66 Systemy, struktury i odmiany wiersza polskiego

sylabotonizm meliczny gra i śpiewa osobno, a kunsztowny, najczęściejstopowy z dala od niego odnajduje swoją śpiewność albo degeneruje sięw łamańcach. [...]

M. Dłuska, Sylabotonizm, [w:] M. Dłuska, T. Kuryś, Sylabotonizm. Poetyka.Zarys encyklopedyczny, pod red. M. R. Mayenowej, Z. Kopczyńskiej, dz. 3, t. 4,

Wrocław 1957, s. 7-114

ylabotonizm 67

Tadeusz Kuryś

Heksametr

Termin i jego znaczenie. Heksametr starożytny

Heksametr - [...] po łacinie hexameter albo hexametrus, czyli sześcio-miarowy [wiersz]. W zastosowaniu do polskiej wersyfikacji termin tenoznacza obecnie wiersz złożony z 6 stóp (akcentowych) i nawiązującyswą strukturą do starożytnego wzorca (analogia, a nie tożsamość).

Heksametr stworzony został przez starożytnych Greków (powstaniejego osnute jest legendą) i służył im głównie do epickiej narracji (IliadaiOdyseja Homera). Łaciński heksametr stworzył Quintus Ennius (239-169 p.n.e.), wyraźnie nawiązując do greckiego wzoru (Annales). Odtądheksametr stał się głównym i najdogodniejszym metrum łacińskim. Pisa-no nim epopeje, idylle, listy i satyry. Wymienić tu trzeba przede wszyst-kim Lukrecjusza (De rerum natura), Wergiliusza (Bucolica, iAeneidos libriXII), Horacego (Satirarum libri II) oraz Owidiusza (Metamorphoseon libriXV).

Starożytny heksametr był wierszem iloczasowym. Zbudowany byłz 6 stóp (skąd nazwa), z których pierwsze cztery mogły być daktylem lubspondejem, piąta była z zasady daktylem, a szósta spondejem lub troche-jem (ostatnia sylaba - obojętna).

Schemat budowy heksametru jest więc następujący:

__ 1 __ 1 __ 1 __ 11- I __ ~I

Ostatnie dwie stopy tworzyły spadek adoniczny [...]. Poza tym spad-kiem charakteryzuje klasyczny heksametr dział wewnętrzny wiersza [...]caesura [termin caesura ma też szersze znaczenie - końca wyrazu w środ-ku stopy, dlatego mówiono czasem o głównej lub środkowej cezurze;patrz - Cezura]i był on ruchomy i wypadał na granicy międzywyrazo-wej, najczęściej wewnątrz stopy. Były 4 główne pozycje działu wewnętrz-nego:

1. W trzeciej stopie po arsie (wzmocnieniu) - czyli po piątej półstopie- zwany [...], semiquinaria (caesura). [... ] Był to najczęstszy iza najpięk-niejszy uważany dział.

68 Systemy, struktury i odmiany wiersza polskiego

2. W czwartej stopie po arsie - [...] semiseptenaria [...].3. Częsty w grece, a rzadki w łacinie dział wewnętrzny w trzeciej sto-

pie po trocheju [...] caesura post tertium trochaeum [...].4. Po czwartej stopie, także rzadka [...].T aki dział wewnętrzny zwał się [... ] diaeresis bucolica, dierezą buko-

liczną.Dział wewnętrzny bywał więc męski lub żeński. Charakteryzowała

go nie tylko pauza, lecz także to, że arsa w następnej stopie była silniejatakowana głosowo.

Heksametry występowały bądź w jednolitym ciągu stychicznym, bądźteż w dystychach elegiackich. Dystych taki tworzyła dwuwierszowa strofazłożona z heksametru i pentametru (zawsze w tej kolejności). Dystycha-mi pisano najczęściej elegie, epigramaty i utwory poezji gnomicznej. [...]

Charakter i typy polskiegoheksametru

Heksametr polski tym się przede wszystkim różni od starożytnego, żenie jest wierszem iloczasowym. W okresie, w którym zaczęły się poja-wiać pierwsze polskie naśladownictwa heksametru, język nasz od dawnanie miał już iloczasu gramatycznego i dlatego heksametr polski musiałoprzeć się na innej zasadzie, mianowicie na akcencie jako czynniku dyna-micznym języka, organizującym miary wiersza (stopy), naśladujące licz-bą sylab i rozkładem sylab nacechowanych stopy greckie. Heksametrpolski jest więc wierszem akcentowym, a nie iloczasowym, złożonymzwykle z daktylów i trochejów jako odpowiedników antycznych spon-dejów. Jest to więc zwykle wiersz logaedyczny.

[...]Odmiennie niż starożytny (grecki i łaciński), a podobnie jak średnio-

wieczny (łaciński) jest heksametr polski często wierszem rymowanym;zwykle rymy są parzyste, czasem przeplatane, powstają także większecałości rymowe.

Używany jest w polskiej poezji w większych utworach epickich (po-ważną rolę odgrywają tu przekłady starożytnych epopei) i w drobnych,najczęściej o charakterze narracyjnym lub refleksyjnym, rzadziej sa-tyrycznym czy lirycznym. Wyjątkowo tylko zjawia się w utworach dra-matycznych. Od pierwszej chwili swego istnienia heksametr nasz otrzy-mał pewne funkcje stylizacyjne. Mickiewicz włożył go w usta Wajdelo-

Sylabotonizm 69

ty, litewskiego barda, niby Homera opowiadającego fragment dziejówstarożytnej Litwy. Jest to więc środkiem i archaizacji, i uludowienia.[...]

Heksametr polski występuje bądź w stychicznym ciągu (zwykle epos,narracja), bądź przeplatany jest innymi wersami (najczęściej pięciomia-rem pozornym lub faktycznym na wzór dystychu elegiackiego) i tworzyzwrotki (dystychy, tercyny, zwrotki 4-,6- i 8-wierszowe, czasem większecałości oraz sonety).

Można wyróżnić następujące zasadnicze postacie polskiego heksame-tru:

Polski heksametr klasyczny. Naśladuje on możliwie wiernie układstóp heksametru starożytnego, o ile tylko pozwala na to nasz język. Matok trocheiczno-daktyliczny. Ogólny wzór jest następujący:

Średniówka wypada najczęściej na granicy między 3. i 4. stopą lubwewnątrz trzeciej stopy. Przykład:

Jako I sokół wy Idarty + z gniazda i I w klatce ży Iwiony,Choć sro Igimi mę Ikarni + łowcy od Ibiorą mu I rozumIpu Iszczają, a I żeby + braci so Ikołów wo Ijował;Skoro I wzniesie się I w chmury, + skoro po I ciągnie o IczymaPo nie Izmiernych ob Iszarach + swojej błę Ikitnej oj Iczyzny,Wolnym o Idetchnie po Iwietrzem + szelest swych I skrzydeł u Isłyszy:Pójdź, my Iśliwcze, do I domu, + z klatką nie I czekaj so Ikoła.

(A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Powieść Wajdeloty)

W wierszu tego typu zachowany jest troskliwie spadek adoniczny:~--I~-·

Średniówka wykazuje wahania - wypada bądź to po trzeciej stopie(jak u Mickiewicza), bądź w środku tej stopy (zaznaczono +), na przy-kład:

Znad Du Inaju aż I rozkaz + w zwy I cięstwie I wodza za I trzymał;Krótki na I stąpił I mir, + a I nowo I kraj rozsze I rzony.Był nam je I dynie I placem + do I dalszych I ćwiczeń wo Ijennych.

(K. Brodziński, Dwór w Lipinach)

70 Systemy, struktury i odmiany wiersza polskiego

Charakterystyczne jest kształtowanie granic stopowych. Mianowicietok stopowy idzie z reguły na przełaj przez zestroje. Powoduje to znacz-ną przewagę w wierszu cezur (granice zestrojowe wewnątrz stopy) naddierezami (granice zestrojowe pokrywające się ze stopowymi), przy czymte ostatnie wypadają zwykle w dziale wewnętrznym (średniówka mię-dzystopowa) i po pierwszej stopie, a wyraźnie unika się ich przed ostatniąstopą (diereza po piątej stopie mogłaby mylić się z klauzulą wiersza). Rzad-ko też zdarzają się stopy dwustronnie dierezowane (zaczynane i kończonedierezą). Pewną regularność dostrzec można w lokalizacji akcentów po-bocznych zestroju, będących rytmicznymi akcentami w wierszu. Miano-wicie najczęściej występują one w nagłosie wiersza i po średniówce.

Ch?ć mamy tu do czynienia z wierszem i układem wierszy logaedycz-n~m, Jest to. niewątpliwie przybliżony sylabotonizm, gdyż wahania wy-rrnaru sylabicznego (od 13 do 17, a najczęściej od 14 do 16 zgłosek) sąstosu~ko~o niewielkie. Heksametr ten oscyluje zwykle wokół miarysylabicznej 15 zgłosek. Ponieważ ustabilizowane są także (w odniesieniudo ~ęzł.ow!ch punktów wiersza) co najmniej 3 (a zwykle 4) akcenty(u MI~ktewlcza nawet 5), więc wiersz ten ma zwykle pewien kościec syla-botom~zny ~ mniej lub więcej częstymi odchyleniami. W powieści Waj-deloty Jest mm struktura następująca:

~-I~--I~-I+~--I~--I~~która stała się bardzo popularna i była często stosowana.-

Wyraźną funkcję w takim wierszu pełni także intonacja: spaja onaz.wykle przed- i pośredniówkową część wiersza przez częste pojawianieSIę antykadencji (wzniesienia toku) w średniówce, a kadencji (zniżenieto~u) w klauzuli. Zapobiega to rozpadowi wersu, który przy średniówcemiędzystopowej mógłby się rozpaść na dwie trypodie .

. Heksametr sylabotoniczny. Różni się on od poprzedniego, względ-,me czy w przybliżeniu sylabotonicznego, większym oddaleniem od hek-sametru starożytnego, mianowicie nie ma tej zmienności, giętkości, któ-rą.uznawa~o za j.eden z głównych walorów wiersza Homerowego. Roz-miar sylabiczny Jest stały, a wszystkie akcenty wiersza wypadają zawszew tym samym miejscu i tworzą w nim zawsze tę samą stopę. Stąd pewnasztywność, jednostajność tego typu wiersza.

Przykład - czterowiersz G. Ehrenberga:

Sylabotonizm 71

Sfinksem jest i Edypem duch niespokojny człowieka;Sam dla siebie zagadką, siebie samego zgaduje:Szczęsny, jeśli za grobem końca zagadki doczeka,Biedny, jeśli na próżno serca spokojność zatruje.

Traktowanie granic stopowych, średniówki i klauzuli oraz spożytko-wanie roli intonacji są tu podobne jak w poprzednim, gdyż heksametr.sylabotoniczny nie różni się od tamtego zasadniczo typem wiersza, leczścisłym i pełnym ustaleniem jednej jego postaci dla całego utworu.

[ ... JHeksametr B-zgłoskowiec. Heksametr bywa czasem kojarzony (ze

względu na analogiczne funkcje obu wierszy) z B-zgłoskowcem i realizo-wany w mierze 13 sylab. Rygorystyczne ustalenie tej minimalnej dla hek-sametru bazy sylabicznej powoduje, iż heksametr taki ma bardzo nie-wielkie możliwości zmiany układu akcentów i porządku stóp, jest to więc_ jako cecha wtórna heksametru - sylabotonizm prawie lub zupełnie

ścisły.Ponieważ w tym wymiarze sylabicznym jest heksametrowi dość cia-

sno, przybierać on może przy średniówce 7 + 6 postać:

~-I~--I~-+~-I~-I~-lub ~--I~-I~-+~-I~-I~-

Gęsto łożył z ich trupów góry w równym polu.................................Achil w zapale bije, goni próżną marę,

(S. Staszic, przekład Iliady, Pieśń 16 i Pieśń 21)

Kto mi serca dał tyle, kto szlachetną możność,Że pojmuję przedwiecznych dni mówienie stare.

rwo Lieder, Wiersz poświęcony Kochanowskiemu)

T e odmiany 13-zgłoskowego heksametru nie mają adonicznego spad-ku, normalnie przestrzeganego starannie.

Druga postać sylabotonicznego heksametru B-zgłoskowego ze śred-niówką 6+7 wyraża się formułą:

72 Systemy, struktury i odmiany wiersza polskiego

Jest to W zasadzie tok trocheiczny ze spadkiem adonicznym:

Dziwnyż lud ten grecki! - b6j zabawą nazywa -Pewnie łup zwalczonych, skarby lśniące bogato,Pewnie dank od kr6la jest zwycięzcy zapłatą,

(F. Faleński, Bój-zabawa)

Budowa stopowa tych obu typów wierszy heksametrycznych wyka-zuje już słaby związek ze starożytnym pierwowzorem, niemniej jednaknić tradycji starożytnej nie jest zerwana, gdyż nie ma tam innych stóp,jak trocheje i daktyle, a w drugim typie spadek adoniczny związek tensilnie podkreśla.

Heksametr modernizowany. Przeciwieństwem omówionych poprzed-nio postaci heksametru jest jego zmodernizowana forma - dalsza po-chodna starożytnego wiersza. Przezwyciężone jest tu zasklepienie się wier-sza w sztywnym schemacie i wierne kopiowanie układu ze starożytnegowzoru. Wiersz odzyskuje większą swobodę. Formalnie związek ze staro-żytnym heksametrem jest tu bardzo luźny, ale funkcja wiersza i zespółczynników pozawersyfikacyjnych wyraźnie nawiązują do heksametru,pogłębiają heksametryczność tego wiersza.

Stopy są tu dobierane i konstruowane swobodnie, niejednokrotniewiersze heksametryczne przeplatane są S-stopowymi lub nawet krótszy-mi. Intonacja nie zawsze uwydatnia i sygnalizuje kontury wierszy, cza-sem je zaciera i gmatwa. Częste są tu struktury dwuznaczne: stopowe lubzestrojowe.

Oto przykłady:

To przecie u moich stóp wiosną pijana armiaklęka wpatrzona w ostrze. I widzi, i słyszy - lecz nie wie:- Przyszedł zwycięzca straszliwy z blaskiem narzędzia szalonym.- Witaj bezbronna gromado! Prężne ipiękne legiony -śmiercią, dźwięczącą w tym ostrzu, kr6tko pozdrawiam was.

(W. Podstawka, Koniczyna)

Sylabotonizm 73

[...]Panuje tu duża swoboda i różnolitość, gdyż ten typ wiersza nie jest

ściśle wyznaczony metrycznie, lecz określa go negacja, zerwanie z za-krzepnięciem metrycznym heksametru sylabotonicznego. To jest zwy-kła droga przejścia z heksametru do 6-akcentowca tonicznego.

T. Kuryś, Heksametr, [w:] M. Dłuska, T. Kuryś, Sylabotonizm. Poetyka.Zarys encyklopedyczny, pod red. M. R. Mayenowej, Z. Kopczyńskiej, dz. 3, t. 4,

Wrocław 1957, s. 316-342