN (bostannan): Bismillah dem���������"0�)�������'���0�+������#0,�����+ �����,�-���+ �����,{�W�-�� ������%�0�%������������� �+�ski söz); MD (adamdan) - adamnan (MN): Qari ��0��������+�������,������0��� �������!�0��+������#0,��w� ����>������������������������mövqeyi güclüdür.

cingiltil�����!��������^"�!������������ ��� ��������������������(��������?�� �-b� )� ������af kar samitl� ���)"�������8��%����������������[��������)�������������8����)"�� �����#0�����������������türkl� �������������!�������� "�")��������� ��=����8��%��������������8����������������� ��#0����������keyfiyy��8��������� �����������%��������� y samiti il���(�0������������ ��0� )�8�������������"-"�kimi görünmür: ign��+����,��#%���+#���,����%� ���+���� ��,��%#%� '���+%#�� '��,���#%���+�#���,�(�����Nümun��� {�;%�����'�����#%����������%� ����#%����+���,������%�8���� ����������#(������%#%� 'ini +���,����%� �����)���������#�� �������- kendin��+���,��^"��� ������(�������% �����" ��(����(mani).

})������!��������})������!����������)����)� � ��8���� ��������!������"�" ����� ���� �����'����������������� ����(�����#�� dodaq samitin����'������"-"�!�������#���'������������������0����#����������������'���( �� ����� ������������������������0���� ������������saitin������#��������������������������#��������������������'����������� �[72, s. 14].

������� ��� ��������������)���0�������)�[0������� �������������� ������� {

A-O. M�[�"��" ��������������������������'������ ���� ������ ��;����)�[0���� ������� �����+���)������� ��,�(��������������������� ����������#0�� ��������������'���)��(� ����� ��}����������� ��� �������������ilkin forma mühafiz����������� ��^"�"���������� �)�������� �� �����0���� �������������(��(8����("���

Page 45: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

tavux, alav, avuc, qaun kimi sözl� �)� ��!�����������)��� ��^"�8� ��#0�� ���������������������i q�����xüsusiyy���� ��)������ �� ������)����� ���0�������������� ���%��� ��{�(���:������VC����:������������������ ��� ������������������������ �-���(���-������8��������"� ������#0�� ����)������!�������)��(� �������� ��������%������ ��N���8�����#0���� ��������������� �������"-"������������ �

��-��������"���� �)"�8�!��������8����(��� {

Alavli yür�%�������0������

B�����!����������[������¢�+���8 ��,�

Biz��%�8�%�����0�)� ��� ���("��

?� ��������)"�� ��)�0�'���%# ���"��+E��ahin);

Dost yolunda bir avuc

Verm����8�������"��+w�\�����,�

$�� -�������������� ������ �

Laxana, baklacan, qartopi, qaun (M.S�����,�

;���)! ������������

;��%���8�"������( ��" ����+��w�\�����,�

?0��"-"0�[��-�#! ����[��(" ���� ��������+w.S�����,�

�-�)�0����� ��)�0���

Yad avcil� ����%�0� �+���,�

Bu d� ������(����

Yügr�����" ��(����+���,�

Türk dill� �����������������������������������-dan o-ya keçid n���8�������(�- ov, avci-ovçu, alav - alov, savux - soyuq, avuc - ovuc, qaun - qovun, savurmax -���(" ����(���-���(�����(���-���(���������sözl� ����)���0����!�������)��(� ��������������������������' �������"��" �

Az� )�8������������� ����� ��������� ��� ��������������#0�������8��!�8����������������������ke'����� ��w���{�)�-0�+�0� )�8������,�-�)�-�0�+������� ������,������!���)�-�0"������������'���� �+[�!��))���������[��-������,�

Bundan ��(���������� ��� ��������������-�����������'���� �����!������"�" {

A-&���'���{�

�� )�������� ���

���������"�� ��

? ���������%#��

&0� )��8��"�� ��+���,�

Page 46: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

$����������� �����!�����������-����'�����������������0��� ��� �� ��^"���������� �����toponimin t������0��� �����!��������-������ ��������-�"�-"��"-"�����%#�� ��� ��^"�8� �antonamaziyalar �-e saitl� �������'�������������!��������� �

�-���(����0�������

Yüki Tevrizd������+���,

A-&���'�������-�����������#0�� ������ ���%��������" {�8������+8��,���� ����+�� ��,������(���(salavat), ���� �+�� ,��������+���,�������+��da), min��+���,��������� �+����� ,��������+����,�(��s.

&-A keçidi: xasta (x����,��� 8�+�� 8,��� )�+�� ),��!���+!����,������+&��,����)" �+���)� ,��%�8�+%�8�,��

Prof. M.Yusifov göst� � ������0� )�8����������-������������������'���0����� �������)� ��� ��-"0�qrupu (türkm��,�(����'� "�"��� ������� ������ ���������������#(���"�" ��w���{�����+�0� )�8��dili) - qama (türkm��,��������+�0� )�8������,�- qaflat (türkm�������,���:������V��

&-E keçidi bu dild���!�'������!������"�" {����biyat, senet, kesa, esgi, zengin. T����'�������*8����bu s�����'�������"� ��(���-�������� ���+������� ��� ���������-�������� ���0� ����"�"�" �-�;���,���)���8�- ������"�������� ��������������������� ����(������'� � ������������� � �(���0� {���-�������� ����"� �� ������������ �� ����������-���+�����" "��-������� "�,���-��+������-���,�������(�0������� �����0!� �edir. Türk ���)�������������������(������-�0" ���(����� ��:����������

A saitind��������������'����� ������� ��������� ��y��������� ��-����(��� ��]�" �����)"���������������keçidl� ���)� ��������%� ��������������!��)���������������������^"�8�!���������� ��0� )�8�������������� ��� �����������������������)"���'���)���������)���������� "��)������� ��w�����{������(Az� )�8������,�-�������+������� ������,�������)����� �%����� ��W������������%����� �+$� ��� ��,�

Ö-&���'���{��#(����+��(���,��)��#(���+�������,�(����

I-����'�����)�"��+)��,��)- �"��+)-� �-,��))��"��+))��,��)��"0�+)���0,���0�"��+�0��,�(����

������� ��� �������������������#0����-d���-ya v���-d���"-ya keçid d��)��(� � {��� )���+�0� )�8������,�-�� )"��+������� ������,�

������� ��� ������������������ �����'������������ ��#0�����8�!���� ��������0� ��' �� ����%� ���rk dill� ���������������)�[0��������'���� �����%�����(�����(����!������ �����)��(� ��)��� ��]�0���sözl� ����������� �� ��������� "��" ���(�0����8���� ��^� ��� ���'���� ��������������8�������� ��}����ümumi halda bu hadis����������������������mülü il��)-������������ �� �

������� ��� ������������������� ��������������'���� ������������#(8"��" ��^"�� ��������� �samitl� ������ �8�� ������������� ��\����� �����'���� ���������� ������[%�8���- z���[���� ������������� ����[�������loji-akustik c�!������%�8������������0������������������ ���:������V��

Samitl� �����'������������ ���)���8��� ���-�������� ����������� {

B-P istiqam���������'��{�� ���+) �,���8�+)8,�����+)�,��'� ��+8� ),��������+��)��,�����(banka), patinka (botinok), q�����+���),�����"���� ����%# �������������)"�������)���������� ��������������������������� �(��)"���!�����������8��%�������������������0������������)-���� �

B�[0��������#0�� ������������'������������ ��+�-d���)-y�,����!������"�" {�)��� ��- pasport.

Q-K istiqam���������'��{�� �+ ,���"���+"�",������8�+����8,��� ���+ ��,��)" "��+)" ",����-��+�-�,����!(��+�!(�,���0��+0�,����0�+�0,���"0��+"0",������+��"�,�������+���,���)"��+)�,���0�-��+0�-�,�(����

Page 47: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� ����������������� �(����������(�0������������������� ��^"�(�0�������#0����"������!��������� {��)"��+)�,���� ��+� �,��)"���+)"�,���(��+),���"� "��+"� ",���� ���+� �,��'��"��+'���,����"��+���,���-���+�-�,��)>���+)8�,���)���+)�,��)��>"��+�"�8",�(����

������� ��� �������������!�����������������#(������� ���%��������" ��w��������! ���+�� ��,��!����-�� �����!������+����,��w��� ��� ����������������!������#(���������������#0�� ��t��������"�" ��!������+������,�

&����������� ��0� )�8����������!�����������)�����(��)����������#0�� �( �� �����)"�� ������türkl� �����������������������������"�" {���� �+!��� ,{���������������� �������%����� �+w�\�����,��sabax (sabah), ancax (ancaq).

G s�������������������(�0���������^"�!������������ ��� �������������%�������������� {�# ���(görüm), q�-lin (g����,��#� '���+%#�� '��,�����+%��,�������+%����,���0�+%�0,�(����

w����� �����(�)"�!��������=���(��?����(��� ��������!������"��"-"�"�%#��� ����� {�����# ����qöz, qo-�"��(������VV�����C���

�������#0�� �����������-������������(�0���� {�)"-�-����+)"���� ,��)"-�����"��+)"���� ���,�

������� ��� ����������������������������������(�0������������� ast g��� ��{�W"� ������������������������������ ���(�0������������������� {�����+��,��'���+'�,��?�������������������������(�0���� {�doxxuz (doqquz).

�������������������(�0����������0�������)"����������������"�" {���"(��+-��"(aq): cumadan-cumaya g��� ������� �����"(������� �� �������� �+����w� ��0,�

Y s������������������(�0���������^"��(�0������� ����������� ��������� ��� �������������)"������xüsusiyy���!������������� ����-������#0�� �)"�)��������8����(��� {��öqüt (söyüd), çiqit (çiyid), iq (iy), düqün (düyün), iqn��+����,{�;���-ilim iqn������������"���������+)"��8,��;�����'�����#%�����Yengi girdim ögud��+���,�

S-���(�0�������{�����������������W���w �������� ��� �������������)"���'���� �����������ahid��������(������ �+���� ,��#0��������-s �(�0�������������"���%#��� ����� ����������:���

S v���������� ����� �8�� ����%# ������������ �� ����������\������������)�����)"�������%�8��� ���"���������������"-"����)�[0���#0�� ����������#(��0�� �(��������������� ���������� {

E#(������ ���������#( ����������

Qoy çox olsun bel������������%���+8������(,�

W"������"��������0�+������#0,��W�% ������'��������0�+������#0,��E�����%����%�����)��)�������� �-������� �%���+���,��!� �����+���,�(��������� ��)�0���"���#���� ���+���,��^����)� ���'������� �����q������ ��� ����)����� ���0�����0� )�8���������� �������� �� ������!��'������ )� "�"��������� �����bel����'���� ���������!������"��"��" {��>�+�8,����8��+��8�,���:�����C���

H������#0l� �����"����������0��������������������� �������� �������� ���%��� �����:��������

S-Z �(�0�������{�������� ��� �������������������������0�����������'����#0��((�������(���#0����"���özünü göst� � ��\��������"�����- fonoloji c�!������0��mitind���%�8����������������� ��� �����������������������!������"�" {�0 ����+�� ���,�-�= �����"( � ��= ����?�" ��0��"��+����,��0����+����,�-M��������%#(�����)��������0���������(�(" �"�+[���������[��0��������) ����:-ci il), zanmax (sanmaq) - &�%� ��%������%��� ���0������������������� ����"����0�����+������ ����"����,��%� 0�(gilas) v����

B�[0��!�� �����������'���� ������������!������"�" ��w������{��0� )�8�������������"�0�����������bit���)�[0���#0�� �)"�����������������������"nur: palas (palaz).

Page 48: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

c-J �(�0�������{��0� )�8������������������ ��������!�����������)"��(�0��������������� ��� �����dilind����� ���%��������" ����-������#0�� ��)"��(�0�����������"���%#��� ������ {�>�"�0�+8�(�0,��>�"��+8�"�,��>��( �+8�( ,��böjük (böc��,��>�>���+8�8��,��'��� �>���+���� '�,��# ��>���(hörümc��,�����>�+���8,��!>�+!8�,��>�0���+�"��,����>>� �+�8� ,����>�+��8,�

B-M �(�0���������w��� ��0� )�8��������������������������� ��� �������������)"�8� ��(�0������qeyri-b� )� �ir. Y�[����!���)��!�������� �������� ��)"��������������(�������� "�")���������� ��w�����{�)��>"��+������� ������,�- muncuq (Müasir Az� )�8������,����������+������� ������,�- b��#(���(Az� )�8������,��)���+������� ������,�- min (Az� )�8������). Nümun��� {�^�������(������ ����Gec����)��� �%��� �+���,���"( ��0 ����� �����w� ����������� ����+���,�

F-P �(�0���������������������������������'���������� ��� ��������������#0����((�������#0����göst� � {������-�����{������� ���������� ��&� degm����������� �+���,�

D-T �(�0���������������� ��� ��������������������������������� ��#0�� �������������� �������������'�����edir. Bel���(�0�������#0����((�������(�����"���#0����%#��� � {��" �+��( ,������+���,�������+����,���� ����+�� ���,������+���,���( �+�( ,�����+��',���)��+�),���(���+��(��,�� �"��+ �"�,���"��+����,�����+��,������'� )����+������ )��,��� ��+� ,���# ��+�# �,�����"0�+��"0,���"0�+�"0,�(��s.

N-V �(�0�������{��#(���+�#���,����("0�+���"0,{��#(����öq� '����������" �"�� ����(�������+���,{��#(������ ���������#( ����������+8������(,����("0"��)�����������������)���'�� �+������#0,�

S�����������?�������������!������ �����������������������#0����������� ������)���8��� ��s���� ����"��"� ���#(��(�������)������!��'���������� ���%�8���� �������������� �� ��^������������prosesind��)�[0������� �%�8������� � �(���((������#(���������)���� ��\���� ��������������8�������sözl� ������������� �(��)"�� �������[ ����[�����������" aradan götürülür. &((��8���������������������%�����)"�!�������� ��������� �����'�( ��� ��

������� ��� ����������������������������-���������� ���� ���%��������" �

a) S���� ��#0���� ���������� ��\#0�� ������������!�� ��(������������� ������ ��^"������� ���)�[0���� ��dill� ���������������� ���08�������� �������������� ��������������� ��� ������������� ���)�������� �� ���(�����)"����������������������)���������������� �����'�( ������� �

N s��������������{�\� �+��� ,�%������ ����-��� ���8���0���-���� �+[���������[������) ����:-ci il), Q� �����+� �����,��������� �+$��� ��"������� ,�+���,�

H.Mirz�0��������������#0�����������������!�����!��)���� �(���-��������"��������%#��� � {�$� ������������ ��W�0��� !���0���"���-���#��)��� ������-(� ��������� �+�&�����:::Q,��Q:���������

L s��������������{�;���)! ������������ ��;��%���>�"������( ��� ����+����w������\�����,��?���-�������0�"�������� �� � ������!��+����w������\�����,����� ����� oxuyer, koç ayaq ����� �+�-��� ��,�

V s��������������{�^"������������������+"��,� ��������� {��" �+�"( ,��"��+("�,���"��+�("�,��tuar (divar). Nümun��� {���0�����%�0�)�����������'�������" ������ ����'���0�%#0���+����M������\�����,��$� �-�������������� ������ ¤�}����)��8��� ������"��+��w�\�����,��S������������� ��0" �������������������"����0������������+��w�\�����,��8�!�����)������" ���dutma (A.M.S�����,�

D s��������������{����0�+%����0,��?���0�%��������r, gec����������;��-�� ��������" ���)������(A.M.S�����,�

R s��������������{�)���0���+)��� 0��,���������+� ����,��\������������� ��0" �������������������"����0������������+��w�\�����,�

Page 49: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Y s����������������������� ��� ����������������"��itl� �� ������������������)��� {��"��+���",���"��(toyuq).

^� ����-��

Toprax saux n������

H�� �������(���� �+��w�\�����,�

b) S���� ��#0����((������������ ��^"��������������'���0����������"�" ��W���0�# ��>���+!# ��'��,�sözünün �((�������!�����������������������������������" �

v) S���� ��#0������"������� ���������#0�� ���)"��������!�%�������������� ��

*�������������������w���+!,�������+!,{�������������������������������-���� ��)��0� �!" �������(A.M.S�����,��������0�����ra diyer ki, el��)� �� ����8��0����!�'�)� �(���������������+[�!�Abbasin���"��[��-������,�

$�����������������{��� )���+�,���������+�,���)���+�,�

&����������������{���8�+��8�,{�^� ��� ���� ������� ����� ��������� ��������� ����8������(A.M.S�����,�

Az� )�8�������������"�����������)�����)�[0���#0�� ��8��������'����+-� ,� �� ����������������#0�������%��� ��w���{����� ��)�� ����� ��������� ��� ������������������������ ������)� ������ ��w���{���� �+$-� ��� ����� ����� ��)-����� �+���,�

S�� ������\�� �����!��������������������������������� ��\��� �����!������������8���� ����������sözl� ����������!��'�����������#0�� ���������������"�" �������� � �� ��������� ��#0�����������"�� ���"�����������"�" ��������� ��� �������������������� ��)"���������!�����%�������������� ��\���� ��#0����((������ �� ��� ��)"�������� �����������)�� ������������ �

������� �������������� �������������(���)���������� �8������0� ������� �� �"����������"�i bir !����������+���� ��0� )�8�������������������,����� ��0������� �-qanuni olaraq sabitl������� ��^"�� ������ �����'������!������"�" �

,��������#0�� �� �� ��������� {��������+����,�������+������,���������+�����,{�� ����ar k������������� � ��;�������)� -birind���� � �+��w�\�����,�

Furun üstünd���" "���

&�%���� �%� ���" "�

Bu gec��� �%���8��

Altun iskamlar qurun (mani).

������� ��� �������������� ���0������%� ��#(�� ��������� ����� ����"������� ������� ������#0���h�8���������������� �� � ��*�����+(����,��!� ��"���+� ����,�(�����

������� ��� ����������������'������!������"������ �����!-����!�����������)-���� ��*��������������a s��������)��������+-��,��' ����+!,�� ���������#0l� ����((������ �� ��� ��w��������� ���!����� �� ��gen����(���)������ �+���,{�^� ��)-�����������^� ��!' ��-���+���,��^"��"0�"0���'"��!���+!�,�buynuzli koçda kalmaz (������#0,��\"�%��� �! ��+ �,�"0"����?�0���# �� ���0����+���,���0�����������g������!����� ����0���� �+���,����0����������" ��(� � �)���� ��!���0"���" " ���������(���(A.M.S�����,�

Page 50: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� �������������!�������������� ������ �� ���)��� {��!��+��,��;����!����-����;�����0�rahatlanma (mani).

Y s������� �� �������&�������)"������-������� ���#0�� ������� ��)��������������#(8"��" {�W�0���(üzük), yigid (igid), yüz (üz), yuca (uca): Bu d� ������-���"8�+8)� ������(,��^�'����) �����%����hayvali, narli yigit (mani); Yüz - gözüzi ���������������rim, ged� ���+���,�

Az� )�8�������������� ���(�������������������� �%����%� ������0���(������#0�� ������������ ��}����dialektl� ������������������������ �

Az� )�8��������������������#0�� �� ���%��� �������������� ��� �������������!������#0��rd�� ���s���� �#0����%#��� � ��W�[�������)"���������� �����!��������������8����� ��w���������0� )�8����������[(��[��#0�������� ��������� ��� �������������)"��#0�[�[������ �� ������������� {������%��� ����������suyun isinur (A.M.S�����,�

B s�������)"�8� ������ �� ��� ��^������� �������0� )�8������������������ ��������������������" ��������� ��� ��������������-��������"��������������{

^� ��"(��+�"�,��� ������� ����� ���

����� ��������� ����8�������+��w�\�����,�

Qeyd etm����0���� �����)�[0��������#0�� �����"������ ����� �� �����������!������"�" {��� �����+� ��,���"�"��+��"),��" "��+ "�,{�� "��!#�"�����'����)"������+��w�\�����,�

--------------

�?���{�W0����)���������� �

��?���{�W0����� �-qanuni olaraq sabitl������� �

Y s������� �� ����������%� ��� ������� �������� ������"�������� �( �� ��;�� �����#0������ �����"����#0���"����� �� �����0��������������������� {�]-"���)"��� �-���!(�������"���+"��,���"�"����içan h� �)� ��� ���-���)"��" ���%#z-b�)���������� �����" �+E��!��,�

X s������� �� ����������)� ��� ��#0�� ��0� )�8���������������������� ����������� {����)����+���)��,{�������������)" ���������������)����%�������0�+[���������[������) ����:,�

&��������� �� �����{���� in��+��� ��,

Q s������� �� �����{�'����+'���,

K s������� �� �����{������+�"�,

Q v��������� �����'����(���"���#0�� ���� �� �������������������������� ���("�"�����%������ �����h������#0�� ����� ��)�������������������)-���� ��}�������� ��#( ���)"����������� ����������������c��)�����)��� ��*������#0�� ������-��(����"�������-���� ��)"������'����� �������� ��] �������norma v����� ���������� ����)������������ �����!����������������� ��� ������������������������mühüm �!���������( �� �

Yerd�������!�����������'������������0������)"�!������ ��������� �� ���������� ���� ��^"�hadis������8������������� ����������� �����0"�" ��W� ��������!��������#0�� ������)��(� � ���#0���t� ��)�����������>���� �������'��� ��^"�hadis�����������'��������w�W"����(�)�����0!���� {�Yerd�������!��������)���8��� ����0���������'��� ������������>��8�!�������#0��#���������"�güclü samitl��)������������'���((����0�����������)�������^"�0����#0��#������"�0�����#(�����"-"��gör��%�8��������((������#(�������[��������'���((��������'�������" ���:���������

Page 51: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� ��������������� ��������!�������� ������!���'����0������� ��������������� ������������������m������)��(� � ��^"������ ��������!��"�"����� ������� d�������!�������������� ��� �����dilind�������� ������������������������������������� �� ���������-��!�� ������"��" �

������� ��� ��������������� ��������!�������!����� �����������!������������#0�� ���#0����%#��� � ��Türk m��������#0�� �������� ����� ����������� ����������� ��?�����)����� ���0������������ ���� ��8���-�������������)�[0���#0�� �������������#����#0�����)"�(�0�������� ��������" ��W�[����)"�söz���#����� ������������� �������)����� ��� ���%��� ����\���������fikrimizc����������� ��� ��Türk dill� �������� �����������)"������ ����� �����#0����� ��)����������������\�-���������������� ��w ���� ������������ ��� ����������)"������������� ��������)������ ��������� ������!������#0���t� ��)�����)��(� ������� ������8�������������������� ������!��0����������� ����-��������� ���[ ����"���� ��)"���� ��!�0��� �)��� {

S�������%#0��� 0"��%�����

�-��#������'#�����"���+8������(,�

Köskünd���#�����)"�� ����� ���� �+��w�\�����,�

M����������%���i kendi qösküm��

L����������%�����������������+��w�\�����,�

?(-����")��#�����%# ��

H� ��� �����0�)���#������(� ���+��w�\�����,�

SK-KS s������������������������#0��������#0����%#��� � ��������� ��� ����������������)"��#0��������� ������- y�[������ d�����������)��(� �������� �������������� ��w������{

Yüsk������ ����������������

���� ����)"��������������+����w� ��0,�

Az� )�8������������������� !������������������ ��������������������������� ��E# �������������������� ��� ������������ bu q��������"���������������� �

KS s���� ������������ !��������)��(� ����� ��������!�������[��������[��#0��������#0����)� "0��verir:

^���������" ���'����������

Pozulur rahatlux, yür���������" �+��w�\�����,�

���(���������� ������������ !����nd��)��(� ����� ��������!�������)���� ������� �������� ����� �������� ��� ��������������#(8"��" ��w��������)��-�)���

^������������ ������ ����

Azax yolumuzi, görmiyax s����+��w�\�����,�

PR s���� ������������ !��������)��(� ����� ��������!������{���� ��+�� �,���� ��+� �,��;���� �" ��" ��������������� ������������+8)� ������(,�

Söz daxilind��������� ��� �������!���#0��#(��� ��������������!���������-������0�������türkl� ������������������������(���������on formalarda rast g����� �

Page 52: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Metateza hadis�����������/��) ���������� � �+ ���������,��� ������� �+�������,�(��� ���� ��� �+������!�����>,�m�/ "0��� �

Bu toplumun dilind�������0���� �����������#0�� �����")�� �� ��(������� �� ���%����� �

������������0{�^"��#(������0�����-���������� ��������� {

���>�Û�>+��>,{�)��>�Þ)�8������>" Þ"8�" �+���� �����,��$� ���������������"�����������{�)�!8�Þ)��8�Þ)�8�����!8" �+��( ����- �,Þ�"8�" ��:�:������-7].

:��- Û -{�# -���Û#- ������������"�����������������������(��������# %�����@����������V���

3. hr>rh: marhama<mahrama (burun d�����,{������"�����������{�=�! Þ=� !����� !��Þ��! ���+��� �-�"���,���0� )�8������������������ �������! Þ��! ��ç� !��~~' !��Þ'�! ����VV�������C��:���

4. Kr>rk: tarkal<tekrar; Anadolu dialektind�{��� ������ ���� ��:�:��������

Q����Û+��,Û�-{����-����Þ���������Þ������������%��Þ�����Þ�������>��% Þ>��� Þ>�������ösgürmax<öskürmax<öskürmek. Anadolu dialektind�{����%����#�%� ����%��Þ�������:�:�������� Az� )�8��dialektl� ����{���������~~����%����Þ������������%���Þ�����������%� �����Þ���� �������VV������:���

V�����%{���%������+�" �,�������"�����������{���%�

7. Kz>z

C�� !�

9. ml>lm: kölmak<gömlek (köyn��,�������"�����������{���������Þ����������8#lmek<cölmek, gölmek<gömlek [212, s. 5]; Az� )�8���������� ����{�������Þ����������������Þ�����������VV�����121].

10. ms>sm: kisma< kim ise.

11. nh>hn: tanha<tenha; Anadolu dialektind���������Q�����Q��

12. mr>rm: jyrmanmax<cemrenmek.

13. rp>pr: kiprik>kiprik.

14. pr>rp: körpi<körpü, jarpax<yarpak, tarpan<tepren, torpax<toprak; Anadolu dialektind�{�8 �0Þ8� 0�+��-"����� �,���� �!��� �!���� �����:�:�����Q��

�Q�� (Û( {��( ��Þ�� (���������"�����������{���( ��

16. rh>he: macramat<mehramet, pahriz<perhiz, manrüm<mehrum; Anadolu dialektind�{���! ������pehriz, mehreba, mehrum [212, s. 5].

17. rs>sr

�C���!Û!�{��!�" Þ���!" �

����� Û �{�� �)Þ�� ��+�")�,�������"�����������{�� �)��:�:�����V��

20. ts>st: tustu<tutsu.

21. vh>hv: lövh�Þ��(!�+�����nka).

Page 53: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

22. ru>ur^turba<truba (russ.); Az� )�8���������� ����{��" )~~�" �~~�" ���$� ������������ �dialektind�{��� )

23. yl>li: potlika//potlika (butulka - russ.).

24. nu>un: dounz<donuz (donuz).

:Q�����"{�� �"��������+� ����,�

B�/0�������0a hadis��������/ "0�������#0�� ��������� �������������������������0���%��� {

1. n>

2. ja>ju: çömüs<çömça//çümça.

Bu hadis���� ������������ ������������������!������"�" {�'���'������� ���>#�'~'��'����������106].

3. br>rb: jorba q������� ��>�) {��� ������������ �����������{��" )������������V��

Distansion metateza

1. l-n>n-l. nalet<lanet: Anadolu dialektind�{���������������������-��������

2. l-r>r-�{�� )���( ��8 (���( �

3. r-l>l- {����� �� ����+ "���,��$� ������������ar dialektind�{�������

4. M-n>n-�{����� Þ���� ��w�� ������������- ��Þ ����������������Q����0� )�8��dialektind�{������ Þ����� ��VV������:���

5. n-r-r-�{�-��� �~%��� ��+?0��������(������,�- qeneral [78, s. 80].

ÇX s���� ������������ !�����d��)��(� ����� ��������!������{�)��'��+)�'��,�

HN s���� ������������ !��������)��(� ����� ��������!������{���!�- t�!�{��������)��" ��Yüküm tanha tabaxdur (mani).

F.&����(�)"��#0�!�����0� ����������0��)�#��������(�)����� �����0��stvovani������ ��� ��persidskoe tanha proiznosits����!���-�(������'���(�����������������-����"�����������"� ���������� ����C�����80].

MS samitl� ������������ !��������)��(� ����� ��������!������{�������- kims�{�^�������)���������(kims�,�( ��¤�+[�! Abbasin���"��[��-������,�

�������#0�� �������� ��������!��������� ���%��������" ����-������#0�� �)"��)������� ���-" " {�(0��+(��0�,��� ����+%��� �,���������+)"����,������+���,�

Dissimilyasiya (s����� �������,�!��������^� �'�����ll� ������"-"�������������� ��� ��������������������f� ����������������)� ���������!������#(8"��" ��������������� ����������#0��� ��)���������!��8����s���� ���%� ���� �8�������)� ������'�( ��� ��^"�!�����)����)� ����������� ������#0����������n iki s������)� ���������08�������� ��������� ��� ��������������������������'���0�!�� �����!������"�" �v����������������������"�������� ������� ����%��� ��^"�"���)������������������)"�������� �� ����norma s�(�����������'������������08������������#0�� � ���)�������� �� �������8��������)"����������������������)������� ��w���{�� ( �+��( ,{�� ( ��-���������'" ��������� ��(��+�� ��(�,{��0�yatiyer, çox yatiyer, bir d��%# ��� �����)� �%#0����0��� ��(�������-en��%����� �+[�!��bbasin���"��[��-������,�����8�� �+ ��8)� ,{�^� ������ �����0����)� ���}��8�� �"�������) ) ��+\�����������Bayraqdarova).

Page 54: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

laqan (naqan)

ordel (orden)

Yüzg� �+ �0% ,{�^� ����%# ���� �����)� ��"��������0�%� ���)� �����%����� �+[�!��))������"��[��-������,��\ ���+� ��,{�^���)� ��� ��������!�������"�� ����\�(��%�����)���"������ ���+8)� ������(,�

Epenteza hadis������"���� �)�(��%� 8������� ����������� ��������0�!�������#0����%#��� � {

a) rus m��������#0�� ��{��� ���+) ��,��0�(��+0(���,���"�"��+��"),���� ���+� ��,�(����

b) & �)����������#0�� ��{��0�"��+�0��,�����"��+�!�,�(����

v) gürcü m��������#0�� ��{�>�����+>����,��-�����+-���-porsux).

�������#0�� ��������������������������!��������#0����%#��� � ��^"�!�������rus, � �)��� ��(��%� 8��dill� ��������������������(!���� ������������"�" {��� �0�+��� ��,������+����,������"��(hamam), murabbaun (mür�))�,��'�����+'���',��)�)����+)�)��,�(����

Page 55: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

III F�S�L. LEKS�KA

III F���

�����

3.1. ������������

Dilin özümlüyünd�� ������" "�"���������������-�������"���)���8�����!��)������ ��}������" "�"�"��%# ��)"��!������������������������ ������������������� ������� ����)"������ � �

Leksika h� �)� ����������������� (����� ��^"����������� (����������� ����������(����[��(��m��������������� "�")�������� ����������������������%����������"�����������8���������������-��rol, t�)������� ���(�������8�������������������� ������ ��- bütün bunlar leksikada öz �������%������� ������� �

N������ ���������!���������������(����������������������������#����� ��w���-etnik m����������������� ��� ���������������(��������������)� �(������ ����������������������0��-zaman, q�� �-q�� ���������[��(���� ��0������0��%���������� ��^"��(�0��0��� (���� ������ ���������0� "!"��)���)-tük����������������� >����8���������� ��=�����'�����(���� ����)����-�����'������� ���-etnik ��� ����������������0�!#������ ���#0�� �nin daxili �0)� ���������������� �

Bu xalqda milli-etnik m��������������!�'�����(������ "��(��������� ����( ��^"����#0�q������������( ��-�����#0�������"��"-"�"�����������������������������-��[����� ���������� ����������v�����-"��������h��� ������ "�")��������0�����)" "�-������'�� �)������������������ ����W��������bütövd���� ���� ������'�������� ��(������0������ �������)-)����� ��! �%������ ��������-

Page 56: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

m������������ (���� �������#0�� ������� ��� ��]�� ��)"�!���alan qüvv��� ���8�-���!������� (���� ��böyük ümidl� ���� ���� ����������� ���������� �� ������#������ ����"�� ��)#������ ���������������bünövr���������"�� ���0��8��� �������������� ������)������) �0�����"�"���"������������davam ���� ����� �

������� ��� ������������������������������������������ ��������)-���� ������ �

^"������������������������������-�� ����>��" "�"��"�-"��������"��� ���#0�� ������������ ��^"�"���bel���)"�������#0�������"��������-���������( �� �

Q������#0�� �(���#0�� ����������Ú�� ������� (������������������������������������ �����leksikada, folklor nümun��� ��������������!������������� ��:V�����:����

}�-����� ��)����������������� ���)#�������� ������������ ������� ����� ����-��( ��^"�(!���� ��������������������0�!����������������� �

������� ��� ����������������������������(��� �8���������(!���� ��� ����������� ��*��������������������)"�)��������"��� ����>����8���������� �

^"���������������������������(�������d����"����!��� ������ � ��%������ ��w����������������������������k�������� ��������� �����������))�������)"������������������� ���������������"�" �

Yad mühitd����������������� ����!��������"0"��)� �����������"���'����������� ��� ����������������������bu gün ancaq t��� �����)-����#(������� "�")��������� �

&���������������)� ���'��!���������) ���� {

1.M��������������

2.Etnoqrafik leksika

3.Maddi-m������������������

4.Terminoloji leksika

5.Onomastik leksika.

Maddi-etnik m��������tin bir çox spesifik c�!���� ����������-����� ��)�����#0����������� ��w���-m���������������������)"�����������(� ����� ���������� ����������-m������#0�������"��"-"��m��-"��������!��� ����������!��������(�� ������������ ���������� ��#(!����(� ilir. H��'��������������"-"���� ���!�����(���������� ��������"��������� ����(������ �����" "�"�) �������� ���informasiya verilir.

������� ��� ����������������������������������!��� ����%#0������'� ���

Page 57: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.1.1. ����;����EKSIKASI

&���'���������-m������������������ ��)�!������ ������)� ��� ��[������� ��� ��������������'��� ����"-"�"������#()������� ���������������������������� ����)"����� ��^"������ ���#0�������� ����ümumtürk ����'����������������������������-��� [��:������Q���

&���'����������������������� �������"��� ����������� ��^"�����������!���������������������'��� ��&���'���������������������) ���������������� ������� ������) ���� {��������������"�����) ��8���'���������çuval, g�������)"r, harman, herik, kotan, l��8�� �+ ��8)� ,�

&��������� ������� �{�����+�)�,����� ����( ���'����� ������ ������)" '����0���������sürgü oraq, kür�����#%���������8��-���� �������� ���� ���������'���#���8����)��)�������������������� �n, oraq.

---------------

*Qeyd: Saban ümümtürk m�������� ���?"��������@���

Bu sözl� ��������� ��� �������� ����"���� ����������� �� �������[ �� �����%������� ����������������t��)������ {�� ���� ����� "���� �������" �+������#0,��\����'� dünyayi b���� �+������#0,�

��0���)��� ����0����)�'����

Yorulanda puardan su i���

S������������ ��� ����%�8���

$� �������� ���������0�!��¤�+8)� ������(,�

B�[0������'������� ����� ������� "��" ���������(������������� ���-" " ��w���������� q���- yaba m�[������������ ��^"��#0��� �+���,�-����������-����[��� �������[�������!��(�������� �

$� ���- d� �0��^"��#0���������(�(��}�=�^"��(���-���� ��������[�� �0���� ����[���[������������������� ���VV�������:����Q�����������QQ����*� �������-�����!������#0����� ��+������,�������������������(���� ��'��[)�'��'����� �0���0����8�[���� ����-��� ����- "biçm��[��������� �(�� ���� ����������������'������������%#��� ��� ����������(��� ����#0������� ����������[8� !�����)" -"�"[ (xirurqiçeskiy buravçik) m�[��������������� ��]�"����� ��8����� ���[�� �0[��#0���"������������������ ��H������������"�����������)"��#0���� ����������� ��)���(���������[��������������� ��$� ���"d� �0[��#0�����0����)����� ���(��)���� ��dill� ��������������"����-�����)"��#0����"���dilind����� ���������+��8������������������ ��� �����������,���'�����) ��������������("����� ������� �8��%# ��� ��^����)� �����������������������"������������ �- "k�������)#����[���[��������� ��E.K.��� ����)"���[���)���� ������� ��������� �- "biçm����������[���[��������������� � ���Q������:�QQ���Olsun ki, karaim dilind������ "�[)�'��[���:������Q������0� )�8�������������� �0��#0�� �����)"��#����)-���� ��^�����)"�� ��� ���[�� �0[��� �������� ������� ����� ��� �������������0!��������0����

Page 58: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������������(� �������)������ ��)"�"��#!�������� ����'������ ��^"���)�)����)�0������������("��fikrin���� ����� ��� ���[�� �0[��#0������ �����������"�����������������#0�������)"����� ik.

�����*8����������� ��� ���������'���������������������)�!����� ������� ��������(����"�)�'�����'���� ���� ������������� ������ �������� ����( ����������'���'��+�����#(�,��������� ������� %��+�� ����#(�,���0���)" '������8���"���'�������������8��-�� ����������#%����(����%����(�����)"�kimi al���� ������������������� ��������������� ��:�������Q��

Page 59: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.1.2. K������������������BOSTANÇILIQ LEKSIKASI

a) K�������� �����il��)-���������{�������+��������,��8�)�+��"���� ������,���� ���+����� �,����)���+�����-�������,���"��+"0"��� �,���"������+��"�� ��-�,��)��� ��+�#(������)-�������� ,��)-�+����#�������� ,��!-���+�( ��������� ,�(����

Küt����)��"��" "������������������������#0�� ����)"��!������������������������"�" �

),�������� ��� �������������)����'�����)-��������������������� �������� {��0"���+ -����,������(k����,������8��+����� ,��' ���+'"-"��" ,��� �����+� ���,����-� (turp), z� ���+�� ��#��,��%#0���(nan�,���� ��+��(� ,���������+)�)� ,��)"-���� �"0��� ��� �������������"����� 8����"������ ��8��������(�����)��8��)�� '����)���������� �"���(����

----------------

*Qeyd: Bu sözün m�������!��)�{��220, T. 4, c. 227-235].

^-'��������������^"���������)���������+����8���������,��%#)���������(��-8� ��(���#(�� ���� �������� ��^"�� ���-���������� "����� ���� {

^������� �{�'��8 �+%�'�����,���0��8"��+0�-�,��%� �0�+%���,�- kara gir�0��8�(�0�+�0,����'���+-�%���'��� ���,��)-� �-���)�0��"���������" "8��'�8" ���"����"��� ������ ��������0� �����+� ��,��8�8" �+%(��,����������+�)���,��"����)�0������+�0���)"-�,���� ��0�������+���0�������,��'(� ��� �������na, kurkantal, ���������������

]���� �{�'�� -������)��#��8�������%������������"�������"����� ��%����) �-���������8� �������8�������� �"0���0�-������8� ���-����8� ���'� �'"���������� '������8�����' )�����������-"����'�����'������������8� ��'������ ��

W��������� ������� �{��"0�-�"����%#0�����0�-�������8�������������-"�����������8��8 �����8� ��çir��"���8�����' )�����%������8� ��'������ ��

Yem����%#)������� �{������������'"������������-������osi, mantar, pirpil��������������������������sokosi.

E����� �{������������ �'�'������������+)��#(��,�(����

Xalq istifad���������!� �)� ����(����#0�������"������'����� �������� �{����� ������� ��)���q� ���������� �����#)��!����� ����" "������-���� ��)"�>����������8� ����0���!����������� ���)�0����� �0�������� ����� ������(������ �"���� �{��������0��%�%�����0����)�0����'����0����)�)���-� �!���� ������� 0����8� ��)- � ��)�%�������� ��(������������ �{�� �����rb������������� ����� ����� -"'���"����� ��) 8"8�(����

Page 60: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.1.3. HEYVANDARLIQ LEKSIKASI

Maddi-m����������������������)� �!���������!��(�� ����� ������%��������������� ��^"��� ����� ������ ���������� ���������� �����!��(�� ����� ����� �������� ����������� {��( �+��,��#��0�����+��',���-���+� ������'�,�������+��'��,��(��+��,����-���+� �,���� ��>��+ ��,����������+-8��,��������+���'��,������ >���+8� 8� �,��������+ �,���(���+��(��,��'���+��-"�8�,����� uq (porsuq), toru* v����

-------------

*Qeyd: Toru - qara il���0��� �����)� � ��%���)"�"����{�^���))�����(����������~~��(������ "�"�������~�� ��~�

^"��� ����-"0�(����'� "�"��� ������� ����������������������( ���� ��� ���%��������" . M������{�tay-day - mai - dayça -��"���- mailak - maixar; öküz - ököz - uqez - uxer - oqus - ovis - nqus - ukur -uku - ukurn -uker - oquz - oruzra [149, s. 53-55].

Ümumtürkoloji s�8�����������!��(���� ��������������������������!��(�� ���� ������%��������� ����� ����(��0��%������� ����� �

������� ��� ����-!��(����(����� �����������������-���� �� ������� �(� ����� {��� ���+�����(��saman saxlanan yer), axor (p���,������+��"��-���,��)�+" "��������,�(����

������� ��� � süd m�!�"�� ������)-����-������� ����(���� ������>�������� ��������������� �� {��-��qaymak, qurud, d��������( ������ �������������� ��'"������� ���8����+�� ,����-" ���� ������peyniri, koy (qoyun) peyniri, çeçil peyniri, güz peyniri v����

B��'��������������������� ��� ���� �������(������� �'�� ��������������)��� ��(����� {��������" ���8� ��]�� �)��� ���"����'����������������� ������������������� {����������� ����� ���8�+� ���#(�,��8���+���"�8�,��8���� v����

Page 61: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.1.4. M������������

M�[�"��" �����������������������������������������!��� ������)-����#0�� �- geyim v��)�0�������� ������� �������������!�"�� ���� ����(����� ��(����������� ��������� ������� ��(������axildir.

^"������!������������������-��[��������������%����������������������� ������(� ���"�" ��w������{

Y����������������

Y�����������)���

;�����0�)� ���(����0

Ya oni al, ya b����+���,�

Bil�0��������������

F� 8��������������+�� ��,�(����

A������ ��� ����������������������)-����#0�� �0��%�������(�����������������'��� ��}���������)"��!������aid sözl� ���������� �����!���������������[\#0���[������������ ��)���"������� ��^�0���������������������#0�� ���8����������������(�������� ���� ��� ����������� �� �������� �� ����������8�����"V��������[�������0�������!����� ��������'������

M�����������������������)"��������������������������#0�� �����"�����8�"�"���0� ����"�"�" ��������el���#0�(�������� ��#(8"��" �����!������#0 v�������� �!����� ���������������� �(���� ������� �

Bu leksika ���������������"��)� �!�������� ��w���������������)"������!����������������������-��[������������� ����8������� !�������������%��������������� � ��^"����������������-��������)����an �-������!��� ���� ���� {

����(�������������� ��(���(����� ������)���(����� ������� �{������������(��' �����(��!(���(d�!��0,�������+�� ,���))�( ������"�"������(���� ��������(��)>�������������8� ����� ��������������#�������0�"��+����)���,���" "����8�����" ���� ����"��" ������+�'�,����� ������������#����"�������"�����"���)�'����������)��������'��%����� �"8����0������� �����'��+'#�'�,��(�� �����!��+��,��qüqüm (su üçün kiçik bardaq), s����+���,����0���"fra, dolab, t� ���������� �����-palaz, oturqax mind� ������"���0��"����� -����#�����)���������#)���)"� ����������'����������8�8������������������'�(palaz), sapli (çömç�,���) ���+) �,����������+)��),��'�����������%� �+����,����� ���zan, n��)�����������çul, h�%)����� ���+�"�)�,�����+���,��'#���+(���,�

:��E������� �{

�,������%������ ���� �{�' "���' "�)-����#�������������������������� ����(������������#������ �������� �������)�����������'����'����� ���var, yel���+0")��,��8���-jilet, göd��8���[�0��)��qiyaf���[���������������( ��� ��8��%������� ����" >����� �����)� �������)# ��������������" ��tapuçka;

^,�?����%������ ���� �{��! ��+)��0�'� ,��)��)-�������(�����������#������%�����)��)-����'�������������+��"���"����)�0������ '����#(�,��'����������������������" ��'����'��)� ������)����)��"��"��+� �,��)"�"0�+�#����,���)���+�)���)��,����������")��������"����

Page 62: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� �����������������%������� ���n bir çoxu ümumtürk sözl� ��� ��^"�� ���)�[0��� ����n�0� ������'� ��{�

Giyim. Sözün kökü gey fe"li, -��������'������[������������0������������������'��� ��^"��#0���� ������������� ���-" " ��^�������������0����������������� ��)����� �����)"��#0���0"��� ������� ��:�������167].

^"��#0��� ����-���������������VQ��$�����������������0� )�8����������%�������� ��������������������"�������������������0������������������ ���������������� -�0������������������������� �

Köml����^"��#0������"��� ����������� ��[�#����[��[ ")��[���[������)� ��� ��� ������� ������������ ��w��� ��� ��+�����,�(��������� ��� �������������+�#����,�( �����������)"�%��������Az� )�8�����������#�������"�������������������� ����������"�������#0)������������"������ -�0�dilind����-���-����"(�������������-�����( ���� �������!������"�" �

^"�%��������������� �����)��� ��������������������� ��w!�"����- �������-�������������� �kenqleklendi-������#��������%������:�:������Q�-411].

Özb�����������%������� ��������0����������� ��������0����w����"�����(�����#����-n�0� ��8���kelek -������[(����������>[���[���������"��" ��C:������V��

������� ��� �����������������#��������������%� ��� ������� ���������#�����+�0� )�,���������-����+0�,��iç kuylak (özb��,���>�%����%��+�� �,������������+ '�-)�� ,����������-�����+���,������-���"�-�%��+)�� �,�(������� �� ���������� �

?����������%������� ��\#0�������������)!������� ��w!�"����- �������-�������+�����C,������[����geyim, xalat, kaftan" m�[������� ����������(�)"��#0��� �����������)�+����%����,��#0�������������� � ���VQ��$���������������?�����#0����������+�0� )�,�������+� -�,�������+���,������+'"(�,������( ���� ������������"�" ��;�w�]� �(�)"��#0���������[��tan-)�����[���������� '�-balkar dilind�����"-"�"�%#��� � ���QQ������Q��

��?�� ��) >�������������>����-�������[����[��#0���� "�����������������#0�!��)���� ���V:��$��������302].

M.Fasmer is��)"�"����������� �!������#0��� ������������� �������$. II, s. 212].

��������("����-����������)"��#0���� �������������"-"�������������� �������$��������Q��������C��

M.Ryasanen hesab edir ki, bu söz türk dill� ����%������ �(���-�������������� ����������������� {�kmapton - kmaptan - kaftan [167, s. 65].

Dig� ���������� �!��)���� �� ����������-kaptun "dublenna���")[���[������� ����������Q���

�������� �"��� ���#0��� ��?��������%������� ��^�[0���� ������� ��������������� '�-balkarlar ton �#0�����")���[������+�������"� ��%����,����������� �

Bu söz qohum türk dill� ���������������� ��(����[�� ������������"�" {�����+0� )�,������+�������-�"���,���"��+���,������+��"�,�

^"��#0���)� �( �����[�'����"[���� ������� ������������� ��[;'�����-�������-������-��������C�����������

^��)-����������� ���������%��������)-���������������^"��#0��� ����)�" "�"�����")��[)��[�(��[)-[��#0�� �������) ���� ��*������� ����)��#0���!����������� ����� ���� ����� ���w��� �Az� )�8����������~)��)-�~�� '�-balkar dilind��~)���)"~���"������������~)��)(~����"����������/biln/, karaim dilind��~)���)"~��� �� �������!������"�" �

B�[0�������'�� �)"�%������������ ����������������������"-"�"��)��)�"��)����)"��)�"��#0�� �������������������-��������>��" "�"��"����"-"�"�����edirl� ���V�������C:-183].

Page 63: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� ��)��)-���[��'" �[�������� �� {�&(��%����������� ���'" ����~)��)-�~�'�����������/q����~���'" "������"�������� ��:����:V��

^��"��"���� ����[������������� ��� ��������������������� ��$� �����������#0���n bu düz�������� �����t������������0� )�8���������� "���������~� �~�����#0������������� ��w��� ��� ��������������)"��#0���#0�birl����������������� �~)��"��� ���~��?0����������)"���������� ������������� ���QQ���������

F&\������#(��� ��������� ����� ����� ���)�� �����" � ��������(�)"��#0�������������������!� �������������������� � ��� ��������������)"��#0�������� ����������%�[� ���[��� ������������������ ���������������������QC�����:�V��

^������^�# �������[�������� ������� ������������� ��w� ����>�������~)�`���~�� ���%��������� ��?���w�)���(�)"���!�����0� {������(����")� ��������������)������;0���(��#������0������������"����]���(����'��-#�)������(���������#����(��� ��� (��)�� ������� ���-������t kotoroqo otxod���(��)����� ���������������� ����������������0(�0�(�������������"������#����� ���(������ "�������-���)� ��������������"#�����"�)��������(�����(� ���������0(�0�(���"�������� ���� ��������������0����(����'� �0����'����spinu, na burku i derjals��������������!-#�������'������" ����������:����

^"�����)�����~���~��)����~�����~���������( ���� ����������� �

����� ����������� ��W"����� �����!0� ����������)��# ����������#0���������������� ������������for�� ���������� ���0� )�8��������������#0��[�"��� '[��[�����[��� -�0���������[���>���"�[��[���� ��(��������[��� �������������[�"���" ��[����0%���'�'����)�������� ������-��[�����-��-[�m�[�� ��������������"�" ���Q�������:���Q�Q��V����

������� ��� ���(���~�(��~��#0�������������������� �� ��^"��#0�!�) ����#0�� ��\#0���)� ��8��������������(��~�(�~���'������ �������-@���������� ����������� �

Çarux. Gönd��������(�������'������������)���#(��� �"��� ���#0��� ��w���- �������-�������~���363/ çaruk -��)�����)� ��#(�������%#��� ������� ��

Türk v����%� ������������������������ ���)"��#0�)�0���������������������������������"�" {�' ��~0� )�~��' ���~"0�����~��� ���~���~�����' ��-�~�"���~��' %��~�� �~��' ���~����~��'% �~����~����� ���/diqor./.

M.Xabiçevin fikrinc���' ��-�' ��> ��[0����0��(�'-�����" �[���[������� ����Q������V��

��( �������%�������������� ��� �������( ��������#(������~� ���( ���������( ~�����������"�" �

T����'�� ��lvar sözünü iran m���������� � ��������("����-�������)"��#0���� ���#0�����"-"�göst� ������� �������$�����������:������?�� ��) >��������V:��$����������:���� "���#0������[� �( �[�sözünün türk dilind�����( �["0"�����[��� ����������������������������� �

Müxt������������������� �����( ��#0�������) ����� ����) �~�����~��'�) ����)� ���%�(� �(�����( ���� ������������"�" �

M�������#0�� ����0������(���� ����)�" "�"��������!������"�" �

������� ��� ���������������������#0�� ������� ��bind���-����������'��� �#0����%#��� � {

ça: ayax-'���{����(-����" �-i, buxar-i /truba/, ajax: aç-ajak /açar/, j��{���-j��{��{��" ��-kaurmax, la: )"-���-�)"-���{��{�)�������{���-sapli; lux: yazlux.

jux -������'��������[)��>"�[���������#0��������g������� ���0� )�8����������[�"�8"�[����������� ��Fikrimizc���[)��>"�[��#0�����[)��[�!�������)������0������)��"���)-���� ��������)"��������� ���boynunda olur. Söz ��������[)��"�8"[����������������� ���0� )�8��������������)����������������(�0�e�������� ��+)��-min sözl� ��������"-"�����,

Page 64: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Mür����)���������#0�� ���w�������#0�� �����)"��������������������~�����#0���)� ���������~�������%��� ��^"�yolla yeni sözl� ���- lekseml� ���� ������� ����������� ���������������������������������������n ����������� �

Müasir dill� ������������������#0�� ��8���-��� ������#0�������#( �� �������� ����� ��)� �'��������������� �0������ ��*������ �������������� ��0���������(���� ����)��#0�� �� ��w� ����)��������sözl� ��������� ��� ��������ind���'��� ������!��������� �

1. Mür����)��#0��� �����{������-���~����-��~��' "�)-������)�0��� ����� ��)���������� ������ ����0� ���?�'����$�������8� ��� "��������"��~ �"�~����'�������0" �'�)������%� )�����'-���(����

^"�� �� ���� �������!���������������0�#0�������"��" ��=� "��( ���0" �'�)������~������#0~�

�����������0�����

&�%� �������0�����

^� � �����( ����

&�%� )����0�����~���~�

:��?����#0��� �����{��-���������-kajak, örti-�#������("�-zurna v����

3. Söz birl��������� �����{��"� "��'� )�����0��8"�'� )��������'� )����8��8 �'� )������ ��8�'� )����tutmac çorbasi, su bör�%���"�������� ��'"������� �����" �����%����-���8�������������'��������(��s.

3. Yeyinti m�!�"�� ������� �{�)" ��müxt������# ����'# �����'���(���� �������� �������� �

Xör����� ��~$������!�"�� �����-�)"-��(���"�����!0� �����# ����� �~{�������"�)��"�����xingal, lapata xingali, ����������%����)��) �����������������������������-����� �������tarb����

-----------------

�?���{�;�w�]� �(��)��) ��@�(�������@��# ���� ������ -�0� �������������#(�����"-"�"�göst� ����� ���:���8���:�-133].

&���# ���� ������� �{�)�����)0����������)�0)����("�����"8"���))��)��) ����)��" ���������pa'��)"-����'�-� �����(" ��

����#(�� �{�����������)0�������������������(�

Toyda t�0���%#0���" )�%����� �

�^� ����"����8����� @������� �

Çorba, pilav, qavurmalar yeyilür,

Bu yem���� ��-������0���������%���~8������(~�

---------

�?���{�������� �����"@��#0������������������)!"@��#0����������!� ����������

�� )��� �{��"� "��'� )�����0��8"�'� )����8��8 �'� )������ ��8�'� )������ 8��'� )�����"��8�'� )����������'� )�����������������+�(�,�'� )���

Page 65: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Dig� ��# ����� �{�)"��8�����-��~�-�~���"�������8������"����0����� ������0������������� '��������8��������8���!� ����!�'"����� ��" "�"��� �����!���������'���0"��

�� �������� �{����� ������ ��������( �������"������(���� ����"�������� ��'"���a q���� ��subör�����������!�(�

Yeyinti m�!�"�� ������� ��~\�����!�"�� ������� �~{��-�������" "������������( ������ �������������� ��'"������� ���8����~�� ~������ ����-" ���� ����������� ������������ ���'�'�������� ���%�0������ ��

Çör�� növl� �{�)������"����"����������'����������~�(�~�����" ����%����" "�����%����'�" ����������"� ����"����-���'���� ����������)"-����������

Etnoqrafik leksika

Müasir dövrd��������� ��� ����������-m������#0�������"��"-"�)� �'���# ����� ���� "�")����� {�m��������������������������� ����������� ��:������Q��

Etnik özün�����"��"-"��)� �'�����!���8�!���� �������� ���������)-����������������8�~)�0��~��� �������)�����"�" ��^" ������������� ������������� ��������������� �����[����� ���������� ��(����������������"�" �

Page 66: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.1.5. M&��\�w}&�}&�+$]W�w&��\�w�,�IL&�^�Ø}��}��\���

c��(��

�0�� ����

elçilux

"safa-���[

urba götürmax

/paltar aparmaq/

k�����������

�� )��

g���"�

)����

"x� 8�%#�� ��[

[�0����[

~0� ���0�'� �~

��������

köç�8����0

küv��

-�%�(���

)��)-��

�����~��!��(�~

�-��8

damad /b��~�

Page 67: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

m�� �~8(���-��~

"�(��[�~#���~�0��

yeng�

�"('���

��#����?�0�)�%����

"yüz g� ��'�[

�������%����

davul-zurna

[������[�~ ���

fe"ldir - toy

gününü mü�����������~

toy x� 8�

����!�

t�����'�-d�[(��'�

ç� �0����8� �

����~���~

m����!�����

b�%��-�"'�

xarclux

"x�)� '��� [

soldic

"küçük cama yastuk"

~"������-�~

������

"atlilar"

"g�����'�� �[

����t���-��%����

kütük /tüt��~

$���8��� ��~����)�0������� �~{

Page 68: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Bil� 0��

boncuq /muncuq/

%���������

�� ��~�0���)��"�)-�~

)��)� ����>�

" )�~��������~

pipanur

belbax

z��8�

����8

dügm�

m���� ��!"�

tigm�������~�� -~

Yüzük

Mahmudiya

Majo �~�0����"�� ��

Düz�������������)���~

Oxçuri /k��� ��(�0���

)-���~

Katxa

Urbiya

?��)-�

?�0���)�0��

Sürm�

��)�������0��

Toxuma

Sari sancax

Page 69: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.1.6. XALQ MUSIQI AL������������OYUNLARIN ADLARI

Buraya musiqi al���� ���������(���"������"�� ���������(���� ��� ���� ����� �������� {�������"���������� �������������"�"���) ��� )-��!����������������' ������� ���� ������ �>����0����'�/gizl��'~���������'�����0� ����'������ ��%���[�� ���"��[��[$�)�������[���"����Topali Halaybar, &8� ���� "����$� ��� ����[�����0[�

Nümun��� {

Zurnalar çalunur, davul dökülür

H� �8� ��'���" ���������������~8)� ������-�"~����������( ���������0���������("���0" ��0�/������#0~�

3.1.7. B)?C*�J)C)'�W$#��+Z#"W�#0(#&�+�+�(/ksik-semantik xüsusiyy)$()&*Boncuq. Bu b�0���������)���!�������)��"���#0������)-���� ��^��"���������)�0����������[?������� ����-���[����)"��#0����'����0� )�8�����������"�'"��0���������������-���"���������������'�-��tatar dilind��(����"����lektl� ������"����)"��������Q������Q:���������("����-���������VQ��$���������:�:����������[� �����)"��[����������� �

Küf���������� ��� ��!����� -��!������������#0����������������� �� �������-��� -�������������������%# ��(� ������� �

"Küb�[��� ������[���)�-D����?� "�[�� ���%��� �������'���"��'�� "��� �������" " ��"��"��"�-����"����)���������C�������C��

Küp���#0������ �����������0� )�8������������������ �����������#0������������� {�?�0������gönd� ������0�������������� qoyill� ��Q�������C���?"�-�����������8��� ��Q�������C���::�����:���

Türk dill� ������!�'������������� -��#0��� ��\� -��#0����)�[0�������'�� � "������������VQ��$��������398], b�[0��� ����V:��$���������:C�~���������������� �����������$����������V11] türk m�������!��)���� �� ��\��"�8"����� ���0%���� ��\� -�-��� -��#0������������������"��"���� ����� ��[?"�����������b�0��������[�- m�[������� �

Page 70: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.2. ALINMA LEKSIKA

M�������#0�� �����)� �!������������ ����bar���� ��[$� ������%��������� ����������)��-����������etmir, ����������"������������ ��!��)���0��%�������������%#��� �8���������'�������� [�������������������sözl� �����������������%�8�����[�� ��!������"�" ��$� ������������'������� �����\�������-�"�W��������0� �������������� ��� ������#0���0����������"���)� ���0� ����� ����� "����������)"����������� �8����)#����t�[�� �����"-"�"�%# ��)��� ����� ��� ��-���0�)� �!���������� ���'�����'����0����)"��������'�����m�[�"��" {�(�� ��~(�� �~, sapuk /sapoq - çizm�~�(��������������Q��

������ ���)� �!����������� �� ������!�����������[ "0������� ��w������������(�0� �~����(�0� ~�������~����~�������~������~���������~�����~���� �"��~�� �"�~���������~)"����~����'��~���'�~���� ��'�~k� ��'~�v����

Göründüyü kimi, bir qisim m�������#0�� ����������8�!������!������������������0���� ���"�-"����� ������� �

������ ���������� ���������������������(�� ������8�!����������������� �����������������������s����(�0������� ������8�������)��(� � {��"���- kuxn�����"�- sapoq, kirpiç - kirpiç, iliktir -glektriçestvo, kuartel -��( �� ���� ���-� ���(����

Morfoloji m�����������{���� ��� �-��� �����'"����� �- çulki, tuflil� �- tufli v����

Mü������� ��������� ������-zaman koordinat� ������)-����� �� �)��� ��� "��-Avropa v��?�0�dill� ������)"��������������������������(!���� ���������"��" �

& �)������������'����������(!���� {� �0������ ���������~�)�~����'~�'�~�������� ��\��������!�" ��(����

Fars dilind����eç����������(!���� {����'��~'#�'�~�����%� �~�����~���� ��'��� ������)��%�~��~����0� �/kül��~��)� ��~ ~�(����

Biz������%��� ����������� ������?�0� �%���"���� ������ �����)-����� ������(����%������� ��Lakin b�[0������� ��0� )�8������nd���[�����'����� [�

Rus-Avropa dill� ��������'����������(!���� {�����~�����~��������~8��")�������~���"�"�)�~����~������/tilov/, kulup, uçaska, povar, xirul /c� !~���"���~%��~�(����

� ��������������������������-terminoloji vahidl� ����)"�������'���" {��� -�~����~��!(����~��!��0~����� �/açajak, açar/, m� ����~�� ��~��# ����~��~��8�! ��~'�-� �~��%�0�~���0~�(����

------------

*Qeyd: Özb��������������(��@����������� �

Page 71: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Müasir Az� )�8������������������������������ ���0������������#(8"����� b�[0����������#0�� ��)"��������������!��������������������������� ��w������{�$�--����8����%�8��$�-�� �������" ������� ���eylanmaz (������#0,��

M.Füzulinin dilind�{

Q��0�������(�����#�����8����%� ����0������

$�-��" �"������-� �����%� ����0���sana?

Page 72: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.3. TERMINOLOJI LEKSIKA

������� ��� ��������������� ������>�������������"������8��������#0�� �����) ���� ��^" ���!"��"�terminl� ����������)������0(�� ���� ����� t�))������ ����� ������%����!�����(���������� ��(����������edilir.

Qohumluq terminl� ����������������-�� ����>��" "�"��"�-"��������"��� ���#0�� ������������ ��^����terminl� ��������������� ���� ��^"���������������!"��"��� ����� ������tti (d�����))���� "���� ����)>�������(����,�(����������+���������)��������(����,��0 ���������� ��������'� ����� �

-}"�������'����)"��������!"��"�)���� ����� ����� ����� �������������� {�))�"�����"��������"��v������0� )�8����������? )-��}���� ��(��?0���������� ��������)"������'�����!"��"�terminl� ���� ���%��� �����C:������VC��

B�[0���!"��"��� ����� ����������� ���������������8�������0� )�8��(���� �����)������� �����müqayis����%#��� �8����

N�(�

������� ����������torun

Az� )�8������������(�

Türk ���)������������ "�

���

������� �������������

Az� )�8�������������

Türk ���)�������������

Arvad

������� ���������� �

Az� )�8���������� (�

Page 73: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Türk ���)����������� �

&

������� ������������>

Az� )�8������nd���

Türk ���)������������>

& ���)8���

������� ����������������

Az� )�8����������� ���)8���

Türk ���)���������������

^���0

������� ����������# ��

Az� )�8����������)���0

Türk ���)����������%� ">�

N���8�

������� �����������#)� �

Az� )�8��dilind������8�

Türk ���)������������ "���%�"

? ����-�"

������� ��������������

Az� )�8���������� ����-�"

Türk ���)��������������

&��� (��

������� ����������)�

Az� )�8�������������� (��

Türk ���)�������������0�

Page 74: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

������;�\�����^&�&�� =�}&������ADLARI.

�������� ��� �������������������������������������������)�����!������ ��(���0(�� ������� �����������edir. Bel���� �'����[������������ ���(����������������������� �������� ��^������ �����m�[�� �na gör����������� ����� �� �

B�����!������ ��(���0(�� ������� ���� ������� ������������� ������#( �������������� ��]�" �����)"�� �ümumtürkoloji s�8���������� �(������ ��� ������� �������������������� ��w���{�)��� ���~���~������/yanaq/, yüz /�0~��)��"���)�-�0�~)�-0~����������� ���~) �~��)������'�~�'~���� ���~� ��~��)�0�>�� �~-�8��� ~��� �>�� �~ �8��� ~��)- �"��~)- ��~�������~���~�(����

������� ��� ����������������)������0(�� ������� ����� ���%��� ����w������:

Yüz-göz: Q� ���������)�)� ���

B���!����0�������)� ���

Yüz-%#0�����������

Mis��� ����%��� ���+���,�

B������0(�� ���� ������� ����)��#0�� ����������%��� ��w�������[���[��#0������[���'�[��[�0[�sözünd���[�0�-[��� ����)��������� ��� ������ ������ türkl� �������������)"��#0�� �[ ��'"�[�(��[��0�-[��� �������������� �

����'�� ��" "��

&(���������" "��

� ��'"�����0�-

G���" "���" "��+���,�

B�����!������ ������� ����)���� �������#0�� ����)� ������������" ��w���{

cig� -cügüm s�(��cind���������" �

H� ����������"����������" �+8������-�",�

B������0(�� ������� ����)���� �������#0�� ���� ���"�" �

Page 75: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

H���)�-)���!�����-qola

?�����'��������+8�������-�",�

;������)������0(�� ������� ������) �������)� �'����� ����� �!��(�� �����)������0(�� ���������" ��Lakin el��)������0(�� ������� ��( �� �����)"�� ��8�!��(��(��"�� �����"��" ��w������{�����/qanad/, nikart /dimdik/, quyrux /quyruq/, buynuz, yüng /yun/, yal /atda, uzun saç/ v����

������� ��� ���������������������� ���������%�������)� ��� ��#0�� ������8��������)������0(�� ���� �������)�[0��� ������� ���'�������(����������-����� ��)���������(�����"����'��������� ���� ������ ��w������{�����~����~�������� ����~%� ���~������~)����~�����~)�~��������~����� ��)��"�� ��~�v�����

Page 76: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.3.2. AY, GÜN, H��������ASTRONOMIK ADLAR

Ay, gün, h�����(���������� �������������%# �����0�����������(����� �������������"�")��^"��� ����� �����������������!����������� ��^��������������%����(�����#0����������%# ����(� ����� �

^"��� �������� ��� �������������������� ��� �������� ���� ��^"����������������������)"�������xüsusiyy���� ������)�!�������W���w ����\�8��������(����&����(�����������8��)�������� ����������:C��113, s. 117; 78, s. 22].

����� ����!���������� ��� ������!������)�[0���� ������� �������� ��� �����������0� ������'� ��{

Yanvar. Türk dill� �����)"���������)� ���'��� ����� �������� ��w��� ��� ����������)"������"����� ��Qaqauzlar is��)"����!���>�( ��!������)åå����- y�[���[)#�����[������ � � �

������� ��� ������0��!� �-z��!� ������ �� ��[=��!� �[��#0��+� �)8�,�-������������"�(����������� �

Fevral. Müasir türk dilind��)"����"(��+�")�,����� l� ��$� �������������� ������������)"��� ���%��������" ��������� ��� ��!��������8���+��'��,����� �� ��������� ������ ��8����'��#0��-� �������� ��Y�[�����������-� �(����)"������������� ��}�����#(8"����-���� ���[�8��[��#0�-����%#����y m�[������������ ���C�������:�����-" ��������( ���%���� ����� ��%�8��� �"0�� ��?"0� ���">"��dey� ����������+�� �����������,���0� ����"�" � ��]�� ���( �)åå��">"�����( �������å'å��">"��deyirl� ����:������V���

w ���^"����������� ������������" �

Aprel. &��� ��� ������� ��������8��������������� �����������)"��� ������������� ��?"0� �����paralel olaraq h���� ����!������'�'������������ �� ��������)"���-8� ����%���� ���'�'���'��-��(���t��������� ���� �����!� ��� ���%��-çiç����� ���" �

May. Mayis (müasir türk dilind�,������ "�����+"0��������,��[���� "�[�- boboçka, flutura -k��������böc���������� ��^"������)����%#0������ ��!(� ��������� ����������� ��)#8���� �"'"�" � ��?"0� ���diqq������)"���� görünür daha çox k�������� ���"'"�"��)#8���� ������-küyü c��)����)��]��%# �����)"������� "�����(� ����� ��?"0� ��������[����� ����[������ �� �

������� ��� ����������������������)���������" �

;�"����0� ��+���� ��� ���������,��[����� ����[�+"0��������,��������� ��� ��)"����� �0���deyirl� ���� �0�- yunan m��������#0�� ��%����������� ��*��������%���������� ��^"��%# �����)��������� ������� �

;�"���$���"0�+���� ��� ���������,��[������[�+"0��������,��������� ��� � ������������)"���� -�������� �� ��^"������(���������� ��� ����"�"�'� ������������ � � ��] -�����������8�'� �����deyirl� ��}0���������������"��'" "-������ �� ����C����������

Page 77: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Avqust. Agustos (müasir türk dilind�,��������� ��� ��)"���� ���������� �� ��?"0� ����� ������������ ��������)"����������)�'���(����� {��� ����#������(���� ��^"����0� )�8����)�[0��dialektl� �����)�'������������ �

Sentyabr. Eylul (müasir türk dilind�,��������� ��� ��)"���)# ���+)#% ��,�������� �� ��\����) ����-� ����#��0�����������!#�� ��%�����(����� ��w�-qara höyür��%�����(����'����)#�� ������'���)"���bel������� ������� �

Qaqauzlar is��)"���!��������) ���!����������������� �� ��^"���� ���������;��"��� �����"������bakir��w ��������������������� ��?"0� ����� �"�"����� ����[)0 �%���[�+)0 �������-,�n�0� ����"�" � �

Oktyabr. Ekim (müasir türk dilind�,��������� ��� ��)"���� �������� �� ��^"�0����0���(����%� �meyv��� �����-����-����������-��vaxta t��������� ��w��(��� ������ )�!0� ��� �

Noyabr. Kasim (müasir türk dilind�,��������� ��� ��)"������'��+��"���(�����) ��(,������ � � ����'������� ���( ��!�" �������( ����������:C��

?"0� ����) ������������������� � � �

Dekabr. Araliq (müasir türk dilind�,��������� ��� ��� ����+ ���,����� �� ��^"������������� ��(����� ��;������ ����� �

������� �[%�0�[���[)! ���[��� ������������������ �� ��[E�0[-����0�������� ��;�������)"��!��������������%�0��#0�������� {�E�0����������(��� ���#� ��� �+;��!0���(,�

----------------

�?���{�������������������%���������������������%�0~��0~�"0��"0"��������� @��#0����������>������0�m�

Bel������������ �����)�[0���� ������� ���� ������ ������%#��� � ������������ ��� ������������������������ ����#0�����8�!���� �'���" ��^"�� ����������������((� ������0��%�������%# �������m�!�"�"�" ��]�� ����� �!����������((� �� ��� ������"-"���� ����� �>����� ��)� -birini t�� ��� �

]-"0� "�"��� ��dill� ��������� �

Müasir Az� )�������w��� ��� �������������� ��� ����������?"0�����

Yanvar

Fevral

Mart

Aprel

May

;�"�

;�"�

Avqust

Sentyabr

Page 78: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Oktyabr

Noyabr

Dekabr Osak

Subat

Mart

Nisan

Mayis

Naziran

Temmuz

Aqustos

Eylul

Ekim

Kasim

Aralik Z��!� �

Qücük

Mart

Aprel

Mayis

Kir�0

] -

Xarman

Bögrüm

� �

Koç

� �����������

?">"����

-

��'�����

���� "����

Page 79: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������ ����

Ay iliya

� �����

������

Okt�) �

����

Dekabri

K��)�������~�����������~��$� �0��� �~��'������)� 8�~��*��%� �� �~���� ~��E#������~�-������\�������~��~�������� �~����������~!������� �~�(������� �������!���������������8�!���� ����������������� � ��^"�adlar arxaikl�������������������������������-������������ �

H�����%���� �

������� ��� ��������������0� )�8���������

Bazarert����)� ��8��%��

Sali ikinci gün

�� ��)��'��8��%��

cuma dördüncü gün

�� ��)�)����8��%��

cumaert��������8��%��

Bazar bazar

\���~�����������~�[�� �������������-[��[� 0����[���VC��$�������:����:�����������

"Bazar" sözü türk dill� ���� "�������(asit��������������"��" ��*������#0����8��!�����������������!������)0 �~ ����~���[�������������� �

Page 80: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

������*��(���� ��+=����>���� ����� ,�

$� ������>���#0� "�� �� �����!��(���� ������!����� ��"�" ��^"��� ����� ������ ����q������ ��}�������0��� ����� ���������� ����� ������!��(�� ����!����������������0���m��-"�����"�� ����!���!��(�� ���(�������!������� ����(���(�!��(�� ���������������� ��?�����türkl� ��(�!��(�� ������ ���dirm����'�������������� ����"�� �����)"�� �����)#����!���������"��� ����>��� ��� ������ ��^"��� �������������������������!������!��(�� ����� ������%��������� ����� ����(��0��%������� ����� �

������� ��� �������������!��(���� �����������8�!����������)#���� "��)#������� {

,��(�!��(�� ������� �

b) V�!���!��(�� ����� ��

�(�!��(�� ������� �� �������������� �������'�����!��(�� ����� �������������� ��"�" ��M������{������(����������( �����"����'���#��0����""0�����~��'��"��~�����~��~���"0��~"0"~���-���/t������ ������'�~�������~��'��~�(����

Az� )�8����������%������� ��������������[��[��#0����������� ��� ��[�( [���������������� �� ��[w�[�sözü ümumtürk m�������� ��w��� ��� ������� ������������� ����� ���� ��*� � ������������������ ����w�w"���(�[�"( [��#0������� ����'� "�"������ �����- yeni m�[�� ��+[��"!���(�[��[)����(�[,�������������%#��� � ���������Q���

"Davar" sözü müxt�������������( ���� ������ ��� ������� ind�������� ��$� ����0� )��+�( ,���� ����(dovar, bir suri dovar), (tat. tuar, mal-tuar) v����

[$"( [��������)����� ����) �+�( ,��� �� ����( ��w�����������#� ����" ���� �"��-��) ��������)����"����) �����)�����"��������-" �)����� ������o cüml�����w!�"����- �������-�������)"���"dobro", "imuhestvo", "boqatstvo" m�[�� ���� ���%��� ��{�)"�)"����) ��� ��)� "�"��( ������"'"����:������Q�:���w���- �������-��������( �[��������"!���(�����( [���[�� �������������� {�tavar kimin, uqils���)����� ��� ���" ���( ��0������)��)���� ��'���������" ��:�:��$���������������

[w�[��#0���-"0� "�"��� ������� ������-�����������[�� ������� {����;�"!���(����������������( ��:����( �����������������-���Q��� ������ �����-�~ qo/ [180, s. 22].

[w�[��#0��)�� ����������[��-��" �����[��� �������������� �����������V��

?��'� "�"��� ������� ���'���� ��� �������[���� [��#0���-"0� "�"��� ������� ��������� ����������"in��[���������������� ��}����������� ��� ������������, el�8�����"0� �����������[��-� [��[��� [��� ������� �

Page 81: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Az� )�8��������������)�����-�8(����[��'[��["��[����� �� ��}����������� ��� �������������)"�sözün q������� ����+[��[,�!������������ �

Türk dill� �������� �( ���� {

tay ~��'~����~����~��"���~������~��� �

d�(��~������~�����~��)��~���)��~�%�%%��~��%�����~�%(���~��%�%%���%�%����C������:���

at /aduu /at iteu / aduqun /adu/ adun

�� �~�" �~�� �"�0�~�0 �~�� �~���� ~

;����~�����~����~"�%%�~�����~�"��% / un"gn.

������~�����~������~��>��~���>%��~�%�>��

öküz /ököz /uqez /uxer / oqus / ovus / nqus /ukur /uku / ukurg/uker/ oquz / oquzça / [149, s. 54].

b) V�!���!��(���� �{�(��~��~��������" ���>�( �~8�( ~����-���~� �~���(���~��(��~��>�"��~8���~����'��(����

������� ��� �����������������������(�!���!��(���� ������"��� ����>����8�������� ���������>����!����göst� � �����'�����������0(����������>�(����������(>��������0�������>���(��������)!��# ��������]�����v otliçie ot nazvani����������>�(�����������������)!���� ��� ������������� (���������� >#����������������>�(������������"���(�0 ��"��� ���'���-�����>���'���"������� ����# ������� ���(�� ��"�������(������0(������"��� �)��#���� 0��'�����������-�����0(�����E���sv�0������"!���(�(�����"�������� ���(�0� ������=� ����>��(�����������������>�(�������(� �������(�0�(���-������'���� "�����������>�(������� ��������)��-����( �����0����("�������������

Qeyd etm����0���� �����)"�����������������(�!���!��(���� ����Az� )�8�������������"-"������� ��Lakin b�[0������������ �� �#0����%#��� � ��w��������[(�[�!��(������0� )�8����������[��[����������� �

v) Suda v��" "�������!��(���� �{������~���~���"�����~�� �������~���������)#>���~���)-~���" )-�/qur)-~�(����

q) Ev v��(�!���"���� �{��""��~���"~���� �0�~�� "0~��>�>����'"'"��~8�8�~��%�����"��~ �"�~���"����~""�"�"~��#� '���~%#�� '��~�(����

d) H��� ���� �{�%� ��8��~ ��~����������~-8��~��������~���'��~��'��� >���~���8� 8� �~, örümj���/hörümç��~��������~ ���)�� ���~��'���~�-�����-"�8��~�(����

*��(�� ����� ����� ������������������-baba sözl� ��� �

������� ��� ��?0��������� ������(�'��������!�'������-"�����"�� ��]�" �������(�'��������������bu dild�����"���t���������)���� �

Q�����'����(��#�'���� �{�� ����������)����� �"������ ��!����%� (�������"�����������( ����(���/barmaq ölçüsü/, dirs������+)#����) ��#�'���,�

��������[����{�$� ��� �%�����(������[������� �� ������ �� ������������'��t keçib.

Page 82: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.4. REGIONAL T&[\��}&����&�����ÇIXMALAR

H� �!����)� �����������!����������8����������!�������#0�������(��(�0�������������������� � ��yerin������ � ����������������������������������#0������� ��" �� ���������� etdirm����'���)��dill� ������ �������������%� ������ ��^"�����)�[0��������� �� �������0"���������������"�������� �k��)������������)�)���" ��W�[���)� �������������������� ��)������������� ���0 ���� ��)�����������" ��Bel�����������!� �����dilin modell� ��)� -birin����[�� ����)�)� ����%� ������� �����"��)��� ��}�����!�'���(��daha münt�0���������������������[�� ����8������)!���0�� ��]�" �����)� ���'������ ���������� ���8�!���� ��t��8����0� ��8�!���������������"����!���8�(������)��)����������#� ������������� �

N.A.Baskakov göst� � �������� ���(������� �������������)�[0�������� ������ �����" �������� �����[�� ��������� �-� ������� ����8������"���������� �-adi d� �8����%�������� ������� ���������� ����"�-"�������)��(� � �(��)"�0���)��� �����)"��� �������� ���������%���������!���d����������� �)��(� �� ������������ ���������>����������� ������ ��) ����" ��C������Q���

Yad mühitd����������������� ����!��������"0"��)� �����������"���'����������� ���rinin dili q������� �������������� �%�������[�� �� ����������" � �)��������� �

Dil dar mühit����" -"��"�(�0������������������8������"������������������� � ����"�������� ��������z������" ��������� ��� �������������)�������"��" ��^" dil Qafqazda v��] �������������"��������yerin������ ��������8�����"�����(�(������ �����)-����#(������� "�")��������� �

w ���� �������������������� �%���� ���� ���������� �0��)��� ��w��������w���(��(���� ���������"0� ������������?0������������"0� �������� ���������8������ �������az� )�8���� ���?�0�������0� )�8���� �������� ����������������� �������#(8"��" �

Bu fikri Türkiy����������� ��� ������'����\�(���� �^� �����������n türkl� ����������������������olar. Regional t�[�� �� ���� ������� �'���� �����8�����!�'������!������"�" ��^� ��8�����������[��sözl� �� ����������((������ �

Gürcü, Az� )�8���#0)���(��0������� �����)"��!������������� �%�������[�� �����"��" ��^"� �������dil ����� ��������������-��"�"��" �������"�������!��������'�������0������������(� ��)��� �

������� ��� ���������������-����� ��)�����������0����'��"�"�%� 8�-kartvel m��������#0�� ����������� �

E� 8������������� ��� �������������-����� ��)�����-������!��� ���� �%� 8�����������#0�� ����������"��" {

1. Yeyinti m�!�"�� ���� �{�� ��-k� ���-��������- qoyun pendiri, çadi -� -�����'# ����������- çör����xinkal -����)� ������� ��# �����'�" �- pendird���(����-����!0� �������"0�"�����(����

Page 83: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

XVII �� ���w�����-cavaxetid���������������� �����)������ �����������)�������&������)������ ����)� ��[�"�" "0[����� ����E� 8�8��)"��#0�['��[�(����[�0"�[����� ����E� 8��������������[�0"�[��#0����vaxtdan k�������� ������������-"�������� ��� ���������������������"�������������������������� ������� �

2. Botanika terminl� �{��0"��-� -������' ���-�'"-"��" ���0���'�'" �-�%(�����" ��- meyv��������-göb�����(����

3. Zoologiya terminl� �{�������-�0-8���orosenok -����"0����������������-���'��)�����'���- qurd, soxulcan; çintal -�������)����(����

4. B������0(�� ���� �{�0�-���-��������������- göz b�)�����)�)��- �������� ��- dimdik, tot -�������� ��(����

5.K�������� �����(���� ���������� ��nl� �{�)"�"��- d������"0�-�"0"��-8����(������ ��- t����(����

������� ��� ��?0���������)� ��� ���� ��������� ��$� ��(��?0������� ����(�����)� -birin�� ���������[�� �%#��� ����� ��?0�������(����'�� �����������)���������������� ��)u dil��%��� ����� {�avtobaza, avariya, albom, oqorod, oblas v����

?0�������������� ��� �������������-����� ��)�����-������!��� ���� �0�����������#0�� ����������"��" {

a) yeyinti m�!�"�� ���� �{�������~� ����~�����'�~)-� �~������0�~� südünd���!0� �������'��~�(����

b) ev ���� ���%������� �{��#�)�'�~'# ���)��� ����(~������~ '��~�������~����~�(����

v) botanika, aqrotexnika terminl� �{�)���� -���~(�!���'#��%������(���~������~'"-"��" ~���0�"��~���0���)"-�~���0�"��~�0���)"-�~����� ��~��~�(����

q) etnoqrafik terminl� {�'�����~����������(���~����)"0�~�"��������~�����)" �~���'�-������~�(����

?0�������������� ��� �#0��#0�� �����������0�����������#0�� ���������� ������ ���������������� �

Sino����������-������#0�� �� �������������� {����8�~���"�~��)" ��������~�� ������ ~���"����� �~��0����� ~���0�"��~�� ��0������~���0�"��~)�0�����~�����~0 ���~�����) �~� ���~�(����

Leksik interferensiyalar qazax dilinin t�[�� ��������������"��(��)�[0����������!������ ��"- ����� ��M������{�(��0��~(0�~��)"�����~������~���������~����~���������~����~�(����

Leksik interferensiyalarda fonetik v�����������������������!��������� ��w�����-���������'�����-naçalnik, iliktir - elektriçestvo, v�� ��- vedro, kuartel - kvartira, zavana - zveno, laqir - laqer, koperet -maqazin v����

Regional t�[�� �� ��� ���������������!��������� ��$� ��� �0�� �����"��������� ������toponiml� ������������������� ����������(����������\� �� yonu var. Bu toponimd���\� �)��������� �������"��"��" ��E� 8������������ ��� ��� �%� 8��������� ����������� ��W ��(�����^� ��0��v�����

c��")��E� 8��������� %������������ ��� ���)� �!��������"�������(������� ��������-�)����� ��Yun�� ������)- ����� ��W"�������������-������#0�� ������ {��� ����~�� ��8~������~�����~���� ���~�� �0~���� ���~�)����~������ �~�� !��~��������~)����~��"�"0�~'����~�

Özb��������������������� ��� �������������#0)��������������������#0�� {�'������'��� ������~��)�~���� 0����������~���~�������(�����

Özb����������0� )�8�����!�%��� ���������� ������������-����� "���#0�� �������� {�� ��"����reforma, dokumentasiya, qrajdan, orqanizator, zapiska, oqorod, kultura, sekretar, prosent, semzavod, poliqon, aqitator v����

Page 84: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

T�����%#��� � ����������������������� �%���� ������ ������������� �0��)��� ��$�)���� �����'�����������������0����������������[�� ��%�8�����" �

Dill� ���������- d������������8��� �(������� olunan müxt����������� � ������������)��(�����"0"��sür����(���� �

Gürcü -������- Az� )�8������� ����� �

E� 8��������0� )�8�

)0��)0��)�0�"�

banaki ban 1 bin��+�" �,

bakmazi bekmes b����0

)""�"�)�"�

0����~��~�:��'�

uto utoq ütü

papaxi papax papaq

puçana bic���)"0�(

����������~��!� ~

����������������

�����'������

qoçi koç qoç

quitukii tüy tük

� ��� -� -

����)������)�����������~���

�"�)����!(�������)���

çaydani çaynik çaydan-çaynik

çamça sapli çömç�

çekme sapuq ç����

djadja çeç��8�8�

----------------

Qeyd: 1. Ban - q������� ���#0��� ������)�������?� "�@��--)���(���������������������� ��E#%�������� ���--ban evim üz� �����-� �%# �����V���8������

2. Qay, qay, k���#��� ������������@������������������!������ ������

Page 85: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3. Dil paralell� �����������������������w! �?�! ������"���E� >�-Az� )�>������� ����� �@�(»T�)�)@���� ����������:,���� �������������������� �������

Page 86: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.5. "D&�&�?]�?��[��&����\?����}��W��}�?}���

^"�%���������� ��� �������������)� �'���������-qrammatik xüsusiyy���� ��[���)�-D����?� "�[�������������������������������������� ������"�-"��"� �����-����� "�� ��� ���� {

,�}������"�-"��"lar

),�w� ����>��"�-"��"�

(,�\��������"�-"��"�

}������"�-"��"� �� �-� ���������(!���� � �����#0����%#��� � ��^"�"�-"��"� ���)� �'��"����� �Az� )�8��������'��� ����!��)������ ��w������{

E�0�~���0~��E�0�������)��0� ������ ����38, s. 35]; Güz����������(��� ���#� "� �+;�����!0���(,�

� ��~����0~��� ���"���)��������� ���C�����Q����^"���� ��� ������� ��� ����+�-��� ��,�

Altun. Qazan b�%�� �"�������-�����-"�-�������0�������������%� ���#������"�������������C���� 50] -�?�����altun in�������+��������������,�

&�������-�"0��������%����0��!������"���-��������C�����V����^"���������8�"-"���%# �"��)�0�~~&�����n��� ��)�����"������"��)�0�+E���!�����!��,�

Yaban. Beyr������ {�[w� ��'�)�� ��)� ��������������)"��a, yabana atar [38, s. 60]; Yaprax uldi kuçuk yür���)�������~~��������0���-��)�'����!� ��� ���+��� ���w� 0���(,�

^�� ~~��� ~~�"( �-�)"���'��������)�����)� ������)�� �( ����^�� ���)��%# ����������'���0� ������)�� ����"���-�%��� ���8, s. 60]; Puvar, s� ����� ����~w� -m��������� ����~���~��&-��"�8�� �%#0�� ��������~~�"��" ���"( ��!�����%�����+;�����!0���(,�

?����~������^��'�'��� � �%������-��������'� �����C�����QC���$�������%�������0������geyiniyer (��������������,�

Aqs����[����~������������w�%� �^���'"��$������[���������������[����������� ���8�"���( �����C�����V��-���������8��")��E� 8������ 0�������� �+��������������,�

Page 87: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Köml����[w� ���)"�����#������ ¤�[�#������%� �8���)��l� �#�� -#�� �-����� ��0 ��� �%� ���� ���C�����58]. Bir köml����'�����#����=����)���~~���'���� ��'�����������=����)���~$� ��~�

Küb�~�����-��� -��[���"�-����"����)���[���C������������0� ����������� �� �~��������������~�

Tüy-tük. H���[���)�-D����?� "�[���!������������� ��� ��������������������������� {�^� ���'��tüyünd���'��-"8�������C������C��

Yek/ey. G�0��%������#���%�����%������C��������������������������)��������"��+������#0,�

�(~�(����� ���C�����������(�����"��+��������������,�

Köks/Kösk. Köksi göz���)��-�(�'������C����������^�����������#�����"������-� �~��'���" "�����8�����%# ������+^�����?���,�

�#�" ���-����������-����[�����{�$-�'�'�%���#�� ���� ���C����������E"0����������(��� ���#� "� �+;��!0���v).

w� ����>��"�-"��"� ��������[���)-��������'��� �����#0����%#��� � ��[���)�-D����?� "�[�����������-�)���-ib����-uban, -üb�����[���)-��������'����)"��������������������������� ��w��������müqayis����{�� �)�����-��)� �����0����%# ����%���)����]-"0����!)���������8�-���"����)�� �������'���)�-����"�^�%��0�&����'� ���������C�����Q�����0�����%�����"�"��)#��)���(� ����(&0������ ���������������������0�� ���'�)���'���'�� ����,�?�� ��� �������� �����(Müs�����,�

T�� ar olunan sözl� ���� ���-��"�-"��"� ��� -( �( ��� ��^���� �������#(�������������������g��� ���� ���C������Q���� -vara vardil� ���0�~$� )����(� � ���%��������0�+\�����������^� � �(,�

Arxaikl�������� ����>��%#��� �8��� ���� ���-��"�-"��"� ��w��� ��� ������� ���'��� ���������������-���������������'������[������ �������������"�� �� ��� ��[�����?� "�[��#0����%#��� ���)"������'�������türkl� ����������������!0� ��#0�������������� "�")��������� ��w��������{��������� {�[Ver����¢[�Dedi gör��������������� ���¤[���C�����QV���E���)�0���)�'������������ ��~^��)���������"��)� �%����heyran (Pir Sultan Abdal).

������� ��� ���������������[������ ��������������������������������-����������'���������� ���� ��w��� ���[ ��ilind��)"�%#��� �8��%�������������� {

Oyan da, oyan da ufaq da yavrum

B������������ -��

cabirim, g��� ������)�

Göz����%������" �!��)�+8������(,�

"Kitabi-D����?� "�["�������������)"��� ������������ {�[?" ����0����) ���� ��" �������)� �������[�- dedi [38, s. 45].

[��!�������[�(���������������������)"��� �����������"��" {�w�� ������(� ���( ����(�������satanlara vida ed�����+��!�������,���� ���������'#(!� ��� "���+����,�

\��������"�-"��"� ��������� ��� ������������������������[��`��[l" strukturlu cüml��� ����� ���08���"Kitabi-D����?� "�[����8�����" "�"�"���������"�-"��%��� ��w�����������������{��-���������� ������)�����" ����^"-�������-����� ���%�������C������V�����0� �(���������������-��������+[�!�Abbasin���"��[��-������,��=" �'��0" ������(��"��������"-"����'�� �����(������-� �����- ��s������� ��� ���+�����%����,�

Page 88: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Müasir Az� )�8����������)"�8������ �[�)`��[�[����[���[)��)��" �"[��[�� �)�%����[��[��-�)�����[��['�� �)��������� ��[��� �� �������!��� olunur.

;�� �)-���8�����)���0��� ����)�8������ �����"�-"��"� ����[�����)� ���)����8������ �����!���- "�"������8���� ��)�!�������)" ���������w������{�����-������� �����)"-����� ���C������V�������-�"��!(���� �" �����%�0�!(���� �" �+��������������,�

Müasir Az� )�8����������)"��)���0��� ����)�8������ �������8���� ��)�!������ �������[�����)� �� �ellipsis��"- �� ��w������{����!����%��� ����������+��������������,�

3.6. Türk v���0� )�8�����)������� ������� �������#0��

���� türkl� ��������������� �����)������������ �������#0�� ����'���" ��^�����#0�� ���)� �'��"������ �Az� )�8�������������������"��" ��] ��������� ���-����������%#��� ������ {

������� ��� �����$� �����)��w��� ��0� )��

dilind�����������������

d��� ����� ��'#���)��

������������8�

8�8"��>�>"�"�

qari qari arvad

ner���� ��!

�0"���0"�� -����

kendi kendi öz

beklemek beklemek gözl����

' ���> ���)0

soxax jokak küç�

���� ����-

Müasir Az� )�8������������ �������#0��

Müasir Az� )�8��������� ��� �����

dilind���������

qurd qurd

keçi qeçi

�� ���� ��

�����

tutmac tutmac

Page 89: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�� -���� -�

ev �(

��������

neft-mazut n���-mazut

Qeyd etm����0���� �����)"��!���������������� �����)������������������������ ��0� )�8��������l��ortaq olan sözl� �������������0������!�'���" ��^"�"�� �����!���������"�"��0� )�8���� ��+^� '���������0� )�8���� ��(����,������������������������ ������ �

Bununla bel���)"�����"�"���������������������(!���� ����( �� �������"��0� baycan dilind���� 8����etm�����!���8��"�"�" ��^"�� ���)�[0�����"���� ��%#��� ��)��� ��{

������� ��� ��������������0� )�8���������

dirq����)

�� ����� ����

n�����"-����8� �

)�������# ��

k��������)���

�� ������

�������

pimpila bib�

z� ����� �#�ü

�� ����(�

��-���" �

' -��'"-"��" �(����

������� ��� ��������"������)"��#0�� ������� ���������������"-"��'����0� )�8������������� �

������� ��� ��������#0�� ��#0������ ����"�-"����� ������������ �� ��^�����#0�� ����� ��0� )�8�dilind���������������� ����0���� �� ��������'��� ����-����� ��������- müqayis�����)"������gör��)��� ��{

Müasir Az� )�8��������� ��� �����

dilind���������

���������

�� )�'� )�

sabun sabon

kartof qartopi*

Page 90: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

papiros paproz

Leksik-terminoloji vahidl� ����'���������� �(���� ����� �� �

-----------------

�?���{��? ����@��� ���"@�� ��� ����0� )�>����������? )-���������������>����������) ������'�����(������� ���%��������" �

B�[0�����"���� {

������� ��� ������0� )�8��$� ���d�)��

dilind�����������������

adres ünvan adres

ayran ayran ayran

b��0�-�)��0

müsafir qonaq misafir

����"����"�����"

(-��#�����(�

��������������!����

saxal saqqal sakal

��� ����� ���� ���

'� )��)� ��)� >

valenok valyonka keje jirme

biznesmen biznesmen is adami

çatal ç��%������

dirq����)��)

suç günah suj

(����%���� �(����

��� ������ ������ ��

ekonomik iqtisadiyyat ekonomik

torun n�(���� "�

���� ��� �8���" ">"

qurd canavar /qurd/ kurt

bazar bazar razar

Page 91: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

dün dün����"�

jeton jeton yeton /fis/

yel���>����������

soxax küç������

�")��� ��~�")~��" �

hadis��!��������

�������������(��� �

B�[0�������'�� �������� ��� ���������������������(���������� ��� ���� ��^"�������� ������������������������������ ���� ������������6-122]. Sabircan c�����(��0� ������������������������(��������������0�� "������������(��" �������0������� ��� ���\\\����������C:����������:C��

S.c�����(�)"�����������-�������(��� ���( ��-����������� {�=�����(�����\(������(��������������(�����\" -^����(�����������0���(����������������(�������'�����(��� ����������C:����������:C��

������� ��� ���������������"�����-����� ��)��������)�����������"���#0�� ����)���)"�������=����\(�������������\" -Boqa, Axalk�����(�������(��� ���'���s�8����(�������#0�� ���������� �

;�������� ����������� ��� ���������������������� �%���� ���������� �������� ��������(��münasib����)"��������������(��� ������� ������'�����������0�����!0� ��� ��^������������ �����(��� �����-������"�����tl� ��!������������� �8����#0��((������!�������%#��� � ������������ ������(��)� �� ��� �������� �-� ��� 0��� ����!������"���)� �� ��� ��������#0�� ��������������������������������t����������� ��w������{����8�����)�������������(����

^"��iv��$� �������? ���� !���� ��������������������%#��� ���? ���� ���-�0� ��������� ��^"���(���������� �(��������������������"�)#�%��������#'������� �� ��� ���!����^�� 8���"���� ������-�0� �@�+����)��%���,���� �����? ����(��� ���'� ������ & �!�-����(��� ���-�0� �������� ����� � ��Mü�������0� ������ �!�-����(��� ���-0�������"���)"��� ����"�� ����������������������������!������� "�� ���)� ��� ��^"�� �� �!���+w����� �!�,�(������(��0��� ��0�� �����)"��� ��0�� ��)-���olan yerli köyl� ��������������� �� ��^"�� ������� ���)" � �� ��������� �%���)��� ������?��'����'�� �����#(��� ��� ����C������:-33].

Söz sonunda «i»-l�����!�������E� 8������ 0������������������ �����"-"�������? ��(��& �!�-P���(��� �����(��� ��������%# ��� {�w���{�- ���������-" ���������-� ����E �����-#�����0�������)"����ölüsi v.b. [198, s. 149].

Fonetik hadis��� ���'�-�� ���'���

Dig� ������"���(��� �����)� �'��"��� ���'������� �!�-����(���(��� ������������"�udulmayan �"!�� �"!��)�"������ ��� ��"!���������"���� ������"( ������������� ������)!���0����'���

Page 92: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Burda Neç� Dal Bo�Getdi

Page 93: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.9. GÜRCÜ DILIND��������TÜRKL�����������������������

����� ��������)"�!������������ �������E� 8������)-����-����������������"�"��"��" �

E� 8�����?�0��� ��-� �����%����������� ���� ��$� ����-Erm�������- Az� )�8�-�-�����-Kabartay-Arkazeli v��? ����0� ������� ������E� 8�����8�- ���)���������������������!�������ay �� ������ ����-"�E� 8�����(��\--Gürcüstan.

Ta q��������)"��� �� ����� ��� ��� �������(��"0"���� ���!�����������!�)����"�� ��$� �������)"�#������d� ����0�� �)" ������ ��^� �0�� ����)����0�%� ���� ��$������(������� �%#��� �����(��� ��'���hövz��������� �����$� ��~$� �����)#�%�����" �� ����\�+\�"�!,������#'� ��� �������'���"�%����������0������������� ��������"��"��" �

Tarixi m��)��� �%#��� � �����\���������������)"����� ��� �'���)��"�8��"� ��!� ��������)�+:C����ail��- 28 oymaq) Karteld���� ���� ���� �� ��)"�#��������(�"� �(��\ ������+\ �����" �",�������!� ������ ��^"�0���!������ 0��� ���V�������+� �(��8�-gürcüc�����0� 8����" 8���!"��8����"��8��erm���8�,������ ��� ����������-�"�������� �������:�-ci ild��� �����%��������� �'���(����"����� ��)��� ������

M.Brossetin fikrinc�����'���!� ��\ �������'����$� ��� )������ ������@�(���\�-�(����@�~~- Sami-solge /Üs-Ok/ istehkam m� ��0�������" ��^��"���� ���������'������!����� ��] )�����ar Gürcüstanda yerl������� ��� �� @��)� ��" �� ����~;�� �����(���"����~�� "�����~� "��" �"~�������C���

A.Z����(����$�-��$� ������� ��������)�!���������� �� ������0� � �����\ �����������(� ����� �����������] �������������"�"���� "�� �-n�(��� ��)"�%����\ ��@�(���\ �@��� ������� -�0� �(��t������ ������ �� ����������� � ���\ ���@������'������ ������\ ��� @�������� ��:�Q�����71, 73, 75, 233, 234].

����0" �~�����"0����������]-"0� ����W0" @~�W0� �)��"���~�

2. Arquet /Kutayisin güneyind��)#�%����� "@� ��~�

����� ���~-�� �'����^� '������ �~��� �)��"���~�

��������~�� ������"������ ��-���0���- düzü k�����������)�~� ��!#��� � ����-�~�

5. Xoni /Hun, Kutayis elind�~�

Page 94: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

6. Xunan /Hunlar m�

7. Kankark /erm������������- «Kankarlar» m�

8. Kasak /646-8���������������!��������� ���� ����-����(��$�����-G��8�� ����~�

9. On-]-" ��QQ�-ci ild��� �-Bizans müharib���������� ��E� 8��������~������� �-��)��"��������Çanar-Laz bölg��������� ������$� ��" "-"���������! �����"��"�����������]�" -Kurisi»d������ �� ~�

����\�-���-���0��'�������-����#������� ��0�

����$�� ���~$�� � ���� ��0��}� "�~}� ����!� ������^� '��������������������������$�� ��~�

12. Tukhark /Tukharlar, «Kartlis Skhovreba»da «Tukharisi» -�$"�! �����(���"0����������������!������^���$� �������$��! ������������"�( ���-��"��"� �����"! ���W"����)��@�

13. «Kitabi-D����?� "�@�����'�������(��)"�%���E� 8������ 0����������)#�%��� ��-����� �� {

1. Ak-��������~��!���~

:��^��'"�

3. Karaçuk

4. Kökc�-�-

5. Tokuz-tümen

V��$"�����~$"��� ����~

E� 8��������� ����������������-"0� ��

qalma sözl� {

cildo - ödül, mükafat m�

Bani - yüks����'���������

Qosani -��0����0��� ��

Xel-Osani - ust���!� ������������

Qosan - sözünd����� � ��@���������������#0�����-�0�@�����������)���������� ��\#0����"��@�+��,��� ���������)��� ���������"�" ����������:Q�-255].

Gürcü dilin����'����� ���#0�� ���^�����#0�� ����8���� �����������������!��'�nin � �)��� ��� "����"���m�������� ��E� 8�����������'���)"�8� ��#0�� �)�

Gürcü dili (bu dil��� �"���������� �� �-�;���,�)�����#0�� ���)"����� ����w��! �������� 0��-�"�"��göst� ���������������������)������� ���(���#0�� ������"��)� ���(��'���"��)� �;������� ��������� ��:����23-30. V. 1975, s. 150].

M������{

A) /Türkç���#0�� {�����~���~�������~���~��������~�����~�����~�� ���~ �~��)� ��~)� ~��)-��~)--)-'~��)�����~)���~��)"�)"���~)��)��~��"����~�������"��"�~���)�!��~�)�������%!~���8���~!�8������~�������~����~���� "��~�� "�����- "������� ��"�"~��������~���%��~������~���~���� ����~�� ����!"8"�~�

Page 95: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

B) Xüsusi adlar: Acara /Acar, q������%� ��(�0���~���" �~�� �'��~��^�"���~^�"����!� �~���� �"��~��������-�� �"�~��w�"��~�������-Mamuk/, Tatari /Tatar/, Turki /Türk/.

�,��������#0�� ��E� 8������������������)�����#0�� ����������(!���������(��������8��!�8��������������� ��M���{���!���~� ����� �~������~� �~�����~� ��-���'� ���������~������~��������"��-��������~��' ���~'� ����-������~��� ��~�� !������ ��~�������~���-�� �'������)� ���"~��� '��!�~� '"��-«KDQ»-da «Karaçuk-��)�@~��$� ��~$� ���'��~�(����

q) Gürcü dilind����@�����������-���'�����"���� ������@�(�����(@������ ������)� �������� ��w���{��������/Finet-Fin yurdu, Finlandiya/, peranqi /firengi, fireng kömleqi/, Sapranqeti/ Fireng eli, ölk������ ��~������~����!��(������~���(� ��~����� ��!�������)�~������~���������'�-���~�(����

E� 8������������'��� �����)"���������� ������� �

E� 8������������0��������� �� ������ ��)�������� ���������� ����%� 8�������������"���-�����morfoloji göst� �8��� ����������� �

����(����-��-�"�

2. Dze - fars dilind����'����0��@�����'���)�������� ��������������� �

���;��v����$� �������������)���)���� ���-�����

4. Eli -li, -lu, -��������'������

5. Yani. Türk dill� �������%��~�� ������'��� ����� ����-������������� �

H����������'��� ���)"�����������)����������������� ��w�^ ���������æ�!"�����- ���@�����(��«Tavadlar Listesi»nin s������ ������������������ ���C�������C�-490; 492-493].

1. camakuryan (can - Bakuryan /Orbelyan qolu).

:��W ���-�(����

3. Dolenocis-�(����

4. Barata-�(����+] )�������"����^ �-Eli b���� �,�

5. Solaqa-�(����

6. Arquta-�(����

7. Amilakhori.

8. Xidir-Beqis-�(����

9. cavaxis-�(����

10. Tumanis-�(����+] )�������"����� ������$ ���� ������ "�� ����$"���(�)"�� ���� ,�

11. /A/Ratis-�(����

12. Tarxanis-�(����+$ �!���-�",�

13. Amir-Ecibi (Emir-hacib-saray naziri).

��������-�(����

Page 96: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�Q���olaka-�(����

16. Turkistanis-�(����+$" ���������-�",�

17. Korkana-�(����

18. Qarakani-dze.

19. Karaqozis-�(����

20. Tur/A/Manis-�(����

21. Urkmazas-�(����+� ���0��-�",�

22. Tukhar-Eli.

23. Tazis-�(����

24. Kadaqis-�(����+�����-W������-�",�

25. Lala-dze (Lalazad�,�

26. Tula-�(����

27. Çubini-�(����+*� ��-������^�! ��-Çubin» n���������� ,�

28. Tatis-�(����+$��~$�����-�",�

29. Kobyakhi-dze (Kobyakzad�,�

30. Ali-Beqis-�(����+���-^�����-�",�

31. Budukh-avuri.

�:����-�(����

33. Ali-Kula-�(����+�����üs���������"�����-�"����-�",�

34. Becanis-�(����+�����^�8�����-�",�

35. Alkahazis-�(����+��������-�",�

�V������-�(����+����-Devlet-8�"�"��-�",�

37. Çaçika-�(����

38. Kay /I/ Tmaza-�(����+�����0��-�",�

39. Kabak-�(����+�)���-�",�

40. Tarulis-�(�li.

41. Kar /A/ Khana-�(����

42. Kodala-�(����~�] �-$� ��� ����^"� -� ������-���������@�����������������?��'����-����"�����������-�"@�

43. Uqana-dze (Uqanzad�,�

Page 97: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�����--�(����+�-��-�",��:��������Q�-152].

Gürcül� �������� ��� ��������"� olan sözl� ������-������� �� ������������ {

�����~�0������������-�~��^-��~)-��)-'�~��^-�~)�-���!�(��������~�����!��~������� '��� ���bit�����8��� ������~��^��"���~)��"�~��^� ��~)� �~��^��!'��^"��^"�! ���^" ��~)" "~�^" "���~)"�" ~��8��~'�������~��8 ��~'� ������ ~��8�� ���~8�� ���8����~��8��-��~8��-"��������"0)��~��8���(��~'-��-��'���(��� �����8��(��)� ����������~��8� ����~8� �����"�"�������������� "��;���)"��-�0� �����8� ��@~��8� ��-Oba�~8� ��'������8� �������~��8"8�~8�8���'���"���%#(���������~���� ��~8� �)��-�~�������~'��%�����)~��E����~%��~���-�~�-�����-~�����'��~���8�� !���!�0" �"~��������~�#���~���"�"��~�"��"��)" "��������~���"����~��?-���"��-at v��������-���(" "���%#����~��Qazli /qazil, yun-iplik/, Qutani /kotan, 6-12 cift öküz v������������'�������-� ��� ����"��"�~������/hali/, Xav /tüq, inc���� �~����0���~%#'���~�����~�������"�����������-" ��(��������������- "����"��� ��-�� �������(����'@����������-��"�8����������������'�������������'"�'# ����~��-����������(������������������������ ��������������#(�� ��( ~�������~�������!� ~�?0���� -�0� ����var. «KDQ»-��]-"0�����'�����)�������������-'���@�������"�������@�������������� ~���-����~�-�����" "���� �8��-������@~����'�~��'����� �~���#����~�#���~���'-��~'~���'-])�~�'�������0����~����-�~��'� �-���~��� '��~� '���'����-�0������ ������~��� ("���~� -"���karavul/, Karavi /k �(�����-'�� ~��� �"���~��"�-'#��!�(��~����'-��~��'�����%��~����'��~��'~��Komrali /kumral/, Korqani /korqan, kurqan, tümsek v�����������~���"���~�"�"~��w -��~�� ��������(�����������) �~�������~����-�"��!�(��~����� ��~���������������#�� ��)���������'����(����������satan/, Oda /ev/, Ocaxi /oçak, ail�~��$����$���~������������������������ �������-������8�~��$(�~)�����'������ �������(@-�-���

E������� ������ ��������0�� �{

�"�����0�����~���������~����������� �������"����\� !�����~�������������� ~��\���-Kemer /inc��(��%������~��w� �~�������)�'�(��)������ ����� ~����( ��E# ����-=�(����0���~' ��~��)���~���~����(�"�~����~��\�����8� ����������~�#����~��^��8"��~�� 8��������~��8" �~���������0/, �) "�"���~�) ������������������~��� ��"���~ ������������ ���%�������"0"��8�))�~��������~������"��~��Bamba/Pamba /farsca -���)�������"��"~��^�)0��~��"��"���"��"~��^���-��~)����~��^��'��^" ~�~��~)� ����)� ��8��~��8�)��~���~��8�-�~8�-���� -"8~�������������~�)�~��w�-Çekme /çekmeçi/, Çoxa ~'"��������'����'�~���"���~'"���)� ��"�����!0� ������%����~����)'~$�)'�~�)�8~�����)����~�#�)��������)���~���"���~$����~��-��~�������~�����~��?0���~0����8� )����"������-�~��Xalati /� �)8��- «xilat», xalat, kaftan/, Xançali /Xançari-hançer/, Kaba /kaba, cübbe, kaftan/, Kabalakhi ~�)�������������)��� ����������������-�)���~���� ��~���� ~���("���~�("�~���������/kundak, tüfek/, Kürki /kürk/, Me-Küke /kürkçü/, Kürk-])�~�� �'����~���� ����~�� ����������"����������~���"���~�"�"������"���(�������� ��-�"��������� ~��}�'���~��'���������������)�# ����~��w� ��w� ���~�� �����'�~��w�����~���������~����)"���~��"��"~�������~���~���� ���~�� ��%�gömlek, beyaz v���#���������%#����~��� ����~� ������� ���"��~��w�-� ����~� ��'����"��'��������" '�~��\���~\� ��-�� ������������������ ��~������~��~����( �~� (���~��( ~��$����$ �0��/Terdzi-�� 0�~��W ��~� -������8�����!~�

��-�� ��(����"�� ���� ��������0�� �{

Lek-� ��~���~����~}�0%����"�"~��w�0" ��~0" �'�~��w������~�("�'"~���" ����������~���(��@����("�@~�[202, III, s. 165], Diplipito, «Daura» /Dayra, daire/, Zilli-����~���~�����" ��~'��� ~'�" ����"0��)-���saz/, Çiyanuri /üç telli kemençe/.

N�������'�-������� �{

Duduki /düdük/, Mey/Meyi/-�������'�-�����0" ������'���'�-�~��=0�� �~$"�"��~- tulum/tulum-zurna, Salamuri /end�������� ����)� �������������(�~��=" ��~�������������'���(���)������ k 0" ���~��� -}�~�� ����~��*� �(���~���� ����~���(�" �~�(��~�-��" ��~��"����~���� "���~��"����~���-��� ��������~��"����~���(�����"�"����� �-�"@���"�"�~����'�(���������������� ������"�"~�������'-����@���"�"���� �����"�"����'� -^ ����"�"��^�'����"�"���0)���������?�'-Oba /-koç oyunu, �'��#����� ��� ~�����-Oba /-'��~� -����"�"~��8� ��-Oba /-'� �����"�"~��E��8���0� ����-� �������$� ��������� )-@���8����E� ���^-@��8�� ����� ���~� '-���'� �- barça- bütün- birlikd��

Page 98: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

o���~���!� "����"���~����������)� ��� "����"����0~���-0�����)� ��� "������"��0�~�����0~-deyiml� ����������� ��%����������)���(��-Artvind������������� ����� �� �������� "���)� �'�������"�@�~�����"�"�" ~�

Gürcül� ������ "��@�������d���#����������� �

Yem����� ��(����� ��)-�����%� ��#0�� �

Yem���������� �� ����� �{�^0 �~�0 ��' ��~��^������~)����~���"����~�����~��w�-dukane ~�����'�~���)0��~� �)8�-xabbaz - ekmekçi/, Xabaz-Oba /ekmekçilik/, Kasapi /kasap/, Purni /furun/.

Qab-8��� �{

^���~)�����'��~��8���~8���-0��%����������"�(��� ���'��-��� ~�������~'��~��'����~'��%����������'���~����)��~���~��������~������� %���~�����" �~���� ��~���� ����(� ~�����8���/fincan/, Supça/supri /sofr~���"��~�������������~��$)���~�)�~��$�������~�(~��$���~��~��$�����/tepsi/, tolça /tolça-���'~��$"�"���~�"�"����-��)��������0��� ����)��������� ��'��~��$"8��~�"'~�"�'���#�������� ����'� �~��$"���~������� ��(���"��'���"����"�"����(�an tulumu/.

Yem���(���'����� �{

�)��~!�~��^� �8�~�� �8���~)���8�~����8�~��^���~)������������� ~��^� ��8��~�� ��8~��^�0)���~)�0)����� ��8-���-��(��)�)� ���!���~��^" "���~)"�" ~��^" �"���~)" "������������~��8���~'��-���� �etmeqi/ekm��~���������~'���"��-�'�����- sirke, etli-��"�" ���- sirkeli çorba/, Dombaki /tömbeki, � %����������~�������~�"��� ������ �~��*�(�~!��(~������~����������������~���������~���%����)�����-" ��(���-��)��� �������� �)# ��@������-xingel- man��-�)"��������� ���"������������ ��������� ~�����~����~�������~����������-���� ~��� ���~�� ����-�~��� ��-~�0� )�8�8�- k� ��-��karapapaklar v���-������� ���� �~�� �-@����� �� ��:��������VQ����(�~�!(�~��w�-Kava /kahveçi/, Kavurma, �(���~�(�����8��(��"0"�������~��& 0" "�����8��-ekmeqi» deyirl� ��w" )�~�� �))�� �'��~�������~���(~��� )���~�� )��~��$ �!"���~� �"�-�%�0������"�"�)�������"~��$ ��~� "��� �~��$"�"���/tütün/, Zaprani /za

��'���� �{

����-� ���#�'��� �{�^tmani /batman-�V����~���-" �-��~'��� ������"�"�'"�� ����~��� ���~�� !��~����� ��~��'� ������ @� ���������~��w���!���~�������~���"���~���~��]��~����- 400 dirh��~��Tukhti /tukht- 3 yumurta/;

:��$����#�'��� �{����!��~'��-�� ������~� Kharvari /kharva/xalvar- 12,5 kod/, Kila /kile/, Kodi /kod-)"-����:��� �����V����E��� ~��\�� ��~��� -��V����~��$- ��~�- - 3 kod/;

3. Sulu yem���#�'��� �{�����~��~��(-��:�����~��\����~�~:���������� �-�"@���������)����)� �8�����var: «Kor�-�"�)� ���" "����'������� ���'� ��)� ��0 ������"������ ��@~�

4. Uzunluq ölçül� �{��-'��~-'���� ����Q������������������#�'��������?@-da bel��)� �#�'��������istifad����"��"��" ~�����0�~���0����� 0���(���"��'�� ����~��� �"���~ ���- 67 san���~�

5. Pul /para/ ölçül� �{��)0��~))��- 200 dinar-�:���#���~�����"���~����- 1 dinar, 5 altun- 1 pul/, denqa /tenqe- 1 pul- 5 dinar/, min-altuni /bin-�����- 5 abazi / Abbasi-�������~���0-���"���~��0�����- 100 dinar- 10 q����- 1 tanqiri /tanqir/, Puli /pul- 5 dinar- 1 denqa-�� �������~��$"����~�����- onbin- 10 bin dinar- 20 ����� ")��~�

Bu v������%� �������� ��%#��� � ������������ ��� �����%� 8��� ���������� ������8�������%� 8���������türk dilind���������������!��� ���)-����������#0�� ���'����� ��E� 8����������- m����������)�����#0�� �daha çox -i- v��-a-������'��� �����)"�����)����������� �

Page 99: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.10. ONOMASTIK LEKSIKA

������� ��� �����0��%���� ������������������!�������#� ������������������"�����������������qorunub saxl���� ��]���������������)"������� �������������� ������� ���)� ������������� ���� �>����� ����8�- ���������!��'�����������) 0��������������!"�"�"����� ��^� ��� � �%���� ��m���"����� ��)"��������������������#0���[�� ����%#��� ����� .

Page 100: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.10.1. ANTROPONIML��

Onomastik vahidl� ������"���)� � "�"��� ����������������� ��^"������������������������������ ����������� ������������ ��(�����)�� �� ���%��� �������)"�� �#0�����8�!���� ����������8�����)"������������%������ ��������)-����� �������� �

������� ��)� ���������%� �������� ����� � ��?" "�"�"��%# ��������� �������� "��)#������� {

1) Sad��������� �{�;�����^�! ���w#(�"���w�!��������������0��������������v����

Sad��������� �������(�������� ������) ���� {

a) Sad��" "�"��"�������� �{���� ��w�!�������*�������}'����;����(����

b) Sad��" "�"��"������� �{��"���$8���\�����(����

2) Mür����)�" "�"��"�������� �{�^����������� �������#0���)� ������������������%��� ��w������{�L�����!���)")��� ��^�)��������8�����!�� ����E��� ��^-����(����

Mür����)�������� �������(�������� ������) �����" �

a) Mür����)�" "�"��"�������� �{�E���!�����=��������!���������!�"����(����

b) Mür����)�" "�"��"������� �{�\�����E��0���E�������E��! ��8�������^-����(����

������� �����)� �!�������������� ����) ���� {���� �������w�!�������;�������0�(����

������� �������������� ��)������������ ��^"�� ���-���������� "����� ���lar:

1."Xan" t� ��)���������� �{����� 0�����������������(�����

2."Mirz�[��� ��)���������� �{�$�!� �� 0���^��� 0��(�����

3."bek" /b��~��� ��)���������� �{�^�)����&!��)����&�(� )���(����

��[�![��� ��)���������� �{�^��� �!���!���������!�"�����w"���!���!(��������!�� �����!)0�(��s.

5."can" t� ��)���������� �{�����8���\)� 8��(����

-���~�>�~�������������������� ��~����>�~���%� ��� ������� �����������!��������� ��w��� �"�-" � ��-jan /-djan/ komponentli adlar 35% t��������� ��151, s. 192].

V�[-[��� ��)���������� �{�^����-��W"���-�(����

Page 101: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ������� ��)�����[���[�~&��~��#0��'��������� {�8"�����?�������#������������=�������w�������Binali, S� (����(����

7."dar" t� ��)���������� �{�$�!���� ��^� � �(����

Qa������ ���������������� ��)������������ ��^"�� �����-���������� "����� ���� {

1."can" t� ��)��������� �{�E��8��~����~���)�8��(����

:�[����[��� ��)��������� �{�E���������0������8�����������������(����

3."Qül" /gül/ t� ��)��������� �{�� ����^-�����?��� ��?��0��(����

[?��[�������������������� ����( {�E���!����

E# �������������������� ������� ��)�����[��[��[�� 0�[��[)��[��[�![��[���[��[8�[�(������#0�� �������� ������� ��)���������[8�[��[����[��[��[�(��s. leksik vahidl� �'��������� �

Semantik c�!������������ ����)� ���'��8� � "����� ���� {

����������� ������) ������� {�^�� ������������?�����(����

2. Metal ���� ����� ������) ������� {����"����"�����" "0�(����

���^������� �����ibar������� {�}����~���~�����!��(����

���\�������������� �{�$8��~����(~��=� ��������?��! ��^��� ����w�! ����"����"�"��(����

������� ��������������8�!�������-���������� "����� ���������� �

1. &����� ������) ������� {�^� , D��� ��$����(����

:���������� ������) ������� {��������~����(~{�^"���!���������!���������� �(� ������� ����������" �"��(�~����~������������"��(�~���~��^��� ��^��� �!�(����

���?"���������)-���������� �{�}'���~$� ��-��~��}'���~\- �0���~�(����

���\��������������� �{��#������^�! ���w��� ���������?������;�����$� ������! ���?�'�����������^���v����

^"�������� ���������������������)� �!��������� �����%� �!������������ �)-fars m�������� �

Türk m�������������� ��'���"����������� {��" �"���$��������� ��;�����] ����^�)����$� ���(����

Bununla bel��� �)-fars m�������������� �����������������)���� ���~���"������������������)���� ~����� �)"������������������������)������� ��^"�)�������-������������ ��� ��� ��������bil� {�w#(�����w�!�������*�������;�����;�����w�������^������&�(� ��*��� ���� �������������!���Firuza, Mustafa, &��������]�����;����(����

& �)-fars m������������� ����'���" {�=����������!0����\�������� ����;00�������!��(����

������� ��� �����#0�� �����%#��� ����������[������0�����!� ���0����(�� ����������-95 -i arap v��fars sözl� ��" �+[���������[��0�������,��^"�8�!������� ������������� ������#��-dön������������� �[59].

������� ��������-semantik c�!������)� �ne�8� ����������"�" {

���;%����������! �������)-���������� �{�?�'����w� �����?�! ����(����

Page 102: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

2. Arzu, ist����!�� �����[����������� �{�w" ���*�� ���(����

3. &0�0�������[����������� �{�����8���\)� 8��(����

4. Göz�����������������)-���������� �{�?#0���

5. V�������������������� �{��������������������������� ��� ���'������������!"�"������������"-"��'���������� �����)������ ��(� �)�� ��^"�������������!�))�������������(%���"�-"� ��#0�ifad������������� ��

6. M�������#0�� � xüsusil��� ���������� ���'�( ����)��� ��w������������ �- D��� �����-�$�������"��-Altun, almas - Almaz v����

^"������������� �����������������!�'���" ��������� ����� ��)������������'��� ��%# ��)"�� ������qrupa bölm����� {

1. Tipik olanlar.

2. Tipik olmayanlar.

Tipik olanlar -����-��������'����(���-����#0��������� ���������0��������-kökl� �� ��-����-��������'����������� �milli xüsusiyy���������� ���� ��w�������������%������W"�������w" ������!(�������(����

]-����#0��������� ������ düz��������-kökl� ��w������{�;�����!0����-����w��������\���������-���(����

$� ��������^"��� �������������'���$" ��!�-����^"��� ��~\��������~��$� ��-���~}'��~����������adlardan istifad����"�" �

Seyf��������������������"�������^"��� �������������-"0����� �����)� ������������ � ��^"��� ��~)#��� �~����������������-"0�������-"0��" �"���0� ����"�"�" ��^"��� ��� �- ������ ��� ����[��������-"0� �� �

Tipik olan familiyalara nümun���� ��� ��� �����"���-��������'������ ��������������� ��^����t��������� ����)� �����%��������� ��^"�������������%������������������� �� �����%���!������E� 8������������� ��� ���������-�� ���� ���)� ��� �

T�����%#��� � ������������ ��� ��)"������������)� ���'���� ���������������������� ��^� ��8��( ����dialekt, ikinci is�����)�������� ����� ��*� ��������������������� ���%# �������������� �-� �������� ��(� ������� ��$���������������� �����"������������� ����)� ��������8 �������������� ��$��������[�8 `��[������������ �nd����) ���� �

[\- �0�[�E� 8�������� ��� �������-�������� ����)� ��� ��^"��������������}'�������)� ������#0����\- �0����������������%#�� ����� {�}'���\- �0����

"Varxan" c��")��E� 8�������� ��� �������-�������� ����)� ��� ��^"��������������w��� ������������������ �� �����������������%#�� ����� {�w��� �� ������������� �����

"Azqur" c��")��E� 8������������� ��� ���������-�������� ����)� ��� ��^"��������������������������#0�����0" �"�������������%#�� ����� {�����0" �"�

"Kaxaret"d��������� ��� �����E� 8����������-�������� ����)� ��� ��^"������������������������������#0������ �����������������%#�� ����� {���������� �����

"Sakunet"d��������� ��� �����E� 8����������-�������� ����� ��w�!����������!�������ndd�������)� ������#0����\�"������������������%#�� ����� {�\�"������w�!������

Page 103: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

K������ �������0��������������� ������������ �����(����"��"-"��������� ����)�������� ����� �� ��� ����(���������������)"�)��������8����(��� ������\"��������)� ������#0������(�������t�����������%#�� ����� �

Bu v������%� ����������� �!�������������������"�������� ������������ � ��*������������������������(�0�������������������)���!����������������� ������ �

"Zazola" da k������ �����)� ��� ��8��")��E� cüstan � 0�������� ��^"�����=0���������������meydana g������� ��*���������������������0��(��" ������)� ����������� �

��������������\�����������)� �������� ������=0�����������������%#�� ����� �

\����������������E� 8�������� ���� ����� �����������!�������)� ������)"�����������)-���\������t������������������������ �

Kikinet toponimind�����������������������������%������� �����)"��������������8()���������������)� ����������� ��8()������������������ ��� ��������!" ���!��(�� ������ �

?�" �*������(�����)� �������������������������������� �

Entel k����������������������������� ������ �����)"�������������^����-�����)� �����������"��" ��B����-������������������ ������!" ���!��(�� ������ �

E� 8�����������türkl� ���������"�����-�������� ����)� �����?� ���������� ���))������)� �p�!��(��?� ��������+�))�,�������������#0���'�����'����� �

T��������� ����8�������� ������"������������������ ����)� ��� ����������� ������������������� {�E�������^in�����0���������������}�������������������}��������� �� �

������� ��� ��������� ��(�0�������������!�'�������������� �� ��^"�"���'����-�����0��sözl� ����������������"�" �

�,��-����#0��������0��������� ���;�����!0����-����w�!������������-�����#�����^�! ���-����w" ��&�����-����8"����w" ���-����w��������\����������-������(0�&��0��-����w�!�������� (���-����;����*������-�����!)���� �w" ��-��������\�����-���(����

:,��0���#0��������0��������� �{�\� �����w� �-���0���\�) ��y��w�0���0��(����

Bel������ ��������������������'��� �

[;[�-������'����������� ������������������ ��w������{�^� ��w"�������&���\�) ��

^� �� �(������������ �������� ����'���" ��^"��������)��#(�)� ��������������� � ����� ������Bayraxtarov, Mövlüd Bayraxdarov, Rza Bayraxdarov, Rasim Bayraxdarov v�����^"����������������������������(�������'����������� �������������%������� ����������" �"��(��������������(���!��������(��M�!�����������(��^����� ����"��(�(����������������� �������������������� ���� ��-ova, -yeva �����'��������������� ����'���" {��"����0�^������(��E��0�����"��(��\�"����0"��(��$8��Kamalova, Zülfiyy��w� ����(��E��� �w#(����(�(����

������� ��� ������� �������������������������'���0�������� ������0�������������) �������familiyalar da üstünlük t��������� ��^������ ����������������������'��� ��w������{���� �����*������Ç������;����\������E���!�����!����w�!������=������0��!(������\)� 8��$� ����=���"��W�����(��s.

Bu mür����)�" "�"��"��� �������� ��� ������������[�� �������� �������� ��w��� �$� �������)����antroponiml� �'���"����������� �

Page 104: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Tipik olmayan, fars m�������0��������'����������� ���0��������������� ��w������{�����������&�����0���

Familiyalarda interferensiya hadis�������!������"�" �w������{

Az� )�8�����������w�������(����� ���(����������������� �����������^������(�;���� ����������� �

&��� ���(��������� ��0� )�8����(��������� ��������� ������������� ��}������������ ��� ��modelin��"�-"����(��������� ��� ������� ��w��������w�!������=�����=���"��W�������0��!(������������"����(����

Tipik olmayan familiyalar regional t�[�� �� �������8����� ��*�������[�� �� � "���%� 8���#0)���(��0��dill� ���������8����� �

Tipik olmayan familiyalar, dem����� �������������������(�����-kökü il��)-����������)" ���������� ����������� � �����[�� �������0�� ��w��������������� ��� ����������#������'�����8)" ������ ���������)�#0�������� ���������������������� ��^"���� ��)�0�[�atan aski" q�0���������!����� ����� ���%��� ����^" ����"�" "{�[\���0��� ���� �����)��-)�������� ���������" ��^0�� ���������(��mill��������%��������"�����- ������� ��)"����������������#��8�-���0���������� � ��^"������[��������-ska��� (�[�~�:�� ������:-ci yil/ q�0�������'������������������" ���� ��^�����)"�� �bir qrup m�[��(����8����%������ ���" ����" [������

Gürcül� ����������� ��� �����%� 8��������� ���)"�������������������� �� ��w��������w���Purtsela�0��[? �����������������0[���������������~������� 8������[���������[��0����������) �1992-8������������� 8���������� �-�;��~�������� ��� ����������������)���)������ ���)� ��!�����-E�� %������8��(�����������������0� �������������� ��%� 8��������������������%� �%� 8��� �� ��¤

&������)�����E�� %������)"�������������������������8���� ������ �

Tipik olmayan familiyalara ���'���%� 8���������[�� �%#��� ����� ��^����������[�"��" �����:�-30-cu ill� ���������� ��� ������������ ����� ����������������8�������0� ��- m�8)" ���%� 8������ ������� �

N.Marr "Zametki o tureükom �0������ �����������)��"���[�~����~�������������:C-ci ild���)��"����������� ��� ���������������������(������������"�������� ����#� ��� ����)"����������" )���olan h������������[ "0����-��� �)����� ��%#��� � ����w ��0� {����"�")����(�� ������������������(�-����������# ��{��> ��������>(����������������������������'"����-����'���������)�������0�(#���# �������'�����> �������# ����� "zinami - turkami, a to inoqda qruzinami -�"�"�-��������0��>����'��������������)�������-��(��"���>�����������'����������# ���������qruzinskie familii, �(����-�� �'��������"���(������������# ���(��������� ���������\\\��������:�-31].

Bel����������� ����iyas�������8�������~\������������~�w�����-������� ��� ���������#�������������������������� ��^� �'�����(��������� ��%� 8������ �������)� ��� ������ �� ������w!�"��W ��(���������w" ��;�� �(�����W�����E� 8�������;�(�(��)��%� 8�������� � ���������������������� ��*�)"���h����������� � ������������������������ ����� ��#�8������������ ���!����������� � ������ �� ������������ ��� ��������")����"-"������)� �(� � �

;�������%� 8��������� ���������� �0��������*������������ ��0����(���������'��� ��(���������������g������� �

1) dze -������'����������� ��� ��������"��������� {�=�� �$"��0���\ ���}����0��(����

:,��(����-������'����������� ��� ��������"��������� {�������?"0��(�����}�����!�^ ��(�����$ ")���X�����?"0��(����(����

Assimilyasiya - gürcül������������������8�������������� ��� �����)�[0���� ����� ��~���������[����[�d� ����~�- bizl� ��������� �����������������%� 8��� �����- deyirl� ��)����������#0�� ����������� ��� ������ ������" � �

Page 105: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

����qa türkl� ��?0���������"0"��������������� ��^"�"0"��������������"�������� �����(��������� �����#0���[�� ����%#��� ����� ������"������w"������������� �������� ���?0������� 0��� ������ ��������� �������)- ���� ���������� �� �

������� ��� ������~�������~������ �(���0�0������� �� �����'�������������� �� ��;���� �(���0�0������� �� ���-������� ����>��%#��� �8��� ���������%��� {

-��������'�������{�;����~*�����~�������~����8�~��\)���~\�) ����~��$�����/Telman/ v����

-����-������'�������{�^"�"���'����#0���)� ��8��!�������~����(�����'����~�������� �(���0� ����!����������'����(������� {�;)���~;) !��~��������~��� �~�������~�����~�(�����^"��� �� ��0� )�8���� ���������sistemind����� ���%����� �

-� ������'�������{���)� �~��)� �~������ �~��� ����~�(����

-��������'�������{�\� ���~\� ���~��w�0���~w�0��~���0���~��0��~�(����

-�������'�������{�\)��~\�) ����~����)��~��) ���~�(����

B�[0��!�� ���#0�����������!�8���������� �(��!�'�)� ������'����(�������� ��w������{�����~�����~�������/X���8�~�(����

-�������'�������{�����~�� !�~�����0���~���0���~�(����

����)��(� ���)����!������ �����������0� )�8������������'�(��(��] �")���������� �����(��)�[0��türk dilinin dialektl� ����� ���%��m�����" ��VV����������

������� ��� ��!# ������������� ��������"��������������#0�� ����+�!"��"��� ����� ��-�;��,���(��edirl� {�w�������������) �������&!����������E��8��������\������������E#�� '��������(����

L��)�� ������� � �����'��������)��}��)�� ����� 8������)�!�������)��*� ������#0������������������m��-"����������%# ������� ���������"������������������8��)���� ��\����� ����)-������)�� �intensivliyi il����'��� {��("�'"�w� ������("�'"��!)0��?(�'��&!�����=" �'����!�� ����=" �'��&�� �!��=" �'��w�! �����-�����w��� ����-������" ���������-�����w���������-�����W"�������-�����=���� ����-�����}��������-�����]����(����

Bu fakt göst� � �������������� ����������� � �'���" �

B�[0�����)�� �������������� �����[������'��'������ ��������)"��#0�� ������%��� ��w������{�\� ���Tür����\)� 8��$� ���(����

������� ��� ������� �������� ������!������ ���������������%# ��:��� ��)#���� {

,�;������ �������� �

b) Fe"li antroponiml�

;������ �������� ��� ���"rulur: S�) ������w�0����� (����w�!���������������w��� ����!���\0� ��8)� ����! �������(����

Fe"li antroponiml� ���[��� �����) �����" {�^"�� ��������0������(���� ����)���" �

1) Sad���� ���������[����� �������� {�$" ����$" �"��(����

2) Düz������formada olan fe"li antroponiml� {�W��%���+?��� ���,�

3) Mür����)��� ���������[����� �������� {�8"��������"�)� ����^� ������ ���������!�������Dursunmüh�������?" �"�" ��(����

Page 106: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Fe"li antroponiml� �)��#(�(��� ��'���� �� �����!������"�" ��^"��� �n h���)� ��8���!����������8��t� ������[��� ����������%��� �

1) Birinci t� ������[������) ������� {�^� ���" �������������(����

:,�;���8���� ������[������) ������� {�8"�(� ����$� �)� �����"��������(����

������� ��� ������� ����������������"����susiyy���� ����)� ����������������(�������������((������!���������������������%#��� �������� ������ ������� ���)��������)"�"���!���������'���" ��^"�������-�����8��(�����%#��� ��)��� ���

K�����������������������������������������

}����

� ����

\����

� ����

� 8���

� ����

\����

Xerolu

Pulateli

���%����

������

\����

�)��")���

��"�")���

������

Soxdeli

Çiçolu

\����

\����

Kikinetli

Kikinetli

Çinabetli

=����

Page 107: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

\���)���

Pulateli

Pulateli

Pulateli

Xerolu

Kikinetli

Pulateli

�)��")���

-

Mollakill� ���

Baxçacigill� ���

�"�"�%���� ���

Tellogill� ���

Dabaxgill� ���

-

Potel�%���� ���

�"��%���� ���

w"�� ��%���� ���

-

-

*8�%���� ���

$����-"�� �%�����

-

-

-

-

-

-

Mahmudgill� ���

Page 108: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Torogill� ���

-

-

�"��%���� ���

-

*���-gill� ���

Qayad���%�����

*8�%���� ���

*����-����� ���

-

E������

W����0

A. N�8�!�

Bahar

S����

Zümrüd

Ruqiyy�

M���������

Gülcan

M�!����������

Pambux

Öm�

Katib

N� ���

Aygün

H������

V. Xeyransa

N�8�!�

Page 109: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

R�!������

Tuntul

Süs��

Göy� '��

Satun

Göy� '��

Gülcan

Güll�

����

Züleyxa

Tuntul

Bin�����0�

\��������0�

&!�����0�

  ����0�

a) H������0�

-

]�����0�

-

\��������0�

-

-

-

������-�"

-

-

�)�"����0�

Mirz���0�

&!�����0�

Page 110: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-

W"�"���0�

\�!��0�

-

?�'����0�

\ ���0�

\��������0�

M�!�������0�

-

Aslanova

-

-

Aslanova

-

Tür���(

S�����(

-

-

-

Kamalova

S�����(

Aslanov

Dursunov

Kamalova

-

-

-

-

Tahirova

Page 111: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Eyyubova

Çaxalova

-

-

-

-

-

&����(

Tahirova

Müftiyev

Aslanov

Mirabov

D�����(�

------------------

* Qeyd: D�����

W"� ���������"��"-"�������������� ��� �����)� -birin��'���(�������������!0����)�� ����� 8����etm��� ��������%�%�����((� �� ������������ ��((��� ����� "�-��#�����������-�������-��� �������*8����[������� ��� ����������������������[����)������� ������)�� ���������������(��%����������������)�� ���-����� �����"���%#��� ����� {��� ��~���)��~��^�'������~���)����~���� ����/avara, s����~��? "� "�~����)�����(-~�������~8%#0~��*�� ��~��)�8� ~��?"�"0�)#8���~���)���'��-��~����")��~)�8)��~�����~����l, veyil/, Peçxat /h� �����[����- köhn������ %�����80����[������-�-���������~��E�8 �(��~��8����0�!���#���~�����0� �~��)"��� ���~��$0������ ��������'�)�����~"0"����0�����~����^"����)����� ������)�� ����( ���-0� ���!����= ����?fur, Qanli Osman, Qurd Ç��������������������$����������������w�8����=�)���w�!������:�����C���

F� ������)�� � �����\)� 8������"��$� ����;���������"��\��������)�� �������'��� ��$ ")����������?�����E���������)�� ������ ���-" " �

N������� ��-������

N��������������'���0��������������-������ �����)������ ��

������� ��� ������������� ��-������ ����-�#�������-s������� ������������ �(���-d�����-" ��*� �)� �������)� ���'��������������)� ���� ��w��������!�-!0� ��\���� �onunun Varxan k��������������)��")����*8�%���� ���������-���������# ���������+*������(�������(��;) !���(�������(,����� ��������� ��� ����������)"���������- gil v��-lar, -l� ��� ����>��%#��� �8��� ��������������������� �

H� �)� ��� ������� müxt�����" "-� ���-������ ����) ���� ��^�[0�������� ��0 ����������"���� ��)"�� �� {

Varxan - Baxçacikil, Abdullagil, Balcigil, H�� ��%�����)�%����^�" %����*��-%����w���%���������-%����$����%����8���%���� ��^��%���(����

Page 112: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Seniban - Hasangil, Torogil, Qoçagil, Çolokgil, Qukyagil, Tosoygil v����

Abastuban -�*8�%�������")-%����w�! �%�����"��� ��8���'�%����\ 8�-"�� �%����?�%�����)��%����S��� ����%�����" ���-%����*���%����8�)�'�%���

Laxis - Mollagil, D��� 8�%����?�����%����$� ��-%����\"��-%���

Kikinet -����")%����$� ���%������)�%����;��������%����������%����?� �%����w"�%����;���)����%���� ��Mahmudgill� ��W����%���

Pulate - Qayad���%����*����-%����8��-"�����%����$��� �-"�� �%����&8� ����� ���" �"�����%����W"�� ��Husogil��;������%������� ����%����?"��%�����" >� ��W��-%���

Utkusuban -�$����-"�� �%�������� ����8%���� ��w���� �

Xero - Üzeyirl� ��^� �� ���)�" 0�� ��$����� ��;)���� ��� )-"�� �%���

Zediban -�*8��-"�� �%�������"��-��%����*�� ���� ��w������ ���" ��-"�� �%���

cela -�^��%����;)�%����}0%����$���%������ ���� �

���%���-������%��������%���������%��������%����=����%���� ��}��� �

Çeçla -�W(��-"�� �%����8���-"�� �%����w���%���� ��?� �����-��%����W!�� ������-"�� �%���

Qortuban -��" �"�-%����? �"��%����\�(���� ����'��%���� ��w�������%���

��(�����- Kekeçgill� ��*��%����?� ��� ��?" )�%����E������ �

Zanav - Bayraqdarlar, D���%����?�'��%������-�%����*�����-� �������-� ��W�����;) !���� �(����

20-ci yüzilliyin �(v��������������������� ��-�������� �������'����������!" �0������������ ������Ne"manzad��� ��������(� ������0���� �(��)�� ��������������������� ��)�����?�0���������� �

������� ��� ��������� ���������" ������������8��������������������� ������[�� 0����������� ���� ��������%�������� ������� "�w�!� ���?������?0��������8��)"��(������������������� ���olark���������� ��� ������������������ ������%# ���)��#!)������)��w��� �))����������#!)���familiyalara, soy-kök�����sib���)��������� ���-" " ��*������#!)�������"-"������)" ��(� �����m�����"�-"����� �{

w��� �)){

-�^�0������� ���0�)�����- q�������������"�)#�%��������� �� �������)��\�� ����� !���'���)�� ��)�0�������)"��0����W������ ���(���)aq ������ ���� �����)�0���� ��������'�� ���� ���0��������des��� ������� ��w���)� ����-palannan uydururdular ki, b���)�0������� ���%� 8�����"�"����� ���bizi zorla türkl���� �)�� ��^"��� �� ��������%� 8���� �� ��� ��]�" �����%� ���)�0���0���������)�gürcül�������������� ���� ���0�)-pozurdular, di g���)� ����������-������ ����� ��)���� ���� �

- Baba, b��������������������������0��� ¤

El��)������������� �������"�" ��\������"�"�"��)�(" ")��#!)������)� �0�������� {

- Söhb��������� oraya g��� � �����-"���?�����������)�� ��E# ���� �#0���0��%� 8������ ��)���� �� ��)����� �������� ���0�������������

Biz türkl� �������������������)����������))��������[�-�"[��#0����"�" ��w�����))����������olub. Biz���������-�"�����)�� . Di g����������� ��(� ��������-�"�"�0� ��'�(� �)��0��� �����0���?���"�"0�����-�"��"��������� ������0���^� �� ��� �������������������� ���)� ��w�����

Page 113: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��"�� ���( ��=�����-�"�������� ��]�(���0� ���0�)� �=����(�����*� ����)� ��olla kökünd���0�� �������� ���� ��E�����)� �!��'�� �� ��� �

-�w��� �))��)������ ���������� �� ������������� ��E� 8������ ������������� ��)� ������!�����������������s�! ���� %���������� ¤¢

- M���)�����)���� �����)���"�������������^�0���� klükd���'�� ��'������������� ���0�����)�0���!-!��)��\������^� ����������� ��������(�(�������� ����%� �(��������

������� ��� ��������-kökünd��������8)" ���������������� �����[��(��������� ��������]�� ��� ����������������������� "�"lar. M�!� ���?������)"��������0������-�������[ �����'���%#0����������� ����� �

Sökülm�����)���-b� ��� ��#���� �

D����'�� ���-�����'����� �

�-� �-���� �� ���)�����#���� �

Türklüyümüz yenilm�0¢

? ������������0��������������0�

Qandan getm�0���d�-baba odumuz,

Gör n������ ���������0�- südümüz,

Türklüyümüz yenilm�0¢

S���!�'����0�� ������"�"�

$��� ��"�"�"�"�- ulumu,

^-�����������-qolumu,

Türklüyümüz yenilm�0¢

^�0� ���������-tükd�����'� ���

G� ��������'���)�-���'� ���

?���-qanl������8� �����'� ���

Türklüyümüz yenilm�0¢

w��� �))���#������������#0��

$� ������0��0�)���#0��

Qadir mövlan bel��� ��)�)�0��-

Türklüyümüz yenilm�0¢���������Q�-55]

\���� ������������������ ����)� �� ������ ��^"�� �����)� ��� ���)�)�� ���(������������� ���)-���� ��\���� ����������������������������[�� �%#��� � {�,����(����������� ��),������������ ��}��(������amill� �����[�� �����)���(������ �����[�� �� ��^"������������!�'������������-kök�������������olunur. Soyadlar bu zaman millil���� ��� ��!�����������#0�������"����-�"�� ���"�-"����� ��� �

Page 114: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Qeyd etm����0���� ������� ������������ ���0��� �� �)��"����������������[ "0������������#0�����bilm�����)"��� ������������������� �� �������0� �����[�� mill�������[��(��������� ���-etnik m��������������������( ��-���!���"��" �

Soy-kökd��������������-proses "Özününkül������������[�����)-������"����� ��� �!�'�#0�� �����bilm�����%� 8��(����%� �������� ���)"��������� ��������� ���8����������0enin d��)"�!����� ��dedikl� ���0������������)��� ��[&��)�����(����8������[��0����������)� ���� "�" �����8�����������)���niy����������0�����0��� ¤�- "Eh, onun da uzun tarixc����( ��]�(���E� 8��������� ����)�0��0� ��bu famili verdil� ���0)�%istanda d����������������������� �������� ��������0��W"� ����)�������� �)� ��?�������������^�����������������0��������)�������0������-kökümüz��������������:������1989].

&�����&�� �(�[�!������ ��� �[����)'�����%� 8��������'��� ������� kl� �� ���'���"0%# ���)� �siyas����� ����������(�0����)������'������������� ��%� 8��������� ���)"������������������"�������göst� ����� ��[�!������ ��� �� �����0�����)"�-� �������'�������0�����������)����)��"�������� ����oldu, familiyalar����������� ���� �������&!��� �����)����)� ��8��������� �� ��-�'������ �����%"���!������ ��� ���������[��) ����%� 8��� �� ����[���%� 8������#����� �� ������ ���)� ������)"���� ��inansa da, böyük ���� �������)"�"����)��-�����"-"�"��"�" ��[biz gürcüd����#��������������� �����*����türk heç vaxt öz dinind�����������������#���0¢��:���������

"V��������[��0����W�\� (� �("��[�������������>��� ��-"�����0�������([���������������+��� �����:-8����������,�[������"#������#[������� ������!������(����� ����#����'��������%#��� ����� {�Matanidze-w���(�^����� �+]�� ���,���� ���(����-�;����� �(�������+�)��"����,���(�0�-w����(�w"�" �+w"����,���(�0���"� ��+���(���,���" �"��(�- Man��0����"��+ ����,����'���(�-Koçalidze Said (Zanovli) v��)����V������������:��

�����?" )��(�[���������[��0�������[w�!������� ��� �[���������������������� ��)��(� ��� �� �����������)�)�� ��!�����0� ��{�$� ��� ���)�[0��� �����%� 8�������������������%���������dem����0���� ������((��� familiya h��������������")����������%���#�'����������� ���"���������������çoxlu gürcü (Sisianov, Mouravov, Andronikov v����,�( �� �������� ���%� 8�����"-"�"�!�'�������� ����� ��;���8�������0���%� 8��������������������� ��� �)"��8������!������t vermirdil� ��E� 8�������������������� ���( �� ��E# ��� ��)"��)��8� ��!��������(� ���� �(��%���8�������������m����������� ����"��" ���Q�����������:��

Öm� ������[��0�������(���������0� ��������� ��� �������-���� �� ���[� ���� ������ �lük �"�-"�"�"��-�0� ����� ������������8� �����'�� �[�������)� �(���'���%�8�������� ��*������ ������&���-�"�"���8)" ���[����0�[��0��(���� ��������� ����)"��������������������������)��(� ����� �[9, 18.01.1917]. Lakin onlar q��)������� "!���d���� �������������� �(������������ � �

Page 115: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3.10.2. TOPONIML��

Toponiml� �)"����������-���(�������������������������� ����'����������� �����")�%��������� -yurd �� ����� ��� �!������!����������)���)���������! ���� %�����"��"�� �������������������-��yerl� ����'������������ ������� ����(� ����� ��^� �(���$� ��)����+^#����(�������$� ��),�8��")��Gürcüstanda m��!" ����������-cü ild��)" ����� %�����"����!�����������������#0�� �������0)�%������ ���ar, oradan ikinci d����)" ��- Az� )�8��-��)�� ��"���" )�����)������%��� ���� ��W����������������$� ��)������(� ���� ������������ ��$��������������'����$ ����)� ����������üçün. El�8��������������%�����0" ��=����]�� �(����%� ����oniml� ���0��V����� ���������-yeni �%���� ��#0�( ��-����� "�" ��^"����������������������������-�)���!�� ����)#������������ �

������� ��� ��8��")��E� 8��������0)���������?0���������0� )�8����$� ���������"�������bir çox bölg��� ����������� �(��� ��!������������������ �����!�������� ���8�- ����� ������������������ �

c��")��E� 8���������-d���'����� �����������������){�&��� ��)"�� �� {����������%�����0" ������������������ 0������ ������ ���)��")�����������)���������������������^�����^-����^�-"���^��0"���^����^� 8����^��� ��� ���������? �")���?� �")���?8(���?��� ���?� "���?� 0��?��� ���?" %����?""�(" ��?" �")����� �������-���������W"� ���������& �!���^#����Zanav, Küçük Zanav, Zarzin, Zazala, Zarumali, Zir, Zigil���=����=���)���=���(��w�(�����;8 ����;�8������ ��������(����� ���������������������� "���}����}���(���w"����w ����w" ����Naxurdev, N�����(" ��W"� ��]�� ����-��]�� ��] ���] '������ ���� ���0���� (an����"����������(�����������������(����� ����?)���\�" ��\����\ )��")���\ ��0���\���(��\�"�����Sabzara, Silvan, Sir���\�( ���\����")���\�(� ����\�������\���)���\������\� ��^#����\������'���\����\� ��\"�����$�������$������$������$������$"�8"(����������"�")����" �����(�������������'�������8")����������� �������������# ������" '"�����������" �"����8��"��8����8�����8����������(� ���������" ��

������� ��� �����)"�(������%� ������������� ������������� ���� ��*�'�)� ��� ��������������-���� ����� �������� ������� �� �- V��������� ��^"��#( ������������ ������������� ��%���)�'��� ��Dem����� �����!� �)� �"���-��� ���'�( ������)"��� �� ���-��0" �����%����������� �����)��")��������������=��iban, el�8�������� � ��������-)"���\ (���^���'����? �0���)� �������-���� �������� ���)������%#0���������)����� "!"���!������� ��:��������-41].

;����)"��������"������������������ �'���"���[ �(����-���� ���������� ������w�!�����S����������C�)�������)� ���������)"��������"��������������������'����� ����� ���� ��� ��'��� �

S�(� ����-�����������"�� ����� ��

Apiyet d�������� �����0� �%� ��

Page 116: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Kortubanda R�������8�& ���� ��� ��

Zeduban da ziyan verur o yana.

Varxani �����%# �����' ��)0 ��

\)0 �-� ����������0� ��

Xarcam camisind����"�" ��0���

Yoxari n�0� ����- Abastubana

���%�������" " ���0���� �

��-�� �'���" ���� ��������� �

Xizm���������" ��(� � �)���� �

*���0"���" " ���������(��

Karatubanda saqil� ����"�� �!8��

Pelvanni Nuri xoca -�)�������8��

Xeyrat camil� ����(� � ��� �8��

Sarayi-dövl���� ���!�)-zamana.

Getdim Kexvana, ����������

Süng� ���!�(��������%�-���

Daima m��������������������

D���-����� ��)��0� �!" �������

B�����)�����������#�� ��������

���!�)-��������#(�����-�����

K� �������%# ������� �"�"��!����

N�0� ��������'����� �)�� ���)��

X X X

���������������������� ���� �

N��������������� ������������� �

&!��������8��������"��" ����� �

�-���� �%#0�� ������������r kana.

�0-" �-� �������%��������

&%�� ������-���������)������

Page 117: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������� �0���'�%����������

Öm� �&�������������!��-peymana.

S�����������)��������������" � �

Aldanma dünyaya, gün�!������� �

Nizam-t� �0�����!�'��� � �

Ya r�))�����#����������-���������

���-���!����������������'�����������������(!���� ���� ��� ���8�!������" �����)" ���� ����0�v����(�����������8�- ����� �- k������ ��������#(8"��" ��^"���������� ���)�[0��� �������������v����[�������������������^"������y����� �8������"���)-���� �����)� ��� ��� ��� ��- k������ ��)�0��t�! �����"��"����������%���)�'������ ��^�[0��� ��������������������������"- ����� ��w���������-�����toponiml� �%� 8���������������������"�-"���� ���! ������������������� �n sonuna a, i s���� �� �� ������� {�?��" ���"�������?-(���$"����}�������� �����������������������(����

^"�����������-��� ��w��� ������ ���� ������!�'���������� �������������������� �

Nerd���������=��")���� ���¤

��������0��"� ����� �� ���,

W������%#0����0" "�"���������

G�����#���������� �� �� ���¢

?��������'��������� �������� ��(�����)��� �{��� ��������(���=��")����"�������?� �")��������������%����=�(��?-(���������(" ��?""�(" ���� ���������8")���w"�����������'���\�(� ���}����Zarzmali, Qoders, Utqusuban, Rabat, Sir���?� "���? �")������(���\�" ��;8 �������� ���?� 0��=0����� ����������������\ )��")���w ����] '�����^������������\��(���������(��& �!���caxsu, Qomor, Böyük Smada, Küçük Smada, Entel,�^��8" �����(� ����'���^���� ���������� �����(������� ����\)0 ��� 8����)��")����� �����\����$"�8"( �����������������=� ��$��������Quratuban, cünt����\� �����" ���^��������������������" '"���� ���0��������\�"�������8��$������Çorxey, Sinis, Saxtev, Persay, Muqaret, Zigil���� ���0" ��^� 8����:C����C����������V���

Mesxeti -�8(�����E� 8������������� ����-�8�- ���� 0����� ��^"�� 0��!�����-�������[�"��� �regionun toponimik z��%�������������������� � {�^"�� 0�����!li çox seyr������� ��^�������� ���")�������!� ��(�������!��������Q����� �����-��!���w�������(��8(������ 0������������� ����� ��^"� ���"����!� �(����!� ����������)��� �����+&��%#���������������0�������������^���(��v���)��")�,�������!����������������-"����" ���� ����!� �'"-"��" "��[�������� ��*��(�� �����������8(�����������(�'���������\�����+[ '��[�-�����,� ���"����������������� �

^"� �%���"������������������������������^ >��-�������- Vale d��� ���"�(��(��mobil n�����������)#�����!���������( �� ���)��")��������!�����������" � �� �������� �������10.04.1952].

������� ��� ���������-�� ���� ���+Q� ���,��� ������������8�!���������������8� ��������0���"�" ��Y�[�������������)� ���'��( ���� � mövcuddur. M������{�^"�( ���� ��������!������� �����%� �������� ��+8�- ����� ���,�[���������[��0��������-����������%#��� ������� �

���%����+&��%#�,�- &��%#�� ���"���� ��0��� ����)�����'���������� ������ ��\!����- 1056 km2-dur. ���������� �������������������:����� )����^�"���-�������(����)����������������� ��&!�����:���bin n��� �� �+����,��$��-��)��(���������0(��� ��( �

Page 118: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������+�����,�-������� ���"�"���� ��0��� ������ ���������������� ��^�"������ ������(��Borcom�%�������� ��������"-��" ��\!�����:�C����:���!����������)���+���Q,����� �� ��?��" ��#�� �hasilati m� ��0��� ��������+� ���,��� )����(������������ ��8�0(��� ����������������)���� ���mebel fabriki, tibbi (med.) m����)������������ �����+���xoz) texnikumu, teatr, muzey var. Orta ��0����"�� ������\� ������ �����������������-"���" �������� ���"�����������(�����'�� ����� �

Aspindza (Aspinza) - Aspinza rayonunun m� ��0��� ���� �'������� ��������������� �������������������4 km c��")-�� ��������-}�������������������������� ��& 0������V���:���!�����:�V�bin (1974) n��� �� ��:����-��)��0(������������0(������������) �������������"0���(�����vardur.

Axalkalaki (Axark����,�- Axark����� ���"�"���� ��0����� ������'���������� ���������������� ������������������������8��")-�� ���� ����������� �������"-��" ��\!�����Q�C���:���!����������)���(1975) n��� �� ��W--peynir, taxta-��)�������������(�0(��� �������>��(����������� �����texnikomlari var.

������� ��������� ����-��������� �������"����������)����������������� (���� ������ ���� ������manil� �����(��������������� "��" � �

��[ �� ��������������� �%���������������)��-���"�" ��w����������������" �"��(������� �[�����# �"�[���[ ������� ����w��(���� (�����\���" �����(�� ��W����= 0���w���������������m������� ����������'��� �

Kaxaretda veyran qördum vatani

}���(����8�������")�������

?0����� (��������-���

\������"� ����'�����������-���

Çixdim Sankureya tutildi dizlarim,

Avxeri veyrana qordi qozlarim

Yaylanin elunda koldi izlarim

������������ �� �"�������

���������� ������������0���

w������� �����'����= 0��������������������

������� ��� ������� ������������������������� ��#0��������� 0l� ����"�-"����� � ���� ��^���#0����toponimik vahidl� ����� �� ��������"��"��" ��w������{

�-���(����0�������

Yüki Tevrizd������

]-������8���"���

�� �������0������

x x x

Su g��� �! ��"0"��

Page 119: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Q�0���# �� ���0���

&%�����(�0��-� ��

E# ���� �����züni

������� ��� ��������"����������� ��)�[0����-���� ���(�����)��� ������"�"��"��" ��w������������������(�[� �������������'���������( -[�������� �����[�)��"��[����(����������!�����-�������[�"���(� � {�[�)��"���[�- pos. v Qruzinskoy SSR. ;0� "0�����)0�[��� -[���")���"kvartal". V period persidskoqo zavoevani���� ��������������������(����������>�����������)0����"����� �(�����0����������0� "0�����'����[���(�>-��)� ��[�����(��["!��-��[���Q:���������

w�w�;00��(�[w������[����������!�����-�������[�"����(� � {�w��������- gto drevniy qruzinskiy kray. Öqozapadna��'��-������������� ����� ���")�����(�? "0����?�� ��'�������0(����� ��-Mesxeti��- Djavaxeti���E��������������������������������0�(�������������������^���ovskiy ����� ���")�����? "0���� ��'!������"�����$" ��������"� ��(����E���� ��0���>������� �(�tesninax oblakov, kanjonov, raspadnov i lesov [123, 02.VIII.1992].

�������������� ����������8�!���������� "���� ���� {

a) Türk m����������������r;

b) Gürcü m���������������� �

Türk m���������������� ����������� �����(��!�� ������ �����) ���� �

Oykoniml� �-��������������� ������� �{����������%�����0" �������������? �")���?� �")���\ ��0�����"�")����� ��0��W���%#��(����

Eyni k������ ��[�"� �-��-�[���������� ����%# ���� ����� ��� ��w������{�W"� ��]�� �-���-��]�� ��W"� ��������-���-��������(����

�����*8����������!�������'�����������)�!����� �����0� �������������������"�������� ��"�-"��olaraq, bir çox k����� �)� -biril�����0�� ����[�����[���(��8���" "�"�������� {�W"� ��]�� ����-��]�� ��W"� �����������-���������� �"����������)"�"�"��!�����)����� �������!�������)#��){��"� ��(���-�������� ���^"�)#�%������0���)��-8�- ���������������������� afik v������'� � ��������������� ����-�������� ����"� �� ������������ �� ������������-���~������ "��-������� "�~���-��~���-���~�������(�0������� �����0!� ���� ��$� �����)�������������������(������-�0" ���(����� ��:����������

Oroniml� �- oby������ �{��-���� ����������������������������� ���'�� -�����)-�(������� �

�-��� �{�*� ������ �����)��-����^��8"��������������������������-�����������?�������)��#� �����Artnal, Dersel, &8� ���\����\������\� ����W�)"0��W����������0���^�8���8�)����\)" �-�

^"��� ���)�[0��� ���-���)�����# ������������� �� ��w��������'������#0���"��-8�����)� ��#(��� ���-�)"�-8���!�����"��"-"��'���������������� ������� �����������^"��-����������� �������#( ������������ .

���������] ������������ ��� ������������� 0����"�-"����� ������� ��������- �0%���������� ��^"��-��görünür, �0%���-8��'���"����������� �

B�[0��������-� ������� ���� �������� ���)-�����" ��w��������\)" �-�~\)� �-~�(����

�-��� ������ düz������(���� ����)�" "�"������!������"�" �

a) sad�{�*� ����\� ���(����

b) düz�����{������������������~)"��� ���������%����������-��������'�������� ����������� ~�

Page 120: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

v) Mür����){��)��-���~�!"��"��� ����������-����#0�����)� �����������~����)��#� ��i /çoban v��köprüli sözl� �����~��W�������(����

D� ���� �{��� �����=���)���\)�������� �����# �������%� ����\)0 ��������0"������������(�����D� ���� �����)�[0��� ��� 0�����)�����# ������������� ��� �������� ��w������������������� ����-kü�� �-8�����'�������������)-���������%������� �

B�[0���� ���� ���)�������!�8�������)-����� �������� ��w������{��0"��� ����� ���� ��

D� ���� ���)��������� ��������������")�������)-����� �������� ��w���������# �������%� ���� ���bu d� ���"������ ��������������� ���������'���)��������� ������� �

D� ���� ��)"��)���������������������!��(���� ������)-�����������%������� ��w������{�?��"��� ��-bu d� �������'������"-"��'�����"���� ��� ����)" ���� � ���� �

B�[0���� ���� ��%� 8����������� {�\)����������(����

T������ �{�^#������ ������ ��� ����\��� ���� ������ "����������8"(�� ���������\� ��)����[\� �[��#0��türk dill� �����[����[���[������������ ��������� ��� ��!���[�� �[��!������[����[��#0������� ������ ���t� ��)�����istifad��������� �

w������ �{�=���)���?"�����? �"��w������ ��?������*�0"��������?(�������" �(�����Bunlardan Qarasu, Qostala, Qavaxli türk m�������� �

?���� �{�W "���?�0������?�)� ���^#�����;������(����

"Qalabayri" - y�[���������)�� ���'#�����[������� �

"Qüzeyli qaya" -�������0������� ���������������� ������ ������� �

Böyük sif������������ �����)"������+�^#���@,���"��)#����������0�������!���� ���������)-���������%������� �

W����� �{��)��")���\ �0���\xan, Xarcan, Varxan, Uravel, Kikinet, &�������)����� ����?�%���������������0���������'��(����

W����� ������ ��(��%� 8����������� �

Türk m����������� � ��%��������~� �0�~��������������~��)�~���������������~?�%����������~��!��(������l��~���0�����~���#( ����0����~&���~�(���������)-���� ������ �

Gürcü m�������� {���'����� ����� (����� ����� 8���\���(����

W����� �����)�[0��� ��~�)��")���\����� '���� ���(����~�!�������������������� ��������� ��Görünür, bu yerl� ������ ��%������� ������ �#0������� ����������(� ����� �

?����(������� �{������ ���������" �"�"����-��

������� ����� ����������!��(�� ������� � ��W�� ��!��(�� �� ��"�" �

$ ���� �{�? ��-����=�����? ��^#������0"���\���"��$# ����������?������?� ��� ��� ����8����� 0���?� '� ������ ��\"�"����� ��8"( � ��8"�� ��w����� ��?���)������ ������� ��Gürg������� ���?"�����8"!"���^-)�� �(����

$ ���� �������[��(����������� ���� ��^�[0il� ��������������~? ����-����?� ��� ��?� � ��^-)�� ��8"( � ��8"!"�~��� �������)�[0��� ��� �����!�8�������~? ��^#������0"���$# �~��)�[0��� ��mü�������)������ ��������(����� ��-������~�� ���\���"��?���)��~����� ������ ������� �

Page 121: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

B�[0��� ���� �������������� �������"��������%� 8������������[�� ���������" � �)��������� ��^"�� ��-����� �� {�=������������� ����� 0��(����

^-��� �{�E��)�'���?�)�'��� ��"�)�'������ ��)�'���� �0��)�'����� ������)�'���Qazaxlibaxça.

---------------------

�?���{������*>������������������������%# ���������� ����E��)�'� �'���" ��w������{�� ���E��)�'���������������� ��%# ����� ���%���)���'����� �

Kir�0��)�'�- "Gir�0[�- gilas, y�[���%������)'��^"�)'����yil����%# ���%����-8� ������)���-)��# �������� �

Öm� ������)�'���- Öm� �������������"��)'�

Qazaxli baxça -�?0�������������")�)'�

��� -������ �{�8� ����'�� ���^�)� ���'�� ����8 �")�'�����������'�� ���*���'��'�� �����0'�� ��\)�" �'�� ����� �0���'�� ����� (�����'�� ��(����

��� -������ �������� ��(��%� 8�����������#0�� ������� ��"�" �

Hidroniml� �)"���%#���'���'� ����~���� ���"~��'���(�-���� ������) �����" ��^"�� ���-���������� "����� ���lar:

^"��~�"( ~��� �{�\("���=��"�����;�8���? ��$������8�'��������^��0��E�%��� ������\����������?�������$#�"0�%#0����?� ��8� ���"( � �����������"������(������"����w��������������-��M�! ��������*���������������*����w�!�����������"( � ��(����

^"���� ���"�"�����"�"-"�~\("�~�� ��%��~;�8���? ��^��0��\��~���"�"���� �8����~E�%��� ����~��suyun n��������)��0�������������~$#�"0�%#0������������"�"����(������"��~��)"�-�������� ��� ������������������~w��������������-��w�! ����d���*���������������*����w�!�����������"( � �~�(��s. il��)-�����"��"��" �

E#���� �{���)��0��80����� (����?��" ��\)�����? �(����

[?��" [��[? [��[��)��0[��� ��%#�����"�"�"����������������!�8�����������(� ������� �

����� �{��� ����(�����������(���)��")���� 8���}����� 0����(���������� ��������� ��������������������� ���������������� �� ��E# ��� ��'��!������������������� ���������������� �

������� �'���(�� ������� �(� ����� ��w������{�����"���# �����'���v����

Ç� ����~���� ���"~��� �{��)��")�����)�����"������������\)����������������� 0����(�����^"�ç� ����� �8��")��E� 8������ 0��������� ���� ��!����� �����������!������%� 8����������� �

T�����%#��� � ������������������� ��������� ����������ik müxt�����������#(8"�����"-"�)� ��� �����������������'���-"0��*"�-bulqar, kürd v����%� ������� ������)-���������%������� ��^"�� ���b�0��� ������0� ������'� ��{

Samqur etnotoponimi - gürcüc��\��" ���^"�����������)� ��8�������������*"�-bulqar t��� �����olan sam (v������ ,������"�����)-���� ��*�����������������%��� ���"����? �)��� ���"�������\� ����������� ���%��� ����$�������������8�������������������"�!"����������������" @��+���!" �!"������ �{����" ��� " ��"�-" ��"tiqur, kutriqur v����,����� �� �

\���������������0)���������+\��� ����- Samarkand) v���"�������\� ���!� �� ������� ���������� �

Page 122: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

���%����������������- gürcüc����������?������� ���������������%��������(��� (������������abid��� �����n Otyuken vilay������������ ������^ ������0� ����������� ������� �����?� -�0���������%����������������� ������� � ����������:��'��-�������Q����

Qobieti etnotoponimi. Mesxetiyada k�������� ��8��")��E� 8����������)"�����������!� �( ��r. Gürcü dilind��)"������"��������)"@����)�@�#��������

��)"�+�)",�������������?�0���)� ��� ��� ��� ����#0�����������)������� {��-������?�)���-���Az� )�8���^�����'�����"0����������������������������(��%������ 0��?�)"����+�ürk dilind����)"� ����� �@,�� ���")���������%� � ���� ����?�)"��?�)"���"��?�)"-���- �������� �����mövcuddur. XVIII yüzillikd����)���#'� �����������E��8����!� ������'�����"0������"����� ��haqda m�

Qandza etnotoponimi - Gürcüc��?��0��������>�������������0�� ����E� 8�������8(������ 0�������Boqdanovka rayonuna m���"������?��0����������� ���%��� ��������>����������� ������-�����hakimiyy�����#( �����?�0��%# �������)����� ���-XII yüzillikl� ���] ���������������� ����!���� -�0� �����>����� �����(��0�� ������>���������'- ��� ����^"����)-������������ ���%����� ��� ���#(8"��" ��] ����������"�-" �#�������������>�����!� ��(������>�"� ���"��$� ����������Kendji-Karabaq, XIX �� ���������?�0�����>� v��?���>�������� ���?���>�'�����C�����������Az� )�8������!" �E��8����!� ������>�����������������#0��������� �

Kuna, Tazakov, Yençikov etnotoponiml� ���^"�������������� �������'����� ����������#(�+����koi) v���"����� ����#0������ "�")��������� ��?������������������������ ��E� 8������������0�rayonunda olan Kuna, Tazakov («yeni kövlar»), h��'�����W�����(�+�������#(� @,�+������� ���"��,��������������� ���������� ����� ���w��)��� �%#��� � �������'����� �� ������"� v����(����� ���������������)"�������������� ���������"�� ���CC����������Q����0� )�8����(�������������k����+?�(� �(��?�(� � �,�#0������ "�")��������� ��?�(�� ��(��?�(��������������� �����Az� )�8���������������� ���0� )�8��������0��������� �� ������V��(���������������������köçdüyü d�����)��� ���%#��� ������� ���CC����������*�������0���������(����� ��� ���������������������)" ���� ������������?�("��"������������������� ����� ���������������QQ�����:����

Tu-���������������������� ��� ���������-�������� ����)� �����$"-����� �������^����(��rayonuna m���"��" ��$"�+�"������,����!" ���'����� ������ ��?�0�����8��������E� 8������)� �'����������������� ������� ��)"������������� �� ��������?�0��$"��$"���$����$"����Tukovo v����������� �( �� ���0� )�8����'�$"-��������$"-�'����$"-��-��(��$"-��" �"�� 0��� ����

Çala, çela etnotoponiml� ���^"���'������"��)� ��� �����������)-����-�����)��� ���%#��� ������� �������(����:���. 160]. Bu köç� ���������w������������������ ���"���������������������%��� ���"������������������#0���

Türkiy��� 0�����������������@����� ���0� )�8���������������(��%#�����������)" "��k����� ������������-�( �� ��� ����������������������(���-������������-�����������������k�����#(8"��" ��*��'�����\�)� ������������ �%���� ����(��w� ��0��������������������������vahidl� �!����������"�������#0��������� �

Bazarxana etnotoponimi. Bazar v����)� ���'����� �����)� ��� ��?�0���)� �'�������������vahidl� �����)"������������������������ ����)� �������������� �

������� ��� ���������-�������� ����)� �����^0 ������� �������w����������������0� ���"���yerl��� �

Q.Qeybullayev, S.Axinjanov XVII-XIX yüzillikl� ���] ��������!��'������� ��\�)� �+� -�0��qaraqalpaq, özb��,����)��� ��������� �)"����������������� �%���� �����������������������-����göst� � �� {�������?�0��+^0 # ���^0 ������������ �,���0� )�8���+^0 �(��^0 '���Bazaryurd v��^0 ��0�,��� ���������+�'�^0 �>���������^0 �'��,����������Q���C������:�V��:����

Çikil etnotoponimi. Çiqil (çikil) m��!" ���'����� ������ ��������� �������-�������� ����)� ��������%��� ���"������"������������������� ��^"�k����!����������������������� �� ��E� 8��� �)"�

Page 123: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

k����������������-������������! ���������� ��$����� �)"��������� ����� ���� �� ���w� ��0�������çöll� ���������-������������� ���������V����0� )�8������������'��+\"������� ����,���

Q� "������������������ ���+" "�,��-"0�������� �����%��� ���"�����?� "����������������)"��-"0�������#0��������������� �

^���+)�����,���������������E� 8�������}�������(��=�" ��� ���� ����^������������������������� ��^����� ��������w���������+\����,��������#( ���������-XVII �� �� �������������� ��Yerli toponiml� ���)"������������ "��"��" �� �"������������ ��� �������� ��� 0��� ���+������Qafqazda - Balta, Balta-Çoxrak k����� �,��8��")���0� )�8���- Balta k����,��Erm��������-Baltad� ����(��^��'��(����,�)"�������������!��0�������)���������� �

��'����������������������� �������-�����������(��^����(�� ���� ������'����������k����( �� ����'���������������������)��� �����E� 8������ zisin����-XVII �� �� � �����'���Asiyadan g�������%#��� ������� �������� ������� ��������'�������������������� ��������� 0�������-türkl� �������-��)#�%��� ������"-"���������������� �

Qomar etnotoponimi. c��")��?�0���)� �'������������ ���� �������������� �+(����� ,������� ��il������ �� ��^"�����!"�� ����� ��)�����?�0��%# �������)������ ��������0��������Az� )�8��(��� ����������������?��� ���+�� �",����� ������:C-8�����]�������� ��� �����E� 8���������!������������?� �������������������������� ��E� 8�������^� '����0�����(indiki Bolnisi rayonu) Böyük v����'���?��� ���(��?�� ���������� �������� �����( �� ���?�� ���@�-gürcüc����� ��� ����" �"@���

T����� �%#��� � �����; ����� ���� �, Qomar, Qomarabad v������$� ��������� �������oykoniml� �( �� ����:��

Kola etnotoponimi. XIX �� ���E� 8������������������'������)�� ����������+�"���������"(� -�")� ,������#0������ "�")��������� ��� ����� ���� ����)��� �����)"����� �!���������������

Kola etnonimi il��)-������������ ��%�������������] ��������� ��(��\�)� �#����� ����� ���%��������" �

Q�����)�� ������������"�( �+�")� ,��� ��)����� ��� ��������� �����?�0�(���0� )�8�����olan x� ����� ���+�")� ����������0� )�8������� ����,���-�������")� ��-����")� ������E� 8�������")� ���������������,� ���%��� ���

Kanqar etnotoponimi. Gürcüc���� ���� ����8���� ���� ����� ���� �� ��������)��� ���)� �(� � �ki, V �� ���8��")��?�0��� ������� ��������%�������)���� ��]�� ��0� )�8������ ��������'�(��(��?0�������8�����8��")��E� 8�������� ��������������� !���� ���������"���� � ���}������-�� ���@������ �����\��( �)@������ -k��%� �#�����@�!����� �����

? )-���a K��%� ������������(��)"���������������%� ��-��( �� �

Azqur etnotoponimi - gürcüc�����" ���������� ���"����0" ���������0�����������������)-���� ��Orta �� �E� 8������ �������0�������������-XIII �� �� ����������] ���������� �����?afqaza �� ������"�����!������

Azlar hun-)�� ����� ������� ��)�����?�0�%������(��)" ������"������� ��*���������������)� ��� ���������� ����� ��)����������)������� {��0�(�����0����0�� �������+������ ����((���� �����Az� )�8��,� Aza k�����+��'�(��,���0" �������+$� ��������E� 8�����(��� �������������s� !�������,���0� �+�"������,���0� �+?0�����������,��:������������

Azlar erk���� ���� �� ���E� 8�������w��������� 0�����������"��������)"���������0" �+�������rayonunda) v���0�"��+������� ���"��,������� ���������������������������������� �

Muqareti v��w����������������� ���w" ����+%� 8�8�����" �#�����@,�������w������������������rayonuna, Moxe k������������%��� ���"������"��" ��w��)��� ����%����%� mukri(n) v�����" �+�,����� �����( � ����� ��)�����?�0������!������

Page 124: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

$������������������- gürcüc��$�������w����������������0� ���"����� �������������������������������������������������8�!������8�0�������������!������"����� ����� . Toloslar Qafqazda VI yüzillikd���görünm����)������(�����������( ���� ��+�"�"�����������"���,�'- ���-�)������ ��8�) ���� ���"���$"�"�����������)"������"���0� )�8�����������-������)"�������������� ����� �

Uran etnohidronimi. XIX �� ��E� 8�������w������������������ �������������� ��(������ ��'�� ��(��� ��?"���������������'����� ����:������:�-122; 83, s. 128-129].

� ����'����� �����)� ��� ��] ��(�� ��( ���� ����������� ��� ���������� ��\�)� ���(��?�0���)� �'��� �%���� ����� ��'����� ���� ��'��� ��%#��� ���� ���� �)"���� ��"����Aran Mirz���� �0������ ��������� ����� ����(����������� �������������� �

����>��;��>��(��;��>�)��������������� ���^"������� �w������������������ ���"���� �������� ��aid Gürcüstan x� ���������;�'��]��>-��(���;��>������;��>� ��;��>��(������������������� ������� ��%#��� ������� �

Bu toponiml� ��������������������������������������>���'����� �����)� ��� ��$���������vahidl� ����� ��)ind��)"��� �����>�����>���'����'������( ���� �������!������"�" ���#���� ��� �������)"��������E� 8������%# �������\��8"� ���!� �������������-üst������ ��������������

Orta �� �� ����� "�����0�� ����)"��#'� ������ ������ �� ��������>�����>-����oykoniml� ��������'����� ���������������-8].

Az� )�8���)"�����������;�8���;�8�����]�8���;�8�����;�8� �������������� ����� ��)�������������� ���-�������w�'�����!� ���������((���� �- orta �� �� ��#( ��������>�������� ����

Zilan v��=0���������������� ���$� ������ �����������w�����������-XVII �� �� ���������� ������ ����������� ���� ��]�� ������� �������8��")��E� 8����������"���� ��� ��^"�����0����(��00��� ���������!" ������������ ������������(�� "��������� �����!��������� ���������"�" ��Mesxetiyada iki k����-�=����+������� ���"��,�(��=0���+���%��� ���"��,��� ������ ������������)-���� �

T����'�� �$� ��������& 0" "����!� �������������)"���������)-���������%�������� qeyd edirl� �����������Q��C����:�����:����::������V���� �����������=0�'��(��=�������������� �( �� �

��-������������������������ ���"����������������������)-����� ����������� ����)� �������-������� �������� ���� ��������� 0����d������������������������������ ���������::V���Q���399].

������������������ ������������ ���8��(��

�������"�����(��( ���� ��$���������(!��������(���� ��������� 0�

1. Bozal/bazal Bazaleti k������^�0������^�0�����%#��� �

2. Kamar/qamar Qamar (Qomaro) k������^#����(����'����� ����������?�� ���������

3. Udi-"����"�����"�����"��" ������������+���%��� �,

4. Onoqur Onqar, Onqora (Aspinza r.)

5. Kuyvar (xubiar) Xubiar k����

6. Kanqar Kanqar ölk����+�� �,

7. Sam v����\� �\�" �+\��" �,�+���%��� �,��\�� ��+? �)��� �,������� �

8. Az Azqur (Aükuri) k�����+������� �,

Page 125: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

9. Avar v����) ��( �����) ��������+��) ��" � �,��� ���+� ���,��� ����+���%���(���� ��0�r.)

����\��\�������\����������� �

11. Moxg, moqg, mukri(n), muqri(n) Muqareti k�����+������� �,��w����������+���%��� �,

12. Tolos-tulus, teles, tules Tolosi k�����+�����0� �,

13. Tuba (tubo, tobel, tobol) Toba, Qurutuban k����� ��+������� �,��� �")����� �")�������� ��+���%��� �,��$�)�'��������+������� �,

14. Kuzan (kuzen, quzan) Kola vilay����+8��")��w�������,

�Q�����������%���+������,� ���"

�V����)"�+�)",���)"�������!� ���?�)��������������)���(��+�����0� �,����)0��+������� �,

17. Kendjek Qandza (Qandzani) (Boqdanovka r.)

18. Balandjar Baladjur k�����+���%��� �,��^�'" ����'��+$)�����,

19. Markis (markiz) Markistan k�����+�����0� �,

20. Kikan v�������������������������+���%��� �,

21. Uran-� ��� ������� ������� ��'�� ���� ��?"���������+� �����(���"���� �,

::����(�+�������,���"����"���$0��(�+�����0� �,��W�����(�+������� �,������� �

23. Andja-���>�����>���'����'�E���>��;��>���;��>�)�������� ��+w�������,��;�'��]��>-xevi, ;��>������;��>� ��;��>��+E� 8�������������������� �,

24. Tuq (tuk, tok) Tuq k�����+8(������^�qdanovka r.)

25. Çala Çala k�����+������� �,������+���%��� �,

26. Bazar v����)� �^0 ���������+�����0� �,

:��������+�����,�������+�����-,�+���%��� �,������

:C��\� �\� �-�+������� �-���-,

29. Oral/Aral Oral k�����+������� �,��� ��������+���%��� �,

�����(�~)���)���(��+������� �,

31. Kerqil/qurqul Qorqul k�����+���%��� �,

32. Balta Balta k�����+}�����(��=�" � �,

33. Xançal Xançala k�����+���������(��^����(�� �,

���������-���������+������� �,

35. Zilan, zaza Zilan k�����+������� �,��=0���������+���%��� �,

Page 126: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Oral/Aral k����� �����%��� ���"���� ��] �~� �~]-"0���������������� "��"��" ���(�~�)�~������������������ ���"�"���)���(����������������� "�")���������� �

������� ���� ��� �� �����)� ��������?� ��� ����� ����^"�� ������� ������ ������� ��~�� �0����������� ��)-���� ��w��)��� ����� ��~�� �0������������(�������0��������!������������$� ��������Avropa hiss�����������-��� 0�����?� ��� ���������-����� ��������������� ��:�8, s. 89]. E� 8�������w ��"��� ���"�����?� ��������������( �� ���0� )�8����$�("0� ���"�����?� ��������0�� ����������� ������� �����-"0����� �����)� �������� �������������������)-����0!������ ���:�����23].

\ ��0��~!���������!������������~��$� ����� �������������� ��8���-����� ���������������#0�� �d����!��� ����������� ��\ ��0�������������� ��)��������� �@��#0������ ��%���

Sarbastuban-/Sarbastubani/ toponiminin t� ��)�������� ���������������'���%��������� ����'�rla, � ���")� ������ ����)��� ������� ����(��� ��� �������%���0������)�!����� ������ ���")�@���� ���")� @�������� ��^"����� ���� �������������"-"�"����'� ����� ��)�����?�0�%���������8��")��Gücüstanda nüfuzunu göst� ����� ���:���� 35-37].

E� 8�������w ��"��� ���"�����-��(��W"� ��\ �������� �����( ��$����'�� �%#��� � �� �����)"�k����� ���������� ����'� ��)-����� �������� �������������

\ �������!� ��������)�

B�

\��(��������������~@���)�-D����?� "�@������� @�)��"��������������@������������������������ �� ~�

������� ���)-� �����)� ��?0����)�'����� �����)"���?0�-�����������������#0��������� ��w��)��� �%#��� � �����0�� �%� 8��' �����E�� �~���:-1089/ h� )���((�������#����etm���m����������� ���)� �!��������� ��E� 8�����%������(����� � �)" ��������������� �� ������������ ��]�� �������� ����0������� ���������?�0����")��'#��� ������������-?��'@����������� ������� ����%#��� ��� ��:�����������

��������oniml� ������������� ����%# ������������ ������������� ����%# ��)"�� ���-���������� "����� ���� {

1. T�0��������������������� �{�$�0��#(�- «köv» sözü türk dilind������#�@��#0�������������( ������ ��«K���@���

2. Yengi komponentli k������ �{�W������(������� ���"�� 0��������������������������������� ��T�0��#(��������������

3. Oba komponentli k������ �{�����)��^������������� ���� ��������������)�)���������'�����q��� �� �-� ���������������� ������!���(� ���������������#(��������� ���%# ����������� ��-�������������� ��������'����!������)��� �� ����)� ������������� ������ �8�������")������������ ��!��)���%���������������"��" �

���?����~���~��� ������������� �{�$��������W�������������������������

5.�W"� ��(���-��������������������� ���������� �V�����������)"���������#0�� ����#�������f� ����� ����� {�W"� �������-���-��������W"� �������-���-��������W"� �-]�� �-���-�-]�� ��W"� ��Varxan -���-��� ���(����

��-�-�"� ���0 ���� ������istiqam�������������������� ����"���������0 ������ �������������� ���� �� ��^"��������������� ����������� ����������������������������)����� ����� �8��������� ������������v��%����������������������� �

Page 127: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��������������������������� ����8�- ����� ���)�

T�� ����� �����������������%������������������� �����)� �'��"������%� 8������ ������� ��w��������W"� �������~=���������~����-�������~�(���������~����-��]�� �~��� ���~��W"� ��]�� �~]�� (� �~��W"� �������~=���-e�����~����-�������~�(���-Enteli/ v����

V������� ������������� �{�^0 ����� �����w� �����E# �������������; ������� �������������leksik vahid kimi «ev, m��0��@���

N���8���� ������)��� ������������� ��������������������������)� ��� ��nomastik vahidl� �"0"��)� �� ��������������"���'������������!������������"-"������������"��(���#(8"�����"-"�� 0������tarix���)"�� 0����)��(� �����8������������!������ ���)� �'������������8�!���� �������#0������������� ����v��)"�� ������� ���poniml� ���� ��������� ������ ����� ��E# ���������������������� ������� �������etnik müxt�����������#(8"�����"-"�)� ��� ��������������������� ���������� ��� �������� ��?������� ������ �����������8�- ������-��������������� ���������a in

������� ��� ����������Q� ��������� ��� ������� ���"���V������%��� ���"������������0�rayonunda 55, Axalk����� ���"������(��^����(�� ���"������������ ��� ����������" �"������c����:�:����������Q��������� ����� ���

Gürcü mill��'�l� ������������ ���� ��� ��������������������� ������%� 8������ � ���� ��$ �����!�����������)���������'���!������� �-������� ��������������� ���~�������������� ������� �~����!������(� � ��{

����� ���"{��0" ��\� �����$�����$������ Aqora, Zikila, Qurq����\���)���\"�����^�� 0����)0���Orpola, Persa, Soxtev, Georgi imd���w" �����" ����?������$����0��=��)���$������^���\� ��8"��������������?" "�")���=� ������$�� "���;������\"�����������] >����8 ���8-�������)�����Arjil, Anda, Odunda, Uravel, Yenkikov, Qoroma, Orsep, Kis���)��?������(������\���")��] ���w��0���]�� ��$�)����(��������)������������ ����$� �)������� 0���0" ���\� ������$�������$��������� ��Zikila, Qurqeli, Sinibani, Sakuneti, Blorza, Kopadze, Orpola, Persa, Soxtevi, Georgi linda, Muqareti, �" ����������$��������=��)����$�������^���\(� ����(������������������� ��)�����0� ��������;� "����;(�����\�(������������] ������8 ��������������)��������� ��"���������]�"����� (�����Eenqikevi, ? ����] ����������)���������(�������$������)����] ����w���0���]�� ��$�)�������������)���Kikineti, Xriani, Triboni, Tskorza.

���%��� ���"{����������$"�'� ���" �����������\�)"0� ��^��� ���� ����� >���$����������� ���Sakraze,���� ��(���)��")�����(������������� (����W"� ����������-���������� �������^"��� ��^#��������8� ����?��� ��=�(��\� ������%����]������w������ 0����������= ���������)���Sixisiban, Katsaral, Qoderzi, Çeçla, Çela, Sairma, Kortuban, Opiet, Dersel, Kakvi, Kekvan, Zeduban, �� ������������" �������" ��w�����?� "���? �")���}���(���;> ����\�" ����(�� ���� ������ �0����" ��������� ���W" � ����������-��������=0����w ����] ����������$� )���"����$�������Kikibo, Parexa, Kiqin�����$"����( ����" '������������\)"0 ��^�� ��� ������ ������$������;���� ��$� �0������ ��(����)��"�������(�������������� (�����=���-Enteli, Kvemo-Enteli, ��� ���\����^����'������������� '����?�� ���=�(���$� ������%�����]�������w������ 0����Plate, Zarzma, Utxisubani, Tsxisibani, Katsarail, Qoderdzi, Çeçla, Çela, Sairme, Qorotubani, Opieti, Der eli, Qaqvi, Kexovani, Zedubani, Korotoxi, Quqinauri, Natinauri, Moxe, Qorquli, Karatubani, Lelovani, ;�� �����\��" ����(�� ���xareti, Kordze, Kiro, Ude, Arali, Zemotsxise, Kvetotsxise, Zazola, Mareli, ] �����������$� )��"�����$������������)���� ���

�����0� ���"{��"��(����� �������;������?��0�����-��]�� ��;�"����}����(��W"� ��]� ��Aspinza, Ota, Damala, Kelsuda,��� ��0��w�����(��w �������8������ 0������������� ������ ����Niala, Lebis, Aqara, T�0��#(������?��"��� ��������������0��$������������������(�������'����'����� �����]��� ����� ������������\���)�����������] �� ���)�������) ����Buzmaret, Tolerta, �( ������>�(��E�����^0 ����=����( 0����� �����"��(����� �������;��"�����0����� ��>��;�"����w�����(���]�� (� ���������0��]��������?���"����� �(�����w����(��w �������Djolda, Karzameti, Panaketi, Varneti, A ����������}�������� ��$0��(������������� ��������������0��$���-�������$����������(������������������� �����]��� ����� ��������������\�"�(�����

Page 128: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������] � ��?�)��������) �����^"0� �����$��� ����( ������>(��������^0 ��, Zeldoverzu, Vartaxana.

Axalk����� ���"{�]�����0����� ���)��� ���w� ������(�����)�������'��w" �(������-�����������]������0����� ���(���? ���w� �������(������)���������>��w" �(�����������?������

Boqdanovka rayonu: Saramo, Saqamo.

Bel������������������������)"������� �������������� ������� ���)� ������������� ���� ����8�- ���������������) 0����(�����������!"�"�"����� �

^� ��� � �%���� ������"����� ��)"��������������������#0���[�� ����%#��� �����r.

������� ���� ��)8������������ ��?������ ������� ��)�����[8�[��[����[��[��[�(������������ �����t� ��)���������[��[��[�� 0�[��[)��[��[�![��[-[��[� [��[���[��[8�[�(���������������� ����� ����� ��������� �������0�"�"�������������� �� ������ ��"�" �

Semantik c�!������������ ������������������ ������� ������)�����(������� ����) ���� ���0�����c�!���� ��������'����������� �������!������"�" ��������� ������������8�!������������������"���� ������) ���� ��������� ���������������8�!���� �( �� �

T�����%#��� � �����)"�������� ���������������������)� �!��������� �����%� �!������������ �)-fars m�������� �

Leksik-semantik c�!������������� ���%����������! �������� 0"������������0�0������%#0������������������� ������)-������������������� ��������� ��������������#0����%#��� � ��$�����(��������������familiyalar f� ����� ��� ��������� ��%� 8���#0)���(��0������� �����%�8�����[�� �����"��" ��$�����olmayan familiyalar regional t�[�� �� �� n���8����� ��^����������� ���������������(�����-kökü il��)-���deyil, burada yad dill� ����������� � �����[�� �������0�� �

L��)�� ������� � �����'��������)��}��)�� ����� 8������)�!�������)��*� ������#0�� ��� �������������������������-"����������(�����%# ������� ���������"������������������8��)���� �

\���� ���������������)� ��� ���)�)�� �(������� ���[�� �%#��� ����� {�,����(����������� ��),�������amill� �

Toponiml� �)"����������-���(�������������������������� ��������� ��� ���������-���������� ����� ��)�����0��� �� 0�������������8�!������������� �������)� �'���!�� ����! ������������ ��+���%���-���%���-����%#��- &��%#�����������-�������-������-������������������� ������(����,�

Gürcü mill��'�l� ������������ ���� ��� �������������������)������%� 8������ �)�� ��$ �����!�����������)���������'���������� ��������������� ������!������(� ������

Page 129: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.11. SÖZÜN SEMANTIK STRUKTURU: &\�\�\�w��$�����]\�\}&�

Dild�������#0�� �#0�������(����[�� ���%# ��'����[���������������������(���������� �����) ���leksik-���������#0� "�� �������������� �

Çoxm�[�������������� ��� ��������������#0�� ���������'����[��������������� ��������� �����hiss��� ��������!��������� ��^"�� ����'� �����������������[��) ���������� ��������� �(����[��� �'���"�t��������� �

���;�����'����[�����-�{����~�( ����-�~��~��������-�~��-�0�~�����-0���)�'-���-0�~�(����

2. Sif�����'����[�����-�{����~�����(���-�����[�� ���~�������~^"������ ������� ��]�"��%#��������� ~�(����

3. Fe"lin çoxm�[�����-�{�'����~)�'���~�-�'����~�-" ��~�������~���~�- kaxmax /bir yerd���)���� ���#'���~�(�����

]����������������� ��� ��������������������� ��������� ���%� ��� ������� ���������8���������Az� )�8��������������������������������� ��

������� ��� ��������#0��������������[�� ���������������� ���������� ���-" ��0��%�������������� ����� ��w������{�'-�~8������[�����~�-'-�~(����0�����[�����/:

*'�����8"�����)�'-�������� �

�'�� ������ �����)���� ��%���� �~8#(!� �~�

E�0�'-��%��� ����)-���~*�0" �~

kurd /canavar/ - kurd /h��� �~{

Gez� ����'�����(������" ���

Çamli-���"��������!�����%�����~;�����!0���(~��

}�����" �����������~Xeyransa Mirz���(~�

$�-�~��%�8��)�0~�-���-�~)"-��� ����������[�����~{�$�-�� �"�����" ������� �"������0�~������#0~���0����)"-���� �����-��%# ����� �����������������:��

Page 130: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

\������������������ ��� ������������������������#0�� �������������� m����'����#�8������ ���������-semantik ������� ������0� ������0���� ��\�������� ������� ���������[����8������ ��������������0�bir hiss���������������[�����#0�� �� �

Bu dild������������������� �)���������������� ����0��%������� � ����[��'� � ����%��������� � ����-��������"���� �)"�8�!������� ��� ��������)��� {

q��-qüss�{���)� -��� �������������������������������

çiplax-�������{���������������' �"��

-���-��0���{�8��������!�)�0���-�������0����

Yer-yurd: Yerimizd����" �"�"0��)��� ��������" ������

Antonimlik. Antonim sözl� �0������[�� ���������� ��������� ��� �����������������������!������ �����!������������������ ���%��������" ��w������{�w�8)" ����"��%�8-%����0������-�������#���������Öl���#��i, qalan qaldi. Bu böyüklük m����������( �"������������#��"���*� �������)� ��"����������)��#��"���W ��0���)"-����)�0�)-��"������ �'��������

Page 131: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

3.12. FRAZEOLOJI VAHIDL&�

Nitqd��!0� ����ild������������� 0����>��(!���� ������� ������������������� ���������������� !���������söz birl������ ��������(���������)��������� ����0�������������(���

�������� ������������" ������� ������� ������ 0����>��(!���� ��*���-Avropa dill� ��d����� ����� ��)� ��� �� ����������� �������� ��� 0����>��(!���� ������������������������ ����- müst����ümumxalq türk dill� ������� ����-�)����-���#( �� �����#(8"�����"������ � ���"������!�sonralar is��������������8������������ bu dill� ���� 0����%������� ��)����������� ������������� �%���)�'������� ��&�)���������������� ������� ���������������������� �0������0����� �������)���!��� ��������"-"�������)" ����� ����8�!���� �������%������� �����)"���!���������� �� müst�������������������� ��� �� ����8�!���� ������������� �8����0��������������)�)����"��" ��W�"��)"������ ���!� �birind��#0�������"��� 0����>��(!���� ������ �������� ���������VQ-66; 53, s. 22].

������� ��� ����������������)����� ��*����hum türk dill� ������� ���!���������������� 0����%�0��� �)"�����������������0��%���� ��w��������#0�������"��� 0����%�0��� {

] ��"-�'��� ����{�]�(�����%� 8�������� @�� ��"-�'��� ����� �~;��!0����-��~�

Ömrü sökülmax: V�����!�� ��������#� ����öküldi // Gözümd������� ����)� � -bir� �~}�\- �0���~�

Yür�%����� �����{�W�"����!(��������������-�-d� ������ 0����%#�� ��� ����)���������� ����� �%����� ������ ���~�����%����~�

�0"��������"���{�\�0�'���"0"��������" �����0��^�0�� ��������������~;��!0����-��~�

Frazeologizml� ������� ������������������������� �� ���������"�" {

Atalar sözü /������#0�� �- deyirl� ~�(��������� ��{�������"��������������� ���� ��'��������������0��gülm�0��^�0�����)� �%�����- �(����

Adlarla: qara gün, sönm�0��� �����-�))��� �!���������� ������ ����8������� ������(����

? �%���)"�)��)���������������� ��� ���~;��!0����-��~�

Birikl� �� �����-dolax

�-�))����%#0��)"���~8������(~�

&�����%��� �#�� ��!����

Page 132: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Azmi oldi bu dar h����~;��!0����-��~�

T��8����%� �� ������ ���������(� ��������" "-�%# ����� �)����������������� �~�����%����~�

���� ���� �)�0����� ������)��� �

D� ����8�������������0�)��� �~}�\- �0���~�

���������������)#���

Qaynar dünya b�����#����

Fe

Yür��������)��� ��{����!�����)���" ���"���W� ��������)��� ���"��~;��!0����-��~�

D� ����������{�!�����'����������� ���"����� ���������������!�~;��!0����-��~�

\�!� ��'���{�������)�0����!� ������)-������^"���!� ��'��������������+}�\- �0���,�

�� ��������{��� �������"��"�� �������"(������� ��� ����!�� �������������~E��!��~�

W���(" ��{�^�0������(" �-�~��������- Az� )�8����������-�;���~�0���)������#(���-��������~E��!��~�

;���0 �'�����{�]�� ����(����� ���������0 ����'����� ���� �~�����%����~�

Göz����%���{�������"-��������)#���������������# �������w������%�������%#0������%�����~;��!0����-��~�(����

IV F�� ���������6�

Page 133: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

IV F�S�LMORFOLOG�YA

7 � �^����������_���:�::�:

Dil sistemind���#z iki s�(�������#� ����� {�w�����-semantik v���� "��" -qrammatik s�(������ ����\#0����� ����>��" "�"�"�����8����(����������������� ��^" ���#0���" "�"������� ����� ����>��� ���� ����0� ������'� ��� �

������� ��� ��������������#0����� ����>��" "�"�"�"�������%#��� �8��� ��#0�!�����������(��özün�����"��"-"�"���!��0�����)��������� ��$�����%#��� � ������� ����>��" "�"�8�����������0������������������ �������'��� ���)� ( �������������%� ��� ������� ��������"-"������'��( �������-������etm������)"�)��������8����(�������)��� ��^� ( �����������'��� �)"�� �� {�'���8��������"��(����

������� ��� �������������'���0���'�������'�����(�0����8�������'���������� ��w������{

^�0�"����"��"' ��"��!(��

�(8��(" �"����� ����� ��"(dan /Folklor nümun���~�

Müasir Az� )�8�����������# ��( �������������-��������'���������������������0�)� ( ������� �~�"�~�

N����"��( ��������"��( ���%� ��

S��� )� �"��)�0��(� ��0���0�� ��~�� ��~�

V������0�"��)#������ ��� �)������~;����;� ���(/.

Page 134: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-�"�������'�����!"��"��� ����� ������(����"� �#%����!"��"���[���������������������� �������g��� � {���"���))�"���)8��"��(����

-�"�������'����-�%��������'��������"������������ �������� � {�)8��"��~)8�%��~��� ���"��~� ��%��~�(����

-l"�~~�"�������'������ ���"� ���������������������������!�-v�0��������� �(������)���� ��������� �������%��� � {�$-�������������0���"����)� �%#��( ��W0�"�������!�(�0� -v���������)������ �~[�!�Abbasin���"��[��-������~�

L��8�� �"�������) abari /S.Bayraqdarova/ v����

-'�������'���{�)'��~��~����'�����'���� ��'��(����

Az� )�8������������������ �����~=��%�����^����\���~�)"������'����)"�(������%� ���������( ���� ��t��������"�" ���:����������V�����������

--8������'���{��"�-8�~��8��~������-'�~����~�(����

-'"�������'���{���'"��~]�����������������%�����" ��������0�������0�����'"�� ���� '�����boynuma/.

-8"�������'���{�)��8"����0��8"��(����

-8��������'���{�����8�����)�8�����8���(����

-ç�������'���{����'�, çömç��(����

-�8������'���{��"��8��)0��8��[^0��8[��#0����[���)�-D����?� "�[���� ���%��� ��{�����&���-yüzün yumadan toquz bazlamac il���)� ���(������-" ��%�(�0�� ���C���������

Az� )�8����������������#( �� �����)"������'������)"��8��)�0��ac, dökm�8���"��8�������8������xör����� ����0���������� �

-�"��~�"�~������'����)"��!��������������������������� �������������%#��� �8������������'�������� ��^"�������!������������%� ��� ������� �������� ����� � ��w������{�]��"��~��� ~�!#��� -hön�� �-�����$( �"-��~�( � �~�'#��� ��!���������0¢�����"��~��� ~���-f� ����� ���(����

^� ( ������-��������'���{�? ��-)"0����-� �!�����%�����~;�����!0���(~�

-���������'������������������������������������������ {

Toromannil� �' ���-�)0 ������ �~�-��� ��~

Söz kökl� �����[�[-l�����!�������0���������'������������0!� ��� {�����~�� �������������� ~�����~� �gününd������'�����"��~�(����

Bu hadis�����[�����"�������� ������� ����[�[-��������������!��%��"�"�"����0"������%��� �)�'�� � �

B�[0���#0��#��� ��������������������%�%����������!������"�" ��w������{�������������#��� ����� ��^"��#0������ ������������-�������������"��" {����- tüü - tüy - tüq -������������� ��� �������������)"��#0�[���[��� �������������!����������������� �~$"�"�������������( ��~�

����������������������� �� ���#0��� ��������������� �� �(� ����������������8�������� ��}����)"��!���������������������0��������0�������"-"������������� �� �!������������������ {�)�����������qalsa /m��8������8�~�

-�"8������'���{��-�"8������"8{

Page 135: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�����#0����)������

�������� �������)�������

Mövlan sizi çift saxlasin,

�-�%�(�%���)�%��-�"8�

/Q� �)���)"�(����������~

-�������'���{�����)��" ���)"-����)�0������("�����(" ���'��� �����0����� �����( ��(��s.

-��������'���{��������

-��������'���{�����~�������- toy gününü b����������~�

--"�������'���{�)" -"���(" -"���

;) �-���"8��)" -"��

Üç yigit b����(" -"��~���~

-g��������'���{���0%���~��0%�8~����%���

-g��8������'�si: yüzg��8�~�0���~�

-'�������'���{�)" '��~���������~

-������'���{�'�`�~\����'��������)���� �- ������#0~�

-�������'���{���" ��~��" ������� �~��;�������� ��0� )�8���������� ����������-��������'�������aq -��������� �(�� ���#(8"�dur, "oturqax" sözü is��������0���[��[������������������� �

��������������'��� ������ ���#0����� ��)�����'�-�� �!������"�" ��w������{��#'���8��"��-köçkünlük m�[�����{�������)�0������������#'���'��"���0������� �~;�\����~��W�-�����-�������m�[�����{�W�-�����(���% ������������� ���������� ���~E��!��~�

-����������'����)��� �������������"�������������� ��)"�"���)�����[)"�)#�������!#�����[�birl������������[)#���[��#0������� ��)�������������� �

-��"�������'����[�-�"��!(��[����� birl����������)� ��8���� ���������0"��"0��� �������������� �

�-�"��!(���� �"

�-� �)������� �%�����~8������(~

������� ��� �������������������������")�����������'�������[��[�!��������#0��� ����

Mill�����'��"����� ���

D� �����)������������~Yitgin Qomoroli/

c�) ������'�����(�������)"����"�������� ���%��������" �

Page 136: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

4.2. NITQ HISS&}&��

Sözün morfoloji strukturu nitq hiss��� ������� "����������� ��� ��� ��\#0���!����������� �����)�etm�������������������"������(� rolu, ����(��� ���'�����"�������� ��(�����)"� "�����������#� ����� �

Page 137: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

7 ` � ����

Güclü yad t�[�� �� ��!���������������)��� ��������� ��� �������������������� �>����xüsusiyy���� �� "�")���������� �

Müxt������ ������� ����� ����)���� ������'��������� ���-������#(�� ���� ���� {

���������� ����)���� ��������� �����"����� ���)"��#(���������(�������� ���������� �(�����)�� ��el�8������������� �������� ��������� ��� ���n dilind������������������� �����-���������� "����� ���� {

,�������� ������) ������������� {��))����)�"���^��� ����������" ������ ��;����������)��;�����Osman, F�0����*�����(����

������� ��� ��������������� ����)�������� ����'�������nir: L�����!��w� ������" �"�����&�� ����Bekzad���$�!� �� 0�����)�����!0���(����

),�?������ ������) ������������� {����������"���^�������?�(! ��?�������������;�������)� ������ �(sad�,��W0�����!�������� ����� #0#���w!���� ����������Qülbahar, Qüld������^-����(mür����),�

v) Familiya bildir��������� �-ov, -yev, -��(������'��� ��������0��� {������(���)���(��}�����(�������(��Binaliyeva, Heydarova v����

������� ��� �������������%� 8���0��������� ����)���� ��������� ����� ���g��� ����^"������� ���h������ 0��� ���� ��������� ���������� �� {�^� ��0��������0���?����(����~%� 8�~������"������Mustafina /qazax/.

q) L��)�� �����) ����������"��������� �������-������)-����� �������� ��� ��)� �- birin�����)�� l��daha çox müraci������ �� ��[^� -birin��'���(�������������!0�)���������� �(�����)�� ����� 8����etm��� �����[�������������%�%�����((� �� ������������ ����� "�-��#�����������-�������-��� [�~:������C�~��������� ��� �� ���������������as l��)�� �)"�� �� {��� ��~���)��~��^�'-s����~���)�����~��Verasiya /avara, s����~��?)"� "��~����)�����(-~�������~8%#0~��*�� ��~��)�8� ~��?"�"0�)#8���~���)���'��-��~����")��~)�8)��~������~�����~����'���~��-�-���������~����)"� "��~��(-~��\� �����/g�0����~��\������~8%#0�� ��"�"~��\�������� %����~%�0�������~��&% ��~��("��0���~��E�8 �(��/d�8����0�!���#���~�����0� �~��)"�~����)���~�-� ~��w�" ��~���!����~��������~0���~��$0����\� ��������'�)�����~"0"����~��-0� �+��!��,��= ����+?�" ,��?����+]���,��?" ��+8����,�����)���+�����,��$�����(X����,������+w�8��,��=�)���+w�!���,��=�!���~=�!�����~������~��!����� ��$����~$�(���~������/F�����~�(����

d) N������� ������) ������������� ������������������������� ���������� ��������"�" �������türkl� ������������� �����-�#�������-s������� ������������ �����8�������������'��� ��$������!� �birind��)� ���'��������������������"�" ��������� ��� �������������- gil v��- lar, - l� ������'��� ������

Page 138: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������%���������� �'���"����������� {�^�8�%�����)�%����^�" %����^��%����$� �%����?�8%����Çolakgil, Mehrigil, Qoryagil, Çobangil v����

-�E��������'������ ����)�������� �������"�" {�\��� ����%����\ 8�-"�� �%����\���-%����Qayad���%����8��-"�����%�������rd���%����$����-"�� �%����W(��-"�� �%����8���-"�� �%���(����

- lar, - l� ������'����������� �{�^� �� ���)�" 0�� ��$����� ���� ��� ��}�� ��*����%���� ��?� ��� ��^� � � ��E������ �(����

:�� �"���������� ������) ������������� ��^���������� ��!"��"�)���� ����� ����� �����) ���� {����~)#���� ��~��������))������� "��~��(�~���#)� ��~����8�~���#�����~�#��8�~��%# ���~)���0~��)��~)#����)8�~����>�~� ~��� ��~ (�~�(���������0�������(� �����))��0���)���(� ����~������#0~��� ��yüzli adamnan, adam yüzli karid�����!�0��~������#0~��W��%��� ����(�����������~�� ��~�(����

���*��(���� ����)���� ��������� ��^���������� �0����>���� ����� �����) ���� {��( �������-����(�����-�����(������""0���"0��(�����E�0� �� içind��(������" ���~;�����!0���(~��^�0��� ��� �"�������~!� ����~���(��������������������~������#0~�������������� ������%������" �~������#0~������� �������%�)-���~�����söz/ v����

���^������� ����)���� ��������� {��� �0�~%���~��>�"�0�~�0~��"���~� �~���� ��'�~����~��' ���~'"-"��" ~��qül, l������ �'�'������������(�����^-�)������� �0�� ����'������(�(� �0� �~���~���� ��8�����(��)��� ���� �~�� ��~��E�0����������(��� ���#� "�" ����������� "8���!�����%�����~;�����!0���(~�(����

5. B������0(�� ������� ������) ������������� {���0�� ���������)��"���)�-0������)����� ������'�(��s.

V��8���0����� ����� ������) ������������� {�0��"���'� -���������"���� ����������(����

���������(�0����(����������)-��������� {�weyxanaçi /Meyxaniçid����!����������� ���� �����%#��� ���~������#0~��0" �'�)���~=� "��( ������0" �'�)������~������#0~���(8��~�(8��(" �"����� ����� ��"(���~�� ��~�

8. Toponimik vahidl� �����) ������������� {�� ����\���)����)��")���}����������t, Pulate, =���)���8�������%����=�(�(����

9. Müc� ������!"�� ����� ����)���� ��������� {�!�����~���!�����" �-��("�������� �����������sel-sel /cabir Xalidov/, H�� ���~!�� ���'������������%# ����~8)� ������(~��� )���~?� )���� ����������yoxmi, t��������~;����;� ���(~�(����

;�����" "�"�8��#(�� �����%� ��� ������� ��������"-"�������������� ��� ����������������������" "�"�8��'��#(��( �� {�~����������� ��)~���0������������ ��(~��� ����)������� �

Sad�������� ��������� ��� ����������������������� ���'��"����!�8���� {�����������������(�����#%����������v�����;��!�8������������� ����)"�������'���"����������� {�)����� "�����>������ ����������������������t� ���(����

 '!�8������������� ������[��) ���������������(!���� ��� ibar���� {�?��0�����?���������� #0#���^-������������(����

El������������ �( �� �����)"�� ���%� ��� ������� ������������������������������ ������� {����~�� ��~���- �~�����~���� ���~�����~���0"��~ -����~��������~�� ����~����%��~)8��v�� ���"�-�~��%�0�~���0~�������~ ��� (�� �� ��������!"��"������)���� �~�����~�����������~�(����

Bu sad�������� ��������� �������)����� ������ ���%��������" ���������C�������

Düz������������ ��������� ��� �������������)� ��� �������üz�����������'��� ����� ������� ����� ����� ��( �� ���������!�"�� ���)������������ ������8�!���� �������!��������� �

Page 139: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� �����������������������0�����������'��� ���!�"�� �(���� ��- m�!�"�� �������� ���� ��M�!�"�� ������'��� ��ig� ��� ������� ��������������������0��������!�"�� ������'��� ����( ���� ����b�[0������� ���-���#0�����[�����%# ���� ���� �

������� ��� ��������������������0�����������'��� ���(����[��� �� �� ��� �

1. Adlardan isim düz�����������'��� �

-'�������'�����^"������'��������� ��� ����������������'����������������'��� ����� ��^"������'��!�����������)� ( ����������� �(������������������-������������������(�������[�����#0�� ���0���� ��

Nümun��� {�^��'�� �-����� �!�8"�������� ��E���!��0��� kl� ��������� �~w�������~��Meyxanaçid����!����������� ���� �����%#��� ���~������#0~��W��'�����"� "-������������" �~������#0~��Xalam �('���� �~�������~��&('��-düz�������������������� ���0����)����� ����� ���%����� ��VV�����133]. Türk dill� ��������������#0��0����8�������'��� ��������-'���-çi Orxon - Yenisey abid��� �����������������"��" ��w��� ��0� )�8����� ����"(������ ���"������ -�0������ �������� ����� ��)����� ���)"������'�����������������( ������ ���%����� �

-'�������'����(asit�������0� )�8�����������������(����(��� �����)� ��� �������#0�� �� ������ ��w"-�� "�"���(��� ��������������-'���)��'���)# �'��~��'�~����-'��~����'���'����'�~����-'����)'���bec� ��'���'��'���)-)�'���#0�� ��)"��)������� ���������Q, 76].

-'�������'�������������� ��� ���������������������!����������!������"��" ��;�������!� ��������#�8���( �����������)-������)��� ��W�[���-�'�������'�������%���8�����)"������������( ���� �0�8-��güman edilir. Müasir türk dill� �����)"������'���!�%�������������� �

-lux //-�"�������'�����w��� ��� ������� �������!�"�� ������'��� ����� ��&��� ����# ��( �������������)"������'��������� ��� ��������������� ����%�����������( ����������� ��*�)"����0� )�8����������dialektl� ��d��)"������'��������( ������ ���%����� ��

������� ��� �������������-lux//-�"�������'������ � �� �� ����������������������������������!�-v�0��������� �(���������������������� �������%��� � {����"��������"���"��"�����-"��"������"���0�ux, çoxlux, samannux, dirgannux, � %���"��(����

-�"�������'�����!"��"�)���� ����#0�� ����(����"� �#%����!"��"���[���������������������� ��������%��� � {�)8��"��� ���"�����"���))�"��(����

Nümun��� {

Diyer ki, oninan biz bacilux oldux; Onun�����"�������~�������������~�

Qohumluq bildir����#0�� �� �� �����"�������'����)�[0���-%��������'��������"������������ �������� � ��M������{����"��~��%��~������"��~���%��~��)8��"��~)8�%��~�(����

Nümun��� {

����)8��"��~)8��%��~�%�����������¤ Analux /anagil/ nera getdi?

-li -��������'�����^"������'��(���������������� ��� ������������������������[���������� �������%��� {��#����/k�����~���#(�����"��������� ��������!� ���~���� ��~������~%������%��������'���%�������~(����

-8�������'������������ ��� �������������)� ( ������� ��^�0���������0�����-'�������'��������"����������yerin������ � ��^����)� ����"����������%� ��� ������� ����� ���%���������" �����"���� �����������{

M�!������&���������)� �(����)� �'���%��8���������� �(���0�8�� �������" ��� ���C������������:���Zorbacidir bizim siçan [27, s. 136].

Page 140: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-��������'������������ ��� �������������)"������'����������"�"���[�����������������������0���������" {�[��-��[{����������%#0����������� ������)� �����[��-��[����"��" ��- Yazda bir ne���������������� ��������)�)� ����-��-�[�����'�� ��� [��[��-��[�(����'�-��'��� ��8��%��"�"� ����-oba ������� ����:������������"���{

Dutnax yerim yox ki,

����������~~E#0���������� ����)� � -bir� �+}�\- �0���,

-��������'���{�������������������(�����^"������'������������� ��� ��������������� ���0�"�"�"������ed��������� ��� ���� {�w�-qara yaylaxda uzun-uzadi m������� ��������������:���$( � �������g����� � ������������:��

-��������'��������������� �������� ��� �������������-��������'���������������������"�" {

] ��������������������������� �������������:���^� � ����� �0"��"0"��������'������"�������!��[70, XI.1992].

-'������'������������ ��� �������������)"������'����������(������)���� �����0������������ �������%��� ��M������{

Ah, x�����������¢��� )������" �����~�)'�~�������#0~��^"������(���)"������'��������� ��� �����dilnd��[����'[��[������'�[������� ���������0���� ��w��� ��0� )�8����������)"������'�����-caq, -c���( ������������� ����������Q��

Dialektl� ���0���-çax /-�'�~������'��� �������������(��� ����#0�� ��������'��~)�'���0�������� ������ �~����'��~��" 8-���)� ��� ���-���~��� ��'��~�0� �����( "0�)� �����-8������� �������nc���~������ ����0��� ��w���� {�-�?��'��)-������ �������'����������"����������~$~��-W�'-���- � ��!����������� �������� ����~\�~�-�?�0� �� ��'���������������� �~w�~���:����������

^"������'��~-çax/ Quba dialektind��(��\���� ���"���(��� ind��-'-���������������� ��V������������*����������'����'����� ���������� �#0)����������{�����'���[��(-[���0)�%������������� ��� ���dilind�{�����'��������������������� �����CV�����������[W�����8��[��#0��������"�����[-c��[������'����müasir qaqauz dilind��[�'[��� ������� {�����8�~������� ��� ������������~�- sallanqoç /müasir qaqauz dilind�~��������'�~������� ��� ������������~�- yell���'�~���� �"0�����������CV����������

--'������'�����^"������'������������� ��� ����������d��[����-8[�~)���~��[�"�-8[�~��8��~��#0�� ��������g��� ������� �

-çuk -�����'���{���'"��

]������������������%�����" ������

�0�������0�����'"��� ���� '�����)���"���:�������VQ���E# �������������[-'"�[������'���������türkl� ���������������çiltm����[���������� ���0���� ��w��� ��0� )�8����������)"������'�����(�0��������-8�������'������ �������� � {��(8����%#08���

-8���������'���{�����8�����)�8�����8���(����

^"������'������������� ��� ��������������0�0�������[���������� �������%���r:

Müasir Az� )�8����������8��������'��������"����������-8�-0������'������ �������� � {��08�-�0���8�-�0��evciy�0�(����

-cuq, -8"�������'�������{�)��8"���0��8"�(����

Page 141: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

[^��[��#0��[)��"�[��#0������������� ����� ��������� ��� �������������!������� ���������������������� ��[^��[��#0���� �� ����[8"[������'��������0� %� ������ �����������%������� ����)��8"-"�� �-q�!(���� ��%�����" ��)� ����"����"���������%�0�� � ���"�����)��"�"�"��'� ���� ���:�������C��

;�8��)��8"�)���"���

^� ��-���������unda [27, s. 131].

"Orxon-Yenisey" abid��� �����)"��#0���[)�8"[��� ����� ���%��� ����E# ��� ���#0����������� ����[)�[����"������ �����������)-����� ������� ��������������( ���� �������%������� ��)�-bon-mun-boyun /bocux, boncux, muncux, boyuncux/

[?�0��8"�[�-�)��������� ��������� ��� ��0�-���0��8"������ �� �

E# ��� ���� ���������� ��[�0������[�������������������)"�)���������������)-���� ��[?�0��8"�[�~0�-�~�bu x������������ ����� ��W�����- ������0��8"-"�����)��-����"��suyuna qoyurlar.

-'"�������'����������� ���(��������� ����� �� ���)��� {

������-���w"�8"��

Qoli-)"�����8"���:��������:��

-ç�������'�����[] ����W������[�)����� ����������#0���� ���%��� ���������"�����~'#�'������~����:������V���"K��[��#0���������rk sözl� ������� ��['#�'�[���[������� ��������� ��� ��)"��#0��[���[�������������"k��'�[���������������� �� ��w������{�W-���������'�����)!������0�~������#0~�

-�������'���{���-" ���������� ��� �������������!0� ������������)"��#0��[���)�-D����Qorqud" ����� ���������������� ���%��� ������8�)" ���#0������"��[�[�����������[�[������ �� ������� {�E����������������� ������� ������8��� ������" "��" ������-yüzün yumadan toquz bazlamac il���)� ���(������-" ��%�(�0�� �������8���-basa yey� �������)#% ����" ����C���������

������� ��� ������������{

W�-" ���'�����)����0�

Bu b����0�)�0�������0�

^"�� ������0� �

Davulsuz � ��%����0�~���~�

Bu fakt göst� � ������������ ��� ����������������0��0� )�8�������������� �(�0�������������yil, "D����Qorqud" dili il���������������������� ����� ������ ������?" )��("��%#��� �����������[����0�"D����?� "�["���������� �����������!�'��������� ��*�'�������[�����?� "�["����� ����)"������m�!(�������� "���0���� ��������-V.1992].

-�8������'���{�^"������'������������'��� ����� ��0���!�"�� �� ��������� ��� ������������������#0������!��������� {��"��8��)0��8{�]��(���0��"��8����0�~������#0~��- El bir bozlamaynan bazlamlanur ���)�0�)� �� ��)0������)0�����0�"�"�? [27, s. 131].

M�!�"�"��(�������������������8����������)���� ���)"������'��[)0��8[��#0������� ��)�����[���)�-D����?� "�[������ ���������������������������� {�����-yüzün yumadan toquz bazlamac il���)� �%�(������-" ��%�(�0�� ���C���������

Az� )�8n dilinin q������#( �� �����)"������'�������#���8��)"��8��)�0��8��"�8���"��8�������8�v������"��� ����� ����� ����0���������� �

Page 142: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� �������������[�8[������'����������������� ��������[�8[�[��8�[������'��������������� {

*�'���������8����

^"� 0��" �%#�� ������

K� �����������������

?���� �8������%#����~����w� ��0~

^"������'������������%�����[�#���8�[��#0����������������� ���

H.Mirz�0���-mac���-m�8�������'��������8�[�� )������[���������������"-"�"�%#��� � �(���-����nümün����(� � {�^� �%�8��!�� �����)����-8�(�������8���#��)����!� ����������"� ��QQ�����V���

-����-���������'���{�^"������'��(������������������ ��� �����������������������!���� ��������(������m� ���������)-�����0������������ ��� �������� � M������{-�8���� ������� ��%����� ���¤�~[�!�Abbasin���"��[��-������~������� ���(����������� ����)��)�������������� �����������-�� �������)��������������� ��������-V.1992].

-���������'����������� ��� �������������-��8���-�"8���� �� �������������� {�E������(��%� ���������� ���� ���[\-��8��- solduci türküsü" deyilir:

-�"'������'���{�8�8"�������"'��"'��� ���~��������������~��[\����"'[��#0��[������8��[�������� ��[�"'[������'����������0����������� ���0� )�8����������w"-�� "�"��iv��� ������!��'������� �����dilind�����������������" ��

-�������'���{�^"������'������������� ��� ����������������������)-��������� �������%��� ������� {�������atdil� �)����~�-��� ��~��*� �'-� �����(����)"������ �������'��������������)������~� ���� �������)��" �~�(� ��� ��:�����VC�����-������#0�� ����)"��)������� {�)"-����)0�����("�����(" ���'��� �����0����� ����( ��(����

-��������'���{����`���+������,�

-��������'���{��`��{�������������� �8�������� �����)� ������-��������0��(��������%������b������������~�����-~�(�������� )���� ������������- "k������������[�%��� ��:������VC��

-�%������'���{�^���%����(���!������"-�(��%#0����#��������%# ���"(������'�������!���)"�" �~���deyiml� �~�

--"�������'���{�;) �-���"8��)" -"��

Üç yigit b����(" -"��~���~�

-��������'���{�^� ����������#%���(����������#%�������8()�(� �������#%������������������ ����~���deyiml� �~�

-8������'���{�������0������8�(���)�������� �����)�[0��� �����[Q��� �[��������)� � �����������" �[48, 03.VII.1992].

-%��������'���{�^"������'������������� ��� ������������������)���� ��������� ��� ���� {�������W��%���������~W��%���?��� ���~�

-��������'���{�?�8��� �)� -bir köçdi dünyadan

N�����0�����))��0������~E��!��~�

W0���� ������� ��� ���� �

Page 143: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Kus���� �) ��" �����-)� ���� �~;��!0���(~�

-g��������'���{��0%���~��0%�8~����%����[;�%��[��#0���������������������0� )�8������������� ���%��� ���

-acax, -�8�������'���{�'��8�����8��(����

-�������'���{��"����^u söz türkm����������������������������� �

-����������'���{���%������������{�$( � ������%��� ��� ��^"������'����^����������������� ���%��� ��{���������)�'������VV�������Q��

-��������'���{��%����"�����$���¢

-��������'���{�������)�'���(����

-g��������'���{�� %���

-g��8������'���{�8�8"����0%��8�~�0���~�#� ����� ���

-� ������'���{�%��� �

-c����-�������'���{���8�������'���(����

-� ������'���{��-����( ��%��� ����0���� ���8���~������#0~�

-� ������'���{������������������ �" ������{����� �� vardur /mani/.

-"�������'���{�^���"�"�)" "������"��

El-%����� ��������~���~

-�"0������'���{��"(��"0��"� "��(" "��0��:��������C���*�w� 0�0����0� ������ ������������������)"��#0������'���������! ������������ ��w�0�"���[��) ������������� �������� ��)���� � ���0� )�8����������çox az m�!�"�� ����"��" ��� ������ ����0�������!��������"���[$�)�)���[�������� �����������cuvalduz sözü özünü göst� � ��QQ���������

-���������'������������ ��� �������������)"������'����������� ���������� ��W� -ölk�����)���� ���düz������������ ��������%��� ����� {

���'�� ���������

E���'�� �E� 8�������

E#(����)� � �"0�����

Yüz bin iki bostandan /mani/.

-")�������'������������ ��� ���������0������)"������'����%� 8��� ���������������� ��^"������'������d��yer m�0�"��"�����������(!���� ��� ���� ��w���{

Qortubanda R�������8-� ���� ��� ��

Zudubanda ziyan verir oyana

~����w������\�����~�

-� ������'���{����� ����)#���� �

Page 144: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-������'���{�\����'�`�������)���� �~������#0~�

-'�������'���{�^" `'��- Ax���-�����������)#�%��� ������� ������'��� �����������������������������al���� ������� ��:������Q���

-�������'���{���" �{�������� ��� �����������#( ���(����������������� �������(�(����� �����)� �����oturqax mind� �� ��[]�" �[��#0�������)�r çox türk dill� �����[��[������������������� �

-��������'���{���0��{�������� ��� ������������)���(����-�����)� �������0`���� �

-��8�������'���{�����8�{�������� ��� ���������%��������� �����)� ������8��� ��:������V���

-��8�������'������[l kökl� ���� �� ���)���0�����������������%��� � ��w������{�\"�����8���$� ��������%�������-8�����8���"��"��"������ ��� ��:������:��

-%�������'���{��0� )�8�������������"-"�������������� ��� ����������������)"������'���� �-m�!�"�� �� ��������ürkl� �������������)"������'��������0������� %���#0��������������������\� %�-�� ��-���)� ��#(��� ��:������Q����&����� '�0���[���)�-D����?� "�[������ ��������������)�!��ed� �����0� �����)"������'���8�)� ���'����[������������0��������'������������� {����))����küy�%����������������(%�������V���������

������� ��� ����������������"��������� �������� ��� �� ����%�������������� ��^"��� �� ��-����������'��� �(�����������0��� {

-����-��������'�������{�^"�"���'����#0���)� ��8��!�������~iki v�����'����~�������� �(����"���0� ����!����������'�� �� ��� {�;) !��-;)������� -�������������-������(�����^"��� �� ��0� )�8���� ���������sistemind����� ���%����� �

-��������'���{�;���-Hiday��������-X���8���\)��-S�) �����$����-Telman v����

-� ������'�������{�E�)� �- K�)� ������� �- Fikriyy��(����

-��������'�������{�\� ���- Sureyya, Mizik - Mizayya, Nizik-Nizami v����

-�������'�������{�\)��- S�) ��������)��- Kibriyya v����

B�[0��!�� ���#0�����������!�8���������� �(��!�'�)� ������'i ��(�������� ��w���{�����- Fatim��������-X���8��(����

Mür����)������� ��w� ����)������� ��������(!������������(���!� ����#���� ������)� ������������ibar���� ��w� ����)������� ����� ���� �� �����)������ ���(��� �)"��(������#(8"��" �

������� kl� ��������������� ����)������� ���������!������ ������������%������� �������(���������������hiss��� ��)� ����)����"���������� �������%��� � ��w������{

;����`��������������^"�� �������-sintaktik v������ ����>����"���������%��� ��^���������� ������)itki, v�0����(������� ��)���� � {�&������~�����`�~��)���0���~)����`��0��~��E���!����~E��`&!���~��� ���� �~� �`��� ~�(����

Sif���`��������������^������ ����)������� ���)� ��8���� ���������������8���� �����������������) �����" {�� -8�~� `-8~��� ����~� `���~��-����~-`���~��� ����~� `���~��^"�� ���������� ��� �����-���� ��� ���� �������� ���������-� �%���� ���0����!���� �������!��������� ������� ������0�-t�0�������)������8�8"�� ���0���( ���C���������:��������"�"���"(���- Budur sufra duasi [27, s. 120] v����

������� ��� �������������[������`�����[������������� ���� �)�[0����� �� ���������� ����[�����`������[�modelin��'�( ��� {�[)�0����~-����~�[���)�0[�

Page 145: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Say + isim modeli: Bel���� ����)��siml� ���)� ��8���� ������������8���� ������������������0��� {�&%� ������0��������"�� �� ���������[ "0���������������0���0����"�� ��� �� �����������[ "0������" �[44, IV-�����:���8�8"�� �)���������������� �� �

B�[0���� ����)������� ���������iml� �������[��(��" "�"�"�%#��� ��� ��w������{�^��(-bedduva demaxdur. V�����0��� ���#0��� �������#0���)� ������������� ������ {�(����`0��������" ��0�����0-"�� �������" ���C���������:��

Mür����)��#0�� ���)#����)� �!���������8�- ����� ������� edir.

a/ K����(�� ������ ������) ��������� ����)������� {����%����& ��!���] '����8��"��\ ��0���W���%#���$"�8"( ��$� ��)���0�� �����������������(����

b/ Dig� �����������(!���� �����) ��������� ����)������� {�W�������~�-���~��\� ��)�i /t������~��? �"�~�������~��E�%��� �����~)"����~��\���"�~� ����~������"�~'����~�(����

������� ��� ���������������%� ��!��� ���)-����� ����)������� ������������ {

a/ M���������������������� ����� ������) ��������� ����)������� : ����%����)���������� )�����)��) ���)�0)������ '��������8�����")# �%��(����

)~�^-'�����)-��������������� ����)������� {����� �)������� 0�����0� ��)- � ��-� �!�~���növl� �~�(����

(~�]���� ������) ��������� ����)������� {��"0��"�-���'� �'"���0�-����-"����'� ��'���(����

~�^������� ������) ��������� ����)������� {��� -m��������%��)�'��?�)�'��� ��"�)�'����� ��)�'��E� �0��)�'����� ������)�'����?0���)�'�(����

�~�]�"���� ������) ��������� �kk�)������� {��� ��#%����)������'����-8��%�0����"'�����%���#����v����

������� ��� ����������������� ����)������� ���)� �!�����������#0�� �����) ���� ��?�����������0���� �ki, dig� ��� ������� ���������������������� ��� �����������������#0�� ��!�'����������� ��w���{���-kajak, örti-�#������""�-zurna, ana-baba, kari-koca, koni-�������0����-öskürük, mor-������

������� ��� �����������������#0�� �����) ��������� ����)������� ���� ����"����������0����)��� {

G��������� ��-ana,

G��������� �))-baba

G��������� �)8�-baci

G��������� � ��- ����:����������

w ���-" ��8�!���� ����)� �����)"����������� ������� ����)�" "�"���������� {�� �������'������ -����� �0����� �����)#% �������'��(����

Mür����)������� ���)� �!�����i mür���)������ � ����) ���� ��������� ��� ���������������������mür����)������ � ��������� "��(��� �)-fars m�������� ��w���{������0�������0��0���0��(������������������� (�0�����(���������~w$\~��0����~=�?\~����)����)���~)-su, das-��~��0 ����(����

?����#0�� �����) ��������� ����)������� �������������� �������������� �����) ���� ��w���{�$("��-çuçullar s��-s����(� ���������-qara uzun-uzadi m������� ����[w��[��#0�����������)0����� �)��-��0 �%#�� ��-�����"�"������ �������I.1992].

Page 146: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

;��������� ��� ���������� ��� �������������������������"��)� �'��� ���������� ��� �( �� �����bunlar sözl� � ������������������� �� ��������)�)���" �� �"�����8����������-���'���)"�kateqoriyalar t��8��������������������%� ��itq hiss��� ����������������� �

Türk dilind������������ ��� �����)�!������������'�� �������������� ���� �� ������������(��� �����)����������������Q��#(-cins, k�������������")������������������(���� �-mü�������������8�����!������ ��� ��������"-"�"�%#��� � ��������������

������� ��� ��������������-�������"��� ���������� ��� ��#(8"��" {�����")���������� ������������������� ��������)� �������� ������!������ �����

M���")���������� ������������� ��� ������������������ m���")���������� ������� ����>����"���� ��)���!�)������������")����� ����������)���� ���������� ��w���")���������� �������������g��� ����� ����>��%#��� �8��� �)"�������� ��� ���������� ������)� ������������ � �

������� ��� �����������������������")���������� ���������0����� ���-����������� {

^� ��8��������������������)����������� ���-m, samitl��)����������� ���-����-im, -um, -��������'��������düz��� ��w������{

Gediyerdim yamacdan,

L�'�%���������)����~���~�

Anam b�����-���n

Boxçami t� ��)-�����~���~

;�(� ��������8��������!�)������������")�����)���� ����#0�� �#0��� �� �����������)��� ��w�����{�)�����anam // anam b�����

Dig� ����"���� {

Q� ��������)�)� ��

B���!���0����%#0������:�������:�

;���8��������������������)���� isiml� ���-n, - samitl��)����������� ���-����-in, -un, -��{������'�������)"����� {

���

ütün

\�����"��"�

bulusun

yel�%��

Tarixl� ������"��������� -���~��!���~

Göründüyü kimi, birinci v������8������������������0����� ������ ��0� )�8�������������"-"������� �

 '��8������������������0����"�)� ( ������-�������'����� ��w��� ��0� )�8����������)"������'���# �( ������� {�-���-i, -u, -�����-���������������)"�"�%# ��)��� ��{

������� ��� ������������{

Page 147: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

quzisi

puvari

Onun

yel�%�

���%�

�������� ���(����

&��%���"'�%�� �~���~

;���-ilim ignasi, xatun dügm���������)"������' ����)���� �" �8� �������:�������Q��

Müasir Az� )�8���������{

quzusu

)"�-�

Onun

yel���

ütüsü

���������8�������� ��0� )�8�������������"-"�������������� ��� �����d����������-��0��-miz, -muz, -müz, -���0��-imiz, -umuz, -���0����������� {

Yurd dey��8����0��������"��

Allah, m��������)�0�� �¢�+}���&�������(,�

E#����0�%#����������" �+�������,�

����������8�����������")���������� �������������������������r Az� )�8������������-���0��-iniz, -unuz, -ünüz, -��0��-niz, -nuz, -��0������'��� �������� ����� �-z, -�0����������� �

)� -�0

'� -�0

Sizin

�����0

�� -�0

Göründüyü kimi, bu dild������������8�����������")�����������'��� ��[�-� ��"�[��������������si il������ ��� �������'������� �

�����������8�������������� ��� ����������������� ��0� )�8������������� ����� ��)� ( ������-i �����'������������������"�" {���� ���������� ����(��(����

������� ��� �����������������0��������(�0��yi olan k������#0������")�����������'�����)"����������8��������'�������������� ��w���{���� ���������� �~~��� ��������� ��

Page 148: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� �������������#0��������"�������� ����)� ������������������(��8�����������")���������� ��������������������������saitl��" � ��(���!"��"�)���� ���)�[0���#0�� ������� �-y �����'������������������ ��w������{�����))���������������(����

H������#0�� �)� ��8����������������������"������")���������� ���������������������������������sözd����((���)���~��~��(�0������������)����0��w���{������� ���� ¤��^)��!��¤��+^)��!��¤,�^"�cüml��� ��- B�����))���� ���� ¤��^����))��!��¤����������������������0�

-W������'�����������8����)���� ��������������������")���������� ����������'�����)"���������#0�����((���)�0�~��~��(�0���������������� ��w���{�^�0���))��)�'���"( ��� �

�����(���0� )�8������� ���������")�����������'��� �����-�����8��(�����%#��� ������ {

������ �������� ��������0� )�8������

�������-m, -����-im, um, -üm -m, -����-im, um, -üm

��������-n, -����-in, -un, -ün -n, -����-in, -un, -ün

���������-si, -i -����-si, -su, -sü, -���-i, -u, -ü

����8��-��0��-miz, -muz, -müz,

-���0��-imiz, -umuz, -ümüz -��0��-miz, -muz, -müz,

-���0�-imiz, -umuz, -ümüz

�����8��-z, -�0��-uz, -üz -��0�-niz, -nuz, -nüz, -���0�

-iniz, -unuz, -ünüz

������8��-si, -i, -l� ��-����-si, -su, -sü, -���-i, -u, -ü

K������������ ������;������������������ ������������ ��� ���������������������#(��#0�������g��� � {�~����������� ��)~�8��������� ��$��������� ���!�'�)� morfoloji göst� �8�������" {�����������8��-��'����� �������� ���� �����������(����

c��������� ����� ����>��%#��� �8�������� ��� ������� �����-lar, -l� ������'����(����"��( ���� ��� �������türkl� ����������������������������� �������������-lar, -l� ������'����������0��� ��^"������'��� �����������������%# ����(��� ����� "��)#���� {

I. T��8��-� ������'��������������� {�=�����(����(����"����[�� ������������&8� ����(���{�%����� ����� ����0� ��"��� �(����

2. H� �����( �����������nl� ��^"� "����%� ���(��� ������� ��w���{�%������ ����� ����0� ������� �(����

������� ��� ����������������-lar, -l� ��������������!������ ���� �� ���)��� �-mü������'���"�m�0�"�"�"�� �� ����-��������"���� ����������� ��{

Puvara kazlar g��ür

���������0� �%��� �~���~�

^"�� ���������� ��� �����-���� ��� ���� �������� ����������-� �%���� ���0����!���� ��olan, h��������� ������� ������0�-t�0�������)������8�8"�� ���0���( ���C������������:��

Page 149: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

-lar, -l� �������� �l� ��������������'���������#0�� ����� �� ���)�8����������������� ����� � ��M��������?0��������������� ��� ����������� "����������'"����� ���"����� ��������� ������"�� ��� �)�m��������!(�� ���"� � ���(����� ���� ���� �~�� ���� ~�(������#zl� �� ���%��������" ���C�����C�-85].

^"������'����� �� ����-��������#0�� �������� ����"���� ���������������� ���%��� ��{

Furun üstünd���" "��

&�%���� �%� ���" "�

Bu gec��� �%���8�

Altun iskamlar qurun /mani/.

[;���[��#0��������� ��� ������������ d������ �� ��������"��"��" {�����~���������0� )�8��dilind������)"��#0�[����[�������������� �� ��������"����" �

-lar, -l� ������'��� ������������������� ��� ���������"����?0�������� ��� �������������-nar -n� �8��������'���������������������"�" {��� ��� ��(��� ���" -"�� �����"�� �(����

������� ��� ������������)���� ������� �������� ����� ���)� ����"����������)�[0��!�� ��-lux -nux �����'�������������������� ���������� ����>��%#��� �8���������������������� ��w ���� �����bu dild��"onlar" �(�0���������� ������ �[���"�[��#0������������� ��w������{����"��~��� ~��%�����"��/g������ ~���( �"��~�( � ~�����"��~��� ~�(����

X�)� �������� ������������� ��� ���������������)� �(� �����"������������)� ����)�����)� ��� �����hiss��� ������'������������ �������� ��)��� ��^"�"���'������������0����� �������������"�" ��&��� �dill� ���)"�(�0�������� �������� �����'���!�'�)� ��� ����>��%#��� �8������)���"��" ��\��8���� �� �-� ���������(!���� �)"������#!��sind���%��� ��w��������������"�����~��������)�~�8�������)�[0���� ��dill� �������)� �����"�������������� �( ������� �������� � ��}�����0� )�8�������������"-"�������������� ��� ������������������)� �(�0���������������������'��� ��� �������� � ��^"������'��� � �����b�[0���� ���8�!���� �#0����%#��� � �

������� ��� ���������������)� �������� �������������'���������������������-����-im, -um, -���������-yim, -yum, -���������'����� {

B���)� ��� ��������-���������� �

B������'���!�� ������������� [27, s. 153].

Müasir Az� )�8��������������������������������� ����>��%#��� �8����-am, -����-yam, -y��������'����� {�M����������w�������������(����

��������������������)� �������� ���������� ����>��%#��� �8���{�-sin, -�����-sun, -���������'����� {�!�m k� �)�����!�����'"�"�� ���¢�~;����;� ���(~��\�����"8������\����������\���" "��"��

S���#� �����'�'�%�����

S���%#(������%#%8�%�����~8������-�"~�

Müasir Az� )�8����������������������������������-san, -s��������'������������������"�" {��[�'�����t���)�����������������(����

������� ��� ������������������������������������( �����-dur, -�� ������'������������ ���0� )�8����������is��)"������'���# ��( ������ ���� ��"��!(�����'��� �0" ��" ������������:��

������� ��� ������������������s /c��~���)� �������� ����������������������-����� �� {�-ux /-yux: oxiciyux, adamux, g����"���w��� ��0� )�8�����������������������8����-���-ik, -uq, -���~�����

Page 150: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

mü����������!"�"��)#�����~������'��� �������) ���� ��\�����)����������� ����#0l�������'�� ������)������ �8�������� �� ��� {�����)������%���'�����(����

Az� )�8������������ � "�"��������� �����)"������'������������ ��� ������������������� ����� ���g��� ��{�-"-��-ux, -ük, -ux [66, s. 196].

��������8�������)� �������� ��������� ���������������� ��� �����������������(���0� )�8��türkl� ���������������� ���� ��^��������!� ��������������!�8���-����0��-siniz, -sunuz, -����0������'��������������!����������� ��� �������������)� !�8���� {�-��0��-siz, -suz, -süz. M������{���"8���0������0���� ���0��urumsuz v����

Siz-�(������ ��8��0��������0��'��-çocuxsuz [70, XI.1992].

���������8�����)"����� ������������"-"������������������������( ���� ���������"�" {�-durlar, -dürl� {���"8��" � ���� ��� �� �����" � ��%������ �� �(����

=" ������(��"��������"-"����'�� ��)�(������-� �����- ���������� ������ �0" �'��� �� ������XI.1992].

B�[0���������� ��� �������������)"��� ��~��[����#�`��)� �������� ����`������������� ����~�yerl� ���������� ��^����)� �(�0��������8���������� �������������'������)� ������'��������#�����'� ��M������{�]�� ���'�� �" �~��'��" � �

X�)� �������� ����������� ���0� )�8�������������"-"���������%���~\~��#%���~=~�[�����[��#0������düz������ ���� �����0������ ������0� )�8�����)������������������������ ���[���������� ���)� ���������'��� �� �� ���)�������!����������� ��� �������������)"���������������w���{�]���"8����%���~�#%��~�- O oxucu deyil/dir/. Onlar oxuci d�%���� �~�#%���� ~�- Onlar oxucu deyildirl� �

X�)� �������� �������������'��� �

������ �������� �������w��� ��0� )�8������

�������-����-im, -um, -üm,

-�����-yim, -yum, -yüm -am, -����-yam, y��

��������-�����-sin, -sun, sün -san, -s��

���������-dur, -dür -�� ��-dir, -dur, -dür

����8��-ux, -yux -���-ik, -uq, -ük, -����-yik, -yuq,

-yük

�����8��-��0��-siz, -suz, -sünüz -����0��-siniz, -sunuz, -süz

������8��-durlar, -dürl� �-�� � ��-dirl� ��-durlar, -dürl�

*������ ������;����!�� ������� ������� �����V�������!�"�� ��� ����( �� . Bu formalar bir-birin �������������������� ���� ���~ ������!�� �-����������������[�� ���~��������~�#�������� ����(��'�������!�� ~��) ���� �

������� ��� ������������������ ������ "����� ������0� ������~!0� ������������ ����������� ~��������-�����!�� ���� ����� ��� {����������������::��������!�����������!����#�����!�����[�� ����!����� ����!���'�������!���)� %�����!����� 8����!���

Page 151: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�����!������'��������)��������)"�!��- ������� �-mü���������8� ���(���������'���0�!������� ��� ��^"�!����� ������������8� ������(���� �-mü���������)���� �����������"�" ��^"���� ������� �����!����������8��������������� ��� ����������������#0������- "��" �

Ümumiyy����������!������ ������� �����!�'�)� ��� ��������������" ��������������"��������[���� �morfem"l���� �������� � �

Türk dill� ���������!�����8��!�������'��������� ��!�������")�������������������%#��� � ��]���%� �!�� ������"������������ �������� � ��^"�8�!���� ����0� ������������� ��(��0� {��"�küii ��������-�������>�(��# �������0������ ���'����"��������������-�������>�(� "�������0����������(�russkom �0������������-�������>����-����-������>������>�����������������(�)��� ������0����- ne ���-������>������>��������>���� ����-���(� >�-���>����� "������>��+(������-����� ������-�������� ����>��������������������������-�������>�,����������V:��

������� ��� �����������������!��������������"�������� �������� ��^�[0��!�� ���)"�����������!���������'���������������������hid����������" �������!��������#0�� ������"���-y, -ay morfoloji göst� �8��� �������� ��*����������'��� ����"����� �(���!"��"�)���� ����#0�� ����(������� ��w������{�c�������'� �������� ��\���������)��� ��� �������-babay yurdumizi kendi gözl� ������%# �-��� �����������������:���^������������������'��� ��\�������(����)��������(����

w ���� ������������ ��� �������������-�������'����(���������!��������!��������[�� ����!���� ����)��� ��^"�!�� ��)� -birind�������0��"����������� ����� ������������ ��w������{�?����'������~����hal/ - Qapiy yüzüm���8(�����0-gözünd�����(��8��#������)� ��-���'���~E��!��~��^� ��8��8�������"Qapiy" sözü "n�¤[������8��8�����������[����¤[��"����8()�(� � ����-�����8������ ���[�����[, "gec��[��#0�� ������� �-mü��������[�� ����!������������� {�������~������~�"��������������� ���C��03.VII.1992]; Bütün gec���~%�8���~��������))��������!��8��� -��"�8��� %����� ������~E��!��~���������������)��� �����%������� ������~E��!��~�

������� ��� ����������������� ��0� )�8������������� ����� ����[�� ����!������������������������%�s��������'� ��w������[��) ������)"���'���� ������'��������� {�\���#� �����'�'�%�����~�\����#(������gökç�%�����~8������-�"~�

T�[�� ����hal b�[0����#�����!������ ���������� {�������-����)��-�������C������������:��

���������!����)���0

��� ���-������0�~W��%���?��� ���~�

Yiy�����!������ ��0� )�8�������������"-"������� ��W#�����!��)�[0����(��� ��������'��� ���( ���� ���%#r���� ���� ��w������{�"�����������%���������(��%��(����

Nadir hallarda bu toplumun dilind������"����������������������������������#�����!�������'����--��-g���d���������� ��w���� ���)"������ ����� �{

�"( -�~)"�-~��0� �%��� �

?������zlar g��� �

--��-g�������'������ ������� �����)� �'��"��'������� ����������� ���������� ��#( �����!��������'������������ ��*����������'������ ��0� )�8��������'�����8����(���������W� ����(��'�������!�� �Az� )�8�������������"-"������-da, -d��v��-dan, -d��������'��� ��������0��� ��}����)�[0����(��� ���(Orpola, Sür, Voqa), -ta, -t���-tan, -t���( ���� ���������� {� �"���� �"����(����

Türk dill� ����� ������ ����)� %�����!�������������� ����������#� ��������� {���(� ����-�o-���� "�����-���@�����(������-� "����@���� "����@���� "������@�������" �����-���@��é���� "�������ê�[186, s. 55].

Page 152: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Birg������� ����������0� )�8��������'��� ����������� ����8�)� %�����!���� ������ �� ���+-y, -yn, -dan, -d��,��0����)����� �� v���������� ������ �� ���������8������������� ������������������" �

Az� )�8�������������)� %�����!������-la, -l���-nan, -n����� �� �����#(8"��" {�������������atamnan v����

��������w��� �����(��]��(� ����-�������>�@�����������������������)"�!������ ������� ��������� �dövrl� �������������������)�)�� ���� ��� �����-���������8����'�� � {

V svete skazannoqo izc������(� ����-�������>��0����>����� ������ ����(���������'������� (������

Vs����� "���������(����-0"���� �eni���(� ����-�������>�(��# �������0������"����">��-�����"#!����)8����(���� ����'�����������%�����0���(�

-Vo-�� (�����������(� ����-�������>����������������������(����(�-(�� ����������'�������� ����������������(���(-� ��-����"� (��������aqolom.

$�����) 0��������� ��-���������"�������-����� ��� ������� ������("#�����"��'��)��"0�����-��"!��(�(�����(� ����-�������>�(��# �������0������C������:�-22].

;�����!��������������"����

A) Saitl��)����������� ���!������

Hallar Zeqan���(����\(�����(������'�����(���

1. Qeyri-mü����������!��- Baba N������

2. Mü����������!��- Babay N��������

3. Yiy�����!��- Babanun N����������"�

4. Yönlük hal - Babaya N���������

5. T�

6. Yerlik hal - Babada N���������

�����������!��- Babadan N�����������

8. Birg����-al���!���- Babaynan N�������������

9. Müraci���!���- Babali N����������

B) Samitl��)����������� ���!������

\(�����(�������������(���

&������"( ��� �0�W"�"�

- - - Yusufay

&���-����"( "���� �0���W"�"�"�

&���-���"( ~�"( -��� �0��W"�"�

Page 153: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

&���-���"( ���� �0��W"�"��

&��������"( ���� �0���W"�"��

&���������"( ����� �0����W"�"���

&���-������"( ������ �0�����W"�"����

Birg�����!��#0�� ��� �� ������� �� ����������������� � ��^"�!���� ������� ��������q�����!�� ���!��)������ ��������� ��� �������������!0� ��)"�!��������������%�������������� "�")��������� �

������� ��� �������������)� %�����!��������� �� ��[����[��[��[�-�����'��� ��� ��\�8�����(�%#��� � �����)"�������=�����(�������)� g�����!�������� ����>��%#��� �8����)� ( ������-inan /saitl��)������ ��~�(������/samitl��)������ ��~����%� ���(��� ������( ������-inan, -ynan /saitl��)������ ��~�(������~�����~�������bit���� ��~������'��� ��� ���������������:���

Birg�����!���-�������[�� ���������� {

1.Birg�������[�����{�\��������� ����������� ���~=�����(������~��8��������������������~��'�����(������~�

2.Vasit�'�������[�����{�]��������"��)�������"���������������)�������� �~��'�����(������~�

��;��� ����[�����{��� sl� ���� ���������������~\(�����(������~�

4.&�������������������[�����{�$����������������������������)#����8���~���������(������~�

5.S�)�)�(������8����[�����{�^"��������������!�'�)�����!�)�����0����~��'�����(������~�

6.Al�����[�����{�&������)�'-�������������"� ����0����~\(�����(������~��^��������������� ���� �~��'�����(������~�

7."v�[�)-���8��������� ����������� ��w���{�w-0������ "'���������� ������~=�����(������~���)����))����!� ��%�������!0� ����� ����9, N 1, s. 124].

Page 154: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

4.2.2. SIF��

������� ��� ����������������������������������������������������(�����)���� ����#0�� �� ��w������{�&!(������!� ����)� ����(��� ���������������� ��������������:���?"����%�����-"�"��an b������ �~�����söz/ v����

������� ��� �������������!����� �����)������������������+)���������(��(����,��!����0� )�8������������������+� ��0�-� ��0��� -qara, göz��-güzel v����,�(��!����������0�)"�������#0���������������"���beç, boto, çintli, putur, qoboti v������������ �� ���%��� ����^"������(���������� ������!�������������b�[0��������� ��)"�������!����������������� ����w��������������#0��������%���� ����#0������" "�"�"�"�)"�dild��!��������������� �

Yengi cami minarasi,

W������ cihan qalasi /Sultan �0�0��� ����~�

Az� )�8��������������[���%�[����������������������� ���� �� ������ �������� ��������������%��-ged���-nin t� ��)�������������������0�������)����������������������������)���������� ��W��%���#0�����özün��%����kd��)"������0��0� )�8����������������������0����)������� ����������� ����0����������� ���)� �� �� �������������"��" ��QQ���������

������� ��� ����������������������� �" "�"�8��'� "��)#���� {�\������0������(���� ����)�������� �

Sad���if���� ��^�����#0�� �����������0�"�"��������������[�����#(8"��" ��^�����#0�� ������������� �������� ��w������{������#����)�8�+-����0,��8"0��+0���� ,��)����+!��������� ����#�,��(��+�#!���,���)����+��)"�,��-�0�+����,��0� ����+��8��,�������+���,���� ��+������� ,����'�+� �,��������(k����)0,��%�)��+!����,�������+�"� ",����+� ),���� �0�+��)��,���"���+-����0,����>��+�,���"�" �+�'��)��,������+%�0����,������"'�+#��(�,������+"0"�,����0�����+����8,�� ��+����,�� ����+-����0), s������+)��#(����,������+������,��"���+�� �,���"� �+����"�,��"���+ ��"�",��'�'���+� ),��'�"��(c���,�(����

Düz������������� ��^����������� �!�����!�"�� ��!�������� �-m�!�"�� ������'��� �����0������ ��*����������'��� ������(����[��� ����(������� �����0������������� ���� ����� � �

������� ��� ���������������������0��������!�"�� ������'��� ��-����� �� {

1. -li, -��������'�����^"������'��)� �'����� ������� ������# �( ���������"-"�!����������� ��� �������������)� ( ������� ��*����������'��������������������������������(�����)���� ���������� �������%��� {������+�����,��)�-�0���+ ��"�",��0� �����+��8��,��������+���)0,������+���,��8����+8���,���������+������,�(����

^"-�-����%�������������������������"��+������#0,�

Yanuxli hava idi [70, XI.1992].

Page 155: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

2.-��0������'�����^"������'������!� �!����)� �����������������"-"���#(8"������������������� ��^����)� �m�[���%# ��!����������'��-li -�����'������������������������ ��w������{�^"��"0�"0���'"��!���)"��"0���koçda qalmaz; D�[(����0�%���������� ��0���" �+������#0,��������0�)����������������������� �'��� �/������#0~������0�������� ����� � �~������#0~����)���0��( ��" ����� �~������#0~

Müasir Az� )�8�������������"-"�������������� ��� ����������������)"������çi il������0�������'� ���deyil, h���������)�����0�"�������������� �������%��� ������" {

^��'�� �-������ �!�8"�������� �

Gün�!��0��� ��� ���������� �~w�������~�

B�[0���)"������'�����)� ( �������� �������~��0~�)�������� �� ���������������������"�" {

Kanli-������ ���0"�����

^���0-kiçsiz çekilmayin xar yana /Mehriban &����(~�

3.-acax, -�8�������'���{������8���"0����� ���8�������~������#0~��$�-8���( ��;����8������� ����8�(��������������� ��������-V.1992].

4.-�"�������'������������ ��� �������������)"������'�����)� ( ������� ��&������������0�����������'������da, b�[0������ ���#0�)� ���������������������8���� �����������(������������������� � ��������� {�Bitm��������%���� ��"������~w�������-��~�����"��(���illux üzvlük haxlari /vznoslar/vaxti-(��������-����"-"����)��8���0���� �����" ��������-V.1992]; Atatürk sual ediyer ki, n�����������������)�����-� �"���� ������" �)�������������-V.1992].

5.-maz, -m�0������'���{�?��0�~��~��-��0�~�-��~�(� s.

������� �������������������0�����������'��� ������� ��������� �-m�!�"�� �� ��^"�� ��-����� �� {

1.-"�������'�����^"������'�����)� ( ������� ��-"�������'����������[���#��� ������!�-v�0������(������������bildir�����0������������� ��� ���� :

Tava d��"���������"���)"���%����������"��~������#0~�

Az idi arux-urux, biri d��%�����8� "��~������#0~�

Bulanux suda boy verm���)��"��%# ����0�~������#0~�

2.-����������'�����^"������'�����0� )�8����������������������� ��������� ��� ������������������-�����sözl� ����� ��)������������� {�)�����������(%����{�^���������"( ���

Yar yüzün��)� ����~���~�

3.-g��������'���{�& %����-����� %����0

Baxduxca s� ������ �~���~�

4.-��������'���{��% �����" ��~��8�~��E#0�����"�8�"0���)"��% �-)�% ���-�yoli bizi bir yuvadan �� ��� ���)��)� ��"(����"����" ��� ��������������:��$�������" ����0�" �~�������~�(����

5.--���-�%��������'�������[��� �� �� ����)"������'�����(��!� ������������� ��� ������"-"�"��(� ����!������'��������������� {�W�-�� ������%�0�%������������� �+������#0,�

6.-�8�������'������������ ��� �������������)"������'��������)� ( ������������������"�" ��*����������'��il��)8 ����[������0������������� �������%��� ��������� ��� �������������-�8�������'����mür����)��#0�� �� �� �� �������������%��� � {�;����!������������������(� �8����!����������������0���)� �"-��(��

Page 156: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�0��-�(������������������0���8("���������-V.1992], Adamyeyici qaynanasi vermiyer ~�-��� ��~�

7.-ca, -c�������'�����^"������'������ �������[������0������������� �������%��� {��-����������)� ��8�douzi ������� �~;�\����~��^� ������8����" �(�����~E��!��~��^" "��)��8��"���)�������C��03.VII.1992]; Bir göz��8������"���w� ���������������"��~8)� ������(~�

8.-an, -��������'���{

Gül���%������%������-��

����%# ���"�������%# ���"��~8)� ������(~�

9.-�����-d���������'�����;����� �� �� �� ���������#(��������[������� {

Bir baxan yox yür��������-� �

Öl���#������� �0������-� �~w�!������������-��~�

10. -8������'�����;����� �� �� ���)���0������������������%��� � ���0� )�8����������)"������'������"����������-8������'������ �������� � ��������� ��� ��)���#0����-8������'������ �� ��-��!����)"�m������'����0� )�8���� ��� ��-8������'��������istifad����� �� {

^� �)�8���'���'��������'�~)"��8~��^� �)�8�)��"�( �~�0� )�8���������~�

11.-ma, -m�������'�����^"������'�������[��� �� �� �� ���0������������������%��� � {

Pikalli yaylalar, çatma xanalar /S.Bayraqdarova/;

;���)"������������

G����� ������ ���~������ ����"����~�

12.-�������'������0� )�8�������������"-"�������������� ��� ������������������[��� ����(������� ���düz������������������%��� � �

��'����#(���)#����-���~������#0~�

13.-��������'�����^� ( �������� ������sqa türkl� �������������������������� ��^"������'��[)���� [��[�'� �[��[� ��[�(�����0�����0�"��"��#0�� ����"� ���������!���������� ��������������������� �������g��� � ��^"�� ���������)� �����(��!���������� ����%#��� ��������� ��)�� ������� �)����[����etm�������������� ��^"�������� ������������!�-v�0���������������� ��%�(�������������"�������� ��%#��� ��)���� ��������������^���� ������������������������:��

14.-%�������'���{���� %����#'� %��(����

15.-��������'�������[���#��� ���� �� ��araq düz������������������%��� � {��� ��������������(����

Bu dild��)�[0�����������������������)� ������������ �� ��\��������#0�� ����)� ���������%� ��������0������olur. M���{�?����-��� ������"�����0���C������������:��

Mür����)�������� ��������� ��� ���n dilind���� ����)�������� ������#0��������������������)� ��������n���8�������������%������� ��w� ����)�������� ������� ��)������ ��������"-"�������-��������'����������� ��������� ��^����)� �" "�"�����!������"�" {������`����`��������'�����w������{

Qaragünlü c���!�������)������)� ���������������������:�������:��

cumadan-cumaya g��� ������� �

Page 157: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�-�"(������� �� ��������� �~\�^� � �(~�

Mesxet türkl� �����-����������^� � �(�'����������������:�������:�������)� �� ���(�����

Ortaboyli, mor çiç�k /mani/

������� ������������� ����)�������� ��-��������� ��������%������� {

��;������������������ �����{

Uzun-uzun q������ �

�����)�0��%������� �~)"��8~�

\)-��������������� ���)���)�0-bayaz adamlar oturiyer [48, 03.VII. 1992];

Oyan da, oyan ufax-ufax yavrum

���������%������ �~8)� ������(~�

:�;�����0�������������������%����������{�=����-0������'� �" )���������� ���~�-��� ��~��*�"���-haluxli d� ��� �"0���� ���~E��!��~��? ���-�)"0����-� �!�����%�����~;�����!0�yev/; Çamli -���"��������!�����%�����~;�����!0���(~�

3.Sad��(����0������������� ����������%������� ����)�������� {�?���-���� ������"�����0���C������������:���Qaragünli c���!�������)������)� �������������������������:��

4.-li v��-��0������'�������� sif�������� �����{�E��!���-�%��!��0���� ��� ��� ���~E��!��~�

Q�;����(���������������%����������{�?��� ��0������)��0��0��"�" �������)#����~)"��8~�

6.Bir �����������(��)� ���������������%������� ����)�������� ��]��� %#0����� �~������an/; Pitnagöz �"( � �� �~E��!��~�

7. Birinci t� �����������������8���� ������������������� ���)� �������������) ��������� ����)�������� {�E#0�����"�8�"0���)"��% �-)�% ���-������)�0��)� ��"(����� ��� ���)��)� ��"(���������" ��� ���~���!��~��8���!���������-d�����(��� �����" �"� �~�����%����~�

8.Antonim sif���� ���)� ������������������%������� ����)�������� ���0��-������~��� ~���'��-yüks���~������ ~�(����

9.T� ���� ����������������� �����) ��������� ����)�������� �����ay-yünqül /oyunlar/, kaba-tavli /cocuxlar/.

10.-dan, -d��������'������������)� ���������)� �������������) ��������� ����)�������� ��W��������~��~��kiprikd����� �~�~�(�����

11.Bir say v��)� �������������������%������� ����)�������� {������������ t�)���(������ ��� �~�������~������"0 ������~'��~�(����

������� ��� ���������������%� ������ ���������������� ����� ���%��� ��{

a/& �)���������������������� {�)�0���(���>�!����>��� �~��0~���� �~)�)� '�~��!(�����"� ��0����(����

b/Fars dilind��������������� {�0���)�����" ������0������!����������� ��>��(����

v/ Rus dilind��������������� {��" ���~��"�� ~������ �~���~���������~)"�"0~�(����

Page 158: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� ��E� 8�������((���� ������ ���'���%� 8�������������)� �'���������� ������������� {�Usta Mürt�0��#������� �!���%��~~�"���#��0�� ������0�����%��~����w� ��0~

������� ��� ������������������������������ ������� ��������0� )�8��(����%� ��� ������� ���������������t�����������������������8�!������)�[0���� ������� ����!������ilir. M�����������������{���(�"�+�0� )��dilind�,�-��(���+������� ��� ������������,{���(����� �%�������0������~������8 ��~�

Soyuq /Az� )���������~�-��("��~������� ��� ������������~{

Yüz yillux ömür��#�� ����0����

\("���"( � ����'������ V�����~E��!��~�

W����~�0� )���������~�-�������~������� ��� ������������~{

Oleydim t�0������# ���)� �'�'"�

W������� ��� ���'�������������~E��!��~

������� ��� ����������������������������)� ��� �������� ����������� �������������� ��w����������sk���sözü klassikl� ���(��������� �������)����� ��������������������� ����������� ������������ ����������-s yerd�������������8�������)"������������������������������ ��}����������� ��� ��������������������� ������� "�")������)������� ��;����)"��!���������"�����)"���������������!������������������ ���������"-"�������������� {�W�������(�����������������)-������"-"���%# ��� ������������:���$-�q��� ����������"����-�" �� �������~[�!��))������"��[��-������~�(����

������� ��� ���������nd���������������������� ����)� �����[����[��#0��� ��;%�����[�����{

D����8������� ��)�����

\��)��(")�����'������~����w� ��0~�

Sif���������#0�� ����)� ������"���#0��� ��?������� ���#0�� ������� ��[$��[���[������� ����-�������[ �� '�����[���"x" sözünün ��������������������� {

Tuy yastux vers�������)����

� � ����������������~����w� ��0~

������� ��� �������������)�[0�������������)���� ����#0������� ������� ��w������{�^� �'������������b��0�)� �%#0�����

8)� �'���������'����'�����'���-���~8������(~

������� ��� ����������������������-�������[���#(�� ���� ���%����� {

1.R��%�)���� ���� {

Bir göz�������-���

Bir qaraca xaldur v�����~8������(~�

^��)�����%����-"�������

�� ��0��%��������" �~w"���������� "~�

Uzaxdan baxarsan -��������������

Page 159: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

W����%��� �����%����-çiç�����~;�����!0���(~�

�-��'� �%����'���� �~������#0~�

2.M����(��!�8��������� ��)���� ���� {

& �)��� ���������� �� -��

W"8��-���������� �)�0���� �~����-�"~�

Yaprax uldi kuçuk yür���)����d��

V������0��-�)�'����!� ��� ��

/Xeyransa Mirz���(~�

3.Dad bildir���������� {

Z�!����������������8����-����������������������)���������" �~������#0~��

��;�����!��(��(������ ���� �8��%# ���������������� ����)���� ���������� {

]������ �� r��%����������

]�%�������� ��������0�������~������8 ��~�

$��������%������ (����"���~������#0~�

Uli gözi il���0����� %���%#0����������~������#0~�

5.Ümumi keyfiyy���)���� ���������� {

cik yumurta soyulmaz /������#0~�

Çuruk taxta mux götürm�0 /������#0~�

Çuruk iple quyuya enilm�0�~������#0~�

? �)"�"��)����0��)� ����

Üstümüzd���("��)"0� �� ����~E��!��~�

������� ��� ����������������������� ����� ��������� �8������[�������� ��)� ��� �������� ������+�� ��,�b�[0��� �������0��)�[0��� �nki is��'�����" ����%� �������� ����������������)8 �-���((�������" ��buradan sif�������������� �8��� ��� ���'��� ��^"������������ ����������%� �����!������ ������f� ����� � �

������� ��� ����������������������-������� �8��� ���� ����� ��� :

1.Adi d� �8��������� �8�������������%#��� �8��������" ��)"�)������� �8��� ��'���' �� ����%� ��� �8��� �onun ��������� ���� ��w������{

Paravozun tüstüsü,

��� ���)���������0��

��" "��%� 8����0�

Page 160: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

W��� ���� ��0���:���������

D� ������������8��

^�������������8��

N���0����"������%�����

W��� ���� ��0���:����������

�-������0�����

G���������0�������:����������

Qara göz, mavi göz,

�� �������������-����%��

Sari ip���� ���~���~

2.Azaltma d� �8�����^"��� �8��������� ��� ������� �������rfoloji göst� �8��� ���#(8"��" �������türkl� �������������)"�%#��� �8��� �������)�����0�����������"�" ��^"��� �8��'���(�����������������������'��� ��w��������������� ��� ������������� ��%�)���� ���������� ��'"���#0���� �� ���0����d� �8���ni ������%��� ������" {�'"���� ��0���������� ��� �������������0������ �8������[�[��#0�����r��%�)���� ���������� ����(��������������������0���������" ��w������{

Bir çift göz�������������

Yollar al-�� ��0������:�������V���

3.Müqayis���� �8�����^"��� �8��������� ��� ���������������(� ��'����������)����#0�� �����������olunur. M������{�� ��0���'����� ��0���)����� ��0����(� ��� ��0�������~)�������(��� ��~��^"�sözl� �����0� )�8����������)�[0���������� �������������� �8������0�������üçün istifad����"�" ��T�!� ��#0������� )�����������{�������!� �~E�? ~��)� ��'� ��#0�� ������? )-�(����'�(��dialektl� ����{�� ���)� ��� ���'���~~'� �~? ���~���������� �8������0��� ��VV������C���

4.Üstünlük d� �8������������ ��� inin dilind������������� �8����������������������%��� {��,���������:,�sintetik. Analitik yolla üstünlük d� �8������0������ �������������((���������������#0�� � �� ��� ��^"�� ��-����� �� {

1.&���#0������������%���������������� �8���{�������������qara, ����(������%#%�(����

2.Ey sözü il�{����%#0�����������(����

3.P����#0�����{�������'���������(�������"���(����

Ey d� ������"0"���� �

Yola vurdun güzün d� ��~8)� ������(~�

4.Çox sözü il�{�'�������'�����'����'����#���(����

Bu cocux çox küçükdür /d������~�

5.Siyah sözü il�{����!� �����!��(��(����

6.Mor sözü il�{��� �- m���������� �- qara, mor -�� ��0����� �-�������(����

Page 161: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Mor-m������������"�

^� �����8�����"��~8)� ������(~�

7.Rasa sözü il�{� �� �� ��%#0���(�����[��[�- çox dem���� �

8.Tey sözü il�{�$���- tamam dem���� ��$��� �������(�������� ��(�����$���� ����������~�������~�

"Tey" sözün���0� )�8����)�[0���������� ��������8��������8�) ������'�����(���������� ���%��� ����M������{�� '������ ��0��� {�$��� �����"�������+�������,�

��?������#0�����{��������0�������� ��������� �(����

10.Qat sözü il�{�����0����0� )�8������������������ �����[��[������������������ {������0��

11.Yaman sözü il�{����������������#���(����

������� ��� �����dilind�������#0��������[����������[��������#0������������������������ �'���)�onun ����������[����[��������)���� � �

Sif���������������� �8�������������������#0������������������(��������!�8�����-���������� ����(��etm�����������%��� {

1.-m-s���{�)��)�����#�%#%�����������(����

D� ������� �������-����������

������%�0�����%# ����0� ���~;�����!0���(~�

2.p- s���{�)��)�0��)�)�0��� �������������"��" "�(����

&-��"�8�� �%#0�� �������

�"��" ���"( ��!�����%�����~;�����!0���(~.

3.l- s���{�'��'���������'�����8�8"��'������ ������"0���� ���

4.-������{�)��)�� �

Bundan ��(���������� ��� ��������������������������������������� �8�������)��)� ��� ��������������edilir. Bel����������������� �8������)���� ���!��������������� ����)������)�����)�����������)����b�����!����8���� �������(����"�" ��w���{�)��)���)����)�)����)�0~~)�)��)�0������������0��dünb������0�(�����^"����"���������0� )�8����������� )� "�"��������� �������� ���%����� ��^"�dialektl� ����"� ���%#��� ������0�!����8���� ���������-b�����(��)����#0�� ����(����"�" {�gömb����%#������)������0��)�)��)�������)���������VV������C:��

������� ��� �������������������������������� �8������� ����'����#0��#������� �����������������������!adis������������������������ ��^"�!������0��8��#0����� ���%����� ��?�8��#0�����-c s��������� �(��������������������� �8������� �� ��w������{�?�88�)� �'�8"��������~�~��?�88��������h��������� ����~\~�(����

������� ��� ��������������! çox üstünlük d� �8����������������� �����'����- s��������������������� �

�-��#����� ���0��0����"( ��

;'����#��� � �� ���'������#�� ���~����-�"~

Page 162: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Üstünlük d� �8������������%��� �����'���)"�������-ca -�����'���������������������"�" {� 8������8���8�������8�(�����]�"��������������0���� ������������ ��� �������������)"������'�����)� ( ��������~8~�������������� ��w������{

Meyv���������-'�

^� ������8����" �(�����~8������(~�

Bir göz�������-���

Bir qaraca xaldur v�����~8������(~;

Mor-m������������"�

^� �����8�����"��~8������(~�

"Kitabi-D����?� "�[������ ����������������-ca, -c�������'��������(����0������������� ������"�� �� �� ��� �8����0�"�"������������� ������{��-8���"����"��%# ��%�����"� "�'� ��)��'�������QQ������Q��

������� ��� �����������������������(��������������-�����������-����)���� �����'���������� ������ ��� �������������������"�" ��^" �������������������� ������ ��������� �����������%����������������!������"���)"�������"Kitabi-D����?� "�["���� ���� �)����� ����������������'������������� ����-������������������)"�"�%# ��)��� ��{

"Kitabi-D����?� "�["���������{�^#���-)#�����"� ����# �����-8��? -qara g������-8��?" "-quru '�� ��"'���������?���-����-����nd���'����� ��(" ��)��� ���(����

������� ��� ������������{

Yar �����������-toli q���!�� �

B����������������� ��� -m� ���

~[W ���w!�"�[���������~�

�-� --� �" )�%�������:����������

�-� --� ��(����� ����

�-� --� ���� ���" �"���:������V���

S)-��������������� ���)���)�0-bayaz adamlar oturiyer [48, 03.VII.1992].

Ab-havasi s� ��-s� ��

D� ��� ���� ��-d� ���~8������(~�

Uzun-uzun q������ �

�����)�0��%������� �~)"��8~�

Türk dill� �����%�������������!������ ����)� �����)� �����!�����in��������������#0�� ���)�������yerind���������������%� �����!�����������'������ ��^����� ������ ����)� �����������������'������ ��^"��sif������")�����(��������������� ��\��������������������")�����(���������'���)������'�����(�����hesab edilir.

������� ��� ����������������)"�!�����%��������!��������� ��w������{

Page 163: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

^��)�����%���"-��� �

^��)�����%���"-"�������~������ ����"����~�

� � �%���������� �� ������

Qüdr������'������������" �)����

^�0������( �� ��������( �~������#0~�

Az� baycan dilind�����"-"�������������� ��� ����������������[ �~� ~[��������)� ��������substantivl������� ��W�[����)"��#0�!��� ��%�)���� ���������������!�����������������"��8������ ��(����-qara m�[�� ���������������������������������� ��w������{�Kara c��������-����� �����C�����������:��

Page 164: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

4.2.3. SAY

������� ��� �����������������������"������ ���%� ��� ������� ���������� ����� ������������� ��}����b�[0����� ����� ���������������� ql� �#0����%#��� � {����������"0��"������"0��)���(����

\�� ����������������)������)� �)�����"��������������������"�" ��$� ������� �����)������������dövrl� �������� �)������� �����[�� �������0���[ "0����������!�������� ��w��������] ���-Yenisey abid��� ���������� ���� �����!�����~�������������������� ���!��)��������������������������olmaqla/ türk dill� �����#0�������"���#0�� ��� ��Q:������:��

Müxt�������������������������~��� ������������������������������(������(�0��������!����l� ���~���[ "0�qalan, eyni zamanda h���)����� ����!������������� ��� �������������������������� {���%� ���~��� ��~��tört /dört/, bin /min/, sekiz /s����0~������"0�~��"0~�(����

������� ��� ���������������� ���������� �� �����������������"�"r. M��������!0� ����� ���dilind�����"0"�������"0"��������� ����)���� ������� �����)"���� ����'���0���������������� ���(�0�edir. Bu xüsusiyy���)����� ����%������ ���)����� ������������(� �������-��������"���� �������yetir��{������'" �����0������������)�����~������" ���������������)��������"�-KÇ.Z... tokuz on kon "�����~�����������"��"��"�~�-F. 44.

Bu mür����)���� ���� �������������� �

S����(�0��������!�������)"���������� ���������!��������� ��w��������)�������������"������-s����b�[0��!�� ��- s s���������(�0�������� �

Bes öküzüm var,

Törti yatiyer,

^� �������� �~)"��8~

Ümumiyy�������- s�������-s -s���������(�0��������!���������%� ��#0�� ���������!������"�" {

Getdi gül,

G�����)��)���

;��� �~���� ~�-��

;��� �~���� ~ gül /Sanama v����"�~�

������� ��� ����������������������������������� �� {

Altun - elek /����~�

Demir selek,

Page 165: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Salla buni,

�����"���~\���(����"�~�

Orxon-Yenisey abid��� ���������������������������������������������������� ��V�����������

������� ��� �������������)�[0����� ���[����� ��� ���������� ��������������������'��� ����-�����sanamalarda bu ������) ��%# ��� �

;���- ikligim,

Bir - birligim,

Üç - üçlügüm,

Tört - törtlügüm,

Bes-besligim.

������� ��� ��������������� ����)���� �� q������� �� ���� ���%��������" {

Bin��)� ��#�����)� ��)����#����~������#0~�

Mür����)���� ������0��������������")��������� ��'����������������"�" ��w���{

Otuz iki f� 0��)����������� �������0�8������

 '���0�����������%���� ��)� ������(�������

Çahar kitab, çahar könül, çahar m�0!�)��#(�������

T������� ��������%����������� �)���~����\�����~�

������� ��� ��������������� ���� ����������%��� �����'���-���'��~)� ( �����~������'����������������edilir:

;���'���� ��%�����"�-��"���� sonra d� �������� �~�-��� ��~�

������� ��� �������������-�8�������'�����(�0����-��������'������ ���� ����������%��� � �

Yeddisi /yeddinci/ güni cinl� �%����� �� �~�-��� ��~�

������� ��� ������������������)����� ���0������"-"������������������������������������������"�" {

;�������'-��)�����%����� �0���C������������:��

;������-ikinci dem���� ��^"���� ���������(�0������������ ��;��������#0�������%� �)� ���[�����%���������8��� �������0�(���@�(����-dir [52, s. 59].

���?@�����������������{�w� ���8� ���������(�����"������'�(� ���0�������- dedi.

Az� )�8���������(��� �����+?0���E#�'���������]-"0,�������������������%��� ���������� �������vaxt, günbatan vaxt» m�

M.F.Axundov da h������� ����������������������� {�����%� ���)"�%�����%�����'-��)" ������������ ��V��II c., s. 389].

������� ��� ��������������� �-mü��������� �~)� ��������������'��� �~��")�����(���� {

Page 166: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Birisi sin������� ��)� ���������")����� �~����*��~�

Kims��)����0�)"���������������

Ne�� ���#������#���������+�������\� %����� ����,

^#����� ������ ��

^#����� ������ �����������������!������ �����������)���� � ��w��� ��0� )�8��������'���� ��� ���������)#����� ������ ���!0� ��)"��!�������������� ���%��� ����^#����� ������ ��-ar, -� ��-� ��-�� ������'��� ��(�����������0������ ��w������{�)� � ��)��� ���� �����"0 �(��������"���� {�&�������� ��������)#����"��� �����)��������'��������������� -����� ��� ���� �

^#����� ������ ���0�������[���)�-D����?� "�[������ ����������������������� ��{�$�������göyn������������)� � ���(� ���

��w��� )�������#0)�����������-~�� �--�~�~ �~)� �����~�~�� ��� ���� � ��)�� ������ ~�)#����� ������ ������ ����� �������'��� ������"-"�"�%#��� ����� ���CQ����������

^#���dürm����� ����� ��~">� ���� �� ������� �����"0 ��� ��� ~��)�� ��~"� ��)� � ������ ~��"0�~�� � ��)�� ������ ������ ������0 �������� ~�� ���~)� � ��#�� ������ ~�� '�-balkar /birer, ����� ������ ���>����� ��#'#�� ��%��� ~��� ���~)� � ��%���� ��)��� ����-"0 ������ �~���� �~���� ���#0� ~�v���������� ������ ���%��� ���

Az� )�8��������������-ar, -� ��� ������������������ ����W���0�)� ��#0���~)� � ~�)"�!��#0����%#��� � �ki, o da ancaq cüt-8��������� ���~)� � -bir� ~�0� ������ �������������" �

F.Zeynalov göst� � ������0� )�8����������0�������-� ��-�� ������'��������������%�����)#�%��������� ����� ���%����� ��������������

������� ��� �������������)�[0���)������'��~)� ��8���� �����������!�������8� t� �������")�����������'���~��� ����������������"�" �

Numerativ sözl� �~[�"����[�����~��\������� �������)���"������������������ ������� ��������������"-"������!� ����� ����� ����������� ����"�� ��(��#0�� ��������� ��� ���������nd�����çox rast g��� ����^"��������-������"�� ��(��#0�� ��������� {

çift: Yeddi çift ign��"��������~�-��� ��~��^� �'����%#0�������������~���~�(����

t���{�;��������� ��%�������� �~�������� ���~�

litr�{�E����������"-"�"0�)� ���� ��� �

Oni da bulsax, zanarux bayram /türkü/.

���%{�^� ����%��#�� �%#�� �)�(� ��� �� �~�-��� ��~�

bölük: Gövümüzd����" ���)� �)#����� ���

Kimin var taq����'����)"��� ���~\������^� � �(~�

� �����'��{�^� �� ����������)� ��'����"�(� ��0��

?� ����� ����8���" ��önül /Usta Mürt�0~�

������� ��� �������������)� ��� ���� ��")�����(���� ��^"�"���'���-� ������'������������������"�" ��^"�dild��� ����������")�����(�����������!�'��� ���%����� ��������� �������� ���������� ���� {

Page 167: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������� �� �������n bad���'������!���"-������� ��?� �� ��(���� �� ������� ����� ����� �göz�%# ����0�� ��~*���"-���� ��~�

������� ��� �������������[��0[�(��[)��[���� ��[)��[��#0���� �� �� ��")�����(���� {

&�%� ��%����� �))���%���� �

W�0)����)��)���(" � ögüdl� �~�� ��~�

Page 168: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

4.2.4. &�&=}��

&(�0����� �����������������(!���� ������� ��&(�0������%� �����!������ ������� ����������� ����[�8���� ���(�0���� �(�����������"������ ���� ��� yetirir.

������� ��� �������������������(�0����� �������������( ���� ��'���" ��^"�( ���� ���)�[0��� ��!�������������(��� ��������"���������)�[0��� ���� ��(���0� )�8������� ��������������(�0����� ��"�-"��%��� ��M������{�)�-ben- b���- men - m��, san - sen - s�������"����

������� ��� ��������������-8���������8��������( ��������!������"�" {���(����� ��"�� �����(�����"���unnux. Sonuncu variant bu �!���������������%� ��� ������� �������� � ��w������{�]��"-��%# ��0��¤�]�� �nera gidiyerlar?

�� ���������!����� �%#��� � ������0� )�8���#'�)�%������������ ����!�������"����� ��������-����)� �����)���)� �����)����)� �����)����)� ����������)� ������������%� ��������� ��"�� �����"���unnux v������������������� ���%��������" ��w������{�^�������������'�����^������0���������� ����qalsa baxmadilar.

Az� )�8����������[����������[��[����������[����� ���������������� �)"�������[)�������[��[����kimi" /qeyri-mü��������������!��~��� �� ������������"�" {�^���������)�����������n kimi, onun t���türkün h�������%� 8���������������� �~�������������~

������� ��� ���������������(��)"��� ���(�0����� ��������� �������������%������(�0����� � "�"��#(8"��" ��^"�� ������ "��)#������� {��� "�"��� ���(�0����� ���)"� "�"��� ���(�0����� ��

O qrupu �(�0����� �{������!�����!���� ��!� ����� ��*������)����(� ���!����'�(� �(����

Bu qrupu �(�0����� �{�)"��!)"��)�����)�����)����)" ��)" ��!)" �����%���#0�� ��������������0������" ����!)"��#0��������������!)"�������(���"0"�����)��� �~�������������~�

;� ���(�0����� ��!���� �

�������!�����!��

W�����"���!����"���!��"�

W��������!������!��

$��������!�������!���

Page 169: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

W� ��������!�������!���

������������!��������!�����

Müasir türk dilind�����"-"�������������� ��� �����������������������(�0������������(�0������ ��^"��(�0������0� )�8����������?0��(��������������� �������� ���%��������" ����������w��� �����(�göst� � ������������(�0�����)"��������� ���!����� ��VV�����������^"������ ����� �������� ��� �����dilind���������(�0�����!����� ��)�����������!����������")�����������'�����)"����� ���!���� ��w������{�U kendi - kendina n�����%# ��� ¤�\��������-�����������]�������)����%���0��w����������'����kesdim v�����^"�������#0��(�zliyi d�������������� �

H������!���������������������(�0����� �����#0�����8�!���� ������)� ����" ������������(�0�����������(�0����������(�0�����)��� ��w������{������-kendima, b��-bana, kendi-kendan.

Yol açilur b������0�

Dönax geri yurdumuza

S���������iyax biz-biza

Xeyri d����������0�~\����~�

Bu �������?�� ���"�"��;���"���(������� ���%��� ����*�������(����[#0-özüm�[�����������-�-��"özün-özün�[������������[���-�-[��� �������������� ��VV����������

������� ��� ��������������"���(�0����� ���-����� �� {��������������!�����!������������� ���� �������������(� ����������'���(���(������#(���� ��������-���)������ ���� ��'-� ����� �����������"�����pulatelil� �)� ��8��0������ ¤�~��������������~�

Page 170: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

4.2.5. FE"L

������� ��� �������������#0�0��%�������(��������������"�������� �������� ����������!������ ������)� �����fe"ldir. "Fe"ll� � ���!�����)��(� ���(����)��(� �����(� �8���!� ������(�0�������� ������!�����!�������������������������� �������!����������"-"����#0��!��������[��) ���������������etdirir" [75, s. 3].

������� ��� �����������������[��� ��!� ���������((����������� �>�����-�������������[�� ������������� "�")��������� ��w��������)��������[���� ����������������[���������������� ��*�������[��������� ��� ������������������������������ {

$"�� ���)��������������)��

T�0��" )���%�������)���~8)� ������(~�

^��������[��������[���������������� ����� !����� �����)� ��� ��� ������� ��������8������������� �Az� )�8�������������� ����������"��"�����(����[�� ����)�������� ��W�����)������&��)����������cüml��� �����)��������[��������"��)�����8������������[)�����[���[��� ���������������[���� �� ��mövcuddur. Müasir Az� )�8����������[�"��)����[������[�"���������[���������������� �

Bu dild����[�������������������� �� ���0� )�8�������������������(������������������������������� ��*� ������������(� �������-�����8������ ���)"����"�������#0����%#��� � {�- Bizi niya süriyerl� ¤�- yazux-yazux dill����������������:���\�)� ���� %������ ���� �~\�&!����(~��8������ ����%# �������������������� ��� ���������������[��������������� ����~�� ��� �� ~������ ��0� )�8����������is����������� ��~�� %������ ���� ~������������� �

Müasir Az� )�can dili üçün arxaik hesab edil�����[��� ��������������� ��� �����������������������!�����dilin q��������"�������� �������������)-���� ��w��������"����~'�����[�����~���[���M.P.Vaqifin, M.V.Vidadinin dilind��� ������ ���������������� � ����ivl��� ����� ���'������� ���������!� �)�(��� �"����!� �)�� �~�����~�(����

������� ��� ������������{�)������0��(��"���" "���#���� ����%���� ���)� �%����������� ��"-"���)� ���!� ��"����� �)� �(�������"����� �� �~[�!��))������"��[��-������~�

"Varmaq" q�������[��� ����)� ��� ��[���[���%�����@���[�� ����������� ��� ���������������������������!��0��������� ��w������{�� -( �( ������ ����~����-�"~�

Unutdun çiç������"�"�������

� ������� ����%#0���"-"�����

~���q M�!������\�����~�

Vara-vara vardilar yüz��

Page 171: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

T� )����(� � ���%��������0

/S������^� � �(~�

�-����- annamaq m�[�����{

^����-�����0������( �����

������)���" ��!"-zarin���~����w� ��0~�

�#� �����-����������-����[�����{���0����������v��� ���#� ��� �~����w�!������\�����~�

���?@����#�� ���@��#0����-��������������

Eyni m�

������� ��� ���������������[����������0��� �����!�'����� ����>�������������%������� ��^������[��� ����� ������������-l�������'��������� ��w������{

Yek�����)��")���(8�(������

���!��" ������������ � �%���

/Usta Mürt�0~�

w"'���)�)� ���)����"������������

H�00�������!�'�%�������8�"�

~����w�!������\�����~�

������� ��� �������������������[��� �� ���%��� �������)"�� ��0� )�8��������������[���rl����� ����������edir, lakin h������#0����� ��)��������������� �� �%# ��� ��

Qaxmax - qalxmaq m�[�����{�;���)! ������������ �~����w�!������\�����~�

Diferensiasiya mür����)���[��� ���" "�"�"�������������!������"�" ��w��������[�������aq" mür����)���[���������� ��� �������������[����(" �[��� ������#0����������������� {

^�0������(" �-�0���)������#(���-��������~E��!��~�

Bu dil������"����[����������� ���0����)� �����[�����[��#0��� ��?�����-qovmaq m�[�����{�Baba��������!� ���'����� ���-�"��)� �������'���)������� �~[�!��))������"��[��-������~��?�����g����������0� �~������#0~�

Çapmax- k��������[�����{�E# ���� �����)� ��� ���)� �"���-8�'���� �������� ��\� ����!��))��ustaya ki, s���-8�'��)��� "�" �"�����~[�!��))������"��[��-������~�

Çalmax-biçm�����[�����{�W0��'���~)�'��~�������� �~������#0~�

����-0���'�����[�� ���{��������"����0��(�����"�����" " �~������#0~�

Yapmax-tikm�����[�����{�� �)��"�"���"(�������!��apar /������#0~�

Qonmax-��" ��������������������� %��������������[�� ���{��#'�"-"���" �"���� �������"-"���" ���)��� ����~������#0~��^"���[���[���)�������?� "�[���� ���%��� ��{�E��� �)� ���-����" �"� ��]-"0������������%���)��" �"�����"��]��~� �~���� ��� ������)� ��� ������"�� ���/KDQ/.

Page 172: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Tütüm��-tüstül������������[�� ���{�#����)8� �������� ���~�-��� ��~��^"��#0�[����������[�m�[��������%� ��� ������� ���������������� ��}�^"��(��� �-tatar dill� ����������������t�����-tüstül��������� ���'��������[��� ��������"-"�"�%#��� �)���-���������� ��(� ����� {��������yanmadan dütünüm dütür (Odum yanmadan tüstüm tüstül��� ,������$�����\�)������CQ���$� �����(��qaraqalpaq dill� �����������)�� �����������#�#���#0�� ����������������������� ��:�������VVV����������VVQ���M�[�"��" �����)"��#0����[�����[�(��[�����[���[�� �����������#0�����������%������� ���������� ���(�qeyd edir ki, tütün sözü tüstü m�[�������!��)���� �(��)������� ������� ������������� ��������~)����~m�[��������������0��0� )�8����� ����� ���������� ��������!������"�" ���:������V:���� ��� �� �göst� � ������������#0��������0�����������[����������" ������������[����������������>����-���� ���#0�����������)������)���������C���

Sarmax-salmaq m�[���������[�����#������#0��� ��\��������[��� ����)� ��� ��$��!�8���� �������türkl� �������������� �~��~�����������)���������� {

B���)� ��� ��������!�������"�� ��

S�(��%�����)���"������ ���~8������-�"~�

Savulmax-ç����������[�����{�E# dün d������("��%� ��~������#0~�

&%�����-����� ����[�����{�^� ��%������������%����� ���~8������-�"~�

W�-����-uduzmaq m�[�����{�����(" ����������-�����~������#0~�

������� ��� ���������������[��� ��8���-���!�������0�����������������rosesl� ����)� �����������"��" ��Bu üsulla h����� ����)��!�������� ��)����[��� ��� ���� ��������� �����������0������������(������� ���������������� �� ������������ �� ��������������%�����������8����������������)��(� ������� ��Bel������� "dey��)�������[��[%����)�������[���������[��� �)"�������[������[��[%�����[��� �� ����#0��������������� ��W�[����������" "�"��!���������������� {

Yür����#0������������~�����)�������~�)��

T�0��" )���%�������~%����)�������~�)��

~8������-�"/.

"Qoruya bilm��[��� ��������[� "��0[������������[�������#0�����������-�����8�������������� {�� 0��������������"-"�"�)��������)� �������������������� "��0������������:��

Aramax-axtarmaq, bulamax-tapmaq m�[�� ���{�������)� ��������%���tiyer, kövüni ariyer, bulamiyer /l������� ���~������ �����)"��������������~w"���������� "~�

Yaxmax-���� ����[�����{�^� �������� �"�����8��'� )������� ��-0��������� �~[ �� ��-�[��-������~�

W�����-� �����[�����{��-����)��������" /Musiqi folkloru/.

���"���-��������[�����{�^� ������ �����~�-��~�)� �����������������"������~[^8�� [�l�����������~�

�-� ���-�0�0��������[�����{�;��������� �� ��-� ������0� )�8������������������ ��������)"�fe"l��[���)�-D����?orqud"da da t����������� {� '�%�������-� ����

Durur/Turur/. T��������� ������ ����� ��0� )�8�����)����������#0�������������" " ���[�����%� �)� �fe"l����� ��� ����)���[��������%��� ����� ��\�� ���)"���[��-�� ��-dir, -dur, -�� ��� �� ���k�'����(�������'��������� ��w ���� ������������ ��� ��������������� ����%�������)"�� �����getm���������������)��(� ������� ��w��� ������ �� ��������������(� �������-���������dedikl� ���0����)"�����)��� �

Page 173: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Boran olsa taldaya qaç,

�"( �������" " ��'�~8������-�"~�

������� ��� �����������������������[��� �����0������� ����)���[��� ����'���"����������� ��^������[��� �h������������� ����>��" "�"�"�"�0��%������� ������)��� ����� {

Onca h�� ���'�������"( � �)�0��

?�8���%#0���������" "����~8������-�"~�

Qulaq verm�0��-ana sözün��~����w� ��0~�

"Qulaq verm�0[��� ����)���[������� ��0� )�8����������["����0[��� ������#0������������� �

Seyr��'��� �)� ���� ��

�� ���" �# ���� ��~8������-�"~�

�� �������"��"�� �������"(���

Ömür sürdux h�� �������������~E��!��~�

Göründüyü kimi, bu dild������� ����)���[����������%������ ����������#���'����[��� �����������������fe"ll� ��!��'��������������)� ������� ������������ ����� �

��[������������� ������;��(��!� ������������� ��ind���%# ���������������������������� �������)� ���mübt�������������)��������������'��� ��^"����� ������"����� ����>��%#��� �8��� ���������%��� ��������� ��� ���������������[��������������'��� ����%� ��� ������� ������)�[0�������������������kl� ������f� ���� �

�������������{����-im

W������� ��� ��'����-m, V�����

^-������� ���'����-m, V����

/Gül�!�����!��~�

Yet� ��� ����������-im,

Q� �)�������������-im,

������W��%��������-im /Yitgin Qomoroli/,

...bu gec���#��� �(��%# ���-im [70, XI.1992].

���������8���{����"�

�� �������"-��"�� �������"(���

Ömür sürdü-x h�� ������������

/Gül�!�����!��~�

N������������%�0�������

����%# ���"-�������%# ���"-x

Page 174: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

~8)� �����-�"~�

w����%����� -ux [70, XI.1992].

��������������{���������-���

�����-����������-sin sözün düzüni,

?���������� ���� ��)�0��~E��!��~�

-�������������(%�����%#0�� �����������%# �8�����- deyirdilar [70, XI.1992].; Xeyir-dua veranlar v��"gedib bizim kövi görürsün" -diyanlar, yarvaranlar çox idi/.

����������8���{�0���0

Fond açmayi t����������-z

��� ��" ��0������-z,

H� �������0�����%����-z

��-�0����� ������"��~W��%���?��� ���~�

Yigid kimi m� ���" ���-iz

Göks����������" ���-iz,

Qurd r��0���)����(" ���-iz

^��-�0����� ������"��~W��%���?��� ���~

���������������{������� ��� �����{

Saux-�0���������8������������ ��������������:���;��� ������-� ���'�8-�������)� �(� ��� ��������XI.1992].

�����������8���{���

- Sizid���������%#�� ��� -l� ¤���8"� ������ ���"�")���-f� ����� ��� ��-l� ������������:��

���sqa türkl� ������������������ ��'����[���%������� ���������� ��;���� ��'����[�����(����[��� ����"� �0��%�����������'� � �� �� �

��� ���"�������� ��'����[��{�E#0������"�8�!� ��� ���)�-bayaz idi [70, XI.1992]; &������!��"��� ���!��isi davada idi [70, XI.1992], &(������ ��8� �������� ��'��-çocuxlar idi [70, XI.1992].

Dig� ��� ������� ����� ��"�������"��"���� �� �)"����������������"��" ��w��������[�������[��� ����bu dild��[��%������[��� ���������!��������� {��-���� t��8��8��������%������������������:��

������� ��� ������������������ ��'����[����� ���"��"��)�����������0��� ��w������{�!�'�)������dözüm yoxiydi. H� ������#( ����������������:���$��8����%� �� ���� ���������(� ��������" "-�%# ����� �bel�����olmaliydil� ������������:��

Fe"ll� ����"�������� ��'����[����������� ��� ����)"�������������� �

Gen����0���������%���� ��� ��

Bayramda qol-qanad açeydim, V����¢

Page 175: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

S�����%������������"�����'���)��

?"����")�!(���"'�������������~E��!��~�

W������� ���rd��'������������

\("���"( � ����'������������

Hüsnün���� ��� ����������������

Onsuz, birc���� ��%# ������������¢�~E��!��~�

Göründüyü kimi, bu formalar, ���������'����0�������������������� �

��[����������� ���*� ��������)�����(�( ��-���� münasib����������� ��� ������������������[�������������� ���������������%��� ����� ���������� ��%#��� � �����)"��������������� ����)� ��(8�)�� 0"���� ��������� ���#(8"��" ��}��������-���������'�����0������������!��'������"����(��(��)8 ��������� ����)"�dild������������������" �

&� ��������������� ��� ������������������[������ ��� ����������"����� ����>��%#��� �8��������" �

&� ������������������������%� ��� ������� �������� ����� �-��������'���������(��������������%��� {

Bir �%������������%������ ��

^� �������'�����~8������(~�

������� ��� ��������������� �������������������������������-������-���������'������������� ���� ��^"��� ��������� ��� �������������%�������������� {

Oyan da, oyan da ufaq da yavrum

B������������ -���~8������(~�

cabirim, g��� ������)�

Göz����%������" �!��)�~8������(~

W0����)����� ������������0� ������'� ������0�0���)"��� �� ����)���8��� ��������0������������dövründ������8������ �-XÜII �� �� ���(����������������� ����0�� ����������������[�"����" {�w��rüxs���(� ���( ����(����������� �(����������~��!������~���� ���������'�(!� ��� "���~����~�

&� �����������������8����������� ��� �������������)� ( ������-�������'���������� ���� ��w���{�%�����seyr edax, saçax /seçm�����[�����~�(����

*�����%����'�����-� �)���

^�0���� ����������������~8������(~�

;�����)�'���'��~�������~�

Müasir türk dilind��-�������'��������"����������-alim, -����������'������ �������� � {��������������soralim.

����qa türkl� ���������������[������ �������������"�� �� ��������������'��� ������)� �����-������-����göst� �8����� ��w��� ��� ������� ���'��� ����������(������������������)"������'����������)"�������f������������(������ � {

Page 176: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

G���)�0���)�'������im seyran,

^��)���������"��)� �%����!�� �

/Pir Sultan Abdal/,

G����'�������-qana,

����" ���(�"���� )����

Zikr ed������#��-dön��

����" ���(�"���� )����

&��������������

����-p� (����#������

Mö"minl� ��'�������

����� ���(�"���� )���

Nerd���ldi o Zediban d� ���¤

��������0��"� ����� �� ����

W������%#0����0" "�"���������

G����#���������� �� ��� ���¢��

/Müdirin türkül� �����~�

-������-��������������'���������������(����!� �����������(���!�'���������� ��������)� ������%# ���������bildirir. XX �� ����((���� ����������0������������������-������-��������������'���� ��8���)� ��������������keçirm������ ��w�� ��� �)"������'��� ���)������#( �� ���)� ���(�������������������%#��� �� ��w��� �8������������������)"�"����"������������� �n nüfuz etm��������%#��� � ��������)��������� ��� ����������������[�"����" ����������0� )�8����������������)"����"�������)"�����������'�������� ���'�� ����� ��QQ����������

&� ��������������������������!�'�)� ��� ����>��%#��� �8��������" ��^"��lam���������� ��� �����������'���d����8����(��� ��&� �'� � ��)"���������!���������������"�" ��w���{���~��~��'��~)�'~��������%������ ������(����

;�����(��;��������������0��-����~8������(~�

��� ������ ���%#0���%# ������'���~\���li/.

&� ������������������8�����0� )�8�������������"-"������-����-in, -un, -��������'��������������%��� {

Ey insanlar eylükl� ��������

Umidin���!� �)� �����'������~8������(~�

������������� ��� �������������%����� ������������:��

&� �������������������t����-�����-sin, -sun, -sün, c��������-lar, -l� �~-nar, -n� ~������'��� �������(��������� �� ��w���{��� �"���)"��"�����������"������� ����0����� �(����

Page 177: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

=" �'�)�����������(��'�������~������#0~�

\"� � � ��"��"����)����������0����� �~[�ah Abbasin������[��-������~�

X�)� ��������'�0����-�����������'����(��%���8���0��� ���!�����"�" �

;������0���������� ��� �������������-��� �~)� ( ����~������'����������0��� {

P��8� �����)���� �

������������������� �

��0��������%#0����%��

Bunda b��������� �~���~

;������0��������'������[��� ������������'��� ����� �� ��� ��W�[������[�����������0����!� ��'������������(��c��������������)��� ��w������{

��-����������� -�������%����������� ����-�����- "���))���'��������� �'�����(���özülm�0����"-"�����"��!���8�������������!��������� ���������������:���&�%� �� �����)-� -)-� ��� �ediyerdil� ������������:���\�0��)"�� �� ��� �������)� ��������'-� ��� "���������-V.1992].

������� ��� ��������������������0�����-" ������'��������ifad������������������� ���%��������" {�^"�el��)� �8������" �����!� � ����� �-����8�!-c�!�(" " ���-� ��������"8�0� (��� ����� ��� ����������" �~E��!��~�

-� ������'����������� ��� �������������-ar /qeyri-q����%���8���0��~������'��������"�������������� ����yetirir. M������{

cabir heyran-heyran durur /durar/

;�!����)�0���(" " �~(" ~�~8������(~�

Böyügün sözüni tutmiyan uluya-uluya qalur /qalar/������#0~������ ��������������������'� � �/çürüy� ~������#0~������������� ���)�����������rür /itir� ~�������#0~������������#0������" " �~�" ~������söz/ v����

������� ��� ����������������������8��������������0��������'������[��� ��-"�������'������(����"�" {

������0��)����� "��

Siz��"-" ������� "��

������ �� ����� "��~W������?��� ���/.

��'����0����������� ��� �����������'���!�����!"���~��~��!�����������~���~���'����0��������'��� ��� ��� ���� ��^"������'��� ������� ���������������0�)� ( ������������������'�����%� ��� ������� ������f� ���� ��w������{������0�#���������������������������������������(� �)� ���������������������-V.1992].

��!"�����'����0��������������[��� ��������������'��� �����)"����� ��w������{

���������!����)���0�

��� ���-�����0�

? ����0��'� ������0�~W������?��� ���~

Page 178: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

w ���� �����müasir Az� )�8��������������������8���������������-��0��-niz, -nuz, -��0������'��� �����v�0��������)"��!������������������0�-=������'������ �������� � �

N������'����0��������'������[��� �����������������'��������������8��������0�-göst� �8����� {

Yigid kimi m� ���" ����0

Gösk����������" ����0�

Qurd r��0���)����(" ����0�~W������?��� ���~

������������������������'����0����� �� ���-���������'���� �� ��� ���0� )�8����������)"������'����-am, -��� ������%#��� �8���(�0���� ��w��������{�

Yet�r yerimd����������

Q� �)����������������

������W��������������~W������?��� ���~�

���������8��������������'����0����� �� ���-"�������'���� �� ��� ��^"�����������'�������)� ( ������� {

���!�����)���" ���"�

Yür��������)��� ���"��

*�����'����������� ���"��~;��!0����-��~�

Türk dill� ������������'����0���� �����-�)������'������������������"��"��" ��}����������� ��� �����dilind��)"������'������"����������- ������'������ �������� ����� {�\� ��#%����'�� ���~'���)~�%�0���� ����~[�!��))asin������[��-������~�

G���8���0����������� ��� �������������%���8���0����� "��" �- semantik c�!������������ ���t�0!� ���� {�����%���8���(���� �-q����%���8����?����%���8���0���8���-�8-������'���������������"�" {

?�� �0����8�

Yol g���������8��~���~�

c���!���(��� ��%# �)���!�����%������ ��[^������(��� ��%#�� �8-� [¢������������:��

Q����%���8���0��������'������[��� ��������������'��� �����)"����� ��^���� ������� �������� ����� ��������� ��� �����������������������8�������-"�������'�����)"���������[��� ���-8�������'����������"�����[�[������[([����������'� ��w�������������0���)� �"-��(���0��-�(������������������0��alacavux [143, IV-V.1992].

Fe"lin qeyri-q����%���8���0����������� ��� �������������iki formada -ar, -� ��-� ��-ir, -ur, -ür �� �� ��������� ���� ��w������{

? ����'� ��� �

Baxduxca irax yanar /mani/;

B������������' ����-�-������ �~[�!��))������"��[��-������~��^#��%����#0�����"������"�"�-uluya qalur /������#0~������r n������������������'� � �~������#0~�(����

H.Mirz�0���� �����!���-ar, h������-� ������'��� �� ������������������)�!����� ����%#��� � �����)" ��0����������������%������ ��w�!0�)"��%# �������0 ��0������� ����>�������������-y, -

Page 179: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

� ��-a ������'���������������0������� ����>�������������-y -ir, -� �-ür, -" ������'��� �� �������������q��� ��������( �� ��^"��������#0����!���������8�!�������!��������0�"��8�!������������" �����göst� � ��W0����)����� ���������0� ������ ��-���0����!����� ������[�"����" �����)"��������'�����q��� ��� ���8�!�������������0��������'��� ��������������������[��� ����0�"���[��) ������%���8�����0 ��0����)���� ����� ��w������{�\� �-ilahi bil�����������������)��� �!����)� �����������)"�!�i bilür /N�����~������!���)����������!�)���)"����" �����)��)�� ���" ������)���-v�!������" �/Füzuli/ [55, s. 156].

- ������'������[������ �-q����%���8���0������%� ��� ������� �������� �������������'��� ���)"����� ��M������������������t�������)"������'������������'������)"��" �

�"( ��0 ����� ����

Mor-m��������� ����

B���������"( ���

Yar yüzün��)� ����~���~�

������� ��� ���������������0 ��0������������ ��������-m�0��-�0������'�������������� ��^"������'����� ���)��dirir. M������{�^�0��%�8�%�����0�)� ��� ���("��~E��!��~��^0���� -)"��0��)0����bulur -yiyamaz /������#0~�������0�0��)������0�~������#0~�(����

Müasir Az� )�8����������)"��� ����������� ���~%����)����0�������)����0~��������� �

^"������'i il���������0 ��0�������� ���'���-man, -m��������'�����������)"��!����������������������olunur:

8� )�������� �

���������"�� ��~8������(~�

M���������"��%��� �

�-�����������%��� �~���~�

Az� )�8������������� ��� ������������" �����-man, -m��������'����� ������ ����� �������0�������������������������� ������������������ ����� ���������� ������������(� �������-��������"���� �d����� ���0����������� {�����-tavus ist����������8����������" " �~����~��W ��) "�����)��0������s��������!�-nov /Füzuli/.

Bu q��������"�������������� ��� �����������������������!����������'�����-m����-����� �� ����������������� "�")��������� ��w������{�E���������(���'������������\��%� ���!�(��������%�-���~w�\�����~�

-m����-mam��� ������0 ��0��������'��� ����� ��-XÜIII yüzillikl� ����0� )�8��������0�������da rast g��� ��{�\�����)��0� �\(����� ������%�������������������-( ���~�����)�"��!~��*�8 ��x�������������������� ���?���"������ ��������� ��~�����))as/.

� 0"��������������� ��� ������������� 0"������������ ���������-a, -�������'������!����� ��"�" ��� 0"���������������'�� ��-a, -���-�������'��� ���((���� �)8 ������������������� ����� ��)������� ��V:������C���^"������� �)�[0���� k dill� �������������)�[0��� �����������������������������%��� ��������� ��� �������������)"������� ����� ���������������������������� ��"�" ��������0����� ����#( �����������������8�������)��� ��^��������'�)������������)������������ bilm������8���bilm������"'�)����������������������[���� �� ��)"�������'����������������������8�������������� �������������"�" ��^"������� ��)8 ��������� 0"����������������������������"��"��" ����-�������[ �� '� ����(� ���������"���� �)"�)������� ���-" ���)����0{

Page 180: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

F�����)�0����!� ������)-�����

^"���!� ��'��������������~E��!��~�

]���� -�� ��- ���������

��� ���������������������~E��!���

Bitm��������%���� ��"������

?"8-�������������������

Na �������"( � ����"��'����

����!���0�8����������������~8������(~�

$"�� ���)��������������)��

T�0��" )���%�������)��

Yill� �"0"�����(����������

Yür����#0������������)���~8������(~�

�8�)��������&��� ��� ������� ��������!����������������[����(8�)�������������� ��� �������������%�������������� ��]-"0� "�"������ ��������"-"�������)"��!�����������������(8�)�������-�����-m������ ���������!��������� ��w������{�^"���)�0��� ��� �)�������"���&�����!� �����'��������� ������"�"��'�����idur. V�������0���!� �������'�������"������w������������(�������0���#���)�������8�v��������- ��'�������"������� �������������������� ����'��������� ����� �������������������-V.1992].

�� ���������;��(��!� ��������8 ���������������������� ����)-����)"�������������� ��� �������������-sa, -��������'��������� �� {��'����������������'������(����

��[������ ��������������� ��� ��������������� ��'� ����������� 0"�(����������[�� ���������������bilir. M������{

Yüz yillux ömür��#�� ����0���

\("���"( � ����'������������¢�~E��!��~�

��[������ ��������������� ��� ������������������������������-���������������������-������������8�������-k, x, ����������8�������-��0��-��0�����������'��� �����)"����� �����������������(��8�����-"0� upu türk dill� ��������"-"������� ��

Page 181: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

4.2.6. FE"LIN T&\���}&�w&W&��FORMALARI.

������� ��� ������������������[�����'���� ������������� ����( �� {������ ����[���������(����[���)-���

M���� ����[���������)���� �����xidm������������� �������� ��� �������������)� �( ������-��������'����il���� ���� ��w���{�*������)�0����%����0 ���"���^"���������������-��������������%�8�����saxladi [70, XI.1992]. Yorulmax bilmadan geca-gündüzi, hüsnün���� ���� ����������������~E��!��~��^"�������� "�������������������)�0������" ��¤�~W������?��� ���~�

������� ��� ������������������ �� �!�������#�����!����������������������[�� ����!�������-��������keçir. M���{�����0�� )�(���0)��0�� ����)�0����%�0������'�����))����!� ��������������������(%�����V�����!�� �����"���� �����]�" ���������-baba yurdumizi kendi gözl� ������%# �-��� �����������XI.1992].

Fe"li sif����������� ��� ���������������[���������� ������"����� ����>��%#��� �8��� ���#(8"��" ��^"�morfoloji ������� ����������-"0� "�"��� ������� ������������'��� ���"�-"��%��� ��*����������'��� ��-����� �� {

���;������0�����[��������������'����-an, -��{

V���������-"���'�8"��

?"��������)�0��� ������~;��!0����-��~�

Ey d� ����%� �����'�

Yay, s��-s�������� �����~8������(~�

���������%� ���#���0�~������#0~�

S�������%#0��� 0"��%�����

�-��#������'#�����"���~8������(~�

�����0�#������ �0���)��������� ��

/������#0~�

Z�!����������������8����-��

Page 182: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

minn���������������)���������" �~������#0~�

2����'����0�����[��������������'��� �{�

-���{�^��������0�����0�~������#0~��^���������"����~������#0~��?" "�"��-8����#�%�������0�/������#0~�(����

-��-���-�"-�������'������[���������� {

�� �"-"��)� ��"�" ���#��� ������ ��-dürt��~������#0~��;��� ���"-���� ����)-��" �~������#0~���#'�"-"��yurdun q�� �������"-"���" ���)��� ����~������#0~��E���"-�����������"-��������~������#0~�(����

��-���-�"-����[��������������'�����0� )�8����������)������#( �� ��������%��������������������� ��w���{�N�simi sofi d�%��� ���-��������%����%������~������~��?0��-��"�"������ ����8���~�&�~�

3. G���8���0�����[��������������'����-acax, -�8�{

Kölg���������8��-8��)"���~������#0~�������8����0����� ���8�������~������#0~��;����8������� ����8�(���opdan inanmaxdur [44, IV-V.1992].

������� ��� ��������������������0����������������������'����0�����0�"�"�"�����������-���-egen, -�������[��������������'��������� ���%��� ����^"������'����[�"��(����8!"����[��� ������"�� �� �� �fe"li sif�t ������%��� � ���������(����������������������������������(��)�����"����������)���� � ��w���{�W�-�� ������%�0�%������������� �~������#0~��E�0-��%��������%��������0���' ��-bazarda loti eydir /������#0~�(����

��[���)-����������� ��� �����dilind����[���)-��� ���[��� �����"����� ����>��%#��� �8��� ��� �� ������������ ���� ��&��� ��� ������� �����-�)���[���)-��������'������)"����������������"��" ��^"������'������"����������� ������ ����(����������'��� ���� �������� � �

������� kl� ����������-ib����-ub����-üb�����[���)-��������'����������� ��#( ���������������%# �����"���� ���-" " ��^"��������[���)-��������'�����0� )�8���������������� ����((���� ���������%��������������������� ��^��������)���#(�� ����0��������� �� �����������)"������'��#0����%#��� � ��^"�����onun h������#( �� ������)������������ ������"-"�"���)"����� ��QQ����������

������� ��� ����������)"������'����� "�")������-���'�����������"�������� �������������� {

Öz ����%�����"�"��)#��)���(� ��

D���0�� ���'�)���'���'�� �����~w�������~�

Çoxdan bu yerl� ����(���"������ �

Mill������"������)����������

~�������\� %����� ����~�

?� ��)����������� "�")���" ����"

Bir d����(�����")��8�" ��#����~����w� ��0~�

Bu sözümd����%� �!���������

&�����")��#�����)���%��������~����w� ��0~�

Page 183: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

4.2.7. Z&���

������� ��� �����������������!� ��������8 ��� 0�����0��������� �������� ����(�����)���� ���0� ��� ����%��������������������� ��w������{�����" "�'��'�"��~��0~��� ��� ���������)���� ����������0������������� ��bir�0����-������ �����������)� �%�����(����������(����

�-���-����0���� ����� �"��~E��!��~��&%� ��������� ��#0���0��)�������� ��� �8���%��-���~;�\����~��^�����)"������ �������"��+�������,�

Bu dilin düz������0� ��� ��-ca, -c��~���%�8��"�"�8����08���08�(����~��-����~��������%�8����(����~��-cana, -c����~����8�������08�������-�8�(����~��-�"-����~���"-������#���-����(����~��-� ��~���� ���)���� � ��(����~��-dan /birdan, çoxdan v����~�� ����>��%#��� �8��� �(�����������������%��� ��w������{����������#(��������"���E���� �������� �����"�"����" ��������)�0���������)" ��0� ��^���� � ��Salyandan kömür g��� ��� �������~��������������~�

Mür����)�0� ��� �������������� ����%������ ��&��'������������ �)"�� �� {���%��-yegin, qoz-qoz, il� �-geri, üç-üç, sabax erik����#��%�������������)� �%�������0����#�����)���������������'-���#���(�����yüzb���0����0-yüz��(����

Dizin-��0���'������W��)" "��)��

Seyr etdim gözin����#(l� ��)� -)� �~����\�����~

E# �������������������� ��� ��������������� ����)�0� ��� �������#0������ �������������#0�� ����("�������������(������-b���-)����� ��������� ��������� �������� �

Page 184: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

4.2.8. KÖM��;�������9�����

Sözl���� ������!��"�"�����������

H� �)� ��������#���'������!������ �������������������

������� ��� ��������������#���'������!������ ����������)-���8�������(��������#0�� �������� �-müst�����#0� "�� ���� ����� ��� ��?������������ bu toplumun q��������)��� �������-�����)�0�arxaikl�������� �-müst�����#0�� ��'���0���������������� ��� ��-���0������)-���8�������(�������sözl� ������� ����������� ��0� )�8�����)����������(����"���������� ��������������#0�� �� ��}����)"�sözl� ���������8�!�������� ������� �������� �

?������������ ��� ��������������-�������0�"������� ������� {

1. Zaman bildir���� {

\� �~��� ~��������� ������������!�'����� ���������������� ��*�w� 0�0�������#����-n�0� ��8������ �������iki t� ��)�!��������~���-ra/ ������%�������� �-�)������� ���� ��'�����!���0���z� ����!��������������������� ��QQ�������V��

?������������������ ��^� ������������� �\"��������)����� ���%�0���'�����8�!���� ����"���� ���C������������:������skaya geri dön�������� ���!(����"-"������)��0��� ���~W����� �~�(����

Zaman z� �������{�\� ���'��� ���0��#(�����" ������ �!)� �� ����������$���0����(��������� �-r�����söhb���������� ���C���������:��

\�� �������������)"��#0�����)"���������� �t g��� ��{�\�� ���������"-"0�(�0������0������"-"0��� ���� ��" "���;�������������-�"-��� � ��)"������� � �-�8�������������������� �����:�-30 yil yet� �[70, VIII.1992].

^�0������� ��������������'������!������������� ��#0������������ dilinin t�

:��;�������(������������)���� ��)���� ���� {

8���� �����- �(����

^" �8�����"-"�"0���0������������� ��������~;�\����~��\���%���� �E� 8������'�������probleml� ������"���0���"�"�"��-�� ��%�������������� ��� ������������� ������#0-söhb�������� �mübadil������������)������� ���C���������:���] �����- �� ��%����� �~�������������~�(����

3. Ziddiy���(�� ����������)���� ���������� ������� {

���~~� �"~~� ���

Page 185: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Nümun��� {�^�0��������0���������0��� �"���������~;�S����~��?�0�������������)���� �����������������-�v��)���� ������ ����# ���"�� ��������� ��'"�-�����(��������� �������� ����� ���������0"�"�meydana g����� ���C���������:��

? ����������� ������� �������"��"-"��#0���)� ������)� �'���m�

1. Subyektin bir obyekt��0��������!� ��������(�� ��� ����)���� � �

2. H� �!�����)���������� ��������!� ������� ��� ��(�����)���� � �

Bu halda birinci b������%#��� �������

� �"����������%# �����)�����0�"�"�)���� ���� ��#0"�����������%�������türkoloji ���)������qeyd olunur. Az� )�8���������� ���� �"�������)��������)"������ ���������������� ����������������������� ��}����*�w� 0�0������)"��#0���� ����������!�'��� ��������������������� @���� ���� �-d������!�0��� ��QQ���� 206].

3. B��0�����)���� ���� {�������W���0�)��0�������0�"�"�"�����������������������)"��!������dilind�� ���%�������w������{�!������#��'���)������)� ��� ���-�����������������#� ����0���� ��������VIII.1992], B����������)"�����������������!�'�������d���)"��� -������ �"���¤�~;�;� ���(~�

�����~�)�~��������0� )�8���������� ����������������"-"����������� ����)�����������%������� ������������������ ��w������{

Güld���� �%�����)���#!����-xar içind�����~������~��W����������������)��������0��-�� d�%� �~�����~��\"�)"0���������"�" �~�������������~�(����

4. S�)�)�)���� ���� {��'���� '���������#0����������

^"���������� ��)��!������ ����%����)� ��8�������]���^���������� ��#�������(����"���'��#0������������%���������%#��� ����� ��^� ���'�������� �w����� ��(����� �������?�=�����!������������"8-dan tör���������� ����� ������ ����� ��]�^ �������(����? ��)���)"����!�0��� ��������������� �������özl� �������������� �� ����)���� ������� �

S.Deni bu m���������!��������� �!�����������������]������������ �����"8-��)-������"-"�"��#�������� ��^������)"�"������"��������� �������)�)��� ����"8�������������������� ��\����������$� ���������� �������@������ 8���'�����������(����� ��#0��������(�������������� �����bunun �(�0�� ��������

A.N.Kononovun fikrinc����'���������"8��#0���������� �� ���������������

Bu mülahiz��� ������� ���'��@���������������� ��������� �����������������"���� ���������yetir��{�;����)������� "�"-"��'���%�8��� ��(��%������� ����E������8���!����0)�����������!� �)� ���0�V������'���'������������������:��

Birinci cüml�����'�����������)�)������8��8�������������������0�"�"�"������������� ��*���?"����(�müasir Az� )�8�������������� ���!�� ����������������������������� ������'��������������"��"-"��#0���)� ������������(����)�)���

«Gör�@������������������

Bilig����(���!������"-�(��%#0����#��������%# ���"(������'�������!���)"�" �������"-"��%# ����������� �'�������� ��������������:��

^"�������)�)���

;��������

Page 186: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Ölümd���)���!� ������' ��( ��w�����-8(�����-� �����)�-�����" �~;�\����~��!����������'���b������)� ��� ���-�����������������#� ����0���� �����������������:��

^"����� ��%# �������������#0�������((���%������#0���������'�������!������������ t���)�������� ��Bu �������0� )�8�������������)������#( �� ��������!������"��"��" ���� ��������!����������h��������)�)���

Birg�����)���� ���� {�����-n���������-la, -l��

M������{��0%�������������������������~���!��~��$��������������� (����"�ma /������#0~��E������davul-0" ����'�� � �~;�����!0���(~�

-nan, -n����������������(�� ��)"��!���������������!�'�������������� ��^"�"��������������������

;�������$���� ������ �~)� %����~��������������� -���"����� �� �~����(��(����~��W�������-��endil� �~!� ��������������������)��"�8��8 ���"����~��W� �������-� �)����~���(��!� ��������� 0�~�v����

8���������������� ����������������(��0���!��������������� ��w������{�^" �8�����"-"�"0�sizd������������ ����������0, IV.1992].

^-���8���^-���8�� �- sözl� ����#0�)� ������� ���������������������������� "����� ��(����� ���komponentl� ����)-��-����������� ��8������0(�� ��(��8������ � ������ ���� �������)���� ��gör��)-���8�� �����8� �� {�,��)���0�)-���8�� ��),��)����)-���8�� �

������� ��� ��������������)���0�)-���8�� ���)� �'����������� "�� ��������� {

Birl���� ���-�)������ ���)-���8�� �{�(�������~���-l�~�

������� ����w�������� ������$ �����(��� "�����-� �������#( �������ür [70, IV.1992]. Burada v��)-���8����!��8������)���� ��)� -birin��)-��-��������%#��� ����� �

\)� 8���;���� ����� � �- Sabircan v��;���� ����� � �

;��� ��)���� ���)-���8�� {�!����!����!�������!���^"�(������!������������ ������niyer [70, III.1992], Allah h������0���!��������0���!�����"�"��0����������������~;�\����~��^���� "�����(� ���~~�!���yür�������!���8����~���~��\ �� "��%������~~�!���� �����!���%� ��~���~�������������� ���0��!������)����������� �������� ��)�����)"�- �-acil� ��%# ���� ����������%�������� �� ����������������VIII.1992]. Bu �!��������������!���~�!��)-���8�������!� ������� ������������ ��?�����������0���� �����h��~!��)-���8����������� ��� ����������������8�������%� ��� ������� ����� ���ilind�����'����� �

H����)-���8�������!��������������������������)"��!�������������� ���%��� ��{�?��"���'-���!����"���������������� �"�� ����������������:��

;�� ���)-���8�� �{����~~����������~��������)� -��� ������������������������ss�����~E��!��~������ �-���0��������0����� �-��� ������%#����0�~;��!0���(~�

? ������ ��)-���8�� ���^"�8� �)-���8�� ���8�������(� �����������������������(������((� �� �� ������ � ��)� -birin��0��������((� �� ���������� � �������)esiz mür����)�8�������)� -birin��0��������������� �� ������ ���� ��)-��-����������� ��^-���8�����((����������"��"������ ���)-���8������� �%��������� �)� -biri il��0������������������� ���Q����������

? ������ ��)-���8�� ��)"�� ��r: ama // hama, ancaq // anjax, f����~~������!�)"���(����

?�0���0�!����8��"��������)����" �~w�\�����~��-�E# ���������(�" � �����!��)����%�����(��%#�� ����� �~�����%����~��*�)"�����0� )�8������������� ��VQ�Q�����"���#���������(���0vlux )�����������������������������:��

Page 187: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Az� )�8��������������������������)��������������� ������ ��)-���8�� ���)"������� ���%������olmur.

^#����� ���)-���8�� �{�E!�~~�%!������� ����� ������������

Ya da t� �����������)��� ��������%����¤��������������:���?(-����� ��((��8�� �"���������������komit����~�]�~���� �������@�8�������������������(���� "�������������������8����������� ���'����\\�;����� ����E� 8�����!#�"�������:�����������'������������� ������������� �~������ �~, Gah ��� �������� ���������E!����")�8�0��������)�0���( �~w�\�����~�

Az� )�8����������)#�%��)���� ������� ������ ������)-���8����)"��!������������������ ����� ��������������������� ��^�

��������� ��)-���8�� �{���������������W���)�0������0������������8����� �������" ¤������VIII.1992], h� ������0����'��8��������������)��������������� ���" �~������ �~�(����

$)����)-���8�� ��^"�����������������"���)-���8�� ���)� �!����������)������ ����)�8��������komponentl� �������l���� ������������%#��� � ����%� ��� ������� ��������"-"�������)"�����"�"����������d�����)-���8����)"�8�!��������!�"�� �� ��^�����)"��8������ ���)��8���������)-��������)"�)-���8������������� �8�� ��"���� ������0�� ��w������{

Heppimiz��)������ �����'������������0�"'"������� ���������)��� ������� ���C������������:���^"������ "���������)-���8���������)"��8���������)��8�������)-������ �

&��$��&��� ��#0�� ��(����)��#(������8����������������(�� ��% ��%���(����

��� �"-"��%�8��d�����������) ��!��0�" �~w�\�����~��������%� ������ -¤�\� ����������>��türkl� �� �~w�\�����~��� ����!�'�( �0���� ��������W���)������������)�0�~w�\�����~�(����

M�!�"����� �8������ ��0� )�8�������������"-"������� {�����0���8������8� v����

]�� �����"��!���������0�#0�� ����� 0��� �������������������"�� ����������������ist������ ����)���� ���� ���C������������:���^"��8��)� � "���� ����'��������)0� �������" ������10.IV.1992], 1992-ci yilin yanvar-��( ���� ����)"�!esaba t��8���0� )�8�� ���")���������\����rayonunun bazi t��� ����(���� � ������ ������������" �~������ �~�(����

Qüvv������� �8������ {������� �~����(�0���~���!������)���

��� �)� ������������� �0� �������� �������8��0�� ��������������)�)���)� ���������'�(� ��������m�

�����������(������ ����(����)���� ������� {����~~��������) ���!��

������)�����������������\���0���� ������)����� �����8�����" ��� �� ��!�¤���������������:��

Sual ���� �{���

E# �"�� ���������keçan oldumi,

M���"��%���)��"�"���'������"���

Dar gününd������'�����"���

Ya dost deyib s�����������( �"���¤�~;�;� ���(~�

^"�"�'����������( ��¤�~�������������~�(����

&� ����� �{�)������

Page 188: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

^��)"�8� ���� ������" �"0����!�-t���8�!��������� ������������������������:���?����� ������� ��tarix h� ������!�������>���~������ �~��?���%������" ��)����~~�$��" �" ��)����~���~�(����

Modal sözl� ��w������- f������-m���������� �����")������������)� �(� ���������

Türk dill� ���������������� ���������������

���������������������#0�� ������" "�"�"��#0���

Düzi budur ki, sift������)������ �~w�\�����~��$�- "�����������������"������ ��*�����������!���b������%��� �����&((����������%� 8��� ��������%� 8���������� ����)��!�'�)� �xalq sürülm������ �/M.S�����~�

Bu nümun��� ����������- modal sözl� ����#����������!���) ����� ������� ��8������ ���t� ��)�����(� ������!������#0�� �������-���� ���������((�������������(����%� ���������'� � ���������%������������!��� ����������� �

Modal sözl� -����������� ���������������"�� �����)� ��������������������#0�� ���")��)��#(��������������(������"��)� �!��������� ��������)������������ �� ������8�!������)���#0�� ���)-���olmur, cüml���� "��" "�����������8a seçilir. M������{

&((������)�0����"�¤�&����!�������C�-ci yilin �((��� ������)�������0�������" ��������0���) �0��ediyerux. B�������� ��8����((��E� 8�� ���")��������(����"��������������0-��0������������-����d�(������(�������������������� ���0in tez-��0�%# �������������������&((������!�����0�����"8��� �t� ��������������������������������:��

Page 189: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

V F�S�L. S�NTAKS�S

V F��

������

} � ����������������:�::�:

������� ��� ��������������������sinin öyr���������������������������))���%#��� ��������� ��^"�"��s�)�)��)� ��� ������!��������������)��������(���������������������������%� ��� ����������)"����������������" "�"�"�"�#� �������8�!��(��� -��������������)-���� �

w�� ��� ���������/b��������"���� �������������(���0�������~��%#��� � �����)"������������������#0�birl������ �������� ����)������� �������0��%���(��� �������������"���'����� ��?�!"���� ��dill� ��������������" "�"�"���������� ����������"�������� ������� �'���" �, özün�����"��������� ����az deyil. Özün�����"������8�!���� �!����#0�)� ������� ������� "��" -��������� "�� �����!������cüml������������������������������������������������)���� )������������� �� �

------------------

*Qeyd: Nümun��� ������� ��y��������������@��0����������:->�������� �������'������� �

W0����(�����)������������ ������������������������ ���-qaqauz, x���8��� �����������8��������������� ��� ���������� ��������������" "�"�"�����)���� )����������!���- "�"��8������0(l� �����(��mür����)�8������ ������������������������� �����(� ����!�������������������� ����'��������)��������Hind-Avropa, el�8����� "������������[�� ������� ���-��%#��� ������� �

*�)"������� ��-"0� "�"��� ������� ��������� ���������� �������� �kk�)�8������������������8����üzvl� ��(������������� ����� ������������� )��������������� ������������������%�8���informasiyavericilikl��)-������������0������ ����%��� ��w����������������!��������� �-� ���#( �� ���

Page 190: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

dilxarici t�[�� �� ���)-����� ��!�'�����������������������-nitq sistemind����!� �!�������� ���)� ������intensivl���� ��)��� ���8���"�� ��)����0��^"�)���������������� ������������������� ��������������������������� �����'���"0������������0����(�����)������������ d�����������������dig� ������ ���~������� ��� �������8��� ��������(������� ��� ~�'����������"����!�����������)���� �[57, s. 11].

Page 191: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

5.1.1. SÖZ BIRL�������

������� ��� ��������������#0�)� ������� ������������������� ���������� {

;����)� ������� ��^"������������)� ������� ������'������������� �� ��)"�� �� {

;����`�������$( �����������"�"���"(����8�"�� ����������"�"���������-�����������-baba yurdi, �����0��-��(����

Yolumuz d��� ����"�"������ ������"0��������0��-����� ��������'��� ���~E��!��~��]�" ���������-baba yurdumizi kendi gözl� ������%# �-��� ������~E��!��~���-������"0�� ���~E��!��~�(����

������� ��� ����������������[����`����[����������"�-"��%�l����-cü növ t�[������#0�)� ������� ����� �������(����#0�� � �� ����" ��w������{�] ����������'#��� ��-�] ����������������������çöll� ���^)������!!����-�^)����-� ���!!�������������#����- Ail������-����#����(����

Sif���`�����{�- Silahli ��%� �� �~\��!�����%� �� ���� ���(�� �� ���~�����%����~�� ���'"�������~ ���'"��)� ���������������-0��������� ������~�����%����~��\("��\�)� ���# ���8�8"�� �~\("��\�)� ���# ���cocuxlar, h����� � ���-����������0-����0� �~�����%����~���anuxli hava /Yanuxli hava idi ~�����%����~�(����

\��`�����{�^� ��8�������)��������������8��������(����#����� ���� �~�����%����~��? �(��� �������)� �%�����������0���� ����#(��- onun dul qalan g������ ������# ���� �����(-���� ����#����� ini, gücd�����������8� ����(���������� �)� �%���� ����- "�%#�� ��� ���~�����%����~�(����

&(�0����`�����{�- H����!�'�����)����!(�������������~�����%����~��^"�����)� ����)������#����������~�����%����~��^�����8����� �%#0������'��������~�����%���i/.

Fe"li sif���`�����{�E��������������)�������8����-�'���� ������!� � ������������!�� ����������"-"��'�-��� �)�������0�� )�(���0�)��0�� ����)�0����%�0������'�����))����!� ������������V�������(%�����������!�� �����"���� ����~E��hin/; Yolumuz d��� ����"�"������ ������"0��������0��-����� ��������'��� ���~E��!��~���8(��"���)"����������8� �������� �����#'�8���0� �göst� �����#�� ���)!���������� �" ����"��"�� ���������%��� �"�8��))��!� ����)� �d� �nd������'����� ~E��!��~(����

������� ��� ������������������)� ������� ��!�'�����������������������%��� ��^����)� ������� ���t� ���� �������������(������")�����������'��� ��'���(������� ����� {����"��������"-"��(��������-� �������� ����� �%��(����

Analitik yolla ������%����������)� ������� ����0��������)����)� ������� �[�����'���0[��� "��" ������� {���-���������"0"���������'����#(�(����

������� ��� ������������������[������#0�)� ������� ������'���������������� �

Page 192: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

���#({�? ��-�0� �'�il�����#�������-���� ���~�����%����~�����)"������� ������)�0����-���� �-���0��%� ����0�)� ������'�( ��8��" �~E��!��~��E#0�����"�8�"0���)"��% �-)�% ���-������)�0��)� ��"(����� ��� ���)��)� ��"(���������" ��� ���~E��!��~�(����

II n#({��-��#���������0�������������"( � ����"��'�"�� ������������%��� �"�8��))��!� ����)� �d� ���������'����� �~E��!��~���-������)�0��)� ��"(����� ��� ���~E��!��~��^�����(��))����h����������� ����������)������0��� �8����)-��������)� �ne"m����� ������!�� ����������)����"-"�"0��������� �-����%# �������~E��!��~�(����

�����#({�^)������!!��������0� ��� ��)"����� ����������'���-��� ���"��~E��!��~��Türb��"-"�����������'�������-f� ����!���"8����~�����%����~��;��� ����8�"�� ��������k�������� ���~�����%����~��&(�0��"��0�)� �!������ ���������8������"-��~E��!��~�(����

Fe

Dig� ��� ������� ��������"-"�������������� ��� ������������������[���)� ������� ���[���)-������[���������v������� ���)���#0�� ���)� ����nd������������"�" ����[���)-������[���������(������� �)� ���������ikinci komponentini t��������� �

Bu dild��-�"�8������'������[���)� ������� �%�������������� ��w������{�E#0������"�8�!� ��� ���)�-bayaz ����~�����%����~��)"���� ���"���" ��������� süzüldüxca n����� �8��!���8��!��� ����'" 8-����t���((� ��%��� ������"�8�'���������� ���~E��!��~�(����

-&���������'������[���)� ������� {�?� ��� �������� ��(��� ���)� ������0" ����������������~�����%����~�

-an, -��������'������[���)� �����l� {�&������!��"��� ���!��������(�������&(������ ��8� �������� ���-'�8"�� �����~�����%����~��?� ������)����� ��������~�����%����~�(����

-��������'������[���)� ������� {���-ci yil���������� ����� ������)� ��������������������������i, belki d���#������������'���%#�� ��� ���~�����%����~��W������� -�-�#����%#�� �����"�"�����¢�~�����%����~�(����

������� ��� ������������������ ����[��� �����) �����[���)� ������� ����� ����������!������ ���������%� ��������!�������'��� ��d��)#���� �������� �

�����!���������

-anda, -����������'��������!������[���)� ������� {�?� ��� �������� ��(��� ���)� ������0" ����������������~�����%����~���#%�������[�����[����"����#%�������[�����[����"��~E��!��~�

-duxca, -düxc�������'��������!������[���)� ������� {�E#0������"�8�!� ��� ���)�-)�0�����~�����%����~��Biz qocalduxca yükümüz d�� ���� �~E��!��~�

������� ��� �������������-�)������'��������!������[���)� ������� ��)���� ��^"������'�����#0�#0�������((�����[�� ����!�da olan söz t���)���� {�8���!���(��� ��%# �)���!�����%������ �~�����%����~�

-�)������'�����#0�#0�������((���'�������!��������#0��������)���� {�? �(��� �������)� �%�����::��gövi - onun gücd�����������8� ����(���������� �)� �%���� ����- "�%#�� ��� ���~�����%����~�

������� ��� ��������������#�����!������[���)� ������� ����%�������������� ��^����)� ������� ���)� ��8��komponenti yönlük halda olan adlardan, ikinci komponenti is����[���)-���(������� �� �����) ���� ��M������{�^����� ��� ki, h� ������)"��!�������"����))����%#0�� �������������� �~E��!��~������)"���� ���"���" ������������0���"�8������� �8��!���8��!��� ����'" 8-��������((� ��%#�� ���olduxca ç�������"�� ���~E��!��~��?����"�"�"��%�����-8� �������)������������~�����%����~�

T�[�� ����!������[���)� ������� {�������)�0��� �"�8��� ��� ���8��"�8�������0���� ���� �~E��!��~�

Page 193: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������� ��� �������������)� ��8��������������� ����!������[���)� ������� ����� ���%��������" {�W� ���qalan ��%� �� ��!�8"m çekdil� �~�����%����~������ �����8���!������ ����� ���~�����%����~�

��������!����)� ������� ��^����)� ������� ����������������!����� ��"�" ��^" ��)� ��8���� ���h� �������)�����-���� ���%������!����!� �������)���-�8��#�������)���� � . Bu birl������ ���)� ��8��t� ���������)���� ����#0�� ��������8���� ���������)� ������ �!� �����(�������[��� �������������"�" ��������86].

Türb��"-"�����������'�������-f� ����!���"8����~�����%����~���0����%# �����[8�-can" ��� �����^��, gülüm��" )����� ����~������8 ��~������8� ����(���������� �)� �%���� ����- "�%#�� ��� ���~�����%����~�(����

?��������[���)� ������� ��^����)� ������� ����� ������������� ������������� ��"�( �� ��������üçün, t� ���(��������� ������qil m�[�����#0�����[�� ����������� ���������)� ������� ��������g��� � {�^������������ ���%������������'���)"�� � �����-üç günd���)� � �����0�� ����������������� ���~�����%����~���0����������0�������� �������)�������� ��0�� ���0��� ����~E��!��~�����!��" ����(� ������ ���� ��������������� �-����0�� ���������'������� ��'��8-���~E��!��~��� �"������������������)� �������� �������#������������0����%#�� ��������!#��� ���� �~�����%����~�(����

������� ��� ����������������#(���"yini söz birl����������" "�"�"�����%� ��� ������� ������)�[0���� ������������!��������� ��w��������)#����������������#(���[������#0�)� ��������)"�������)#�������m������������������������ {�^"�)#������������������( �"������������#��"��~E��!��~�

Dig� ��� ������"�������� ����)� ����������#(���[������#0�)� ������� �����)� ��8���� ���� �����#0����göst� � ��^�������������#(���[������#0�)� ����������������������������"0����������[)����))�[����������olur. Y�[����)���������(�0��������������������� "b����[������[)���[��� �������������� ��w��������{�R�!��������)����))�¢�~E��!��~�

Bununla bel���)"�������!������������~"0������~�[)�������!��[��[)�����!�����[�" "�"�"����rast g��������" {�^"�����������" �)�������!���~E��!��~��^���� h����������[������¢�~�����Acarli/ v����

[�-�!(��[�����������#(���[������#0�)� ��������)"��!��������������[�-�"��!(��[�������������!����olunur.

�#����%������ �" �

Kendini b���� �" �

�-�"��!(���� �"

�-� �)������� �%�����~8������v/.

������� ��� ��������������� ��)�� ����%�������������� �

�����[���)-����� ��)�{�^�����'�������� ���� ������ "�-��� ������� �~�����%����~���0����gör�����[8�-8�[���� ����~���8 ��~��8���!���(��� ��%# �)���!�����%������ �~�����%�nli/; Göz �����"�8�!� ��� ���)�-)�0�����~�����%����~��^� ����%# ���������� ���"0����-� �!���������)�0�gedar oldux /Nur������\����(~�

2. Fe"li sif����� ��)�{�^�������!�� ��������� ����0"������)���� ���8��-cik yiya-yiya gediyerdil� �~�����%����~��\�0�����!��� ���������8���%��������������~W��%���?��� ���~��\�8������)� ����-����� ���~W�?��� ���~������������-"���'�8"��"���������)�0��� ���"��~;��!0����-��~��VC�)������������� ����������0� )�8���8����Q���0(�"��)������:�����#������������������ ������10.IV.1992].

Page 194: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3. M���� ��� ��)�{�\�����%������������"�����'���)����"����")�!(��"'������������¢�~E��!��~��;�������� ���Q-�� {���0������������������!����%��� ������ "8��"�����0����(� ����!8�%�����[48, 03.VII.19�:���^�0������(" �-�0���)������#(���-��������~E��!��~�

������� ��� ������������!�'�������� ��� ��)�� �����)� ��8���� ������ �-mü��������[�� ����!������!��������� ��)"�������������������[�� ���������8����� ��w�����������������"����~�� �-mü������t�[�� ����!��~�- n���������"���~����������[�� ����!��~�

Page 195: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

5.1.2. CÜML�������:��6����

������� ��� �������������8���������� ���������������#(�� ����������� ���!�'���������8�lb ed���8�����tipl� ��)"�� �� {

N����8�����������8������ �)"��!�����������������%��������������������(!���� ����� ��^����8������ ���m�[�"��� ��!#���� �(� ��� {��(�)"��-� ���'��-çox uzaxlarda gediyerdi. Bizim bir-birimiznan öz ana dilimizd����"����0������������- s� (��������%����������:���������:��������8�����������"�������� ����#0��� �����������)"��������������������� {�w���" ��������#!� ����� ���~�����%����~��w����� �"0"�������������%���)���������� �����������������" ��l� �~�����%����~�������8������ ���x�)� �����'�����[������)� ������������������"�" {�\��!�����%� �� ���� ���(�� �� ����~�����%����~��?���yuxusuna ged���-8� �������)������������~�����%����~�

N����8������ �����)� ����[����(8�)���������������������unur: Biz bu mür����)��������8()�����)��������böyük, �0�������(��� ���0�)� �)� �"��� ����"��~w�������-��~��]�� �������� )������������������0���������������#������'�������)"�����%�����"�����'�(� �����" � ���������������:��������0��)����%�����(��!�'�)� �����#�'������-�������������� ��)�0��� ��� ���!�����)� ���������)� ��������)� ����"- "�����) �0����������������" ����" ���������������:��

������� ��� ���������������������8������ �����)� �� ���� ������) �����" ��w������{�^"������)���Xirosima v�������������������������������8���� �8������!������� ������:���������:���^� �'�günün � 0�����!���� ����!� ����� �������� ����)"������ ����� ��� ��'���)#����� ������:���������:���^�0�)#������ ����������(����� ��"����������������:��

Sual cüml������������ ��� ��������������"��8������������������������ ��������� ��\"��8������ ���"���������������"���(�0����� ��(���"������ ������#��������� ���� {

���\"������������������� ������"��8������ �{��� qana hadis��� ���"�"���%#0�� ���0��'���������'�������������"�¤���C������������:���W����"�"���� �����¤����������������:���w"����)���������(� ��0¤�~������#0~��^"� �- "�"�����%���-������� �� ���� ����"�¤������:���������:��

2. Sual �v�0����� ��������� ��������� ������"��8������ ���^����8������ ����� ��)�����������������������n��������������������������������!�����!�'�������(������"���(�0����� ������ ����� {�^�0������'������q����"�"�"0���� 0"���� ���¤������:���������:], N�����������0�������0�8������#����)"������¤¢�Nayidi bizin��� ��- �����������)�������������'��"-"��������������)"���� ����������0������" ���������"����"�� ������¤������:���������:���*�'����������)�����"-"��"'������ �(������ ��)"�-� �v��çekilm�0������������������������0�� )� �'� '�(�������� �0��8� �� ��� �)�'�����)�0��������olmayacax? [70, 27.III.1992], F� -����������0�����¤������:���������:��

B�[0���8��������"����������������!����((������� �����'���)� ���'���"l �(�0�������� ��� ��M������{��������������������(��������%���!������ �� ����"�¤��^������-�� ��� ���� �����������0"�������������������!� ��� ����0�����������)�)����!�����������"'� ��'����� ����"�¤������27.III.1992] v�����w������(" -u bel��8������ ����"��)���� ����#0�� ����0� �������� ��^����8������ ��8()��� ���0���)������ �

Page 196: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

3. Sual ���� ������#����������� ������"��8������ ���&��� �)����8������ ���((������� ������"�����������������������'����������� �

mi-���������öm�����{�W���)�0��)���0������������8����� �������" ¤���������������:�������daldan-dala köçm����)�0�����-�� ���0���� ¤������:���������:���^"�!�����0������� ��¤������:���������:�����8�)"������� ����������%������" ¤���������������:���*�������0�'�����'��'��-������ ��¤��^"�'�8"��)"��"���(� ��� ���8()����)#����� ����)������ ��������%����¤���C������������:��

Sual cüml���������)� ���"���(�0�������������) �����" {�]���)"����"��"����" ¤�&((�����)�0����"�¤�[70, 10.IV.1992].

Sual cüml��inin x�)� ����[����(8�)��� ��������'����������� {�����������"�¤����������%# ��(�������etm����"�¤�~�������~�

Sual cüml���������)� ����[������)� ��� ���������������� {�^-����0��#(����� �$�����"-"����!����E� 8������)��(� ����������%��"��uxlar bizim V�������������0���!����������������[�� �%#��� ����" ¤���������������:�������)" ��- Az� )�8����������������� ���������0����� ����������� �� ¤�����%���0����� ��! ������ � ¤������������:��

B�������� �� ����������� ��� ��-b���� suallardan da çox istifad����"�" ��^�����"�� ���[ �����[�� ����yüks���� ����"8"�"�������� � {

V������0������ �)�����8��%����¤

Heç ill�8�������" ����)����������¤�~}'���\- �0���~�

V������0���( ����#(��������� ¤

M����%�������� ���%��� �~w��� ��rxanli/

^"��0�����!#������� ¤�W� ���0�����" �"�"0��)��� ��������" ¤���������)"�����)���)����0�g����������¤�$� ��������������������������%� 8�����������¤�~E��!��~����!�����)�0����� �-gögi yaradan, Bir x�)� �(� ���������0��� ���¤���'����%���� l� ���0��� ���¤�~E��!��~�

^"������������!������ ��� ��������8��� ���!�'��� ��� ����"��8������ ������#0������������� �

&� �8��������^����8������ ��� ���!����#���������!��������)��������� 0"�(�������������'� � ��������� �

-Siz�����)�����(���(� ����� ¢�?����%������¢�W������� -�-�#����%#�� �����"�"�����¢�w����%����� ��¢�~�����%����~��- Durma! Vaxt buni t���)������ ��\�)� ���� %�������� �� ¢�~�����%����~�

������� ��� ��������������� �8�������������������� ����� ���%��� ��{

-����� ¢����� ¢����� ����'�����(���������� �����-f� ���%#%�������

T�� ���"���8�������~�� �8����~�[������[���[�����)� ��)" �����-���'���8���������������������������� �

��[ �������������� �8�������'��������� {

�'������"���"'�����an,

����%# ���"�������%# ���"��~8)� ������(~�

Ey, d� ����%� �����'�

Yay, s��-s��������� �����~8)� ������(~

Page 197: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

&� �8������������)� �� ��)"������������[������� ���������� �� ����������� ��(8�)�� 0"����)� ��)8 ���� �� �����������������)��� �

Fe"lin �� ��� ������������������� {

D� ����������������������������!�'�)� ����)� ������� ��������)����� �������� ������)�0���0������ ��hay verin! [70, 03.III.1992].

Fe"lin x�)� ��� ������������������� {

V��������"���' ������0�������� %���� ���0��������������8���������(��0������������!���gücl���� ������� ������0�� �0��������(����[����� ���0���� ��-�� ������� �"8"�"-�����"���� ����0������ �(������� �� �������� ������ ������-))� ���0������ ����#0�� �������� �����0�������nimiz�������� ��� �������)�)�0�������-�0��\�0�����!�������� "�����������������:��

M���� �(������� ��� ��)�� �������) ��������� �8������{�-�$ �����0�� ��" ���(����)��-�������-Yerimiz-�" �"�"0��'�8"�� ���0�#% ����{�- Ad��-��[����� ���0��#%r���)��0��'�� ����- Türk dili d� ��"�� ������� ��)��������������-������0���� �-� �� �%���� ������ ������������� ������!����keçürmax! [70, 03.III.1992].

��[����(8�)��� ��������������������� {�^�0��� ����������������� �����0���������������izi, ���)�������0���������0��(��������)���"-"�"0"���������������"�����������������:���^�0����� ������v�����!�� �����0����� ���0�8����������%���8��!�������"����������" ����������0���������)� �%���8����'�� ���� ������������ � ����������������2]; -�]-"���)"��� �-���!(�������"�����"�"�����'��!� �)� ��� ���-����)"��" �"�%#0-b�)�%�������� �����" ��*�'�(�������"�"������� �~E��!��~�

Nida cüml�����^���� ������� ��������"-"�������������� ��� �����8����������������������8������ ����mühüm yer tutur.

Nida cüml��� �����)"����������������(������ ���������%��� {�

������� ����#������{��!��-"�¢�������� ������������)���0��~E��!��~���'������"���"'������¢�/cabir Xalidov/. Ah ayrilux, ah ayrilux! /M�!������������-��~�����)���(�adin nera kaçajak. Ey, callad 8()�(� ��)�"��#0"��¢�~���0������~��\��������0�0�))��" �"�������%# ���"�������%# ���"��~8)� ������(~������� ���-��¢���-��¢�~W��%���?��� ���~�(����

E# �������������(� ����������8������ ������� ��)������!�'���'-� ���)���� ���������������������� �

:��;������������#������{�����0����-���������" ��������" �����������������" �������%#��� ��������" ¢�[70, 10.IV.1992]; Müq������8�����¢�&(�0��"��0�)� �!������ �~E��!��~��^"����(�)������ ¢�~�����%����~��^� �������'��(��� ¢�~�����%����~����� �� �)�0��(��������'�� ���� �� ��\�0������ ��� �� ¢�~�����%����~�(����

Nida cüml�������������%�������������� ������ ������!��� �������� ��$�� � ��������%�8����� � {

Aman allah, aman, qaldux biçar�¢

Yandux, allah, yandux, biz��)� �' �

~�������\� %����� ����~�

Ah ayrilux, ah ayrilux!

;8������������� �����¤�~w�!������������-��~�

Nida cüml��� �����)�[0����������� 0"���[�� ���������� {

?� ��)�������������0��)�����0����"��

Page 198: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Gör V��������� ���8���0� )ycan!

��� ���0��� ��!�'�%����0���0��

Babalar d� �����)�����0� )�8�¢�~w�������~�

Xitab da bel��8������ ����� ���������)�����(����� ��"�"������ {

����� ���-��¢���-��¢

V��������"�"����'���¤�~W��%���?��� ���~�

Page 199: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

5.1.3. &}��&}&��

������� ��� �������������#0�������((������0(����!��������!����������������������������(����cüml��� ����� ���%��������" ��^"���������(��� �������������#(�� ���������� �

&�(����8������ �)���� ��� �� ��������������%����������){���-���8�����-���" �����-���� ���- V�����h�� ������� ���� �������)��#�����)�����������)� ���!�))�����[�������������"�������'�(-"�������������� ���savux yüzg� �� �������#��� ��0�~w�!������������-��~�

"V�����!�� ���[���(��������!��������� �����)"��!������'�������!�� �����-���8���" ��(���� ��� �

Q�0��������� �����)���� ������(��� ������0����)��� {�[$����0����- b��)����"�[�

������� ��� �������������� �-� ��8������0(�� �������(�������%�������������� �

Mübt��������(���{�� �����-��""�"��������' �������������" ������'�� �)�' ���~������"���~��Qatarlar -��� %���� � ���0"�"��� � ��� ����)�������"�������� ����%����� ���~�����%����~��^��'�� �-������ �!�8"�������� ��%���!��0�türkl� ���������� �~w�������~�

X�)� �����(���{�^" �] �������� �- yilan m������'#��� �� �

Z� ���������(���{�^"���������( ����������-15-d���) ��-�^��� �������")���������)���������'�����!� ������� %�������������� ���������� ����������#(q��[���" "�������'� ����������:���������:��

$����-�����(���{�? �(��� �������)� �%�����::���#(��- onun dul qalan g������ ������# ���� �����(-���� ����#����� �����%�8������������8� ����(���������� �)� �%���� ����- "�%#�� ��� ���~�����%����~��^�0����- tarixçil� �����!�"'�� ����������'��� ���������� ������ � ������� ������ � ���)�0���'�8"�� ���%���8-�������" ����������������:��

Xüsusil��������(�����)� ��#(�������(������#0�������((������0(��� ����[����[��#0�������������idir. Bu söz xüsusil��������!����((������� � ��w������{��������������0����� ��� �8������0�8()��0�qaliyer [70, 10.IV.1992].

Page 200: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

5.1.4. CÜML&�&�\�=}&����\���\��/INVERSIYA/.

�������� ��� �������������8�������������ind������������������[�� ���!�'���!��������� ��^"���[�� �)�������� �� ��������������� ����������� ��8�����������@������������ �������@������@����� ��������������������!��� ��W��"�"0����� ����"�"������ ������"0�������0��-����� ��������'��� ���~E��!��~��&�%� ����(�������"��-�������"��)������ ���~�����%����~������!�(�0� ��������� ��'�������g�0��� ���~@���!�(��(�0� �@��-������~�����!��" ����(� ������ ���� ��������������� �-����0�� ���etmax üçün s��� ��'��8-���~E��!��~��&!�������0�)��������� ������)"����)���������� ����� �- ���(� �)�'������ ���� �~�����%����~�

Bel��8������� �� ����0� )�8������������������ ����� ���%��������" �

cüml����-�)���[���)-��������'��������� �������������������������^"����usiyy������������� ��� �����dilinin cüml��������������������%# ��� �����"���� ����������� ��{

Etm��)�0��� )���� �������!�

V����������� )������~���)~�������"

~;����;� ���(~�

=" �'��0" ������(��"��������"-"����'�� �����~'�� �)~�(������-� �����- ���������� ��� ���~�����%����~����8"�� ������ ���"��"���~��"�")~���-f� ����� ��� ���� �~�����%����~�

«Kitabi-D����?� "�@"����������)"�������8������ �� ���%��������" {�-��-���������� ������)�����" ���~)��)��" �"~��^"-�������-�ana sürdü g�����~�� �)�%����~���C������V��

Prof. Kamal Abdullayev bu tip cüml��� ���#!���8������� �� ��!��)���� ������)�-D����?� "�@"��dilind���%��� ���������"��&���!��������#( ���������^���)��"����?� "������� �� �~�������~�)� �� �qopdu» cüml��in������������ ���!������#(�8������ ����� ���)����������� ������(��#���������#(8"�����"-"�"�%#��� � ��)� ��#������ �� @���������������������"�" ����)� ���#�������"@���������������Buna baxmayaraq, cüml�����" "�"�"�"�)��#(�������� ����)�8��������� mü���������� ������������������'�����)" ����� ������(���������� ����)� ��������� �� @�� ���� !�����������8������������%� �predikativ element olan «qopdu»dan z����� ����� ���� ������(������ �8������������������� �� @����������cüml�����(0�� ������(��������������'�������� ��^������������������ !���������!�"�"������8��������" "�"�"�������� ������(��#����#(8"��" ��)"�� ���)� �������� ������(��#�����������)� ����kvazipredikativ nöqt���������8��������� ������������ ���(0�� ������(������� ��������s�)�)�� ���������)���8���"�-"��"0�"�" �������������� "��" "�"����� ���������"���"����������8�����

Page 201: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

daxilind�����#(�������(�0��������"�-"��"0�"-"��0������)" ��� ������(��������(0�� ������(�������'������!������" "��:������Q��

E��������!��������������������!������ ����)� ����(� ����� ��^"����������8������0(�� ��������kontekstd��������"���������(������ ����(�������"������������������ ��� �� ���������� �����"�����)-����� ���������� �-���(� ����������'��� ��w������{�\�radan ardi-arasi k����������)"�m����)�� ����^� ��0����%������%������#'��� �?"����#(������-"������ ��������� ��"���� ������� �����-s����(� �������("�-çuçullar, m������� ���"0"�-uzadi mal- ��E����� "������¢�W��� ���'����("�-�("��~E��!��~�

cüml������)����(����)� ����� ����^"��!���������������������8���������)�������(����)� ����� ������cür olur:

����� ����� {�w�)����`���)� ��� ��{

Onlar da yatiyerl� �~;��!0����-��~��?�0�����������(����- �~8)� ������(~�

4. Qeyri-�� ����� ����)� �`���bt����� ��{�^�����������%���� ��"������~w�!������������-��~��Tük����0���%���)-%������-��~E��!��~����������� �!� ��������!���������" ���-"�¢�~E��!��~��\�8-�idi V������� �-��~E��!��~�

cüml���������-����� ���$����-����� ������������i c��)������8�!�����" ������� �-mü������vasit���0������� ����� ��������� �8���)������������(������0������� �������8�����(������������� ����� ���)� ���� ��� )����� ��������::C��

������� ��� �������������8������������������������ ���)� �����((���(����� �%����)��� ��;���8� ��� �������'��� {

Q���� ����� ��������`���)� ��� ��{�?���� ���#!� ���������w���������������� �~�����%����~�

6. Qeyri-�� ����� ����)� �`��������� ��{�$�0����� �������� ���\� %�������� �� �)�0��~�" ������Sasiyev/.

cüml����0� ������ ����� �

����� ����� ��0� �����`���)� ��� ��{�w����%����� "���E� 8�������8��")"����$� ������"0��)�g�����& 0" "���-� ������#���������������������#��� ��������� ����� ��� �� �)��������^�0��\�)� ��sürgün ediyer����� ¢�~�����%����~�

8. Qeyri-�� ����� ����)� �`�0� ����{�^"�������������#���~�����%����~����0���� ���� �"���-���-��~E��!��~�(����

Sonuncu iki cüml�����#�����-���-��0� ������ ����(� ��������8���������)� ������� �%������� �

;�(� ��������8���nd��!��8����0� ������ �8�����������"����������)��� ��^"�!������'�����[ ��������� ����� ���w��������E���!�����!������^)����� �����@���������" ���[ �����)����8������ �'������������� {�^-���� �!� ��� ������'��������� ��������0��8� � �����lumuzi, izimizi. M�8)" ����"��geca-gündüz. V������������"��� ����� �����0�� �����^��� ��������" ��� ���0�����" �"�"0�~E��!��~�

cüml������[�������� ���������� ��� �������������8��������������������[�������� ������� ���(���� �-normal v�0����td�����)��� �

����� ����� ��$�//����`���)������ ��{�^-)���0�)-�%���'���� �~E��!��~���#���!(���0��� ���#���insan düz����0��^"���� ����������#���0�)� �( �"�������0�)� ������(���� ���"�� ��0������0��0����"���" �~E��!��~��? ��((��� � ������� ����������� ���� %�����8���!�������)������)� �����silinm����~�����%����~�(����

Page 202: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

T�/����� ����� �������)"��)������������ ����%��� ������� �����0"�����[����� ���������������"���)��üzvl� �����@����������/�����������"����0(���0� ��iyin��'�( �������!��'������")�����(���� �����)����(��ya qeyri-mü������(������0�������������!������� �������� ��^"�!��%#0���������������(� ����hadis����)��(� � ����/������ �-�� ����� ����'� ����/�����/������������#0������� �%��� �

10. Qeyri-�� ����� ��?"8-�����)�%�0�������# ���'�8"-"��������:���������:���\�)� ��("���'�8"�� �körp���!����� � ���-����������0-����0� �~�����%����~�

Bu cüml��� ���)� ��8���������# ���'�8"�@��� ����� ����"-"�!�����'�8"�� ��# ��@���\�)� ��vux» ifad��� ���� �-�� ����� ������ ��;�(� ��������8����������"�8"��������������[������������#0����~\�)� ��körp�~���� �%����)������� �

������� ��� ����������������������" "�"�"���������8��)������������� ����)� ���������!����8��������bit���8üml��� ���'������������ ��^�0�)"�8�!����!������!������������������������������������������� � ����^������������ ��0� )�8������������-���� ����8��8����������@�- cüml������� ���dilind��-���-���� ����8��8���!�����%������@����������#0������������� ���0� )�8����������)"�hiss�8��������������������������������� ��� �����������������)��#(��� �����������������"�" �

Page 203: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

5.1.5. CÜTT&���^}���&�$&�$&���^}��CÜML&}&���ë $$&���^}��ë w}&�

������� ��� �������������8���� ��)�������8��������)� ���'��������������� �

���W���0����������8���0(�� �����) �������8���� ��)�������8������ {�w�-qara m������� ����w����� �"-"������ �����(�%����� ���(����

2. T��������8���0(�� ������������nci d� �8�����0(�� ���������8���� ��)�������8������ {��(�)"��-� ���çox-'���"0�� ��%����� ���~�����%����~��\��!�����%� �� ���� ���(�� �� ���~�����%����~��?� � �� ����b�������"�������� ����%����� ���~�����%����~�(����

���������(�0�����������ad����"��"����)�����������������8���� ��)�������8������ {�����������������yaniyerux. V������������"��� ����� �%���0�� ����~E��!��~��?�8������%�� ����"���%�8-qüvv������ ���-"�¢�~E��!��~��\)!���� �)�0�����" ")������!��������� �~E��!��~�(����

Bu cüml��� ���)� ��8�������[)�0[������8�������[)��[���'��8�����������[��� [���)������)" �������� ��^" �����-���)��� �)����8������ ����8���� ��)���� ������

T���� ��)���8������������� ��� �������������8������������������!�����)� ��!��������)����qütbi ��������� ���������� ��)���8������ ���������� ��"�" ��^"������������)�����0������ ��)���8��������������0���� �-mü����������������"�����������#(�� ���� ����� ��� �

������0�8������^����8������ �����)�������" �(������((� �����%���� �

������0�8üml�������)� �������(����[�����" ��;������)� ��� ���������#0�)� ������� ��+�������,��������"�" ��M������{�*�'�)��������#0������������W�"����!(������W����!(�����E�8������ ����� �

������0�8����������)� ������� ���������������� {�*� ������0����'��cü qoli beyn�����������" ��������10.IV.1992]; -�$ �����0�� ��" ���(����)��-�������- Yerimiz-�" �"��0��'�8"�� ���0�#% ����������03.III.1992].

������0�8����������)� ��������0���[��� �������������"�" {�)�0����������!���� ��+�����,�����ölk��� ���)�'�� �� �������^w$-����;����*�"� ���0 ��(���0�"��������� ������������(��Diskriminasiyadan (ayri-��'���"���,�?� ������������� ����)���8����������������:��

������� ��� �������������������0�8���������� �`��0���" "�"�"��������!��������� {�������"c��������[�!�%�������(�0�������0��¤���������������:��

Page 204: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Qeyri-mü�������������8������$���� ��)���8��������)"��#(��������%# ����� �-mü��������" �(��)����cüml��� �����)����������������" �����������((� �������)��� ��$���((� ��%��� il��������������8��������(onlar - �(�0����,��������"�����)����� ��w������{����������8-��"��������#����������������� ��möhürl����� ��������������%�8���������� ���� ����%#�� ���� �+�����%����,�

Qeyri-mü�������������8������"���� ���������!id������� {�- Sizid���������%#�� ��� �� ¤�+�����%����,��- Bizi niya süriyerl� ¤�+�����%����,�

Qeyri-mü�������������8������� ��� ���������!��������� {�- Sizi Sibir���� %�������� �� ¢�+�����%����,�

Qeyri-mü�������������8���������8������������) ������bilir: "Bizi Sibir���� %�������� ����� [¢�+�����%����,�

Qeyri-mü�������������8�������)� �������������������0����� �� �����������)��� ��������� ��� �����dilind��)������ �� �����0-tez rast g��������" {����V-8��������))���������" �"������\�)� ��sürgün ��������� �+�����%����,��� �"������������������)� �������� �������#������������0����%#�� ��������hönkürdil� ���'�������� �����8� ���� �+�����%����,��\�0������ ��� �� ¢�+�����%����,�

Qeyri-mü�������������8������ �����)� ��)"������������[����(8�)���������������������"�" {�^"��" ���%#0-b�)�%�������� �����" � �+E��!��,�

 �"����������8������^"�8� ������ ��)���8������ �������%# ���- icra ed���)����������� �� �-�!���� ��Mübt���)����8������ �����"���������������((� ������ �� �"����������8����l� ����'���!#���� ����ibar�����" {�������)����������������)��#�����������)�����#�� �� ��^���������"����������0�#������ �0���)��������� �� ���� ������������0�� ��?�����%����������0� ������ ����8�-sicax dög� �� �(��s.

������� ��� ���� dilind����"����������8������ ���)� ���������� �����%# ��:�8� ���" {

1. X�)� ��������������������������[��� ����������"��� {��������!� ����0���� ����������8-�����söyl��������"-"������)� �(� ��=� "��( ������0" �8�)������

2. X�)� �������������c�������������[��� ����������"��� {�?�����%����������0� ��W������ ���)" ��0� ����"�����"����%����0�� ��������)"0������0� �����-���#0�������0� ��

---------------

�?���{� �"����������>������ �����(� ��������"���� ������*>������ «Q� �)���)"�(������@�+�����türkl� ����������������������{�E��>�����^�������:�������C-���,����)�����%#�� ������� �

^"���"����������8������ �����)� �� �������������8���������������������0�"��)����������� ��(��k��������� �����������)��� �

�����8������Mübt����������������%���������� ��)���8������������� ������)� ��� ��^����8������ �����!���������� �����")�����(���������%� ��#0� "�� ������(������!���������[������#0�)� ������� �����������edilir.

�����8������ ������������!�����(��� ������ �������0����'����� ��w��������������� ��� ��)� ��8�������14 noyabr 1944-cü ild���?0������'#��� ������ %������������ ��^"�!����������%��������[�� ��"��!(��[�����!����������)� ��8��8��������������8��������������#0����������������� {�������) 1944-cü yil. Noyabr gec�����\)!���0��������%�8������'�����(!������)� �8�����( ���

�����8������ �����������(!���� �����) �����" {�$�����#����^"��#��$� ������ !�������'�����"��" �+�����%����,�

�����8������ ��#0�(��!������#0����� ������#0�birl������ �������� ���� {�?� � ��\� %���� � ���=������ � ����� ����)�������������� ����%����� ����] ����������������������'#��� ���^"�����)����yer������������ �+�����%����,�

Page 205: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�����8���������)"������)������ ��8���-����- n�� ���������'��� ��������" �

�����8������ �����0� ��8��)������8�!���� ����)� ����0�"�8��� �(��0���)���� ������ ��w������{�Sibir���� %����w��������%#(�����)������������-8�������������w��������� ��� ��)"�� ����!�'�(���unutmayacaqlar.

Page 206: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

5.1.6. YARIMÇIQ V���������CÜML���

������� ��� �������������������������8���� ��)���� ��'��8������ �%�������������� ��^"�8� �� ��'��cüml��� �8���� ��)���)��#(�8������ ����"������������ �������� � �����iyy���� ���������)#���� �������� ��cütt� ��)���� ��'��8������ ��!�'�������� �� ����� ������������"�����(�(!������������ �����verir. Dialoji nitqin cütt� ��)���� ��'��8������ �������������������"�� �������)��������-" ��\"���������������%�����������)����8������ �8���� ��)���8()�� ��'��8������ ����� ��������� ��� �����dilind��� ��'��8��������)"�8� �" "�"�"���%� ��� ������� ���'�����"��������!���������������� ��� ��������"���(�0����� ������������%��� �

Mübt�������"�� �na ������������%�����8()�� ��'��8������ {�����! ��- h��� ��� ��¤�- Qaril� ��-Kim bizi v��������'�� ���� ¤�- Kafirl� �

X�)� ����"�� ���������� �����������8()�� ��'��8������ ��-�E��!���0����� ����!�¤�-E��!��0��-���0�+�����%����,��^"��rb������� �������������"��)�0¤�-�^� ��("8��� �-����������+w�������-��,�

T�[�������"�� �������������������8()�� ��'��8������ �{�-��������)� ����¤�- D�!������

Z� ��������"�� �������������������8()�� ��'��8������ �{��������������������(���imin gün�!����nerada aramaliyux? - Bu qarma -� "�"�����%���-������+w�������-��,�

������� ��� �������������8���� ��)���8()�� ��'��8������ ����� ����#������������0��� �����"������[��[����������� ������� ������ ��'��8������ ���� ����� ���rolu böyükdür [84, s. 11]. Bu �����"��cüml���������[�������!����((������� � ��w������{�-�^" �������" ��¤�-�����)��������)�����'����������������������-������ ����-�������" �

Ki �������������� ��� �������������8()�� ��'��8������ ����� ����������������� �������� {�-Özün gördün ki? -�E# ����+E��!��,�

������� ��� �������������8���� ��)���8()�� ��'��8������ ��������������#����������" "�" ��\"���(�0����� ����������%�����8()�� ��'��8������ ������ ����� ����������a v������ ��" "���)"�tipli cavablarda m�0�"�8����������(����� ����!��(���"�" �

Bu �!������������'�����8����(��������"����"�"�-"��"� ���)� ��)����� {��"��8��������������x�)� �� �8()�� ��'��8��������������������� ������ {�^����'����er ki, bizd�����-������"�¤�-�-������"���-�^"�"��'����������( ��¤�- Var.

Türk dill� �����8()�� ��'��8�������������0(�����8�������������%��� ��C�������V���W�����0(�����8�������������%�����8()�� ��'��8������ ���)���������)� ����������������[��������) �����")��)"��!������������������� ����[������� �

Page 207: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

M�[�"��" ������� ������� ��)������� ����!���������������" "�"�"�����������(�������%# ���� ���� ��Hind-Avropa dill� ��������� ����)��������������� "����� �)"������ ���+��8���������������� ��� �����dilind�,�'���0�������" "�"������������� ��^"�)������������� ��� ��������������" "�"�"���"çevik" v��[��-8�[�)� �����"�����(�(!��������� ��'��8������ ������� ����(�-����")������� ��� ���-" " �

������� ��� ���������8üml������������������"������� ������ �-ora, ne zaman - o zaman, n����� �-o q��� �(������� �����(�8������� �� ������ ������� ��)"�� ���)� ��8�����"��8������ �������" ����)� ��is��8()�� ��'��8�������������������%#��� � {�- Mis��� ��� ��keçiyerdi? - Ora.

Dialoqun sual cüml�����������)� ��0(���8()�� ��'��8����������� ���(���������)-��� ��w������{�Ner����%#�� ��� �� ¤�-�w�����^"�����>��������[�� ����-�����[�8������� ������ ���(����������"��(��cavab cüml��� ����)� -birin��)-������ �

������� ��� �������������8���� ��)���8()�� ��'��8������ ���" "�"�����"�������� ������)� �������� ���t�� �������������� ��^����� ��'��8������ �����'������������(��!���8���������� ���%��� ��{�*���M�����¤�- Anbara qirdi, anbara qirdi; - Qatarlar ner�����%��� ¤�- Uzax Sibird����"0��\�)� ����+�������,�

8()�� ��'��8������ ��!��8�����0(�� �������" "��)��� {�^�������!�� ��������� �������� ��¤�-}0"�����)���� ���+�������,�

Bu dild����(������) �������� ��'��8����l� ����'��������� ��&�(��� �� ��'��8�����������������özünü göst� � ��W ��'��8����������(�������� ��'����" ��&�(������) �������8()�� ��'��8�������özünd����((������ ��'��8���������[��8�!���������� ������� � ��w������{����%���0����� ���� ed������ � ¤�-�������-������ ���������- Qapil� �������#!� �������¤�- &���(������� �- ��%� �� �+�������,�

������� �����������8()�� ��'��8������ ����� "��" ������ �����)� �������� ����#0-cüml���������������������� ��W ��'��8�������nkretl���� �8�����"-"��'�������#0-cüml�������� �%��� {�\�0����������%#�� ��� �� ¤�- Yox, götürmiyerl� �+�������,�

Sad��8������ � ������ ���" "�"�����"�������� �����)#����)� �!��������#0��� �������)-���� ��\���cüml����������������8������������ ��'��8������ ���)"��!���������������#0��� ������)���� )��������malikdir. Bu ������"0������������#0����%#��� � ��?"0���������8������0(�� ������� �������������s� )�������������'�� ���(�������� �������[�� ��!��)���� �� ���:V�����::���:�, s. 258; 160, s. 68]. Bu fikirl������������[��� 0������� ����- "������!���"0��!��������'����\\�;�� 0������������������� ��� �������������)����(�������� ��������������������������� ��)� � �%�����yerl�������)����)� ���� ��!�0��� � ��������������^"�"���)� )� ��!� �����������"0�(�������türkl� ��������������0�������)����[����� �����������"0���������Q�-ci ill� ����� ������������������� �����������"������8������0��������������� ������������������������#0��� �������� )����������s�)�)�����)���8����� � ���� �

Mü������)� ��0(���)" �������� ��'��8������'�������(��)���8����������������!��)������ ��^"��!��������������8()�� ��'��8������ ������ �-� �������)�������)� ��������(��0� �likl��������bir neç���0(�)� ���������)" ����)��� �

8()�� ��'��8������ ������>���� ������'�(�0�����������)��� {����^���-�8�(�0���������:��] ��v�0������������\���(�0��������

Bu v�0������� �)" ��������������������%# ��������������� ��^���-�8 v�0��������)� ��0(��� ��v�0�������������0(������(�0�������������!�'����0(�)" ���� �

^���-�8�(�0����������)����)" ���� {�*���w�����¤�- Anbara girdi.

^���-�8�(�0����������)� ��������(��0� ��������� �-� �����)" ���� �

Page 208: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Orta v�0��������)���zvl� �)� ������~��)����`���)� ~�)" ���� ��^" ���������)����(����)� �����"��sual cüml���������" {�- Nerey��%���8���)���������¤�- Xastanev���

Üç üzvün birlikd��)" �����������(�0����������" ��8�������)� ���'���0(���)" �������8������0(�� �����'���"-" il��)-���� ��\"��8�����������# ���0(����� ����� ��8()�8������������� ���)� ���� ���� ���qalanlar is��)" ���� ��[$�[����`�������`�0� ����[� "�"�)"�������- bu dilin cavab cüml��� �����)" ���� {�^"�8���!�����#(���%# ���¤�-�E# ����~�������~�

T���� ��)���� ��'��8������ ��������� ��� �����������������8����������������������� ��)���� ��'��cüml��� ���������� ��"�" ��w�)������������� ���������8�����)�������� �� �����������'��������� ��M���{�������) �����-cü yil. Noyabr gec�����\)!���0��������%�8������'�����(!������)� �8�����( ����$�����#����^"��#��$� ������ !�������'�����"��" ��?� � ��\� %���� � ���="�"��� � ���Adresi b�������"������� ����%����� ����] ����������������������'#��� ���^"������)������ �s��������� �~8������ ������%��������[�� ��"��!(��[�����!�����������%#�� ������� ������������:��

E# �����������������8������ �)"��������������!��������� �����[������#0�)� ������� ������~����(��mür����)~��������"�" ��^" ��!����������)��na g������8�����!������ ���0������� ��(�����%#��� ��� ��lakin onlar bar����!�'�)� ����� �����(� ���� �

Söz �!�������%# ���������8������ �)"����������������(��%������� �� ��#0����%#��� � �

W���0�)� �)���0(�����) �����������8������ ��������rdir. M���{�������� �������? ��"( ����E���������8������ ���)���0(�� �������������8���� �8�����0(�� �������� ����� ��w���{����C-ci yil. Bu yil b�����v��))����!����������� ����������)������0��� �8����)-��������)� ���[������ ������!�� ����n ����)����"-"�"0��������� �-����%# �������~E��!��~�

T���� ��)���8������ ���)� ��������)� ���������� ���� �(��)"�� �������>�������� �����)��� �������cüml�����)�������>���������"��8������������ ��)������"�����"��8()�8������������kt� ��)���(��� ��'����" ��w���{�- &��� �� ��������!� ����"�")¤�-�w�����" �"��~�����%����~�����>��(!���� ���������t���� ��)���8�����( ��^� ��8��8�����- sual cüml��������� ��)���������0�8������ ����"������)��������������cavab cüml�������- "Molla Dursuna" t���� ��)���������0�8������ ��}����)"�8����������0����� ��'��� ���!������������[w�����" �"�[�8���������)���������������%# ��������0����)� ���)" ��������%# ������� ��'��� ��������� ��� ������������������ ��)���8������ ���� ��'��növl� ���-����� �� {

~�������0�� ��'��8������ ����)� ������������%# ��������0�� ��'��8������������-������#(�� ����rast g��������" �

1. X�)� ������� �`��� ��+���0,�" "�"��"�������0�� ��'��8������ ��^"�������������0�� ��'��8������ �tam v�������" "�"��"���)� �����) �����" �

$��" "�"������� {�- &!�������0�)��������� ������)"�����#0�������(���������� ����� ¤�-?�� ����� �~;��!0����-��~�

�����" "�"������� {�- Bu xalqi aldatmax olar? -�]��0���~;��!0����-��~�

^"�8� �������0�� ��'��8������ ��� �����0���[�����)� �������) �����" ��^" ����)� �������� �!����������� ���������������)"�� ������" "�"��"�������0�� ��'��8������ ����� �������" "�"��"�������0�� ��'��8������ ��������!���-h���8�������l�������� ��� ��w���{�- Yerli c���!������������k��������0¤�- Olmaz, ������������0�~���!0����-��~�

2. X�)� ������� �`�%� �����0���" "�"��"�������0��"��8������ ���������������0�� ��'��8������ �tör��� ��^"�8� �������0�� ��'��8������ ������dan v��0� ���������) �����" ��^"�" "�"�������������0�� ��'��8������ �����)� ����~)��#(�����~�)" ���� ��w���{�- c���!������ ��� ���0��¤�-���� ��~E��!��~�

3. X�)� ������� ����������"���������0�� ��'��8������ ����)� �)"��#(��������~)ir hiss�~�)" ���� ��A.N.Baskakov türk dilind������)����8������ ������ ������������(����� ����>����[������ �����

Page 209: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

bunun iki növünd���~[�������(������� ����� ����>����[�(��[����-������� ����� ����>����[~�)�!��������� ��CC�����V-24].

������� ��� inin dilind��������0�� ��'��8��������)"��#(��%�������������� ��w���{�- Susmax v��tanriya iltica etm��¢�^� ����� )�����(� ��¢�~;�\����~�

��^" ���������)� ����[����(8�)��������������������0�� ��'��8������ ��w���{�- Ne zaman �(��dönülm���¤�-������~;��!0����-��~�

Q�^" ���������)� ��������0��#(���[��� ����������"���������0�� ��'��8������ ��^"�8� �������0�� ��'��cüml��� �����8���� �8�����0(�� ����~0� ����������������~��) �����" ��w���{�- M�������0�����(����)�����¤�W ���~;��!0���-��~.

Qeyri-mü�������������� ��'��8������ ��^"�8� �� ��'��8������ ���#0�������"����8����(��" "�"��xüsusiyy������)� ���)" �������(������8���� �8�����0(�� �����������������) ���� ��������� ��� �����dilind���� �-mü�������������� ��'��8������ ����nci d� �8�����0(�� �����) �����" �

���$��������) ������� ��w���{�?���)����������� �� ��- Kimi? - B����~\�$� ��~�

w�����>��������� ��'��8������ ���W ��'��8������ �����������)-���)� ��� �� ��� ���xüsusiyy���� ��������� ��� ������������ d�����!��������� ��������� ��� �������������)"����������vahidl� ����0�)����� ��������(����� ��������������� �����!���� 0"�(��'-� �����0�"��"�������� ����������������� ����(�-����")������� ���������"-"�#0����%#��� � �

Monoloji nitqin mar������"�������� ������)� �����)" ������>��(!���� �������������� ��}��������>��nitqd����� ����� ��������>���������"��(� ���� ��'���� ���#0��8()�(� � ��w������{���������"��n�����"-"������������ �� ��¤��^��8����������� �� �~;��!0����-��~; Bel��'����� �����)�0������-������"�¤�W��¢��-�������"��~;�\����~�

w�����>��������� ��'��8������ ��#0�������((�����8�����������)� ��0(�������������� ������������n���8�������� �� ��w����������0� ������� ��^� �'�8"-"��"� "���(" ��� �#��� � �~[��0� �(��w"�[�hekay�������~�

;���8��8��������%# ��� ��'��� �����)"�"��)" ���������)�������((�����8��������#(8"��" ��&((�����cüml�������'�������������~��0� ~���� ���8���������"����� ���0���)�����������[�[�������(�0�������������(�0������������ �

w�����>��������� ��'��8������ ���� ����)�8������ ����� ��)��������������������%��� �

1. Müst���������������%������ ��^"������������%������ ��'��8������ �)-���8���0��)���0��� ����)�cüml��� ����� ��)������������� ��^"�8� �� ��'��8������ ����� türkl� ������������� ������ ���müqayis��(������ ������ ����������%��� ��w������{�E��������� ������ �� ��'� ��

������� ��� �������������������>��������� ��'��8������ ������� "��" �- semantik c�!��������������"��v������������#(�� ���� ��ndirilir.

Kontekstual cüml��� �����)�������)� ���������0� �����(��)� ���'���0(�)" ���� �

X�)� ���)" ��������!�'������!������"�" {��-����( ��%��� ����0���� ���8���~������#0~�����!�)���d� ��(� �����)���)� ������ ���~������#0~������0�������(� �����))��0���)���~������#0~��^�0������( �� ��������~������#0~�(����

��������"��� ��'��8����������"���������^"�8� �� ��'��8������ ����'��������)��������%#��� ���������� ��'��8������ ������ ���� ��$� ������� �������"���� ��'�q cüml��� ���������� �����0��������������� ���"�����'���������������)0�(���������"����(����� ��'��8��������)"���������� �t����� ��)�0��������� ��� ���������������)����8������ ����������������#� ���������������(� � ����:��135].

Page 210: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

?��"���� ��'��8�����������������������������������������#(8"������� ��������!���������������)-���� �

Parsell� ��)#�������8������������� ��-����(����"����� �����" ��?������ ��������� ���� ��)"�)0���cüml��������� ��?��"����� �������� ������� �� ����"�-"��%��� ��&���������"����� ��������� �����bir hiss����� ��?��"����� �����������" "�"�8�� ��'�����"-"��'���)����8������ ����"���� ��'��cüml������� ���� �

������� ��� �������������� ��������"���� ��'��8������ ���� �'������lu il��������%��� ��&���cüml�������� �'����!�������"���� ��'��8������ ��w������{�*� ������#( ���������������� ���da... Qaragünli c���!�������)������)� ����������������$� �������� �������������¢��� �������� ����$� ���(��������)������������"zun ç���8��)� ��� ��~�����%����~�

������� ��� ���������������"���8������ ������� ��������((�����8�������������� ����0(���!����������� ������� ������� ����(���������� ��������������������� �

?��"���8������ ��� "��" -semantik bütövlüyünü m��n daxilind�������)��� ��^����8������ �������0�����)���� ��^"��%# �����)"�8� �8������ ���� ���-����������'� � �'��������� ��^"�� ��������� �8������� ������� �8����������� �8����0!���8�����"������� �8��(�������[�� ������� �

������� kl� �����������������)"������������������� "����� ������������������� �����!��� �������h�����������8�!�����������������������"������"�����(�)� �(!����������������������������!��� �������� �

Elliptik cüml��� ������������ ��'��8������ �����)� �[���� �( ���[����" ��^" ���������)� � �����(�-���)��� ��� ������ ����)� ��� "��" �- semantik c�!�������� �������-���������8������ ������������� ��� ������ {

1. Atalar sözl� �������) �������8������ �����)� �������������

2. &� �-�'-� ����arakterli cüml��� �����)� �������������

3. Arzu m�[����8������ �����)� �������������

Atalar sözl� �������)� � ������ ��(����������������)" ���� ��:������Q�����������C���

M������{����� ������%�����)" "��~����~�

Ac gezm���������#����~���� �- ismi x�)� ��)" ����)~��? ���0��(�- susuz d�%� ���~[����[�������)" �������� ~���

-----------------

*Qeyd: Mö

��?���{������0��(�- d��� ����0���@�~�0� )�>���������~�

-----------------

"B������ [���)� �����)" ������{�?"����%�����-"�"����~������#0/.

"Çürüm��[���)� �����)" ������{����� ��������������������~������#0~�

"K� ��[�~�� ~���)� �����)" ������{��0���" ����0���#����~�� ���� ~�

&� �-�'-� ���� ��� ������������8������ ������(��!� �������[��� ��)" ���� ��w������{�w��� �������������Bögünd������)���¢�(����

Page 211: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Arzu m�[�������������8������ ������)�[0����[�����)� �� �)" ���� ��w���{�\�������^����������¢�~��������������~�

Page 212: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��������

5.1.7. XÜSUSIL&�w&�

������� �l� ����������������"�����������)� ���'��������������� ��*���������� ����)� ����#0�� ���(���#0�birl������ ������((�������%��� ����((������� ������'�)�����������������"���������#0�� �� �

Bu üsulla müxt�����8������0(�����"������ ��w������{�������� �(��lar, �������"��$� ��������� ��������� �)� ��#(� ����'�����(����������� ������ �~E��!��~�������0����)"�0����� ���0���m��["��������0�����������������"����� ������ ��������"0� ������-����(��������������������8����� ����������0������)���-�8������������"�%# ������ �~E���!��~���������������0����� ��� 8������0�8()��0����� ���������������:��

Page 213: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

5.1.8. XITAB V������������

5.1.8. Xitab v�� �8������ ��������� ��� �������������8������������sind���� 8�����������������������sözl� ��- xitablara da çox rast g��� �������)� ����'�������� ��� 8�������������� ���������'-� �����������dönm����������)"����)� �����0�"�"�"��������� {�E������8���!����0�)����������!� �)� ���0�������üçün çal����~����! ���(~�����))��������������� �%����~E��!��~��&0�0�!��(������ ���0¢�&���������"�����#0��#�%���0����� ���0���#0���0���� �~\�$� ��~�

���)� �����[ ������������'�������������"�" {

Usta Mürt�0������ ���������(�����

\���� ��!�'�(�����#��������������������:��

Ara cüml��� ��������� ��� �������������8����������������(��8������ ���������� ��^"�� ��#[�� �0��iç� �������(� ��� ��^����8������ �����������(������� ���� �������������������� �� � ��^"�8� �cüml��� ��������� ������ cüml���������� ���)-�����" ������!�����8���������!� �!����)� ��#0��������etdiyi hadis��) ������(����[�"���(� � ��w������{������0���)����%�����(��!�'�)� �����#�'������-�������������� ��)�0��� ��� ��~��������)� ��� ���������������~��!�����)�rl��������)� ��������)� ����"- "�����) �0����������������" ����" �~;�\����~�

Page 214: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

5.1.9. MÜR����������

Tabesiz v���)������ ����)�8������ ��$)���0��� ����)�8������������� ��� ��������������� ����)�cüml������)���z v���)�����#(�� ��������� ��}�����)������ ����)�8������ ��)���0��� ����)�8������ ���müqayis����'������������ �

Tabesiz mür����)�8������ ���������� �����)"�����������8������ ����������"�" ��W�[�����)���0�mür����)�8���������� ��)�!������ ���������� ed�������8������ ��� ����)��� "��" ��#0����0�%#��� � ��Bununla bel����)���0��� ����)�8������ �������������� "��" �- semantik tipl� �������)"������� ���%������olur.

T� ��)�!������ ������8������ �����) ��������)���0��� ����)�8������ ����)�����'���"r. M���{������#������������~E��!��~��^"�8������������� ��)�!�����( �� ��$� ��)�!������ �����8������ ����" "��"��" ��^"��� ��)�!������ �����)�����")�����(���������[�������������) ���� �

������� ��� ��������������# ������8��������)���0��� ����)�8������ ����( �� ��w������{�w����� �"-"������ �������� �"���� �����("�-çuçullar s��-s����(� ���������-qara uzun-uzadi m������� ���~�����%����~���# ������8��������)���0��� ����)�8������ ����������"��������)"�����) ���� �����onlarda daha çox zaman ������#0����%#��� � ��^"��� ��� ��������"���(�)����%#��� � {��# ������cüml�����)���0��� ����)�8������ �#0����"�������� ����%# ���'�����8��������)���0��� ����)�cüml��� ��������� ������ ����� ��]�� ��� ����������� �)"�����) ���� ������'��ad��8��������)���0�mür����)�8������ ������'��"�������[��������#0����%#��� ��)�������!�����# ������8��������)���0�mür����)�8������ ����'���[�����������#0����%#��� ��)��� �������������

������� ��� ��������������)���0��� ����)�8������ ����� ��)�hiss��� �� ������-�������[������� ��özünü göst� � {

Zaman �������^"�����������������8������ ����!(����!����������0������������)��(� � {�w�����!��8��� -��" ��))���� %����� ���~E��!��~��="�"��� � ��� ����)�������������� ����gediyer, (��� ����'�������� ��#(���� ���� �~�����%����~��\("-��#0�����'�8"���������"8-������ -tir ����� ��)� �%� 8��%������ �������-�������(��� ���~�����%����~��w����� �"-"������ �������� �"���� ����tavux-çuçullar s��-s����(� ���������-qara uzun-uzadi m������� ���~�����%����~�

� ��8������������^"�������)��(� ���!� ����� ��8����8 ���"�" ���� ��)�!������ �� ������������������özünü göst� � ��w������{�^�������!�� ��������� ��0"������)���� ���8��-cik, yiya-yiya gediyer, &0 ���������� ������'������ �~�����%����~����������%������ ��)-��������� �~}'���\- �0���~�

S�)�)-n���8���������w�[�����������)"��#(�����)� ��8��8�����- komponent s�)�)������8��%�����komponent is������8��� {�^� ���-bir������ ��"�������������� d��� �����������������" ���~�������~�

��������� ���������w�[�"��" ������������� ��8������0(�� ����- mübt�������)� ��(�������-�gör������������� {�8���!�����!�-nal�����-�-�������-s���(� ��{�^�0���� %�������� ����� ��w������

Page 215: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

� �����yl� ����������� ��{���-ci yild����"��))�����] ����������������������'#��� ������ ������� ��? ����������������� ��� ����� ��� �! �-h��� ��� ���~�������������~�

Ziddiyy����������^"���[��������0���������� ������ ��(���� ����� ������ ���%# ��mü��������� {�=" �'��0" �������������� ��� ����8���!������� �'����� ���~�����%����~��� �"������������������)� �������� �������#������������0����%#�� ��������!#��� ���� ���'�������� �����8� ���� ��'�8"�� ������ ���"�")���-f� �� qopariyerdil� �~�����%����~��w�������������#!� ����� ������%� �d��(�������"��-�������"��)������ ���~�����%����~�

Birl���� ����������;���8���� ��)�!�����~���������~�)� ��8������(���������"�" ��^����8������ ��� ������-���"����� ����)�8����l� ������ �� ���( �� �

������� ��� �������������)����8������ ����%�������������� {

Tise eyi bir köy idi, özü d��$� ������� !�������'��������" �

������� ��� �������������)-���8�����)���0��� ����)�8������ ����)�����0������������� ��^"��baxm� ���������� �����)���� ���)-���8������ ����)�8������ �� ���%��������" ��w���{��� ��hadis��� ���"�"���%#0�� ���0��'���������'�������������"�¢�~����! ���(~��^�����%�8���������))���������!��8��� -��"�8��� %����� ���������o tez-��0�%#0����'�){�- h����'�����( ¤�~E��!��~�

Tabeli mür����)�8������W"� ���������������0�������������� ��� ��������������)������ ����)�cüml��� �'���%�������������� ���������� �����)"��8������ ���!������)"������� ���%��������" ��^"�dild�����������)������ ����)�8������ ����� ��)�!������ ������������ �������(�0����� ������������������!��� ��"�( �� �

1. T� ��)�!������ ������������ �������(�0����� ��� ��"�

Oni- �(�0�����������)"��8���������)��8����������������� � {�\�����0���iyas��������)������(��yenid��" ���� ��� ��������" � ��)"���0����� ��[������[�������8��� ������%#��� ��� �����������8���� ���0�#0)����� ���0�0���� ���0�� -�0��� ���0��) ���-�)�� �������"��~;�\����~�

^-���8���#0��� ��"{�����)"�������erspektiv yol biliyers���)"�" ")�#0����� �� ����0��� ��������)��" �~;�\����~�

����)-���8���#0����)����)"��8��������������������� ����)� -birin��)-������ �

;����������� ��"{�����))� ���0�%#0���������� {�[^�������"������%��^-����%��� [�~;�\����~�

E# �������������������)"��8������������ ��)�!������ ��)� -birin���������������)-������� �

�����'��� ��� ��"{

sa, -s�{�&%� ����� ���0�)���������� ����)��� �����������¤�~\�$� ���~��? ������ ��)"��cüml��������� ��)�!������ ���� ����������������� ������� �

������� ��� �������������)"��8���������-������#(�� ���������� �

Mübt���)"��8��������������� ��� ����������������������" "�"�"�#� ������������'���!�����������budaq cüml��� ��������������� �������� �

B��������d��������������� ���������"���� �%#��� � �����)"������������%� ��� ������� ��������"-"�����������tip mübt���)"��8��������������� ��$���������������(!���� �����������������������!)����������-�����������"�� ��)��8�������)-����(���"��������)�������� ����� �����!� �������������)"�(����dig� ��������������������� ������� ������� ����)�8�������������������������������� ��� ������ �

Page 216: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�������~�^��8���������)����)" ���� ��)��8�������������"��[� ��'�[�8������ �����) �����" ��)"��cüml����"��)" ���������)���������(�0���� ��^"��8�����)��8��������!�'���[��[�)-���8�����b�[0������-sa2, -������ �� ������)-��� ��w���{�W������" ��������������� ���� �������0� �!)� ��olan sözi, hörm����%�'����� ���0�)"������[�����[�8��iyy������� ����������� �~\�$� ��~��M����)����������� ��������� �\\�;-��������� ������ ���")���� ����������"���� ����������������(��irqind������������� ��)�������� ���!�"�)� )� �"-����0� ����"������ ������:���������:���w����)���daha sonra göst� ����� �����\������)������)����������'��� ��w�������� ��� ���������������� ������q�������� �� ������:���������:�������� �(����� ����#������� �������!������0"�"��������((�����"����������� �!��������� ����8��������� �~�����$����(~��^"������ ��[�����[�8���������w� ��0���" ��������"-"�"0�)� ���������%#��� ����� ����������������� �!���������� ������������������t������'��"����������0���������������� � �~\�$� ��~��*������0��)������ �����'������������0�"'"��yapil� �������i binalarda, m����)�� �����"�")� ���'�� � ��-� �(�0������������ �~�� ��"����! ���(~��N�0� ����"������ ���������0��� ��Q������� �!��(��;��� �(������� ��������� ��������������:��

Bu cüml��� ���)"��8�����)��8�����������0�[��[�)-���8����il��)-������� �

II tip. Bu tipli budaq cüml��)��8���������((���%��� ��^"��8�������)-���8���#0��)��8�������������� �������!����(�0����~��)����(�0��������~����� ����� ��^"��8�������"�������)��8������������� ������)���� � ��^-���� ��"���������)-���8���#0���!����!����!����8������0(��(�0������������������������ ������" ���������Q���

������� ��� �������������)-�������'���[���[�)-���8���#0��������%#��� � {�����)"�������!�perspektiv yol biliyers���)"�" ")�#0����� �� ����0��� ��������)��" �~;�\����~�

Budaq cüml�������)� ��������-s�������'������������ ��^�[0���)��8�������������(�0�������)����������)��������������� ��������0� ����"�"�" ��^����8��������)�� ������%� ��� ������� �������� ���%��������" ��M���{��0� )��������8����%����w������8�����������!�0" "����������������%� �������)����������%� �������8�~[�0� )�8�[�>" ���~��$� ������{�]��������������������" ��"0�!����������~�������~��?"0�����{����������� �����������������^"�>�����~^"�>��an seslar/; Türkm����������{�����% )�����������������"����������~��?" )��(~��QV����CQ����:������V-80].

^��8���������)����(�0���������[�[�������(�0�������������� ��^"�������)����)"��8������������türkl� ����������������( �� {�^"���������" �����������0������������������)���"��" ��� ���-öbürgün d��������0����� �~����! ���(~��^"��������� ��0� )�8�������������������� ��w���{�]���- "�" �����k������� ����"�" ��]���- "�" ��������!��(������������� �~8�8)) ��~�(����

X�)� �)"��8������������a türkl� ���������������)� �)"��8����������)� ���'��������������� ��^"������ �)��8�����������)� ��%# ������������� �

a/ x�)� �[���[���������{�^"�)� ���������%������������#��� �����!�����%� �� ����"��������8���!�������!���aliyerdil� �~�����%����~�

b~�[�" [������'�������)��8����������)� ��������������{�;����������� ���)���0������������������8����" �ki, m� ��0���" ����!��)�������� �������������%#��� ������������%���~\�$� ��~�

v/ X�)� �[)"�" [���������{�\��!������� �� ����������)"�ur ki, c���!���������%#�� ����� �~�����%����~��- B�������������)"�" �������������#����~E��!��~�(����

$�����)"��8��������������� ��� ����������������'�������������)"��8������#(�� ������)� ��� ��^"�dild�����������)"��8���������[�������������[���)-���������� ����� ������������������(�������������olur.

������� ��� �������������������)"��8�������)��8�������:������- h�������������!���[��[�)-���8��������)-��� �

���;������������)-���� {�^"������������%�����������)"� cüml����(������0���������) �����" ��M���{�\� "�������� ���� {�[�(����������� [�~�����%����~��^������ ���������� {�=� ������� ��������döns������� �� �~;�\����~�

Page 217: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

^"�������)"��8���������[���)-�������� �

:��[��[�)-���8��������)-���� : Bird�����������w�!������%���)����������'�8"�� ����"-������[70, 27.III.1992].

������� ��� ����������������������)"��8���������� ����������[��� ����������" ��w��������^����������)!��0�"����0��������������)"����� ����"�8�� !����������~E��!��~���-������� "������qazet o adresa çatiyer, ya çatmiyer /S.Toraman/.

��[���)-�����������������)"��8��������\� "��������)������������� ��0������ �������0�'���"0"��������"������0�~;��!0���-��~��$�� ����������[����������������)"daq cüml���{�\�'��)���� �����'������)� �����" �~;��!0���-��~{����� ���"������� �����������������������)���-� �"���� ������" �bildin. &��� �8()�(� ��� ����������-����"�������)�����" �����~;��!0���-��~��

�8�)���������������������q budaq cüml���{�^"�������!�� �8()�(� ����'���)�0�0������ �)�����xalqlara isbat etmaliyux ki, bizim kökümüz türkdür [70, 03.III.1992].

X�)� ����������������������)"��8������{�*����0�'������)����� ��0�����'���'�����"�� ����� �1991-ci yil ma �������������%#0�'����[���������[�0��������� �������������"���' ����� �������� ���'���������" ����������������:������� � ���������8�� ��]����������))���"0"������ �Türkiy�����#'�������� ��!� ������ �!���-� ���%����� �����������������:���=���� �������)"������0��'�������)�0����'�������������" �~E��!��~�

�� �����������������������)"��8������{�������)� ����)�)� �'���"-"�� ����������������8����n������ ���0�����"�"0���-�)����� ����)���� "��~;�\����~�

M���� ���������������)"��8������{�^���������%� �������)� � "��0�����!�'�)� �����'��� �bilm�0�~E��!��~���0� )�8����������)"�)"��8�����[)����������0���� ���[�����������!�'��������� {��������� ��)�������0���� ����������*8������������( -dövl����!�������� �~&��)��(~�

��[���)-�����������������)"��8������{�W��������"�"�"��%� �)�%#0������������)����0�n��� �%���8��¤�~E��!��~�

����%�����������������������������)"��8����������������� ��� �������������)� ���'�������( �� .

I tip: Budaq cüml��)��8��������)�%��� ���� ��)�����)-���8���#0�� ����� ����� ��)��8����������������-���[���)�[������(�0����� �)-���8���#0�� ��� ��- ������������ ��^"��8�������[!�'����[�)-���8���#0���������� ��w������{�*�'���������sin ki, bögün b����������� �����(���( ������!)������b����(������0�����%���~����! ���(~�

Budaq cüml����[!� �0��[�)-���8���#0���������� {�*� �0������ ��������-"�� ���)#���������� ���-"�-"���!�)����������~E��!��~�

������{�������� ��� �����dilind��)-���8�� ��������%�����������)"��8������ �����'��������� ��^"�cür tabeli mür����)�8������ ���)��8������((���%��� ��)��8����������� �[��[�)-���8�������� �����budaq cüml���������� ��^��8�������������-����"�� ��'��� ��)"��8�����!������"�� ���8()����" �

^��8������������(�0�����������(�0���������'�������� {���8�����������"������)"��!����8������������ ���!�'�)� ����%# ������� �~w�8�����(~�

Budaq cüml���������(�0�����������(�0���������'�������� ��w������{�&��� �8()�(�riyer ki, oni b�����" �����~;��!0���-��~�

T� 0�-h� �����)"��8�������������"-"������������)"��8������������[�����)� �����((�������~��~��#0�������� ��^"�� �� �����������0��&��)�"����(�)"�!���0� ������0� )�8������������)� ���������k, z�����������)������~�����������[�����~������(��)����������� ���[��� �������������"���)��8������ ���!�������[��� ����)�����~)���~��#0���������� �������������0��^"�����!�� �����m�[���� �������0� ��' �� �������)�������� �������)��8üml��� �)"��8������������ ��� ��������-�����

Page 218: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��)!�������"-"�"�)���� � ������� ����� ����������8������ ����� �����(������������������ ��������������^"�tip cüml��� �������� ��� ����������������( �� {����)����� �"������ �"��!� �����)� ��8���#� �y aldi /S.Toraman/.

T�[����)"��8��������w�[�"��" ������� ������� �������[����)"��8�����������'�������#(8"��" �������türkl� ������������������-���������� �( �� �

�������^��8�������[����)� [��#0�� ��[���)[���������� ����� ��w������{�^"�����)� ��erdur ki, h� � ����� �-�������������� � ���" ���(������������� ���)"��� ��� ����)��� �������(� ��0�� �~E��!��~��^"�����)� �8������" �����!� � ����� �-����8�!-c�!�(" " ���-� ��������"8�0� (��� �����qartallar m��������" ���� �-���a is������� ���-�8�� ���� (���� � �~E��!��~����� ��8���!�����mümkün olmiyan el��)� ���������" ������� ��8()��0����"��~w�������-��~������������)� �(�0�������g���)�'���"������������"����� ������"��(������������"�������'������"�� �8(b bulmadan irali %���0�"��~;�\����~������)� ��� �����" ")�������������)-gülmax isitiyerux ki, bir d��)�������0 ������� ��������0�)����0������������" ����� ������:���������:��

^��8�������[)� [��#0��[���)[������������ ��w���{�;' ���)� �)-� ���( �����������!�� -������������27.III.1992]; Qazetd���%���"-"��������������)� �-����������������!�!�'�������%#��� �����������27.III.1992].

��������^��8���������[������������� ���(�0����������� ����� ���)"��8��������������8�������� ����� �Budaq cüml��!������(�0��������0�"�"�"�'����������� �������������[�������������" ��w������{�H������(�0�������%�����"������� �-� ��0��� ��������0����� ���0�%# ���"���%��������� �� �����hissl� ����)� -birin��-�����'��� "���������� "���#0l� ����"������ �� ��������-V.1992].

Z� �����)"��8������ ���^"�"��8��������)"��#(������-�����%# ������ ��������� {

Zaman budaq cüml�����^��8���������!�-h� �������(����!#�����0������)���� ���(��0���0� ����������"�� ���8()�(� ���0���)"� cüml�������������� ��� �������������)� ��� ������ ��������� �

^��(��)"��8������ ����� �����(�8��������������(�������(�����#0�� ���������� ��^"�8� �������%�����zaman budaq cüml��� ���)� ������ ��)��8���������((���%��� ��^��8�����)"��8��l����-sa, -s�������'��������)-��� ��w������{����(����[�����[�8�����������(����������0���� ������(����"gürcül������ [�� ��"-�'��� ����� �~;��!0����-��~�

Budaq cüml���((����)��8�������� �%��� ��^��8�������[���[��#0�������� ��w���{�&��)����� -������%� ��dön� ������������%# � ����)-� �)��������[��[�%# �������������������~;�\����~�

Yer budaq cüml�����*�-h� ��������� ����)���� ���(���� �0� ����������"�� ���8()�(� ���)"�)"��cüml������������ ��� �������������)� ���'��������� ���%��m�����" ��^��������� ����)� ��)"��8�������ner���)��8������������ ��� �����(�8������� ������������������ ��w���{������� ��'����� ��� �'������~;��!0����-��~�

T� 0�-h� �����)"��8��������^��8���������!� ��������8 ��� 0����(����!�-v�0��������������'����t� 0����)���� ���)"�)"��8��������������� ��� �������������)� ��� ������ ���������� ��&��'�����������(��dig� ��� ������� ��������!���������������)��8��������������#0�������0�"�"�"�'�-��������������� ��� �������#0��)��8������������� ��)��8���������������!� ��������!�-v�0���������� 0����(����"��n���8������)���� � ����-�����8������ �)"�)������� ��� ��������)��� {�^"��������"0�������������� -����� �����8�0����������0��)� �("8����������������!� ��� ���������������������47 yildur bir yer����-���� "��~w�!������������-��~��\��� ���0����'��� 0�����)��������%��� �������!�"�� ��������)������~;��!0����-��~��^�0������%����� �����[�������[��� �����!�����0�"�8��!�������� �8������0�daha yaxundur /M.c�����(~�

W"� ���� cüml��� ��� 0�-h� �����)"��8������������[�8�����8���#(�������������)��� �

T� 0�-h� �����)"��8������������������0�"�"�"�)���� ����#(�����)�����#0��[���)[������)��cüml���������� ��w���{�^����'����� ������-������"�¤�~;�\����~�

Page 219: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

K��������)"��8��������^��8���������!�-h� �������(������������������������)���� ���)"�)"��cüml������������ ��� �����������������0�)� ������������ ��^"��8������������� �)-���8���#0���)��cüml��������[���)[������-���"���� �����������)� ������ ��#0�������� ��M���{�������%�����!� �)� ��(����n����� ���(��8�������� ��#!�))���)��������� ����)� ������ �����(�����-��� ����0��'�� ���� �~;�\����~�

�� ��)"��8��������^��8����������"�����0�"�"�������")��������!�-h� �������(����!#�������������"-"��� ���)�ldir����� ��)"��8����������������� ��� �������������)�[0������� ���������� ��^"������ ����biri budaq cüml�������)� ��������-s�������'�������"���((������������%� �)-���8���������������������� ��Bel��)"��8������ ���)��8������ ��������������#0��������� ����� ��w������{�&%� �)"����������� ���������(!���������������������� ���!��������V������'��������)"�"���0(��������" �~w�8�����(~��&%� �)�0���8��������^�����������"��������"��%�8�� � ��!������[�� �����0��"�%�������������" �~;�\�fil/.

S�)�)-n���8��)"��8��������������� ��� ���������������)�)-n���8��)"��8�����������((��8��)��8��������� �)-���8����!���� �����)"��8�����%�����������!�'��������� ��^��8�������[���)[�������'����#0������ ����� ��w���{���-ci yil���������� ����� ������)� ����������������������������)���������köküni kesmax üçün götüriyerdi ki, zaman bir daha bel�������� �������� ������~�����%����~�

? ������ ��)"��8��������^��(��)"��8����������0�"�"�"�)� -biri il�� ������ �� ������ ��budaq cüml����������� ��� ����������������'�����������)"��8������#(��� ��?�����������0���� �����bu budaq cüml�����������)"��8������������!�����������'������������������� ���� �

Budaq cüml��)��8��������)�%��� ���������� ����� ������ �����güz�������0������������f� ����� �8������������(���� �����#(�� ��)"������������������� �

Güz�����-ziddiyy����� ������ ���)"��8�����)��8�������-sa da, -s�����%#��� �8��������)-��� ��M������{�^"� �(��� ������� ������%#0���������������� �0" ������������������ ������c������"��� �����'���������~�����%����~�

Ziddiyy���)"�8������� �(���-� �0" �� ������ �

��-�����)"��8����������� ��((��� ��� %�����8��� ������ ���){�? ��((��� � ������� �������olsalar da, qaragünli c��!�������)������)� ���������������~�����%����~�����!��" ����(� ������ ���� ��������������� �-����0�� ���������'������� ��'��8-���~E��!��~��^����������h��������)������(��� �������������0���� ������'������0�������n h� �������%�0���0���(��>" ��� �������-��� �����#%� ����������)"�)������������� ���~E��!��~����� �)����%���(� ���������������gör�8-���~E��!��~�

F� ����� �8�� ������ �{�E#0�����"�8�"0���)"��% �-)�% ���-������)�0��)� ��"(�����riyersa, )���)� ��"(���������" ��� ���~E��!��~�

�� ���� ������ �{�W��"�"0�-� ������������$� ���� ��������(� ������� �~E��!��~�

Budaq cüml���������� �)-���8���#0������ ����� ��)"��8����������)� ���� ������������(�����-d�����������)r�����" ��w������{�W��� ���0������������������ � �)"�"�� ������������� ���� �����da, getm�������~E��!��~�

El�� ������ ��)"��8������ ������� ���%��� �������)����� �����)"��8�����)��8��������������!������ ������8 ���"��"-"�"���)��dirir. Bu cür budaq cüml�����%� �)-���8����(��-sa, -s����������� �������d����� ����0�"�"�0����� ������ ����[��������'�����������" ��]��%# �����)����)"��8������ �� ������ ��)"��8����������� �

��-���������)"��8������ �)"��)������� : &%� ��(�������� )��������( ������!� ������ �����%�0 �"-���hörm������(���������(������%# ����)"���������)���!�� �������������� ������� 0�������� ����[�0-bibisin����-������������#����[���������������0������ �+;�\����,��&%� ��#��0����(� ���� ��, �%� ��'� �0�ey d�%���������0�������� �� ����������������� ���������� ������� �������8��+;�\����,��&%� ��������� ��#0���0��)�������� ��� �8���%��-���+;�\����,�(����

Page 220: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

Bu dild���� ����)����������)��#(�� �%����������� ���� ����� � ��w���������-������������[8�����[��#0�������"�����������)��#(�)� ������� ������ {�w�������8�����¢�&(�0��"��0�)� �!������ �V�������8������"-"��^"�����)� �8������" �����!� � ������ -����8�!-c�!�(" " ���-� ������"8�zirv��� ����� ��� ����������" ����� -��������� ���-�8�� ���� (���� � ��^"�����)� ��� �� �ki, h� � ������ -�������������� � ��^"���� ����������#���0�)� �( �"�������0�)� ������(���� ��"��r��0������0��0����"���� �+E��!��,�

Page 221: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

istifad)�/0*(�*��)0)J*44#$�

AZT.C��

1. Abdullayev &���\�����(�W���*�����(����w��� ��0� )�8��������\������������!������^����[w ��[��1972, s.476.

2. Abdullayev Kamal. Az� )�8����������������������0� ��� �)����� ���^����[waarif", 1998, s.308.

�����'���#0@��0����+�0� )���������,���C���( �����-ci il.

4. Axundov A. Az� )�8����������������� ����������^��������������Q��

5. Az� )�8�������������������>����-�����^�����0� )����-������� �����V����������

6. Az� )�8�����������0!�����-��������8���^�����������C�����Q�V��

7. Az� )�8����������w"-�� "�"���(��� ���^�����0� )����-������� �����QQ����:QQ��

8. Az� )�8��\�(���������������������8���^�������V��

9. Babaxanov N. Mesxet türkl� ������� ¤��[����"����[��0�����:�mart 1990-ci il.

10. Baha�������%����^#����*"������ ������^����[E��8���[�����C���������

11. Bayramov H. Az� )�8�������� 0����%������������ ���^�����w ��@�����C�������V��

12. Behbudov S.M. Z��%���� ���"���(��� ������������0�����������'��� ��- Az� )�8�����'������m������� ���w����� ���8�"�����^�����0� )����-������� �����V�������:-178.

����^"��(�=���*8���(�$���0� )�8��������^������������:����:����

14. Budaqova Z. Müasir Az� )�8�����)��������������8������^�����0� )��\\�������� ��������V���s.222.

15. Kitabi D����?� "����0� ��� ��^��������)������#/)������^��-1939, 179 s.

16. D��� '�0���&��[���)�-D����?� "�[������ �����������^������;-nin n�� �����Q������Q���

17. Eyvazova R. &���������� ������������������� ��^���������1995, s.244.

Page 222: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

18. Eyvazova R. «Sak» m��������� �!�����������%����������� ��������0� �����(�����������^����1994, s.58-60.

19. "&��)�����(����8������[��0�����:������) ���C�-cu il.

20. &!����(�$����-�)��0����� ���^�����E��8���@����C������:��

21. &!����(�$������0� )�8��������������������� ���^����^������(� ���������� ����������������312.

22. &��)��0��������������0� )�8�������������(�������������� ����+;������ ����#( ,��^����"G��8���[�����C����Q:���

23. &��)��0������w�����i türkl� ���[���[��0�����:����"����C�-cu il.

24. &�� �(�&�������!������ ��� ���^�����0� )�>���#(������� ����������V����QV��

25. &�%� �(�*��������0� )�8����������0� %� ����������������������� ����������(�� ��� ����^����1995, s.35.

26. &0izov Elbrus. Az� )�8����������� �������������%����������������������������������(�����������^����^������(� ���������� ����������������Q���

:���*8����������?� �)���)"�(�������+������� ��� ����������������������,��^����[E��8���[�����:����:�V��

:C��*8���(�������[E�����#���������� �� �� ���¢����[���"0[�>" �������C����������V�-72.

:���*8���(�$�;��������(�������0� )�8�������� �����^�����w ��@����C������C���

����*8���(�$�����&0�0�(���) "���^"��� ��� ������ ¤�[���"0[�>" �������C�����:� s.89.

31. Hüseynzad��w��w��� ��0� )�8��������w� ����%����^�����w ��@�����C���������

�:�������(�=� �������$�("0"��������������������^�����\)!@������������:��

33. Xeyriyy��\�������-�"�W��������$ ���)��"�8�\�(���- Türk dil ����� ��������������(�� ��� ����^�������V��������

34. X�����(�^"�"���������� ����������#��� ���^�������C����:::��

35. X�����(�&�&��^-���8���- Müasir Az� )�8��������^�����������C��������-446.

�V���0���(�;�������������� ��� �����������^�����������������:�C.

�����0���(�?����W0�'��(�������^������;-nin n�� ������Q����::C��

38. Kitabi-D����?� "���^����[W0�'�[����CC����:VQ��

����?������w�!� ����^�0������� ��� ��������^�����0� )�-can Dövl������ �������������������

40. Q�! �������w! ��E� 8�-Az� )�8an dil paralell� ���^�����$�)�)@���� ����������:�����V���

����?"����(�*����?����(���#���'���� ��- Müasir Az� )�8��������^�����������C��������-416.

42. Qumilyov Lev. Q������� ��� ��^�����E��8���@����������Q�V��

����?" )��(�������w�!������� ��� �. (I m���,��[���������[��0��������� ������:-ci il.

Page 223: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

����?" )��(�������w�!������� ��� ���+�������,��[���������[��0������ ����������:-ci il.

�Q��?" )��(�������w�!������� ��� ��+� ���-xronoloji oçerk). - «V��������@��0�������� �����:-ci il.

�V��}����0������^�0���� ��������- ������!����� �@�������"����@��0�����:����"����C�-cu il.

47. «Mesxet türkl� �������������������� @���*���@��0�����:��� �������-ci il. (Az� ���� �"�����"���,��

48. «Mesxet türkl� �������������������� @������������@��0���������"�����:-ci il.

49. M����������� ���������� ����� ��^����������������������

50. M������(�$���" ��[$ ������� �[�����0�������[�0� )�8�[�>" �������CC����������Q�-154.

51. M������(�W"�����] ���-Yenisey abid��� ������� ��^������;-nin n�� ����������������

52. M������(�W"�����] ���-Yenisey abid��� ������� ��^������;-nin n�� �����C����������

53. Mirz�����(�w�w��$� ������� ��� 0����%����������0� ��� �)����� �������� �"������ ����������(�� ��� ����^�������V�����:��

54. Mirz�0ad��*�����0� )�8����������� ������ ����%������^������0� ��� ����� @����V:������:��

55. Mirz�0���*���0� )�8����������� ���� ����������� �����������������(����(��� ���������:-ci n�� ���^�����0� )�8���#(�������(� ������������� ��������������6.

QV��w"���(�w�!����]-"0� "�"��� ������� �������)����)"��8��������- Az� )�8����-����x�)� �� ���&��)����������(����8��������� ��������CQ����:�����V-80.

57. Musayev M.M. Türk dill� ������)������ ����)�8����������� �"������ ����������(�� ��� ����^����1994, s.64.

58. Nemanzad����� �����\�'��������� �� ���^����[W0�'�[����C������Q���

59. Nemanzad����� �����\�'��������� �� ���^����[W0�'�[�����:����:����

V�������(����$� ����������� ������� �������� ��!������]��������^������������8-11.

61. R�8�)�(�&)����0��w������(�W"�����] ���-Yenisey abid��� ���^�����W0�'�@��������������

62. R�!���(�w� 0����0� )�8��������������������� ������� �������� �����^�����0� )�������� �����VQ��s.266.

63. Rusca-Az� )�8�8���-��������8������-&��^������������C����QQQ��

64. Rüst���(�����0� )�8��������������(����(��� ����������^�����0� )�8��\\������� �����������n�� ���������VQ�����:���

65. Seyidov M. Az� )�8���� �������������#����^�����������CQ����:C���

VV���� �����(�w�����0� )�8�����������%������������ ���^�����0� )����-������� �����VC������V��

V������� ���&�����?������� ��)����� �����������^����éw ��ê������������V��

68. T�(��{��!������ ��� ������� %���������QQ��+����-1999).

69. Tütünnikov Vadim. Mesxetiya türkl� ������� �� ¤������@�>" �����������C�������-15.

Page 224: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

70. "V��������[��0�����+������� ��� ������������,�����������:��

������ �����?��?�0���)�������^����[�� �����[���� ���-�����������������

�:��W"����(�w��]-"0� "�"��� ������� �������������������������^�����������C������Q:��

73. Zeynalov F� !���$� ����%���������� ���^����[w ��[����C����������

74. Zeynalov F.R. Türk dill� �������������� ������������ ��^����������� �����������������:��

75. Zeynalov F.R. Türk dill� �������������� �������������� ��^����������� ����������Q������:��

RUS DILIND�

�V��©ÔƸÁ¯·�¨��±̿�¯Á½¯²­¿¾½�ʸ¼È¶²¾¿¯·�ÆÁ®·²®¶°Á¿­¿¯Ô�ʾ­Î¼®²²¯­¶¾�¬ÄÄÄ�·®¿¸��–�©É¼¸-©¶¸���������:��­��

����©¿´¸®·�ì�í��ÐÁ¸·²¾¶®Éβ¯-¾­¶¯Á¾Ó®­¿¾Ô�¼®¶¯Æ�·�¶°Á¿¯É¯³¾¾�¾�³®²®±¾­®�´¸É¿¸Á­¿¯³¯�˯¿¸²ÎÈ��–�éйê����������:��­���C-104.

�C��©É¾®·�î��§Ó®Á¿¾�ʯ�É®¿­¾¿®�¶ÀÁ¯¿�Ÿ±¸½Ì­¶¸²¸��©É¼¸-©¶¸�����C���C�­��

����©É¾®·�í��¹°Á¿­¿¾®�ʯ�ÊÁ¯¾­½¯ÏÆ®²¾°�ﶲ¯¯Á¯²¾¼Ì�°³¯-·¯­¶¯Ó²Ì½�Á¸Ô¯²¯·�¨ÁÀ±¾¾��ð¸¿À��©Åñ�����:��:��­��

C���©É¾ÈÁ¯·�Ð�Ð��§´�ﶲ¯³®²®±®�©±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯³¯�²¸Á¯Æ¸��-�Å�ÊÁ¯´É®¼®�ﶲ¯³®²®±¸�©±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯³¯�²¸Á¯Æ¸��ð¸¿À��[òɼ[����C���­���-44.

C���©Á¾­¶¯·¸�¹�î��ѱ�¾­¶¯Á¾¾�·¯±²¾¿²¯·®²¾È�­¯·Á®¼®²²Ì½�¿ÀÁÆ­¿¾½�­®É®²¾Ô�·�ø¿¸Ò¿¸±Î®��–éЯ·®¶­¿¸È�ï²Ë¾¿É¯Ê®Æ¾Èê��ª¯­¿·¸����V:���:��­��:�-23.

C:��©­¸¼À¶Æ¾²¯·¸�ª��º¸±·¸²¾È�¯Æ®ÏÆÌ�¾�®Õ�Ó¸­¶®Ô�·�À±´®¿­¿¯¼�ȱ̿®��¹¸Í¿®²¶��©Åñ����V���:��­��

C���©½¾²Ï¸²¯·�Ð�ª��ÅÌÊÓ¸¿¾�·�¾­¶¯Á¾¾�­Á®Æ²®·®¿¯·¯³¯�Ÿ±¸½­¶¸²¸��–�©É¼¸-©¶¸����C�����:�­��

C���¬®¿¾É¯·�©�¥��¹ÀÁ®Ë¿¸È�ƾ¸É®¿¶¯É¯³¾È��ó¸­¶Î����ѱÆ-·¯�ô®²¾²³Á¸Æ­¿¯³¯�õ²¾·®Á­¾¶®¶¸������������­�

CQ��𸭿¸¿¯·�º�©��¹°Á¿­¿¾®�ȱ̿¾��ª���ѱÆ-·¯��¬¯­¶¯Ó²¸È�ɾ¶®Á¸¶ÀÁ¸@����V���:�:�­��

CV��𸭿¸¿¯·�º�©��¬·®Æ®²¾®�·�¾±ÀÓ®²¾®�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��ª����¬Ì­Í¸È�Í¿¯É¸@����V����C��­��

C���𸭿¸¿¯·�º�©��Ñ­¶¯Á¾¿¯-¶¾Ê¯É¯³¾Ó®­¿¸È�½¸Á¸¿¶®Á¾­¶¾¿¸�¾�­¶ÁÀ¿¶ÀÁ¸�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��ª������Q��:���­��

Page 225: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

CC��𸭿¸¿¯·�©�º��¹¾ÊÌ�¯Æ²¯­¯­¶¸·²Ì½�ÊÁ®ÆɯϮ²¾Ô�·�­¯·Á®¼®²²¯¼�ɾ¶®Á¸¶ÀÁ²¯¼�¶ÀÁ®Ë¿¯¼�ȱ̿®��-�§Æ²¯­¯­¶¸·²Ì®�ÊÁ®ÆɯϮ²¾È�·�·¯­¶¯Ó²Ì½�ȱ̿¸½��ª���ѱÆ-·¯�[º¸À¿¸[�����V��­��V-24.

C���𸭿¸¿¯·�©�º��¥Á®ÆɯϮ²¾È�·�­¯·Á®¼®²²¯¼�¶ÀÁ®Ë¿®¼�ȱ̿®��ª���ѱÆ-·¯�[º¸À¿¸[����C���:���­��

����𸭿¸¿¯·�º�©��¹°Á¿­¿¸È�É®¿­¾¿¸�·�éÐɯ·®�¯�ʯɿÀ�ѳ¯Á¯·®ê��ª¯­¿·¸��麸À¿¸ê����CQ��:���­��

����ð¸Á¶¯ÉÎÆ�¬�¬��ЯӾ²®²¾È��¹¯¼�:��Ó¸­¶Î����ª¯­¿·¸��麸À¿¸ê����V���:VV�­��

�:��ðÀ³¸Ô�º�î���¨¯²¯·�©�ª��Ÿ·¿¸±{�º¸Á¯ÆÌ�·�ïͮɯ²¸½�+:�-60-®�³¯ÆÌ,��ª¯­¿·¸���Ѳ­¸²@�����C���VC�­��

����ðÀƸ³¯·�ð�©���¨®Ô´ÀÉɸ®·�¨�©��¹¯É¿¯·ÌÔ�­É¯·¸ÁÎ�¸±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¾½�²¸­®É®²²Ì½�ÊÀ²¿¶¯·�©Á¼®²¾¾��ð¸¿À�����C����:­��

����ðÀƸ³¯·�ô��Ã��ÐÁ¸·²¾¶®ÉβÌÔ�­É¯·¸ÁÎ�¶ÀÁ®Ë¿¯-¶¸¶¸Á­¿¾½�²¸Á®Ó¾Ô��¹��Ä��Ð¥´����CV�����Q��­��

�Q��ðÀƸ³¯·�ô��Ã��ÐÁ¸·²¾¶®ÉβÌÔ�­É¯·¸ÁÎ�¶ÀÁ®Ë¿¯-¶¸¶¸Á­¿¾�²¸Á®Ó¾Ô�¹��Ä��¬�:-½�¶¯¼¸½����V���C���­��

�V��¬®¿¾É¯·�©�¥��¹ÀÁ®Ë¿¸È�ƾ¸É®¿¶¯É¯³¾È��ó¸­¶Î����ѱÆ-·¯�ô®²¾²³Á¸Æ­¿¯³¯�õ²¾·®Á­¾¶®¶¸������������­��

����¬¯ÊÁ¯­Ì�¾­¶¯Á¾Ó®­¿¯³¯�Á¸±·¾¶¾È�É®¿­¾¿¾�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��ª���ѱÆ-·¯�[¬¯­¶¯Ó²¯Ô�ɾ¶®Á¸¶ÀÁÌ[����V���:��­��

�C��¨¸³¸À±­¿¯³¯-ÁÀ­­¿¯-¼¯ÉƸ·­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ��ª���ѱÆ-·¯�[Я·®¶­¿¸È�ï²Ë¾¿É¯Ê®Æ¾È[��������VV��­��

����¨¸ÆϾ®·�¹�Ñ��ñÏ®´Á¸¾Éέ¿¾Ô�³¯·¯Á�¸±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯³¯�ȱ̿¸��ð¸¿À��©Åñ����V:�����­��

�����¨¸Æɯ�©�¬��ò¶²¾Ó®­¿¸È�¾­¶¯Á¾È�Ю·®Á²¯³¯�Ÿ·¿¸±¸�+¬-í�··�,��ô���ѱÆ-·¯�ô¨õ��������:�V�­��

�����¨®Ô´ÀÉɸ®·�¨�©��¹¯Ê¯²¾¼¾È�©±®Á´¸ÔÆϸ²¸�+Ñ­¶¯Á¾¿¯-ﶲ¯³Á¸Ò¾Ó®­¿¾®�¾­­É®Æ¯·¸²¾È,��ð¸¿À��éòɼê����CV����:�­��

��:��¨®Ô´ÀÉɸ®·�¨�©��Å�ﶲ¯³®²®±À�¸±®Á´¸ÔÆϸ²Ë®·��ð¸¿À��éòɼê��������Q���­��

�����¨¯Á³¾Æϸ²¾Æ±®�¥��Ñ­¶¯Á¾È�¨ÁÀ±¾¾��¥®Á®·¯Æ�¦�Å�ž¿²¸Æ±®�¾�¬�Ð�¥À¶ÀÁ¾Æ±®��¹´¾É¾­¾���������V��­��

�����¨À±®·�¬�¨��ж¸Á¯¯­¼¸²­¿¾Ô�ȱ̿��ª���º¸À¿¸���������Q�­��

��Q��¨À¿¸­È²�¬�ô��§´�©±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯-³ÁÀ±¾²­¿¾½�ȱ̿¯·Ì½�¿¯²¶¸¿¶¸½��[й[����C���º����­��:�-33.

��V��¨À¼¾É®·�ô�º��ñÁ®·²¾®�¶°Á¿¾��ª����º¸À¿¸@����V���Q���­��

�����ñϸ·¸½Í¾·¾É¾�Ñ�©��ò¿¯²¯¼¾Ó®­¿¸È�¾­¶¯Á¾È�¨ÁÀ±¾¾��¹��Ä��¹´¾É¾­¾��������:Q��­��

��C��ñϸɾɯ·�и´¾ÁÆϸ²��§­¯´®²²¯­¶¾�­¿É¯²®²¾È�¾¼®²�­Àµ®­¶·¾¶®Éβ̽�·�¼®­½®¶­¿¯¼�ƾ¸É®¿¶®�¶ÀÁ®Ë¿¯³¯�ȱ̿¸��– ѱ·��©º�¨ÁÀ±�ÐЦ��­®Á��Ѳ­¶��ȱ��¾�ɾ¶-ÁÌ����C:������­��::-128.

�����ñϸ²³¾Æ±®�¬�¹��ñ¼¸²­¿¾Ô�³¯·¯Á�¿¸±¸½­¿¯³¯�ƾ¸É®¿¶¸�¸±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯³¯�ȱ̿¸��ð¸¿À��ѱÆ-·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�º¸À¿�©±��ÐЦ����VQ���Q��­��

�����ñϸ²³¾Æ±®�¬�¹��¦¸±É¾Ó²Ì®�Á®ÒÉ®¿­Ì�­¸³ÌÁ²À²¸�·�¶ÀÁ®Ë¿¯¼�¾�¸±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯¼�ȱ̿¸½��¹¹¨õ������V��¬�­®Á¾È��¬¯­¶¯¿¯·®Æ®²¾È��¹´¾É¾­¾����VQ��­��:VQ��

�����ñϸҸÁ¯·�÷��¨À²²Ì�¾�©±®Á´¸ÔÆϸ²��ð¸¿À���òɼ@����CQ���:��­��

Page 226: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��:��ñϾ¿¾È�Ð�Ð��Å�²¸±·¸²¾°�¼®­ÈË®·�·�¼®­½®¶­¿¯¼�ƾ¸É®¿¶®�¶ÀÁ®Ë¿¯³¯�ȱ̿¸��–��¬¯ÊÁ¯­Ì�¶°Á¿¯É¯³¾¾@��ð¸¿À��������­����V-122.

�����ñϾ¿¾È�Ð�Ð��Å�¯´Á¸±¯·¸²¾°�ʯ·®É¾¶®Éβ¯³¯�²¸¿É¯²®²¾È�·�¶ÀÁ®Ë¿¾½�ƾ¸É®¿¶¸½�¬¯­¶¯Ó²¯Ô�©²¸¶¯É¾¾��Я¯´µ®²¾È�©º�¨ÐЦ��¶��¬����:��¹´¾É¾­¾��������­��C��-C����+²¸�³ÁÀ±��ȱ̿®��Á®±°¼®�²¸�ÁÀ­­¿¯¼�ȱ̿®,��

�����ñϾ¿¾È�Ð�Ð��Å�ÊÁ¯¾­½¯ÏÆ®²¾°�­É¯·¸�éô¸±À¶ê��–�Я¯´µ®²¾È�©º�¨ÁÀ±��ÐЦ��¹�����¹´¾É¾­¾��������­��::�-235.

��Q��ñϾ¿¾È�Ð�Ð��§´�¯Æ²¯¼�¼¯Áүɯ³¾Ó®­¿¯¼�È·É®²¾¾�·�¸½¸É˾½­¿¯¼�²¸Á®Ó¾¾�¸²¸¶¯É¾Ô­¿¯³¯�ȱ̿¸��¹¨õ��¶��¬Ä��¹´¾É¾­¾��������­����Q-122.

��V��ñϾ¿¾È�Ð��¹ÀÁ®Ë¿¸È�½Á®­¶¯¼¸¶¾È��¬ÌÊÀ­¿�Ä��¹´¾É¾­¾��ѱƸ¶®Éέ¶·¯�[¨¸²¸¶É®´¸[����VQ����V�­��

�����ñÏÀ¸²Í®Á¾¸²¾�ñÏÀ¸²Í®Á��ø¾±²Î�¬¸½¶¸²³¸�¨¯Á³¸­¸É¸��¥®Á®·¯Æ�ùÀɸÈ�¨�¬��–�¹´¾É¾­¾����CV��ÊÁ¾¼������

��C��ñ¼¾¶Á¾®·�º�Å��¨Á¸¼¼¸¶¾¿¸�´¸Í¿¾Á­¿¯³¯�ȱ̿¸��ª���ô����º¸À¿¸@�����C��:�V�­��

�����ñ¼¾¶Á¾®·�º�Å��жÁ¯Ô�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��ª���ѱÆ-·¯�[¬¯­¶¯Ó²¯Ô�ɾ¶®Á¸¶ÀÁÌ[����V:��V���­��

�:���ñÁ®·²®¶°Á¿­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ��ô����º¸À¿¸@����V���V�:�­��

�:���úÁ®¼®®·�ñ�ú��ò¶²¯³®²®±�¶ÀÁ¯¿��ª�������������­��

�::��ѱ±¸¶¯·�ª��ô¾Í®²²Ì®�Á¯Æ¾²Ì���¬È¶È²�®Í³¾@�³È±®¶¾��:�¸·³À­¶����:-û¾�¾É��

�:���Ñ­¶¯Á¾È�¹ÀÁ¿¼®²­¿¯Ô�ÐЦ��¹��Ä��¿²��Ä��©Í½¸´¸Æ����Q���:���­��

�:���Ñ­¶¯Ó²¾¿¾�¨ÁÀ±¾²­¿¾½�É®¶¯Ê¾­®Ô��¹Á¾�½Á¯²¾¿¾��¥®Á®·¯Æ�¹¸¿¸ÔÍ·¾É¾�ú�Ð��–��д¯Á²¾¿�¼¸¶®Á¾¸É¯·�ÆÉÈ�¯Éʾ­¸²¾È�É®¶¯Ê¾­®Ô�¾�ÊÉ®¼®²�Ÿ·¿¸±¸@��–�·ÌÊ��íí¬ÄÄÄ��¹¾Òɾ­Î��������­���-5.

�:Q��ŸÉÈ¿¾²¸�¹�¨��¥¯ÁÈƯ¿�­É¯·�·�ÊÁ¯­¶¯¼�ÊÁ®ÆɯϮ²¾¾�³¸³¸À±­¿¯³¯�ȱ̿¸��ª�����QQ���CV�­��

�:V��ŸÁ¸¾¼­¿¯-ÁÀ­­¿¯-ʯÉέ¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ��ª����¦À­��ȱ�@��������VCC�­��

�:���ŸÁ¸¿¸Éʸ¿­¿¯-ÁÀ­­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ��ª���¨ÑÐ����QC��C�:�­��

�:C��ŸÁ¶É¾­�ù½¯·Á®´¸��¶�����¹´¾É¾­¾����QQ��+²¸�³ÁÀ±��ȱ̿®,��CQ�­��

�:���ŸÁË®·�÷�Ð��ø¼®¶¿¾�¯�¿ÀÁƸ½��–�¹¾Òɾ­���C�V�����­��

�����Åɾ¼¯·�¨�Â��ò¶¾¼¯É¯³¾Ó®­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ�¿¸Á¶·®Éέ¿¾½�ȱ̿¯·��ª���ѱÆ-·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�²¸À¿�ÐÐЦ����V�������­��

�����ů´±®·�¬�¥��º®Ê¯Éβ̮�ÊÁ®ÆɯϮ²¾È�ÊÁ¾­¯®Æ¾²¾¶®Éβ¯³¯�¶¾Ê¸�·�­¯·Á®¼®²²¯¼�ÁÀ­­¿¯¼�ɾ¶®Á¸¶ÀÁ²¯¼�ȱ̿®��ô®²¾²³Á¸Æ��©Åñ����VV�����­��

��:��ů´ÌÓ®·�¬�¥��º®¿¯¶¯ÁÌ®�·¯ÊÁ¯­Ì�ﶲ¯³®²®±¸�¾�Á¸²²®Ô�ﶲ¾Ó®­¿¯Ô�¾­¶¯Á¾¾�²¸Á¯Æ¯·�Ÿ·¿¸±¸{�Ò¾²²¯-À³ÁÌ�²¸�Ÿ·¿¸±®��–�韷¿¸±­¿¾Ô�ﶲ¯³Á¸Ò¾Ó®­¿¾Ô�­´¯Á²¾¿ê��ª�����C���·ÌÊ��Äí��­����-18.

�����ů²¯²¯·�©�º��¨Á¸¼¼¸¶¾¿¸�­¯·Á®¼®²²¯³¯�¶ÀÁ®Ë¿¯³¯�ɾ¶®Á¸¶ÀÁ²¯³¯�ȱ̿¸��ª���ô���ѱÆ-·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�²¸À¿�ÐÐЦ����QV��QV��­��

�����ÅÀƾ¼¯·¸�¬�º��жÁÀ¿¶ÀÁ²¯-­®¼¸²¶¾Ó®­¿¸È�­¯¯¶²¯­¾¶®Éβ¯­¶Î�ʯÉβ̽�¾�²®Ê¯Éβ̽�ÊÁ®ÆɯϮ²¾È�·�­¯·Á®¼®²²¯¼�ÁÀ­­¿¯¼�ȱ̿®��ž®·��©Åñ����C���:��­��

Page 227: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

��Q��ô®¶¯Ê¾­Î�ŸÁ¶É¾��¥®Á®·¯Æ�ùÀɸÈ�¨�¬��–�¹´¾É¾­¾����C:���:V�­��

��V��ª¸ÁÁ�º�Â���ª¸ÁÁ�÷�º��ø¼®¶¿¾�¯�¶ÀÁ®Ë¿¯¼�ȱ̿®�¯¿Á®­¶²¯­¶®Ô�©´¸­¶À¼¸²¾��ª�-ô���ѱÆ-·¯��©¿¸Æ®¼¾¾�º¸À¿�ÐÐЦ��������­��:�-31.

�����ª¸ÁÁ�º�Â��¨Á¸¼¼¸¶¾¿¸�Ó¯¼­¿¯³¯�+ɸ±­¿¯³¯,�ȱ̿¸��¹¾Òɾ­��������:���­��

��C��ª¸¼®Æ¯·�í��º¸­®É®²²Ì®�ÊÀ²¿¶Ì�·�éñ¸Ò¶¸Á¾-¼ÀÒ¸­­¸É¾-¸ÈÉȶ¾-¹¾Òɾ­ê��–��©±ÈÁ´¸Ôû¸²�Ҿɯɯï¾Ô¸­Ì�¼È­ÈÉÈÉÈÁ¾@��ð¸¿À����C���·ÌÊÀ­¿�:��­���QV-163.

�����ª¸¼´®¶¯·�¨�í��ª¸¶®Á¾¸Éβ¸È�¿ÀÉζÀÁ¸�­®Éέ¿¯³¯�²¸­®É®²¾È�Ÿ´¸Áƾ²¯-ð¸É¿¸Á¾¾�+·¶¯Á¸È�ʯɯ·¾²¸�íÄí-60-®�³¯ÆÌ�íí�·®¿¸,��º¸ÉÎÓ¾¿�������:Q��­��

�����ª¸ÁÁ�º�Â��¹¯É¿¯·¸²¾®�¥®­²¾�¥®­²®Ô��Ð¥´��������­���-12.

�����ª¸É¯·�Ð�ú��¥¸¼È¶²¾¿¾�ÆÁ®·²®¶°Á¿­¿¯Ô�ʾ­Î¼®²²¯­¶¾�ª¯²³¯É¾¾�¾�žÁ³¾±¾¾��ª���ô���ѱÆ-·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�²¸À¿�ÐÐЦ����Q�����C�­��

��:��ª¸½¼À¶¯·¸�ô�¥��§Ê̶�¾­­É®Æ¯·¸²¾È�¶°Á¿­¿¾½�ƾ¸É®¿¶¯·{�ª¾Í¸Á­¿¾Ô�ƾ¸É®¿¶�¶¸¶¸Á­¿¯³¯�ȱ̿¸��ª¯­¿·¸��éý¸À¿¸ê����C��:�:�­��

�����ª®É¾¿Í·¾É¾�¨�©��Å�¾­¶¯Á¾¾�ÆÁ®·²®Ô�¨ÁÀ±¾¾��–�¹´¾É¾­¾��ѱÆ-·¯�©¿¸Æ��º¸À¿�¨ÁÀ±��ÐЦ����Q���Q���­��

�����ª®²³¸É¾·¸�¨��и¿¸Á­¿¾Ô�ƾ¸É®¿¶�¶ÀÁ¿¼®²­¿¯³¯�ȱ̿¸��©Í½¸´¸Æ��©Åñ����V���:��­��

��Q��ª®ÁÊ®Á¶�º�Â��©·¸ÁÌ�·�¬¯­¶¯Ó²¯Ô�ú·Á¯Ê®��-�§Ó®Á¿¾�¾­¶¯Á¾¾�ÐÐЦ��ª���ѱÆ-·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�²¸À¿�ÐÐЦ����QC��­��QV�-586.

��V��ª¯¾­®Ô�í¯Á®²­¿¾Ô��Ñ­¶¯Á¾È�©Á¼®²¾¾��¥®Á��º�§�ò¼¾²¸��ª�����������:�­��

�����ªÁ¯·®É¾�ô®¯²¶¾��ø¾±²Î�¿¸Á¶É¾Ô­¿¾½�˸Á®Ô��¥®Á��¨�¬�ùÀɸÈ��ª�����������:�­��

��C��ªÀ­¸®·�Å�ª��ô®¿­¾¿®�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·�·�­Á¸·²¾¶®Éβ¯¼�¯­·®µ®²¾¾��ª���[º¸À¿¸[�����Q���QC�­��

�����ª¸É¯·�Ð�ú��¥¸¼È¶²¾¿¾�ÆÁ®·²®¶°Á¿­¿¯Ô�ʾ­Î¼®²²¯­¶¾�ª¯²³¯É¾¾�¾�žÁ³¾±¾¾��ª���ô���ѱÆ-·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�º¸À¿�ÐÐЦ���Q�������­��

15���º¸Á¯ÆÌ�Ÿ·¿¸±¸��[ò¶²¯³Á¸Ò¾Ó®­¿¾®�¯Ó®Á¿¾[��¹��ÄÄ��ª�����V:��:V��­��

�Q���º¾¿¯²¯·�¬�©��¬·®Æ®²¾®�·�¶¯Ê¯²¾¼¾¿À��ª���[º¸À¿¸[����VQ������­��

�Q:��º¾¿¯²¯·�¬�©��ô¾Ó²Ì®�¾¼®²¸�­¯·Á®¼®²²Ì½�ÀÔ³ÀÁ¯·��-�¹°Á¿­¿¸È�¯²¯¼¸­¶¾¿¸��Ÿ±¸½±­¿¯Ô�ÐЦ��©É¼¸-©¶¸��ѱÆ-·¯�[º¸À¿¸[����C���­����:-203.

�Q���§­¾Ê¯·�©�¨��§­²¯·²Ì®�²¸ÊÁ·É®²¾È�¾±¼®²®²¾Ô�·�­¸¼¯­¯±²¸²¾¾�¾�¿ÀÉζÀÁÌ�¸½¸É˾½­¿¾½�+¼®­½®¶¾²­¿¾½,�¶ÀÁ¯¿�+:�-®�³³��íÄí����-®�³³��íí�·�,��ª¯­¿·¸��©Åñ��������:��­��

�Q���§¶¸Á¯·�Ñ�ª��Å�ﶾ¼¯É¯³¾¾�²®¿¯¶¯Á̽�²¸±·¸²¾È�ʾµ¾�·�ŸÁ¸Ó¸®·¯-ð¸É¿¸Á­¿¯¼�ȱ̿®�-¥Á¯´É®¼Ì�ﶾ¼¯É¯³¾¾�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��-�©É¼¸-©¶¸��[ÄÉ̼[��������­���:�-133.

�QQ��§¶¸Á¯·�Ñ�ª��¥Á¯Ò®­­¾¯²¸Éβ¸È�É®¿­¾¿¸�¿¸Á¸Ó¸®·¯-´¸É¿¸Á­¿¯³¯�ȱ̿¸��Ų¾Ï²¯®�¾±Æ¸¶®Éέ¶·¯��òÉδÁÀ­@��º¸ÉÎÓ¾¿�����C����C�­��

�QV��¥¸³¾Á¯·�ñ�ñ��©ÉÒ¸·¾¶²ÌÔ�À¿¸±¸¶®ÉÎ�¿�Êȶ¾·®Á­¶²¯Ô�¿¸Á¶®�Ÿ·¿¸±­¿¯³¯�¿Á¸È��ѱƸ²¾È�Ÿ·¿¸±­¿¯³¯�¬¯®²²¯-¹¯Ê¯³Á¸Ò¾Ó®­¿¯³¯�§¶Æ®É¸��¹¾Òɾ­��������V��­��

�Q���¥®¿¸Á­¿¾Ô�ò�Å��Ðɯ·¸ÁÎ�È¿À¶­¿¯³¯�ȱ̿¸��¹��ÄÄÄ��ª�����Q���­��:Q��-3858.

Page 228: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�QC��¥®Á­¾Æ­¿¯-ÁÀ­­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ��¹��Ä-ÄÄ��ª���ѱÆ-·¯��Я·®¶­¿¸È�ï²Ë¾¿É¯Ê®Æ¾È@��������¶����– 805 ­���¶��:�–��:��­��

�Q���¥¾³ÀÉ®·­¿¸È�º�¬��ÅÀÉζÀÁ¸�­¾Á¾ÔË®·�·�­Á®Æ²¾®�·®¿¸��º¸À¿¸��������:�C�­��

�V���¥¯¿Á¯·­¿¸È�ô�©��¨Á¸¼¼¸¶¾¿¸�³¸³¸À±­¿¯³¯�ȱ̿¸��®¶¾¿¸�¾�¼¯Áүɯ³¾È��ª����º¸À¿¸@�����C��:�C�­��

�V���¥¯¶¸Ê¯·�ô�¥��ò¶²¾Ó®­¿¾Ô�­¯­¶¸·�¾�ÊÁ¯¾­½¯ÏÆ®²¾®�¸É¶¸ÔË®·��–�ô®²¾²³Á¸Æ����V���:C:�­��

�V:��¥Á®¯´Á¸Ï®²­¿¾Ô�©�¨��ò¶¾¼¯É¯³¾Ó®­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ�ÁÀ­­¿¯³¯�ȱ̿¸��¹��Ä-ÄÄ��ª���¨ÑÐ����Q���¶����–���C�­���¶��:�–��:C��­��

�V���¥Á¯´É®¼Ì�ﶾ¼¯É¯³¾¾�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��©É¼¸-©¶¸��[ÄÉ̼[����������Q�­��

�V���¦¸Æϸ´¯·�©��±̿�§Á½¯²¯-®²¾­®Ô­¿¾½�ʸ¼È¶²¾¿¯·��ð¸¿À�©Åñ����VV��::�­��

�VQ��¦¸Æɯ·�¬�¬��§Ê̶�­É¯·¸ÁÈ�¶°Á¿­¿¾½�²¸Á®Ó¾Ô��¹��Ä��ª���ѱÆ-·¯��¬¯­¶��ɾ¶�@����V����VC�­��

�VV��¦¸Æɯ·�¬�¬��§Ê̶�­É¯·¸ÁÈ�¶°Á¿­¿¾½�²¸Á®Ó¾Ô��¹��ÄÄÄ��Ó��:þ���V����:V��­��

�V���¦È­È²®²�ª��ª¸¶®Á¾¸ÉÌ�ʯ�¾­¶¯Á¾Ó®­¿¯Ô�Ò¯²®¶¾¿®�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·��ª�����QV��:�C�­��

�VC��и¼¯Ôɯ·¾Ó�©�º��º¸±·¸²¾°�Ʋ®Ô�²®Æ®É¾È�À�¶ÀÁ®Ë¿¾½�²¸Á¯Æ¯·��[·®¶¾Ó®­¿¾Ô�­´¯Á²¾¿[��¹��ÄÄ����:����:���­�����-104.

�V���иÁ·¸Á¯·�÷��¥¯Æɯ­¶¾�¾�ɾϮ¼®Á¾®�–�ÀÆ®É�¾±¼®²²¾¿¯·���¬È¶È²�®Í³¾@�³È±®¶¾����¼¸Á¶����:-û¾�¾É��

�����Я·Á®¼®²²ÌÔ�¶¸¶¸Á­¿¾Ô�ɾ¶®Á¸¶ÀÁ²ÌÔ�ȱ̿��ô®¿­¾¿¯É¯³¾È��®¶¾¿¸��ª¯Áүɯ³¾È��ª�����V�������­��

�����¹¯É¿¯·ÌÔ�­É¯·¸ÁÎ�ÁÀ­­¿¯³¯�ȱ̿¸��¥¯Æ�Á®Æ��ñ�º�õ͸¿¯·¸��¹��Ĭ��ª���������-��:��­��

��:��¹ÀÁ®Ë¿¯-ÁÀ­­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ��ª���������V���­��

�����¹ÀÁ¿¾-¼®­½®¶¾²ËÌ{�Ưɳ¾Ô�ÊÀ¶Î�¿�Á®¸´¾É¾¶¸Ë¾¾��д¯Á²¾¿�Ư¿À¼®²¶¯·��Я­¶¸·¾¶®ÉÎ�ðÀ³¸Ô�º�î��ª¯­¿·¸���������V��­��

�����¼®Á�ª��ò¶¾¼¯É¯³¾Ó®­¿¾Ô�­É¯·¸ÁÎ�ÁÀ­­¿¯³¯�ȱ̿¸��¥®Á®·¯Æ�­�²®¼®Ë¿¯³¯�¾�Ưʯɲ®²¾È�§�º�¹ÁÀ´¸Ó®·¸��:-®�¾±Æ��ª����¥Á¯³Á®­­@����CV��V�:�­��

��Q��í¸´¾Ó®·�ª��ŸÁ¸Ó¸®·¯-´¸É¿¸Á­¿¯®�¾¼®²²¯®�­É¯·¯¯´Á¸±¯·¸²¾®�+¯Ê̶�­Á¸·²¾¶®Éβ¯�-¾­¶¯Á¾Ó®­¿¯³¯�¾±ÀÓ®²¾È,��ó®Á¿®­­¿���������C��­��

��V��í¸­¸²¯·�ð��±̿¾�²¸Á¯Æ¯·�Ÿ±¸½­¶¸²¸�¾�¾½�·±¸¾¼¯Æ®Ô­¶·¾®��©É¼¸-©¶¸��ѱÆ-·¯��º¸À¿¸@�����V��:�V�­��

�����ù¸Á®·¾Ó�¬¸½ÀͶ¾��¨®¯³Á¸Ò¾È�¨ÁÀ±¾¾��¥®Á®·¯Æ�ñϸ²¸Í·¾É¾�ª�¨��–�¹¾Òɾ­������������­��

��C��ó¾ÓÀÁ¯·�Ñ�Ð��¬¾±¸²¶¾Ô­¿¾®�¾­¶¯Á¾Ó®­¿¾®�­¯Ó¾²®²¾È{��íÁ¯²¯³Á¸Ò¾È�Ҹ²¸@���ðÁ®·¾¸Á¾Ô@�º¾¿¾Ò¯Á¸��¹®¿­¶�¾�Ê®Á®·¯Æ��ª�����C���:�:�­��

�����쮲³®É¾È�º��ЮÉÎÆÏÀ¿¾�¾�¨ÁÀ±¾È�·�íÄ�·®¿®��¹´¾É¾­¾���ª®Ë²®Á®´¸@����VC������­��+¶®¿­¶�²¸�³ÁÀ±��ȱ�,��

�C���ÑÍ´®Áƾ²�ò�î��Ñ­¶¯Á¾Ó®­¿¯®�Á¸±·¾¶¾®�É®¿­¾¿¾�´¸Í¿¾Á­¿¯³¯�ȱ̿¸��ª���麸À¿¸ê����CV���Q:�­��

Page 229: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

�C���ì¾Ê¯·¸�ú�º��Ðɯ·¸ÁÎ�¶°Á¿¾±¼¯·�·�ÁÀ­­¿¯¼�ȱ̿®��©É¼¸-©¶¸�����V������­�

�C:��ì¾Á¸É¾®·�ª�ì��ñ¾¸É®¿¶Ì�¾�³¯·¯ÁÌ�©±®Á´¸ÔÆϸ²­¿¯³¯�ȱ̿¸��ð¸¿À��[òɼ[����C�������­��

�C���ì¾Á¸É¾®·�ª�ì��§�¶·¯Á¾¶®Éβ¯¼�ʸƮϮ���й@����C����V��­��:�-22.

�C���ì¯Á�¦�Ñ��Å�·¯ÊÁ¯­À�¯�È·®¶¾Ó®­¿¯-¶ÀÁ®Ë¿¯¼�ȱ̿¯·¯¼�­¼®Í®²¾¾��ñ©º-¬��������­����-44.

�CQ��ý®Á´¸¿�©�ª��¨Á¸¼¼¸¶¾¿¸�­¶¸Á¯À±´®¿­¿¯³¯�ȱ̿¸��ª���ô���ѱƸ¶®Éέ¶·¯�©¿¸Æ®¼¾¾�º¸À¿�ÐÐЦ����V:��:VV�­��

�CV��ý®Á´¸¿�©�ª��§Ó®Á¿¾�ʯ�­Á¸·²¾¶®Éβ¯Ô�¼¯Áүɯ³¾¾�¶°Á¿­¿¾½�ȱ̿¯·�+ѼÈ,��ô���麸À¿¸ê��ô®²¾²³Á¸Æ­¿¯®�¯¶Æ®É®²¾®������������­��

�C���÷²À­¯·�©Á¾Ò��©½Ì­¿¾²­¿¾®�+ª®­½®¶¾²­¿¾®,�¶ÀÁ¿¾{�ñ·¸ÏÆÌ�ƮʯÁ¶¾Á¯·¸²²ÌÔ�²¸Á¯Æ��–�ù®²¶Á¸Éβ¸È�©±¾È�¾�Ÿ·¿¸±@�����-:��������­���V�-172.

�CC��÷²À­¯·�©Á¾Ò��ª®­½®¶¾²­¿¾®�¶ÀÁ¿¾{�ñ·¸ÏÆÌ�ƮʯÁ¶¾Á¯·¸²²ÌÔ�²¸Á¯Æ��ð¸¿À�–�:������V��­��

�+�*(*!�0*(*+0)

189. Brosset M. Historie de la Georgie. II, Partie, 1851, 203 r.

190. Da(���w �!��}�%��� ������ �������'�(���0������}�������������������

191. Meskhetian Turks. Solution and Human Seçurity. The Forçed Migration Projeçts of the Open \�������;�����"�������C��CC����

192. Yunusof Arif. Meskhetian Turks: twije deported people.Baku, 2000, 92r.

193. Peter B. Qolden. Khazar Studies (An Historijo-Phmologijal Inquiru into the origin of the Khazars) Volumel, Budapest, 1980, 188 r.

TT.CESI

���������� �����[�������\(���(��w�����w�8������#���������!�����!�������[�+����-1921), Kafkas � ��� �� ��������;���)"��������-115.

��Q���(� �=���\��������W� "��0����W����^� �W�0���������-�����$� �����(��$� ��\��!" ������� ���Ankara, 1994, 226 s.

196. Avsar B.Z., Tuncalp Z.S. Ahiska Turkleri. Ankara, 1994, 80 s.

197. Az� )�8��$� ��Kültür Derqisi. 268. Ankara, 1989, s. 13-17.

198. Ahiska turkleri. Nazirlayan: Kiyas Aslan. Ankara, 1995, 87 s.

Page 230: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)

������!����^��� 8���"���� ������-�0� ��– Ses Bilgisi. Ankara, 1983, 221 s.

:�����!����^��� 8���"���w��!����� ��� ��!�������– Türk kült� ���\�����Q�������������$���"0����C���s. 389-390.

:���������8�$� ������� ������������ ����V���V������

202. Divanü Lügat-it-�� ���é$� '�����ê��ë�������$� ��$ �!��" "�"�^����(������ ����CQ���VV����

203. Divanü Lügat-it-türk. “Terçümesi”. Cilt II���E�(� ���^�����������^���{�$� ��$ �!��" "�"�^����(������ ����CQ���Q:����

:������% "���w��W"� ���" �^��� �����W� �� ���0� �����^� �� ��� ���–�é$� ���������� ��� �� �ê��;���)"�����CQ��������-142.

205. Zeyrek V. Dünden bugüne: Ahiska Türklügü. Frankfurt, 1995, 36 s.

206. Zeki A., Togan V. Türkiye-Türkistan tarihi. 1942-������;���)"�����C����

:������ 0��-�"�w��! �������� ��� �!������ ����V���:�Q����

:�C���� 0��-�"��! ������E� 8�����������-Türk inanç ve Geleneklerin izleri. I Ulusl ���$� �������� ����% ��������� ��� ���;���)"���:�-30, VI.1975, s. 141-166.

:������ 0��-�"���w��W"� �-�" �(���� "��^��� �������'�� ����� �����:��QC����

:����w���(�*���w"����8���������$ �!�����������������Q�����

:����w�0��(�;��w� ��0��?�0����������$ �!������#��� ������- "�+�� '�{�\����� ����w��)�"��,��;���)"���1993, 93 s.

:�:��w"�����������!���$� ��� ������������(��� �!��%����������� �� ���–�^�����\���������C������V�-170.

:������� �-�"���������"�%�0� ����������!����%����������$� ������� ��� �� �������-���^���������Ankara, 1955, s. 1-7.

TÜRKM����������

:��������" �(����$� ���������� ����(���� ��#0������) ���������������;0(�����$\\���\� ���)!���"�����Q�����������C�-91.

215. Türkm������������#0�������)�����V:���������

�����������

216. Al-Balazuri. Kitab futux al-buldan. Kair, 1957 (� �)��������,��

Page 231: 0662-Axisqa Turklerin Dili (Ismayil Kazimov)