دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات

"گرايش تحقيق در عمليات"پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت صنعتي

:موضوع

:(Possibility theory) امكان با استفاده از تئوري (foresight)انجام آينده نگاري .هاي نفتمطالعه موردي حفاري چاه

:استاد راهنما يدكتر محمود البرز

:استاد مشاور دكتر جمشيد ناظمي

:محقق

صراف عليخاني 1386تابستان

الف

ب

دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات

"گرايش تحقيق در عمليات"پايان نامه كارشناسي ارشد مديريت صنعتي

:موضوع

:(Possibility theory) امكان با استفاده از تئوري (foresight)انجام آينده نگاري .هاي نفتمطالعه موردي حفاري چاه

:استاد راهنما دكتر محمود البرزي

:استاد مشاور دكتر جمشيد ناظمي

:محقق

صراف عليخاني 1386تابستان

ج

تقدير و تشكر

قدرداني مي نمايم از تمامي كساني كه مرا در انجام اين تحقيق ياري فرموده اند تشكر و

اهنما جناب آقاي دكتر محمود البرزي، استاد مشاور جناب آقاي دكتر منجمله استاد ر

، همسر مهربانم خانم رقيه نعمت زادهاستاد داور آقاي دكتر عباس طلوعي، جمشيد ناظمي،

و پژوهش امير دانشور، مسوالن محترم آموزشو مهدي همايونفرقايان دوستان همكالسي آ

و همچنين ساير اساتيد و عليزاده و نكويي،ايان سعيديدانشكده مديريت و اقتصاد آق

وانم زحمات آنها تاميدوارم ب. دوستاني كه با پاسخ به پرسشنامه ها اينجانب را ياري كردند

.را جبران نمايم

د

.عشق سرآغاز جاودانگي است و دوست داشتن اول قدم آن

.ام و دوستانمنواده مادرم، خا پدر وتقديم به هم آنهايي كه دوستشان دارم

ه

فهرست مطالب

1................................................................................... نامهاني پااتيفصل اول كل

1...........................................................................................دهي چك-1-1

2............................................................................................ مقدمه-1-2

4....................................................................................... مسالهاني ب-1-3

5.................................................................. و ضرورت پژوهشتي اهم-1-4

5................................................................)ي پژوهشاتيفرض( سواالت -1-5

5...........................................................................................ي سوال اصل-1- 5- 1

5....................................................................................... پژوهشهي فرض-2- 5- 1

6.................................................................................. حدود پژوهش-1-6

6.................................................................................قي تحقي قلمرو مكان-1- 6- 1

6.............................................................................قي تحقي قلمرو موضوع-2- 6- 1

6.................................................................................قي تحقي قلمرو زمان-3- 6- 1

6......................................................................... پژوهشيتهاي محدود-1-7

7...................................................................... واژه هاياتي عملفي تعر-1-8

7..........................................................................................آينده نگاري -1- 8- 1

7................................................................................................ خبرگان-2- 8- 1

8...................................................................................ي منطق فازي تئور-3- 8- 1

8..........................................................................................يوسازي سنار-4- 8- 1

9............................................................................قي تحقي ساختار كل-1-9

10....................................................................................قي تحقاتيفصل دوم ادب

11...................................................................................................مقدمه

12..............................................................................ينگار ندهيآ اول مبحث -2-1

13................................................ آينده هاي مشخصه مهمترين به نگاهي -2-1-1

و

15............................................................ و تاريخچه آني آينده نگار-2-1-2

18........................................................................ شناسي آينده مباني-2-1-3

28................................................................ي نگارندهي آيمهاي پاراد-2-1-4

29.................................................................................... ارتدكسييگرا تجربه- 1

30....................................يشياند ندهي آيبرا) يستيويتيپوز(يي اثبات گرايها نيگزي جا- 2

31.....................................................................)ندهيساختن آ(گرا عملكرديرو) الف

31....................................................................)ندهي آفيتعر (ي گفتمانكردي رو )ب

32................................................)ندهي آي علمي مطالعه (ي انتقاديي واقع نماكردي رو)ج

34............................................... تعريف آينده نگاري و ويژگي هاي آن-2-1-5

40......................................................................ي نگارندهي اهداف آ-2-1-6

56.............................................................ريامزاياي فرآيند آينده نگ -2-1-7

56.................................عوامل مؤثر در استفاده روزافزون از آينده نگاري -2-1-8

58....................................................ينده نگاري و فنون آي روش شناس-2-1-9

58........................................................................ي نگارندهي آيها روش-9-1- 1- 2

60.....................................................ي نگارندهي آي انواع مختلف برنامه ها-9-2- 1- 2

62..............................................................................ي نگارندهي فنون آ-9-3- 1- 2

64................................................................................................فن دلفي) الف

64............................................................................................ت رابطهدرخ) ب

65........................................................................................يفن سناريو ساز) ج

68..............................................ي نگارندهي برنامه آكي ي مراحل اجرا-2-1-10

68......................................................ي مفهومي و الگوي چارچوب سازماننييتع: 1فاز

71.............................................................................ي كليديتعيين پارامترها: 2فاز

72.......................................................................................... سناريوهاهيته: 3فاز

72..............................................................ي استراتژكي شنهادي و پجي نتاميتعم: 4فاز

73.......................................يياي جغرافي برحسب محدوده يگارن ندهي آ-2-1-11

75.................................................................. آينده نگاريي خروج-2-1-12

ز

77........................................................ هاي نگارندهي گذرا بر آ نقدي-2-1-13

79...............................................................................ي جمع بند-2-1-14

81................................................................................يفاز منطق دوم مبحث-2-2

82................................................................ي بر منطق فازي مقدمه ا-2-2-1

Crispness(.........................................................................................82(تي قطع- 1

vagueness(...........................................................................................83( ابهام- 2

Fuzziness(....................................................................................83(بودن ي فاز- 3

uncertainty(................................................................................84(ناني اطمعدم - 4

fuzzy set theory(................................................................84(ي مجموعه فازي تئور- 5

86...........................................................................ي فازاتياضي ر-2-2-2

86.............................................................................................ي مجموعه فاز- 1

86................................................................................................هي پافيتعار - 2

XAμ..............................................................................86)(تي تابع عضو-2-1

88........................................................................)معبر( گاه و نقطه گذرهي تك-2-2

88...........................................................................................ي نماد گذار-2-3

89............................................................................ي فازيارهاي گسترش مع-2-4

93.................................................................... آني اصل گسترش و كاربردها-2-5

102.......................................................................ي فازي كاربردها-2-2-3

104............................................................................امكان يتئور سوم مبحث-2-3

105.....................................................................................تايكل-2-3-1

106.............................................................................. امكانعيتوز-2-3-2

107....................................................................................................امكان) الف

108..................................................................................................ضرورت) ب

109..............................................................................سنجش امكان و ضرورت) ج

110.......................................................... امكان و ضرورتني رابطه ب-2-3-3

111...................................................... امكان و احتمالي تئورسهي مقا-2-3-4

ح

113............................................. امكاني تئورقي مدل مناسب از طريفصل سوم طراح

114.........................................................................................مقدمه-3-1

115.................. امكاني تئوريري بكارگي مدلسازي بكار رفته براي روش شناس-3-2

116...................................لوژيهاي امكانپذير در صنعت حفاريشناسايي تكنو: مرحله اول

117.........................................................تهيه بانك اطالعات حفاري چاه هاي نفت) 1

118..........................................................................ي حفارينديطبقه بندي فرآ) 2

118............................................ در هر كدام از طبقه هاي حفاريكهايدسته بندي تكن) 3

119...............................................................................ايجاد سناريو هاي آينده) 4

119................................................................................تحليل نقادانه سناريوها) 5

119.............................................................................. سناريو هاي نهاييايجاد) 6

120.........................)اهي نگارندهيآ( آنها ي و رتبه بندلي و تحلوهاي سناريابيارز: دوممرحله

121.................................................وهاي سناري رتبه بندي امكان براي تئوريريبكارگ. 1

126................ي قطعيي جدول نهاجادي داده ها و اي فازبي تركي براي منطق فازيريبكارگ. 2

128....)نيانگي مياستفاده از شاخص مركز (ي قطعيي جدول نهاجادي داده ها و اي قطعبيترك. 3

129....................وهاي سناري رتبه بندي براTOPSIS ي استفاده از روش رتبه بند-مرحله سوم

129......................................................داده ها) ي سازاسي مقيب(ينرمال ساز: گام اول

129...............................................................ني وزاسي مقي بسي ماترجاديا: گام دوم

131.......................................آل دهيآل و بردار ضد ا دهي مشخص نمودن بردار ا-گام سوم

131...........................................................)فاصله( محاسبه اندازه جدايي -گام چهارم

131................................................ محاسبه نزديكي نسبي به راه حل ايده آل-گام پنجم

131.......................................................................... رتبه بندي گزينه ها-گام ششم

132................ هاهي فر ضي روش و آزمون معنا دار3 از هر ي ناشجي نتاهسيمقا: مرحله چهارم

133............. نفتي چاههاي حفاري نگارندهي آي برايشنهادي روش پيريفصل چهارم بكارگ

134.................................................................................................قدمهم

135..........................................) هاوي سنارجاديا( ممكني هاندهي شناخت آ-4-1

145....................................................................................هي اوليوهايساخت سنار

147......................................................................................وهاي نقادانه سنارليتحل

ط

148............................................................................... شدهجادي ايي نهايوهايسنار

150............................ها آنيابي ارزجي نتابي و تركلي و تحلوهاي سناريابي ارز-4-2

150.........................................وهاي سناريرتبه بند ي امكان براي تئوريري بكارگ-1- 2- 4

158.......................................... داده هاي فازبي تركي براي منطق فازيري بكارگ-2- 2- 4

162............................................................................ داده هاي قطعبي ترك-3- 2- 4

163................ روش آخر2 ي براTOPSIS به روش وهاي سناري و رتبه بندلي تحل-4-3

163................ي فازبي از تركي ناشي داده هاي براTOPSIS ي روش رتبه بنديريبكارگ) الف

168..................ي قطعبي از تركي ناشي داده هاي براTOPSIS ي روش رتبه بنديريبكارگ) ب

172.................. هاهي فرضي معنادار روش و آزمون3 از هر ي ناشجي نتاسهي مقا-4-4

176...................................................................شنهاداتي و پيري گجهيفصل پنجم نت

177.................................................................................يري گجهي نت-5-1

179...................................................................................شنهاداتي پ-5-2

181.......................................................................................................ميضما

182..........................................ي شناسه تكنولوژي هاي متنوع حفار-1 پرسشنامه

188.................................يري امكانپذزاني بر اساس موهايسه سناري مقا-2پرسشنامه

194................ روش بكار رفته3 يهاين رتبه بند بودي واقعزاني مسهي مقا-3پرسشنامه

201........................................................................................منابع و ماخذ

201..........................................................................................................يفارس

ENGLISH.......................................................................................................203

Abstract...............................................................................................205

ي

فهرست جداول، اشكال، نمودارها و فرمها صفحه ، نمودار يا فرم شكل،نام جدول مارهشنوع و

9....................................................................................ساختار كلي تحقيق1-1جدول 11................................نمودار درختي بخشهاي تشكيل دهنده ادبيات تحقيق1- 2نمودار

28.............................نگاري و تفاوت ميان آنها هاي مختلف در آينده گرايش1-2جدول

29...........................................................................سير تاريخي آينده نگاري2-2جدول

37............. نكات ذكر شده در دو تعريف فورن و مارتين با يكديگر مقايسه3-2جدول

42............................................تقسيم بندي اهداف يك فعاليت آينده نگاري4-2جدول

63...........................................................طبقه بندي روش هاي آينده نگاري5-2جدول

83.......................................................................................مدل سيستم فازي1- 2شكل

87....................................................................................ع عضويت مثلثيتاب2- 2نمودار

B.....................................................................89 و Aدو زير مجموعه فازي3-2نمودار

B. .............................................90 و Aاجتماع و اشتراك دو مجموعه فازي4-2نمودار

α................................................................................................ 91برشهاي 5- 2نمودار

92....................................................مجموعه غير محدب و مجموعه محدب6-2نمودار

93.................................................................شكل هاي تابع فازي و معمولي2- 2شكل

96.......................................................................................اعداد فازي مثلثي7- 2نمودار

97................................................................................وزنقه اياعداد فازي ذ8- 2نمودار

112.....................................مقايسه فرمول اصلي نظريه امكان با نظريه احتمال6-2جدول

114.............نمودار درختي فرآيند طراحي مدل مناسب از طريق تئوري امكان1- 3نمودار

115.................................مدل مفهومي بكاررفته براي بكارگيري تئوري امكان1-3فلوچارت

116................................................................گامهاي سناريوسازي براي آينده2-3فلوچارت

122............................................................................................مقياس ليكرت1-3جدول

126...............................................فازي سازي واژه هاي زباني مقياس ليكرت2-3نمودار

فصل اول كليات پايان نامه

فصل اول تحقيقكليات

1

چكيده-1-1-رفي يكي از روشهاي نوين برخورد با عدم قطعيت در مورد دادهاين تحقيق به دنبال مع

در اين ايهنگاري بوده كه براي رسيدن به اين منظور با بكارگيري آزمون فرضيهاي آيندهزمينه سعي گرديده براي لحاظ نمودن عدم قطعيت، تئوري امكان معرفي و آزمون شود و

. ي ابتكاري ارايه و بكار گرفته شده استدر اين زمينه براي بكارگيري تئوري امكان روشاين روش بر روي مطالعه موردي موصوف در موضوع پايان نامه اجرا شده، در راستاي آزمون روش مطرح شده اقدام به استفاده همزمان از روش تحليل فازي و قطعي بر روي

قطعي داده ها گرديده و نتايج اين روش با نتايج بدست آمده از روش تحليل فازي والزم به ذكر است كه براي انجام اين پايان نامه ضمن معرفي مفهوم . مقايسه شده است

آينده نگاري يكي از روشهاي مهم آينده نگاري يعني سناريو سازي با بومي سازي مدلي معتبر در اين حوزه بكار گرفته شده و سه مرحله تعامل با جامعه آماري كه افراد خبره در

. صورت گرفته استاين حوزه هستند

2

مقدمه-1-2آينده نگاري روشي برخاسته از پيش بيني است كه در طول سال هاي مختلف گسترش يافته و با ديگر

به اين ترتيب آينده نگاري . حوزه ها از جمله برنامه ريزي استراتژيك و سياستگذاري پيوند خورده استاين . ر در خدمت خواسته هاي متفاوتي به كار گرفته شده استتبديل به يك ابزار گشته است و اين ابزا

، از طريق تعامل بين بازيگران صنعتي، دانشگاهي، دولتي، و اجتماعيآنهاها، فرآيندهايي هستند كه در فعاليت آن دسته از فرآيندهاي ،ها اين فعاليت. يابد هاي مربوط به علم و فناوري توسعه مي يادگيري جمعي در حوزه

هاي عملياتي به فعاليت،گيرند هاي ممكن انجام مي و جمعي آينده) آزادانه(املي را كه با هدف اكتشاف باز تعهاي ها و نوآوري ي فناوري درباره بازيگران اجتماعي هوشمندي استراتژيك از اين طريق، و كند تبديل مي

يندها به تدوين و هماهنگي تفكر گونه فرآ اين. شود خوبي توزيع مي عام و نوظهور افزايش يافته و به، اجتماعي، و سازماني سروكار دارند، كمك نموده و باعث تكنولوژيكنگري نهادهايي كه با نوآوري آينده

عنوان ابزار و هم نگاري هم به فرآيندهاي آينده. شود ميآنهاهاي استراتژيك ي تقويت و ارتقاي توانمندها و دستوركارهاي مشترك غلبه بر مرزهاي سازي طرح يبي فراهمهاي ترك به ايجاد شبكه،عنوان هدف به

ي ظهور هاي عمده نگاري يكي از ويژگي بنابراين، آينده. رسانند جغرافيايي، نهادي، يا علمي موجود ياري ميي اروپا نيز است كه در سطح اتحاديه) اي و ملي در سطوح منطقه(نظام جديد مديريت علوم و فناوري

. ه استديگذاري مطرح گرد ي جديد سياست بههعنوان ج به

ها هاي علم، فناوري، و سياست هاي اخير، شاهد تغييرات تكاملي بسيار عميق و محسوسي در حوزه سالدر مطالب . ايم ي اروپا بوده هاي مربوط به نوآوري در سطح ملي و همچنين در سطح اتحاديه گذاري و سياست

:ول دو محور مهم مي چرخد كه عبارتند ازعنوان شده در اين پايان نامه ح

تئوري امكان . 2 آينده نگاري تكنولوژي . 1

: آينده نگاري تكنولوژي-الف

و پس 1990يكي از ابزارهايي كه در فرآيند سياست گذاري علم و تكنولوژي در سطح ملي، بويژه در دهه كه هدف آن شناسايي تكنولوژي هاي ، تاسآينده نگاري تكنولوژي مورد استفاده قرار مي گيرد ، از آن

آينده نگاري . عي را در آينده به دنبال خواهد داشت اجتما- نوظهوري است كه بيشترين منافع اقتصادي

3

تكنولوژي تنها يك تكنيك نيست و هدف از آن نيز فقط پيش بيني نمي باشد، بلكه فرآيندي سيستماتيك به شكل دادن ) دولت و صنايع ،R&Dدانشمندان، محققان(است كه با جلب مشاركت همه گروه هاي ذينفع

ديدهاي محتمل در در اين فرآيند با تحليل فرصتها و ته. و ساختن آينده اي مطلوب در دراز مدت مي پردازدچشم اندازي مناسب براساس اولويتهاي ملي تدوين گردد و آنگاه با ايجاد و مي شودتالشافقي دراز مدت،

به جهت دهي فعاليت هاي ، همه گروههاي ذينفع در عرصه بازار، اقتصاد و تكنولوژيتقويت همكاري ميانآينده نگاري در . آنان در راستاي ايجاد مزيت رقابتي، بهبود كيفيت زدگي و تامين توسعه پايدار پرداخته شود

1990 دهه و در كشورهاي درحال توسعه موفق در اواخر1990اكثر كشورهاي توسعه يافته از اوايل دهه . قابل مشاهده است

ه و در تحقيقات در زمينه آينده نگاري بيشتر متمركز بر ايجاد بينش جديد ساخت آينده توسط جوامع بودساخت آينده توسط شركت و يا كشور به صورت ( براي رسيدن به اين مقصود بعضي از كشورهاي پيشرفته

داده ها كيفي ما بيشتر اين تالشها جمع آوري و تحليل اقداماتي نيز صورت گرفته است ا) فعاالنه و هدفمنددر اين تحقيق تالش را مدنظر قرار داده و در اين راه از فنون طبقه بندي استفاده زيادي به عمل آورده اند

ضمن معرفي آينده نگاري تكنولوژي و بررسي روشهاي مورد استفاده در اين فرآيند براي كمك به هشد . ارائه گردد حفاريبر صنعت تمركز با ي پيشنهاداتي جهت انجام اين فرآيند سياستگذاري تكنولوژ

تئوري امكان-ب

تئوري احتمال مي متفاوت ازه و يك تئوري رياضي كه با نوع مشخصي از عدم اطمينان سر و كار داشت موعه هاي مجبسط به عنوان 1978پروفسور لطفي زاده اولين كسي است كه اين تئوري را در سال . باشد

. توسعه آن كمك كردندبه) D. Dubois & H. Prade(كه دوبيس و پرد . فازي و منطق فازي مطرح نمودتئوري امكان شكل جديدي از تئوري اطالعات مي باشد كه به مجموعه هاي فازي و تئوري احتمال مرتبط

كه در آن حداقل (بيعي است به لحاظ فني توزيع امكان، مجموعه ي فازي ط. مستقل استآنهابوده اما از تمام اعداد فازي، توزيع هاي امكان هستند، با وجود اينكهبه عنوان مثال . ) مي باشد1يك عضويت برابر

قابليت اين تئوري. تئوري امكان مي تواند بدون مراجعه به استنباطهاي مجموعه هاي فازي بكار گرفته شوداين . را دارا مي باشدمي كردن اطالعات نادقيق و غير صريح ارزيابي، تحليل و كدر حوزه هاي بكارگيري

4

كه براي رسيدن بودهبراي سنجش و تحليل داده هاي غيرصريح تحقيق به دنبال ارائه روش محاسباتي كارا :اندهبه اين هدف موارد زير محقق شد

. مباحث مهم در اين حوزهنگاري تكنولوژي به عنوان يكي ازنگاري وتمركز بر آينده معرفي فرآيند آينده- 1 معرفي منطق فازي و تئوري امكان براي سر و كار داشتن با عدم قطعيت موجود در داده هاي فرآيند - 2

). Nondeterminisity(آينده نگاري . تطبيق تئوري امكان با زير ساختهاي محاسباتي الزم براي آينده نگاري- 3 . ان در آينده نگاري ارائه مدل براي استفاده از تئوري امك- 3 . بكارگيري مدل براي آينده نگاري در زمينه مطالعه موردي مطرح شده- 4

بيان مساله-1-3فايده روش هاي آينده نگاري را مي توان كشف، خلق و امتحان ديدگاهها و آرمانهاي مطلوب و ممكن

استراتژيها و برنامه ها مفيد باشد و ينده مي تواند در اتخاذ سياست ها،آداشتن يك آرمان براي . آينده دانستبراي انجام آينده نگاري داده هايي جمع آوري مي شود . در نهايت احتمال وقوع آينده مطلوب را بيشتر كند

.... مشتريان و، دست اندركاران آن حرفه، كه ديدگاههاي افراد مختلف صاحبنظر در آن حوزه شامل خبرگان :يشتر زباني بوده و مشابه مثال زير مي باشدرا بيان مي كند اين ديدگاهها ب

امكان ايجاد پيشرفت چشمگير در فناوريهايي كه از فناوريهاي نانو و زيست شناسي كه به طور مشترك . درصد مي باشد70استفاده مي كنند تا حدود

بلكه ناشي از ، درصد ارزش مورد انتظار باقيمانده به معني عدم امكانپذيري آن نبوده30در چنين شرايطي باشد، اما در مورد امكانپذيري 1اطالعات ناكافي در مورد پديده مي باشد، لذا امكانپذيري پديده مي تواند

با توجه به اينكه نظرات جمع آوري شده برمبناي تجارب . درصد مي باشد70قطعي آن نظر پاسخ دهنده بين داده هاي جمع آوري شده وجود داشته از طرفي انتظار مي رود، نوعي تعارض ، شخصي افراد مي باشد

وجود دارد كه اين امر به علت خصوصيت ذاتي اين داده ها آنهاو از طرف ديگر عدم صراحت و ابهام در هايي هم سو و داراي قابليت به دادهآنهادر چنين شرايطي براي بررسي اين داده ها و تبديل . مي باشد

اين تحقيق . مي باشدآنهاها و سنجش ميزان قابليت اطمينان ي تطابق بين دادهنياز به ايجاد نوع، اطمينان باالتر

5

به دنبال استفاده از مزاياي تئوري امكان به عنوان يكي از تئوريهايي كه توانايي تحليل داده هاي غير صريح و لذا مي توان . استقطعي را دارد، بوده و در نهايت به دنبال استفاده از اين تئوري در فرآيند آينده نگاري

:مساله اصلي را به صورت زير بيان نمود آينده جمع آوري شده در فرآيند چگونه مي توان با توجه به وجود ابهام و عدم قطعيت در داده هاي

نگاري، عدم قطعيت را مدنظر قرار داده و به عنوان مبنايي براي ساخت آينده استفاده نمود؟

اهميت و ضرورت پژوهش-1-4توجه به رويكردهاي جديد علمي در حوزه آينده نگاري و همچنين تالش مسئولين كشور در زمينه تهيه با

نتايج حاصل از اين تحقيق مي تواند در ) 1400مثل چشم انداز ايران(مناسب براي آينده ) vision(بينش گيري تئوريهاي ديگري و از طرفي امكان بكار. محاسبات كمي مربوط به اين حوزه مورد استفاده قرار گيرد

مثل نظريه شواهد را فراهم آورده و راه استفاده از تحليل هايي كه به محاسبه عدم قطعيت مي پردازد را . هموار مي سازد

) فرضيات پژوهشي( سواالت -1-5

سوال اصلي-1-5-1

آينده آيندجمع آوري شده در فر چگونه مي توان با توجه به وجود ابهام و عدم قطعيت در داده هاي

نگاري، عدم قطعيت را مدنظر قرار داده و به عنوان مبنايي براي ساخت آينده استفاده نمود؟

فرضيه پژوهش-1-5-2

از ساختار رياضي قطعي برخوردار نيست و استفاده از روشهاي آيندهنگاري براي انجام آينده :فرضيه اهم

.ود ببخشد بهبشناخت آينده هاي امكانپذير رافازي مي تواند .مدل تحليلي تركيب داده هاي آينده نگاري، مبتني بر نظريه امكان است: 1فرضيه * جهت تركيب داده هاي آينده نگاري، مدل تحليلي مبتني بر منطق فازي از مدل قطعي : 2فرضيه*

.نتايج دقيق تري فراهم مي آوردمشابه آن

6

حليلي مبتني بر نظريه امكان كه خود از منطق جهت تحليل داده هاي آينده نگاري، مدل ت: 3فرضيه* .نتايج دقيق تري فراهم مي آوردفازي گرفته شده است، از مدل فازي

حدود پژوهش-1-6

قلمرو مكاني تحقيق-1-6-1

به علل كمبود وقت و امكانات جانبي از قبيل سرمايه و مسكن براي جمع آوري اطالعات مورد نظر تنها ان دانشگاه و صنعت شهرستان تهران استفاده شده لذا قلمرو مكاني تحقيق شهرستان از كارشناسان و خبرگ

. تهران مي باشد

قلمرو موضوعي تحقيق-1-6-2

منطق فازي و تئوري امكان براي مدلسازي عدم بكارگيريموضوعات مرتبط با آينده نگاري، عدم قطعيت، قطعيت و حفاري چاههاي نفت

قلمرو زماني تحقيق-1-6-3

باشد، با توجه به اينكه فرايند آينده نگاري بمنظور ايجاد آمادگي و حركت در مسير مناسب براي آينده مي ساله را تحت پوشش قرار دهد، اما از طرفي چون در اين 10 تا 5به نظر مي رسد از نظر زماني افق هاي

مستمر و مداوم جهت همراه شدن با پايان نامه به آينده نگاري تكنولوژي پرداخته شده نياز به بازنگريهاي . تغييرات محيطي دارد

محدوديتهاي پژوهش-1-7 موضوع مطروحه موضعي بكر و جديد بوده كه حاصل تحقيق جامع در زمينه تئوريهاي مرتبط با عدم قطعيت مي باشد، لذا به علت متداول نبودن تحقيق در مورد مسايل مربوطه، در انجام تحقيق با محدوديتهاي

:زير مواجه گرديدم

7

دن افراد حرفه اي در اين حوزه گاري در كشور كه باعث كم تعداد شنتازه و بديع بودن مبحث آينده . 1 . گرديده است

.عدم وجود مقاالت و منابع فارسي مرتبط با تئوري امكان. 2 شناخت ناكافي محقق از حفاري چاه هاي نفت. 3

تعريف عملياتي واژه ها-1-8

رياينده نگآ -1-8-1

ري فرآيندي است كه به كمك تالش هاي نظام مند به دوره هايي طوالني تر از آينده علم، اآينده نگمشخص كردن فناوري هاي "فناوري، اقتصاد و محيط زيست و جامعه نگاه مي كند و در اين مسير به دنبال

راهبردي است كه احتمال ثمردهي تعيين كردن آن دسته از بخش هاي زير بنايي تحقيقات " و "عام نوظهور . "و سود دهي اقتصادي و اجتماي بيشتري دارد

خبرگان-1-8-2

ه اي است كه در اكثر بررسيها و پايان نامه هاي مقاطع مختلف تحصيلي به وفور ديده مي شود، لذا به ژوا تعريفي روش و نظر مي رسد براي ايجاد دركي روشن و مشترك بين محقق و خواننده اين تحقيق نياز به

عملياتي از آن باشدرايانه، نانو تكنولوژي و علوم ، مهندسي مواد، با توجه به اينكه حوزه حفاري از علوم زمين شناسي، نفت

مرتبط ديگر استفاده مي كند، به نظر مي رسد اكتفا به يك حوزه كافي نبوده و نيازمند يافتن افرادي است كه : طيف زير مي باشند2بنابراين خبرگان مورد نظر اين تحقيق شامل افراد در اين حوزه فعاليت مي نمايد،

شامل اساتيدي كه به نحوي با مبحث حفاري آشنا هستند اعم از زمين شناسي، : اساتيد محترم دانشگاه. 1 . رايانه، مهندسي مواد نفت،

متخصصين شركتهاي درگير در كار حفاري چاههاي نفت. 2

8

زيتئوري منطق فا -1-8-3

از دنياي استنتاجاتي روي داده هايي انجام شود كه بسياري از عوامل هوشمند الزم مي شود كه در ساختن كامال غلط كامال درست يا يعني(داده هاي قطعي نيستند ، از اين داده ها اما بسياري. واقعي بدست آمده اند

: به داده هاي زير توجه كنيد براي مثال، )نيستند

. است متر2 تقريبا ارتفاع اين خانه، كتاب من بزرگ است، هوا گرم است ،علي بلند است

منطق مي باشند درستي درجه داراي در عوضد، بلكه نيستن كامال غلط يا درست كامال ي فوقگزاره ها

نشان دهيم درستي هر 0را با غلط و 1 را با درست گرا. كند براي چنين مسايلي پيشنهاد مي يفازي راه حل

. باشد 0,9 تواند مي »بلند است علي«ه گزار مثال درستي. باشد1 و 0 مي تواند يك عدد بين جملهابهام در دانشگاه بركلي به وجود آمد تا براي بازنمايي لطفي زاده پروفسور توسط 1960در سال اين منطق

، تيره و تار و خاكستري در واقع روش دقيق فكر كردن در امور مبهم، غير دقيق. در زبان طبيعي به كار رود . دهد را نشان متناقض و حتي مبهم مي تواند مفاهيم بوده و

سناريوسازي -1-8-4

هاي توصيفي هستند كه اي از داستان مجموعهآنها. هايي براي فكركردن در مورد آينده هستند سناريوها راهستي از آنچه كه ما دوست داريم دقت كنيم كه سناريوها فهر. هريك، به بخش خاصي از آينده نظر دارند

بلكه برداشتهايي هستند كه برمبناي بكارگيري . كنيم بايد حتماً انجام شوند، نيستند انجام شوند يا فكر مي .روش شناسي علمي و تحليل ديدگاههاي مختلف در مورد آينده ايجاد مي شوند

9

ساختار كلي تحقيق -1-9 ده براي انجام تحقيق را به خوبي نشان مي دهد زير ساختار كلي فرآيند طي شجدول

فصل فرآيند طي شده عنوان مبحث

فصل اول معرفي تحقيق صورت گرفته، بيان مساله و فرضيات كليات تحقيق فصل دوم بيان مفروضات و نظريه هاي مربوط به مباحث تحقيق ادبيات تحقيق

فصل سومآن ركنار ساير مدلها و بيان گامهايبكارگيري مدل امكان دامكان مدلسازي بكارگيري تئوري مدل امكان برايبكارگيري

نگاري حفاري چاههاي نفتآينده بندي روش متفاوت، رتبه3 تركيب نظرها با وجمع آوري

يهنهايت آزمون فرض و درآنها، مقايسه TOPSIS روش باچهارم فصل

فصل پنجم و بيان پيشنهاداتفرضيهبررسي نتايج ناشي از آزمون نتيجه گيري و پيشنهادات ضمايم

ساختار كلي تحقيق- 1-1جدول

10

ادبيات تحقيق فصل دوم

فصل دوم

ادبيات تحقيق

11

مقدمهشناخت هر پديده و بحث علمي در مورد آن نيازمند شناسايي سوابق علمي مربوط و تسلط بر روي

ز مستثني از اين واقعيت نبوده و براي ايجاد تئوريهاي مطروحه در حوزه مورد نظر است، پايان نامه فعلي نيتئوريكي بررسي مطالب ،مبنا و چارچوب تئوريكي قابل اتكا بمنظور آماده شدن براي انجام مدلسازي، پايه

تئوريهاي مرتبط با با توجه به اينكه را سرلوحه كار خود قرار داده است، كه در اينجا حوزه تحقيقمرتبط با حوزه آينده نگاري، منطق فازي و تئوري امكان تقسيم پذير است برابر درخت زير 3 بهموضوع پايان نامه

به هر يك از آنها پرداخته شده است،در سه بخش جداگانه :درخت زير مباحث مطرح شده در اين فصل را پوشش مي دهد

نمودار درختي بخشهاي تشكيل دهنده ادبيات تحقيق-1- 2نمودار

:ادبيات تحقيق

آينده نگاري. 1

منطق فازي. 2

تئوري امكان. 3

12

مبحث اول آينده نگاري - 2-1

مبحث اول آينده نگاري

13

آينده هاي مشخصه مهمترين به نگاهي -2-1-1

، ، فرهنگي سياسي ، اقتصادي گوناگون بخشهاي آتي سير در گرايش ها مهمترين )2(نگاهي به فهرست زير تذكر اين بابيان مي كند،، خالصه اي گونه ، و به ويژه ترتيبي رعايت بدون راشناختي و فن ، علمي اجتماعي

:تر شود كامل البته فهرست زير مي تواند ، كند مي را كامال ثابت آينده نگاري ضرورتآنها به توجه كه

كشورهاي درصد جمعيت60 از بيشو صنعتي پيشرفته كشورهاي درصد جمعيت80 از بيش زندگي* ; ويكم بيست سده اول ربع در شهر، در پايان توسعه يا در حال نيافته توسعه

و اجتماعي ، فرهنگي ، سياس شناختي ، فن اقتصادي گوناگون با وجوه چند بعدي عظيم مسائل پديد آمدن* طلبند را مي متعددي كشورهاي مساعي تشريك كه

سو و از كشورها از يك در بعضي مردمان روابط ميان سنتي و شكلهاي سنتي ارزشهاي اعتبار شدن بي* ديگر از كشورها از سوي ارزشها در تعداد ديگري آن احياي در جهت حركت

ديگر سوي از ملي تاريخي هويت و بازيابي سو و رشد تنوع از يك هم كشورها به شدن نزديك*

ها ريزپردازنده كار با سوم جهان كشورهاي مردمان كار ارزان نيروي جايگزيني* جديد واطالعاتي ارتباطي وسايل تعداد افراد كشورها به بيشترين دستيابي*

المللي وبين ملي اقتصادي و بحرانهاي و شديد تورم تهديد گسترده*

وطبيعت انساني جوامع كشورها وميان يشتر ميان ب گسيختگي احتمال*

باشد يا منفي تواند مثبت مي كه فراغت اوقات يافتن اهميت*

آينده گيري بر شكل شناسي و فن علم تأثير روزافزون*

زمان در آن انرژي تقاضاي از دو برابر شدن بيش* لكترونيك ا انقالب ويرانگر بر متن خطر جنگ*

فقير كشورهاي پذيري آسيب احتمالي افزايش* هر كشور و اقليتهاي جوانان نقش افزايش*

خدماتي كارمندان عظيم خطر خيل* و پژوهش دانش محوري نقش*

14

روباتها و اتوماتها عظيم نقش*

بيكاري افزايش*

مصرف ولع افزايش*

باال ريو بهره نياز به*

اطالعات نياز به كاهش*

ژنتيك انقالب اهميت افزايش*

تر پيچيده شناسي فن پديد آمدن*

آنها توليد و ارزاني تنوع افزايش*

و ابداع در نوآوري و رقابت مسابقه*

حكومتي گوناگون بحرانهاي افزايش*

يني و د ، ملي قومي گرايش هاي افزايش*

حاد مسأله يك عنوان ه ب جمعيت افزايش*

. شناسي ها فن نقش ابعاد يا وجوه افزايش* خاص هاي انرژي به دستيابي هزينه كاهش*

نبرد جهاني هاي جبهه در ميان تازه آراييهاي بروز صف*

در برابر كار عضالني بر كار فكري مبتني رشد صنايع*

بر اقتصاد دانايي افزار، و چيرگي افزار بر سخت نرم يرگيچ*

كشور و جهان اثرگذار در سرنوشت تازه نيروهاي پديد آمدن*

ر بيشت پيچيدگيه ب آن نيلو بيني فرايند پيش شدن چند بعدي*

شهروندان تعداد بيشترين براي اطالعات فزاينده پذيري دسترسي*

شهري ونظامهاي ارزشي ، مسائل ، بهداشت در خانواده بحران افزايش* اطالعات به بيشتر مردمان با دستيابي پايين باال به كنترل يافتن كاهش* و مهارت ، و كار دور از تخصص ، مواد اوليه فسيلي انرژي نياز به كاهش*

15

و كالسيك كهن نگرشهاي لالحمض و ا مديريت نوين هاي نظريه پديد آمدن*

)آينده نگاري كنوني با وضع بويژه ( نشده بيني پيش برزگ بروز تحوالت امكان*

محيطي زيست ودگيل وآ مخدر، زباله ، مواد زهكاري ب، ، ناامني فقر، خشونت افزايش* و سرمايه كار، مواد خام چون عواملي به ، نسبت افزوده در ارزش دانايي نقش يافتن فزوني*

تر، تجا ، آموزش ، پزشكي ، پژوهش مشاوره هينزم در مستقيم از اطالعات حاصل خدمات نقش افزايش* . . . و و سياسي حزبي رهبري و اعمال ورزي ،سياست و خارجي داخلي

آينده نگاري و تاريخچه آن -2-1-2 كه در همه زمانها مردم مي خواستند بدانند. داراي سابقه اي طوالني استتفكر در مورد آينده و حوادث آن

شاهد اين واقعيت وجود معابد يونان باستان و رونق . خواهد گرفت قرار آنهار سر راه زندگي بچه چيزهايينده در گذر البته دالئل اين عالقه به شناسايي آينده و نيز نحوه تفكر راجع به آي. داشتن حرفه طالع بيني است

زماني اعتقاد غالب مردم بر اين بود كه ما نمي توانيم آينده را تغيير بدهيم و . زمان شاهد تغييراتي بوده است . اين سرنوشت ما است كه تعيين كننده آينده است، و مردم تنها عالقمند به دانستن سرنوشت خود بودند

و ، اخترشناسان فيلسوفان خود را به پيشگو جاي شاعران و ، اخترگويان بينان ، فال غيبگويان، درسير تمدن و علوم طبيعي در علوم گوناگون معرفتي هاي حوزه با پديد آمدن. دادند انساني و علوم طبيعي علوم دانشمندان

مروز ما ا گرفت كه اعمال اپ اين تفكر اجتماعي مسائل و عوامل شدن و افزون گرايي و رشد تخصص انساني از تالش پس و پا نهاد احراز هويت نوين دوران به آينده نگاريبدين ترتيب . ستي ما اتعيين كننده فردا

1322 ، در سال نگر آلماني آينده، فلشتايم اوسيپ، آينده و طراحي بيني ولز در پيش. يج. اچ گرانقدر هاي . معرفي نمود آينده به نسبت جوامع گيري سمت مربوط به هاي هارتباط با برنام را در آينده نگاري اصطالح

و و مطلوب محتمل آينده ريزي طرح به ، توجه هلندي و فرديوالك فرانسوي دوژوونل مستمر با تالشهاي در آينده نگاري حوزه و تثبيت با پديد آمدن. يافت ويژه اهميتي آينده اصول درآوردن به در آدمي توانايي پژوهشي ومؤسسه هادسن مؤسسه بويژه، رشد كرد آغاز شد و بسرعتآمريكادر (FS)پژوهي آينده ،اروپا

اب . بخشيدند پژوهي آينده به ويژه ثئوبالد جايگاهي ورابرت هارمن ، و يليس كان هرمن چون د و كسانيراستف كه شد چنان جلب از پيش بيش آينده ريزي برنامه و آينده مطالعه به مردم توجه جهان آينده انجمن تأسيس

16

6000از ، بيشگرديد كانادا برگزار در تورنتوي كه1359 در تير ماه آينده جهاني كنفرانس در نخستين . )11( كردند نفرشركت

بيستم عمدتا در ارتباط با مسائل دراواسط سدهآينده نگاري ، يي سده چندين آرمانشهري از ادبيات پس از جنگ پس پژوهي آينده آماج صورت به نظامي راهبردي و مسائل شناسي فن بيني آغاز شد وپيش نظامي از كالسيك اي نمونه) 1974 ( تازه هاي افق سوي به كتاب در تئودوركارمان نخست. مدآ در دوم جهاني ازنظر گيري بهره نظري نايب م تدوين به هلمر رياضيدان اوالف، سپس كرد را عرضه شناختي فن بيني پيش

كسب سوي به آينده نگاري ، دو ژوونل ثر برتران، ا)1964( حدس با فن و پرداخت بيني در پيش تخصصي . كرد حركت وفلسفي عقالني شالوده

و برنامه عرضه بحث، 2000 سال درباره كميسيوني در تشكيلآمريكا هنر و علوم فنون ابتكار فرهنگستان گزارشي. كشاند دانشگاهي علمي ايه عرصه جديد را به نهادهاي طراحي براي اجتماعي الگوهاي بيني پيش . ستآمريكا در آينده نگاري و گسترده جامع مطالعه د نخستينارايه نمود 1346 درسال كميسيون اين كه

به دست رم باشگاه بررسيهاي پايهبرM.I.T شناسي فن در مؤسسه ميدوز و همكارانش دنيس1972 در سال اثر در اين. شد رشد عرضه محدوديت معروف كتاب صورت به زدند كه معروفي نئوكالسيك بررسي

فرايند و احيا ي نشدني از منابع برداري هبهر ، محيط زيست ، آلودگي غذايي ، توليد مواد جمعيت عامل پنج و كنش كامپيوتري از الگوياستخراج شده هاي بر فرضيه با تكيه آنان . قرار گرفتند شدن مورد توجه صنعتيموجود و با نهادهاي به نسبت و با بدبيني در جهان گوناگون اقتصادي - اجتماعي گرايش هاي ميان واكنشـ ملي اقتصادي ، بحرانهاي ، تورم سنتي ارزشهاي اعتباري ، بي شهرها، بيكاري ويهر بي گسترش به توجه ، صنعتي ، توسعه رشد جمعيت خود را به توجه ، كنوني شيوه رشد به تداوم ناپذيري امكان والمللي بين

ساختند و با تأكيد بر معطوف طبيعي منابع رفتن غذا و از ميان ، توليد ناكافي زيست محيط فزاينده آلودگي رشد عوامل بر اثر ادامه جهاني نظم رشد و فرو پاشي محدوديت ، تصاعد هندسي صورت بهاين عواملرشد رشد اعتقاد به دوباره ارزيابيجهت ، ذهن در ايجاد انقالب ر لزوم داشتند و ب را اعالم كنوني آهنگ با منفي . تأكيد كردند حد، بي و اسرافكاري پايان بي

17

بود و بر معضل اين براي حلي راهتالشي در ارايه ،فردا براي استراتژي با عنوان رم باشگاه دوم گزارش ، جهاني نظام اجزاي انداموارتر بين پيوند لزوم به ، با توجه داموار جوامعان انداموار در برابر رشد نا رشد لزوم

ميدوز و هاي از توصيه بسياري، )1360 سال (آمريكاجمهور رئيس به2000 جهان گزارش. ورزيد تاكيد مي

، توليد صنعتي سطح دن آور پايين ، جمعيت براي رشد صفر آهنگ ، ميان از آن كرد كه را تكرار مي همكارانش از بيشتر و حركت تعميرپذيري بادوامتر با كاالهاي مواد، ساخت بازيافت ، محيط زيست مهار آلودگي نياز به

. )22( هستند توجه تر قابل خدماتي اقتصادي كاالهاي سوي به مصرفي كاالي ساخت بود كه براي هر انتخاب امروز، يك آينده ممكن مي توان تصور فرضيهن يه در اين زمينه با ايتالشهاي اول هر چند آينده را حتي براي يك لحظه نيز نمي توان لمس كرد و آينده براي ما ناشناخته است، اما . كرد

همچنين از نظر تئوري نيز، رياضي دانان و . را پيش بيني كردآنهاهميشه چيزهايي وجود دارند كه مي توان يك نظام پويا و پيچيده عمل مي كند انندد كه رفتار جامعه بشري همه انساير متخصصين به اين نتيجه رسيد

گرچه بعضي از رويدادهاي آينده را مي .قرار دادو نمي توان آن را در يك چهارچوب از قبل طراحي شده ولي اكثر رويدادهاي آينده ) ل اينكه كودكان امروز، بزرگساالن فردا هستندمث(توان از پيش تعيين كرد،

با اين وجود باز هم تالشهايي نظام مند براي رسيدن به دورنمايي از آينده ممكن انجام . غيرقطعي مي باشند . ه استگرفت

هر اطالعاتي به مرور اين تفكر حاكم شد كه پيش بيني كردن آينده به طور كامل غيرممكن است ولي به بعد مفهوم آينده نگاري در 80از اين رو از دهه ،راجع به آينده براي تصميم گيري مي تواند مفيد باشد

. گاه خاصي پيدا كرده استسياست گذاري جايبرنامه . از آينده نگاري به عنوان ابزار سياست گذاري استفاده كردند80براي نخستين بار ژاپني ها در دهه

منطقه اي و ، ده نگاري چندين دهه است كه در سازمان هاي دولتي و خصوص در مقياسهاي بخشيهاي آين ولي در سالهاي ،، فرهنگ، محبط زيست و غيره اجرا مي شودتكنولوژيدر حوزه هاي مختلف علم، و ملي

. تمركز داشته استتكنولوژيبر حوزه علم و بيشتر اخير زمينه و چشم انداز اين برنامه ها تكنولوژي به عنوان يك ابزار تصميم گيري دولتي در محيط علم و تكنولوژياكنون آينده نگاري علم و

سؤاالت راهبردي در رابطه با علم و جامعه گويي بهظاهر شده است كه در بسياري از حاالت منجر به پاسخ

18

با تكنولوژيه نگاري علم و فعاليتهايي با عنوان آينداكنون نيز. در يك چشم انداز بلند مدت گرديده است . سرعت بي سابقه اي در اكثر كشورهاي در حال توسعه در حال پيگيري و اجرا است

شناسي آينده مباني -2-1-3كه (فناوري آينده انديشي ابزاري است سيستماتيك براي بررسي اين موضوع كه توسعه علمي و فني

از طريق پيوند هوش و ) شته باشدروت و كيفيت زندگي داتواند تأثير عميقي بر رقابت صنعتي، ايجاد ث ميه كار و دولت، در برنامعرصهها، افرادي از دانشگاه. پيوندد محققان، و مؤسسات دولتي به وقوع ميه يتجربمتخصصان نه با معرفي سازماني، بلكه با پشتوانه نظريات شخصي و در . كنند آينده انديشي همكاري ميي

. كنند ود فعاليت ميحد ظرفيت خاص خ معين كه به يك هدف منجر اندازه بااهميت اين است كه به جاي يك طرح همان ويژگي ديگر و به

اي از پشنهادات مجموعههاي بيشتري شناسايي شده و شود، در اجراي آينده انديشي، احتماالت و گزينه مياه و كاهش خطرات، به اهداف دلخو تا بتوانند براي رسيدن شود گيرندگان مهيا مي براي تصميم

گيري براي حال به آينده و نتيجه بنابراين آينده انديشي فرآيند يادگيري نگاه. هايي را تعيين كنند استراتژيهاي مختلف مورد استفاده براي آينده انديشي در كشورهاي مختلف بسته به خصوصيات ملي روش. باشد مي راهبردي از طريق دولت يا يك سازمان اجرايي ك هيأت و يا كميتهدر اغلب موارد ي. متفاوت استآنها

20 تا 15 متشكل از كهشود انجام مييي ها فعاليت اصلي آن توسط هيأت. شود براي آينده انديشي تشكيل ميهاي مختلفي را كه در سناريواعضااين .مي باشندهاي مختلفي از اقتصاد در ارتباط با بخش و عضو هستند

سناريوها مي توانند . ت كارشناسي و كارگاه هاي علمي مورد بحث قرار گرفته اند، تدوين مي كنندجلسا. يا خدمات، ارائه دهند و محصوالت، توسعه يك منطقه، يك بنگاهه يچشم اندازهاي بلندمدتي را دربار

از (ي مختلف آماده باشند ها حالتدر كنند تا گيرندگان فراهم مي سناريوهاي مزبور اين امكان را براي تصميم . )ترين حالت تا ناخوشايندترين حالت مطلوب

. پذير است امكانشكل گرفتهبار در اياالت متحده ها از طريق روش دلفي كه براي اولين يافتن اين حالتكنندگان بايد به در اولين دور، شركت. شود يك بررسي كارشناسي است كه در دو دور انجام مي،اين روش

ها براساس تخصص رويدادهاي مشخصي است پاسخ دهند كه اين پاسخه ياي كه دربرگيرند نامه شپرس

19

سپس در دور دوم، شركت،)بدون درج نام متخصص( شود هاي الزم داده مي ده و وروديكنن خود شركتر پاسخ كنند و دوباره به همان سؤاالت با تجديد نظ هاي دور اول را دريافت مي كنندگان نتايج بررسي

تواند به عنوان ابزاري براي رسيدن به هوشمندي مورد انتظار، ايجاد اتفاق نظر، روش دلفي مي. دهند مييافته به شدت مورد نياز توسعه اينها در كشورهاي كمتره يارتباطات و آموزش نيز به كار گرفته شود كه هم

. )16(است شامل سناريوها، پشنهادات و نتايج حاصل از تحقيق دلفي در گزارشات نهائي ،نتايج برنامه آينده انديشي

با انتشار و توزيع گزارشات نهايي و ديگر اسناد، مفيدترين مرحله فرآيند آينده . شود ها خالصه مي هيأتاي و از هاي منطقه شده، كنفرانس هاي تهيه يا نشريهها با استفاده از كارگاه است كه ترويجه يانديشي، مرحلبه منظور جلوگيري از اشتباه بايد تأكيد كرد كه آينده انديشي يك .شود هاي جمعي آغاز مي طريق رسانه

اي از رويدادهاي ممكن آينده است كه توسط كارشناسان مستقل از هم، به بيني نيست، بلكه مجموعه پيشاي از ينده انديشي نه يك طرح است و نه يك برنامه اجرايي بلكه مجموعهآ. شود تصوير كشيده مي

. كساني كه ممكن است با اين مسأله ارتباط داشته باشنده يپيشنهادات است براي هم آينده به آدمي ، عالقه شناسي و آينده نگري آينده خصوص در گوناگون وجود ديدگاهها و تبيينهاي رغم عليمند و قانونمند نظام روشهاي يافتن دنبال به همواره آدمي. مي دهد شناسي ها را تشكيل ندهآي همه ك مشتر متن همچنين و طبيعي هاي و ديگر پديده جوي هاي در ارتباط با پديده ، بويژه آينده تحوالت بيني پيش براي در سير رويدادها استوار بوده ويژه وجود نظم فرض پيش خود بر اين كه بوده و اجتماعي سياسي هاي پديده . است او در. را بشناسد يا بزرگ كوچك سيستم يك يا ي جز يك وضعيت تا آينده است بر آن شناس آينده

اختشن. رويدادها برخوردار است پيوند چگونگي درباره خاصي ، از نگرش يا ناآگاهانه آگاهانه ، شناسي آينده : )2( استوار است بر دو پايه آينده دقيق

با دانستن كه معني بدين. است گذشته ادامه حال كه چنان ، است حال ادامه آينده كه پيش فرض ـ اين1 را آن آتي هر حالت توان مي سيستم آن تحول فرايند گونگي چ و با دانستن در هر زمان سيستم يك حالت جبرگرايي گسترده در طيف ديدگاهي چنين. ) پذير است نيزتعيين آن گذشته حالت هر كه چنان( كرد تعيين

20

و كاركرد عي اجتما سيستم كنوني وضعيت شناخت با توان مي گيرد و در منظر آن جا مي ـ تاريخي اجتماعي، با اعتقاد تاريخ هاي فلسفه انواعاما در اين خصوص. شد آگاهآنها اجزا و كاركرد آن آينده ، از وضعيتآنها اند كرده مطرح را گوناگوني ديگر، بحثهاي سوي از قطعيت و عدم سو از يك جبر مطلق به

. سيستم از بيرون با عواملآنها كنش ميان و چگونگيآنها، كاركرد سيستم اجزاي همه دقيق شناختـ2

و آنها ميان و واكنش و كنش سيستم اجزاي ميان ارتباط عيني وجود بر قبول سو اجزا، از يك شناختو ، و كنشآنها ارتباط ميان اجزا، عيني شناخت ديگر، بر امكانپذيري ويس و از سيستم از بيرون عوامل . استوار است سيستم از بيرون با يكديگر و با عواملآنها واكنش

و ميان اجتماعي سيستم يك دهنده تشكيل اجزاي را ميان خاصي و معلولي تباط علتر وجود ا هرگاه از كه بپذيريم ايدب را نيز نكته اين بپذيريم سيستم كليت و در سير تاريخي مختلف زمانهاي اجزا در حاالت

كنش ها، و ميانات اجزا، ارتباط شناخت متعددند كه چنان سيستم و بيروني دروني سو، اجزاي يك ديگر، عامل سوي و از بسيار دشوار است سيستم حركت يند كليآ بر ، شناخت نهايت در كاركردها، فرايندها و

سيستم تحول چگونگي دارد و از قطعيت دخالت تأثيرگذاري، در خود خاص قطعيت هاي ، با عدم انساني . كاهد مي

آنهادرخصوص مطالب مرتبط با آينده نگاري و آينده شناسي رويكردهاي مختلفي وجود دارد كه در زير به :اشاره مي شود

برنامه ريزي يا برنامه ريزي استراتژيك) الف

نگاري از حوزه مديريت از جمله افرادي است كه ورودش به مباحث آينده )8(ريچارد اسالتر اسالتر به . برد را در مقاالت خود به كار مينگاري استراتژيك آينده ه يوي حتي واژ. استراتژيك است

ريزي استراتژيك و تفكر استراتژيك را به كار امهريزي، برن هاي برنامه اين نوع نگاه، به دقت واژهه يواسط . داند و مفاهيم هر يك را مفاهيمي متفاوت ميهبرد

در رويكرد . در برنامه ريزي پديد آمددر ابتدا، اين ديدگاه از تغيير رويكرد عقاليي به رويكرد تكاملي ين پايداري يك سيستم و همچن. تعادل براي يك سيستم يك پيش فرض اساسي بوده يعقاليي وجود نقط

در اين رويكرد سعي مي شود تا . رسيدن به پايداري به عنوان حاالت مطلوب سيستم در نظر گرفته مي شدند

21

تعادل خود مي رسد، تغييرات حداقل ه يگردد هنگامي كه سيستم به نقطتغييرات حداقل شده و فرض مي- وضعيتي نامطلوب نگريسته ميعنوان و به آن به ده.ببه اين ترتيب تغيير امري پذيرفته شده ن، مي شوند

اما در رويكرد . تعادل خود نيسته يتغيير تنها زماني اتفاق مي افتد كه سيستم در نقطدر اين رويكرد . شوددر هر صورت، . تكاملي وجود عدم اطمينان به عنوان يك هنجار و به عنوان امري طبيعي شناخته مي شود

مفهوم برنامه ريزي استراتژيك را به چالش مي ، تغييرات مداوم در يك سيستمها و پذيرش عدم اطمينان : پريكلس ادعا مي كند. شايد جمله پريكلس تفاوت اين دو نوع رويكرد را نشان دهد. كشاند

. براي آينده آماده شويم) كافي است(نيازي نيست تا آينده را بشناسيم،

تفكر تژيك جايگاه قبلي خورد را از دست مي دهد و مفهومبه اين ترتيب است كه برنامه ريزي استرا يك هدف ، استراتژيكريزيدر برنامه. به عنوان يك مفهوم جايگزين مورد استقبال قرار مي گيرداستراتژيك

به مجموعه اي از اهداف و مراحل كوچك تر تقسيم مي شود و اين مراحل كوچك تر به گونه اي تدوين و . داشته باشندد كه قابليت اجرا چارچوب بندي مي شون

استفاده ،هاي خصوصي ها و همچنين بخش در گذشته اصلي ترين راه پرداختن به مباحث آينده براي دولت 5 تا 3 زماني كوتاه مدت را پوشش مي داد و معموالً ،اين برنامه ريزي افق. از برنامه ريزي استراتژيك بود

هاي توسعه ملي معموالً در چنين افق زماني نگاشته مي بود كه برنامهاز اين رو . ساله در نظر گرفته مي شدرائه دهد، تصويري كه بتوان از آن برنامه ريزي استراتژيك نمي توانست تصويري بزرگ از آينده را ا. شدند

هاي محيط ه آن بامواجه، استراتژيك همچنين مشكل ديگر برنامه ريزي. به عنوان يك تصوير كلي ياد كرددر برنامه ريزي استراتژيك مديريت تغييرات بر پايه تمركز . هاي داراي نرخ تحوالت باال بود چيده و محيطپي

اما تفكر استراتژيك در مورد ساختن آينده . ساختار و سيستم آن بود، و توجه بر توسعه سازمان، منابع انسانين يك منظر يكپارچه يا چشم انداز از اين بابت از خالقيت و ابتكار براي چارچوب بندي و تدوي. است

تفكر استراتژيك معموالً مبتكرانه، . شوديكپارچه در مورد آنچه كه سرلوحه يك سازمان است، استفاده ميمي دهد، فراتر ارايه كه تفكر منطقي و عقاليي به ما اطالعاتي و سعي دارد تا از . تجربي و ساختارشكن است

بالقوه همواره ناكامل است و تفكر استراتژيك پاسخ گوي نياز يدهچرا كه اطالعات در مورد آين. برودها و و جايگزين تحليلكرده استقرائي عمل سازنده و،عملي است و مي تواند به صورت تركيبي

22

لذا مي بايد . است يتر برنامه ريزي استراتژيك به صورت كل به جزبه زباني ساده. دگردهاي قياسي استنتاجاما در تفكر استراتژيك به صورت . ها از آن به دست بيايد برنامهءجز ء سپس جز، طراحي نمودهابتدا كل را

نگاري آيندهدر اين حالت. به كل تعميم داده مي شود ها از جز و استنتاج به كل است برعكس، فرآيند جز

ر روي ما مورد آينده را بهاي پيش رو در و مي تواند گستره اي از گزينه اي از تفكر استراتژيك استجنبهمتمركز بر نگاري به عنوان جنبه اي از تفكر استراتژيك بر اساس اطالعات محدود امروزين آينده. بگشايد

هاي مورد نياز براي پياده سازي و ها دارد و به مراحل و گام شناسايي آينده است و سعي بر كشف گزينه . ت ديگر به برنامه ريزي استراتژيك نمي پردازدبه عبار ،ها نمي پردازد دستيابي به آن گزينه

ورودي تدوين استراتژي و سياست گذاري نگاري و نتايج آن به عنـــوان عناصر از اين منظر به آينده . ئارهاي اجرايي ژيك و برنامهبرنامه ريزي استراتر جهت دهي به نگريسته مي شود، كه سعي د

نگاري طرح هايي است كه در اين نوع نگاه به آينده ريزي رو به جلو نيز از جمله واژه برنامهه يواژهاي محتمل را اين فرآيند مي تواند آينده. مي شود و به عنوان يك فرآيند شناسايي آينده شناخته مي شود

شناسايي اثرات اقتصادي و اجتماعي تصميمات و اهداف همچنين به تحليل و. معرفي و تحليل كند- در اين نوع برنامه. مي پردازد و شناسايي عناصر كليدي تأثيرگذار بر آينده را كانون توجه خود قرار مي دهد

شود، نه به مسائل اجرايي بيشتر به سؤاالت استراتژيك پرداخته مي،هاي متداول ريزي، برخالف برنامه ريزيدر فرآيند تدوين ،نگاري به عنوان ابزاري جهت شناسايي عوامل و تحليل بيروني ين رويكرد آيندهدر ا. آن

. شود گيري استراتژيك دانسته مي استراتژي و تصميم

آينده انديشي) ب

نزديكي )8(.نگاري را بخشي از آينده انديشي يا آينده پژوهي مي دانند ، آيندهبسياري از آينده انديشان نگاري و آينده انديشي باعث مي شود تا اين دو داراي هاي مورد استفاده در آينده و شباهت ميان روش

نگاري نسبت هايي نيز ميان رويكرد جديد آينده در هر حال تفاوت. باشندهاي يكسان و در يك حوزه ريشهها را مي اين تفاوت. آينده شناسي و پيش گويي مشاهده مي شود، دهاي سابق نظير پيش بينيبه ساير رويكر

:نمودتوان به صورت ذيل به شكل فهرست وار دسته بندي

23

اين امر باعث مي شود تا اعتبار شناخت در . شناخت در مورد آينده مبتني بر روش شناسي علمي است- 1هايي كه به صورت به اين ترتيب پيش گويي. باشد متفاوتاستفادهمورد آينده بر حسب روش شناسي مورد

تجربيات شخصي افراد و برداشت شخصي آنان و بدون استفاده از روش شناسي علمي خاصي باشد، فاقد هاي پيشين اين تفاوت، تفاوت ميان دانش آينده انديشي امروز با ستاره شناسان پيش گوي قرن. ارزش است

. است . نگاري شناخت آينده به صورت ساختارمند و سازماندهي شده انجام مي گيرد هدر آيند -2هاي شخصي و فردي تفاوت دارد و نوعي ها و آينده نگري نگاري امري كالن است و با پيش بيني آينده- 3

. از آينده نگري در سطح گسترده و كالن را نشان مي دهدنگاري فعاليتي يك باره رت دوره اي تكرار مي شود، آيندهنگاري فعاليتي مستمر است كه به صو آينده -4

نيست و در خالل تكرار و مرور است كه فرضيات قبلي تحكيم شده يا باطل مي شوند و فرضيات جديد . دن را مي گيرهاجاي آن

وقوع آينده براساس فرمول و چارچوبي علي و معلولي حادث نمي ، نگاري برخالف پيش بيني در آينده- 5 . گيردصورت نميبه اين خاطر تالشي براي بدست آوردن يك فرمول كلي براي روندها د، شو . قرار مي گيردارزيابينگاري وجوه اقتصادي و اجتماعي نيز مورد در آينده- 6 . نگاري افق زماني مورد مطالعه بلند مدت است در آينده- 7ها و عوامل محرك نيروهاي انساني، ند تالشنگاري از آنجا كه فرض مي شود آينده برآي در آينده- 8

لذا مشاركت و ، ساخت آينده نيازمند مشاركت بازيگران است. لذا آينده ساخته مي شود، گذشته استآن را از عناصر حياتي و چنانكه مارتين درگيري بازيگران كليدي در اين فرآيند اهميت بسيار بااليي دارد،

. نگاري مي داند اساسي آينده ممكن است در يك فرآيند آينده نگاري، محصوالت رسمي از اهميت چنداني برخوردار نباشند و توجه - 9

به طوركلي همچنان كه در . انداز استراتژيك باشدهاي فرآيندي همچون ايجاد يك چشم اصلي بر خروجياهميت دارد و نه صرفاً بخش مربوط به برنامه ريزي نيز ذكر شد، تفكر استراتژيك و آمادگي در برابر آينده

. شناخت آن

24

نگاري به آيندهدر اين حالت . شده توجه ويژه اي مي شودنكد نگاري بر دانش ضمني و در آينده -10به عبارت ديگر همان اندازه كه توليد دانش و شناخت در ، دانسته مي شوددانش عنوان ابزاري در انتقال

در تصميم گيريها آنهاهاي توليد شده و استفاده از و درك ديدگاهمورد آينده اهميت دارد، انتقال آن دانش . نيز از اهميت برخوردار است

توان نگاري زيرمجموعه اي از آينده انديشي نيست و اصوالً نمي به اين ترتيب مالحظه مي شود كه آيندهه و به هنگام ارائه تعاريف در ادام. نگاري دانست آينده انديشي را به عنوان تنها خاستگاه و زادگاه آينده

. نگاري اين موضوع بيشتر مورد توضيح قرار مي گيرد مختلف در مورد آينده . شود يمي و اكتشاف آينده بلندمدت دانستهنگاري به عنوان ابزاري جهت شناساي در اين رويكرد آينده

توسعه سياست ) ج

يان مايلز. است سياست گذاريه يبر آمده از حوز مفاهيم ،نگاري سومين دسته از مفاهيم سازنده آينده . )8( سياست پژوهي بوده استه ينگاري از حوز فردي دانست كه ورودش به مباحث آيندهرا مي توان

ب در سياست گذاري، در گذشته رويكرد غال. فرآيند سياست استه يتوسعه سياست در حقيقت توسعپيش رانان فرآيند ها و بيشتر به عنوان محرك نخبگان، در اين فرآيند كه بوده استرويكردي باال به پايين

پيش ران نيز مي ناميده - را نخبه گذاريبه اين خاطر اين نوع فرآيندهاي سياست. سياست گذاري بوده انددي خطي در نظر گرفته مي شد كه سياست گذاري از نقطه فرآين ها، فرآيند سياست ين دسته از مدلادر . اند

:هاست و شامل مراحل ذيل است مدل مير از جمله اين مدل. اي آغاز و در نقطه اي به پايان مي رسيده است

پيش گويي و تجويز : 1مرحله

اجتناب در اين مرحله مسأله اي كه وقوعش . در اين مدل فرآيند با تشخيص يك مسأله آغاز مي شود . طرح شده و تجويزات موجود در برخورد با مسأله نيز ارائه مي گردد، ناپذير به نظر مي رسد

25

يسياستگذار: 2مرحله

اين . هايي براي پاسخ به مسأله طرح شده مي پردازند سياستگذاران به تدوين سياست،در اين مرحله ين ترتيب اين افراد كه وظيفه فكر كردن و يافتن راه حل به ا. سياستي هستنده يسياستگذاران، نخبگان حوز

. دنهاي محتمل مسأله مي پرداز بر دوش آنان گذاشته شده است، به پاسخ

انتخاب سياست : 3مرحله

. هاي مختلف، سياستگذار به انتخاب گزينه مناسب اقدام مي نمايد بعد از بررسي گزينه

اجرا :4مرحله

ياست خروجي س: 5مرحله

: حائز اهميت وجود دارد ه يدر اين مدل چند نكت شروع ه يدر حالي كه در دنياي واقعي، مسائل نه از يك نقط. مدلي خطي است، اوالً مدل ارائه شده- 1

مي شوند و نه پس از دستيابي به خروجي سياست متوقف مي شوند، به عبارت ديگر مسائل دنياي واقعي بررسي و ارزيابي خروجي باعث ،به عنوان مثال. گردنده بصورت دوره اي تكرار مي مسائلي غيرخطي اند ك

. هاي جبراني ديگري مي گردد، كه اين مدل در ارائه آن ناتوان است اتخاذ سياستبه . ، بازيگران و عالقمنداني وجود دارند كه در اجراي سياست تأثير گذارندگذاري در فرآيند سياست- 2

. تا آنكه محدود به افراد معدودي باشد، بيشتر يك انتخاب جمعي است، اب سياستعبارت ديگر انتخكسب مشروعيت از طريق . در فرآيند سياست امري مهم است، كسب مشروعيت براي سياست انتخابي- 3

. فشار براي استفاده از فرآيندي گسترده و دموكراتيك امكان پذير استبه اين ترتيب . دگردو لزوماً منجر به اجرا نشده هر مرحله اي متوقف مي تواند در گذاري فرآيند سياست- 4

. هايي خاص است دلخواه نيازمند اقدامات و كوششه يبراي رسيدن به نتيج. اين حقيقت كه مسائل پيچيده نيازمند دانش گسترده اي براي پاسخ دهي هستند، اجتناب ناپذير است- 5

و همراه با عدم اطمينان بيشتري باشند، الزم است كه از دانش گسترده لذا هر چه مسائل، مسائلي پيچيده تر . تر و در نتيجه تعداد افراد مشاركت كننده بيشتر باشد

26

بدين ترتيب چگونگي دستيابي به يك سياست از . سياست تنها يك بيانيه نيست، بلكه يك فرآيند است- 6بنابراين، طراحي فرآيند سياست در حد خود . ستاهميتي باال و حتي بيشتر از خود سياست برخوردار ا

. سياست مهم است. ه است كه در مقابل رويكردهاي قبلي در فرآيند سياست ساخته شداستمفهومي ، مفهوم توسعه سياست

هاي باال به پايين و خطي فرآيند اين مفهوم سعي داشت تا بتواند خود را از مشكالت موجود در مدلبعد . در مفهوم جديد، سياست داراي دو بعد عمودي و افقي فرض شد. خشد، رهايي بگذاريسياست

بعد افقي، سياست . سياست را به صورت انتقال باال به پايين تصميمات اتخاذ شده در نظر مي گيرد عمودي،ها متنوعي از هويته يمطابق اين دسته بندي، دامن. را در رابطه با ساختاردهي به اقدامات در نظر مي گيرد

- ها سياستها، منافع و هنجارهاي اين هويت به اين ترتيب عالقمندي. بر فرآيند سياست تأثير مي گذارند

در اين حالت ابعاد عمودي و افقي سياست، جايگزين يكديگر . هايي مواجه مي نمايد گذاران را با محدوديتي توانند در بعد افقي شركت هايي م در تشخيص اينكه چه گروه. نبوده بلكه تكميل كننده يكديگر است

. اشاره نمودداشته باشند، مي توان به عناصر اختيار، تخصص و نظمها به واسطه داشتن اختيار در عنصر اختيار متضمن وجه مشروعيت سياست اتخاذ شده است، چرا كه گروه

عنصر تخصص اشاره به نياز به دانش گسترده در پاسخ دهي به مسائل . دخيل مي شوندفرآيند سياستو عنصر نظم، ناظر بر ايجاد درك و نظم مشترك و . خصوصاً مسائل پيچيده و همراه با عدم اطمينان دارد

مسائل ممكن است از طرف . در اين حالت سياست مداران تصميم گيران نهايي مي باشند. هماهنگي است . هاي ذينفع و عالقمند يا توسط خود تصميم گيران طرح شود گروه

كه مي تواند به توسعه نگاري ابزاري براي سياست گذاري است آينده، سياست پژوهيه ياز منظر حوز هاي عالقمند در فرآيند سياست نگاري با درگير نمودن حوزه آينده. سياست در فرآيند سياست كمك كند

هاي موجود و تقويت شبكه. به شبكه سازي مي پردازد ودن تعداد زيادي از بازيگران گذاري و درگير نم ه يهاي عالقمند به حضور در فرآيند سياست، از جمل هاي جديدي از هويت ايجاد و نهادينه نمودن شبكه

. نگاري مي باشد هاي آينده ويژگي

27

گذاري در سطح وسيعي از ز براي سياستفرض اساسي وجود دارد كه دانش مورد نيا از اين منظر اين پيشنگاري بيش از هر چيز فرآيندي است كه مي تواند در تصميم گيريها، بازيگران گسترده شده است، لذا آينده

ها و ساختار مندي و نظم در هاي مورد نياز براي تدوين سياست ها، دانش مشروعيت تصميمات و سياستانداز گذاري و ساخت چشم نگاري به عنوان ابزاري جهت سياست و از آينده. فرآيند سياست را حفظ كند

. شود استفاده مي

نگاري هاي عملي در تجربيات آينده گيري جهت

نگاري در ساخت اين دانش حضور مورد بحث، به عنوان زير بناهاي دانش آينده ه ي حوز3هر يك از نگاري مي نگرند، بلكه تجربيات متفاوت به آيندههاي به اين ترتيب نه تنها افراد مختلف، از حوزه .داشتند .نمايدها تأكيد مي ها و حوزه نگاري مختلف نيز، هر يك به جنبه و حوزه اي بيش از ساير جنبه آينده

همچنين نوع ، نگاري بيانگر اين تفاوت در نگاه به آينده نگاريست تجربيات متفاوت كشورها در فعاليت آيندهاما . ديدگاه متفاوت است3نيز برخاسته از اين نگاري انجام مي گيرد اي فعاليت آيندههدف گذاريهايي كه بر

هر چند ممكن . نگاري مي باشد بخش در هر فرآيند آينده3ا مشترك است، وجود هر ه آنه يآنچه ميان همدر تحقيقاتي كه در خصوص فعاليت )8(كينان. است يك جنبه بيش از سايرين مورد توجه قرار گرفته باشد فعاليت آينده نگاري را در اروپا مورد مطالعه 84آينده نگاري و جهت گيريهاي اين فعاليت ها انجام داده

نگاري را از حيث جهت گيري عملي به سه دسته هاي آينده وي در پژوهش خود فعاليت. قرار داده است : يم نموده استتقس

. فعاليت هايي كه با جهت گيري اكتشافي از وضعيت آينده انجام گرفته است-الف فعاليت هايي كه با جهت گيري تهيه يك ورودي براي برنامه ريزيهاي استراتژيك انجام گرفته -ب . فعاليت هايي كه با جهت گيري ساخت چشم انداز انجام گرفته است-ج

از فعاليت ها به منظور تهيه يك ورودي براي برنامه ريزيهاي استراژيك % 42دود مطابق تحقيقات وي حاز فعاليت ها به عنوان زير بناي % 25. در حوزه تصميم گيري استآنهااست كه از اين حيث كاربرد اصلي بندي را از فعاليت هاي آينده نگاري قابليت استفاده در اين تقسيم % 15 و ساخت چشم انداز بكار رفته است

. نداشته اند

28

توان وسعت باشد، به اين ترتيب مي الذكر مي رويكرد فوق3بندي منطبق بر رسد اين دسته به نظر مي جدول زير به نحوي مناسب هر سه . رويكرد را مورد سنجش قرار داد3ن ايهر يك از استفاده و مقبوليت

را بيان آنهامورد بررسي قرار داده و عوامل افتراقي ديدگاه مختلف به آينده نگاري را از جنبه هاي گوناگون . مي كند

خروجي اصلي افق زماني نگاري عامل توجه به آيندهتمركز اصلي

در فرآيند

گستردگيمشاركت

ويژگي

نوع رويكرد

براي وروديهاي ريزيبرنامه

استراتژيك

كوتاه دت تا م

ميان مدت

از رويكرد عقاليي به تغيير يرويكرد تكامل

هماهنگييا وسيع محدود

برنامه ريزي استراتژيك

اكتشاف وضعيت آينده

مدت بلند

، آينده انديشيارستمرا توجه ويژه بر دانش ضمني،پذيرش غيرممكن، پيش

گويي

تمركز بر بلند مدت

محدود انديشي آينده

ساخت چشم انداز

ميان

مدت تا بلند مدت

باال به از رويكرد تغييررد پايين به باالبه رويك پايين

–اجماع ارتباطات

گذاري سياست وسيع

)8(نگاري و تفاوت ميان آنها هاي مختلف در آينده گرايش-1-2جدول

ريا پاراديمهاي آينده نگ-2-1-4مطالعات . هاي ذاتي آينده است ا نااطمينانيي هوشمندانه ب سازي، مستلزم مواجهه ي كيفيت تصميم توسعه

ترين داليل شرايط عدم اطمينان، از مهم. اي از علم، از اين نياز برآمده است ي تازه آينده به عنوان حوزهاين ضرورت . بيني نيست براي طلوع خورشيد، نيازي به دورانديشي و پيش. ي استانديش توجيهي براي آينده

29

رسد كه جهان به نظر مي هاي شرطي از نوع است كه به گزاره) هش عدم اطمينانوكا(مديريت نااطميناني . بخشد اهميت مي. . . چنان خواهد بود اگر

توان به صورت دانش هر عصر، ميرويكرد به آينده را در طول تاريخ، به لحاظ وجه غالب پارادايمي :هاي متمايزي توصيف كرد دوران

:شود دوران جديد، خود، به دو روند متفاوت، قابل تفكيك است يهمانگونه كه در جدول مالحظه م گرايي ارتدكس تجربه. الف

.شود هاي پوزيتيويسم؛ كه در قسمتهاي بعدي به اجمال ذكر مي جايگزين. ب

رديف دوران وجه غالب پارادايمي رويكرد عمده به آينده

شهود و مكاشفه كاهنان، پيامبران/ دوران اسطوره

يخ باستانتار1

هاي مياني تاريخ سده واقع نمايي قياسي روايتها، عقايد 2

تاريخ جديد گرايي تجربه بيني علمي پيش

هاي پارادايمي در محدوديت انديشي آينده

گرايي و عينيت پذيري و تناظر تحقيق

3 -1

هاي پارادايمي در گشايش مطالعات آينده

2- 3 ي مفهوم صدق توسعه

3

)31( سير تاريخي آينده نگاري2-2جدول

ارتدكس گرايي تجربه-1

هاي تكنيكي به موفقيتي، و پشتگرميگرايي مفرط قرون وسط گرايي در واكنش به قياس اين نوع تجربه :هاي آن بدين قرار بود نوين، استقرار پيدا كرد و ويژگي

بيني پيش. ي علي در علم از عينيت برخوردارند شده روابط مشاهده. علم مبتني بر مشاهدات ناب است. 1 )… وازدواجبيني افزايش مثالً پيش(كامالً عيني است ) …با روشهايي همچون معادالت رگرسيوني و(علمي

30

شهاي فردي و اجتماعي صورت ي ارز اي كامالً عاري و آزاد از مداخله تواند به گونه اكتشاف علمي مي. 2 . قابل كنترل هستندها كامالً در فرآيند پژوهش علمي، سوگيري. پذيرد

هر چند هر نظريه بالفاصله در معرض شك و نقد علمي قرار . نمايي خالص است علم، مستظهر به واقع. 3از واقعيت عيني هاي علمي در هر بار، مدعي تبيين خالص اما اصرار بر اين است كه شناخت،گيرد مي

. هستند . مدل علمي در صدد بازنمايي واقعيت عيني است. از سيماي واقعيت استعلم، رونوشتي. 4احكام علمي تنها هنگامي درست هستند كه با واقعيت فرازباني امور، : رژيم صدق در علم چنين است. 5

. تناظر دقيق داشته باشند و در غير اين صورت نادرست هستند :مي باشند بدين قرار كهشود مواجه مييمي با محدوديتهاي پارادا،رد به آينده رويك درتمان علمياين گفي ناب و ندارد تا قابل مشاهدهآنهااند و محقق تماسي مستقيم با هاي آينده، هنوز اتفاق نيفتاده پديده)الف

. )د چه رسد به آيندهپوزيتوسيم در مطالعه علمي گذشته، مشكل پارادايمي دار(. عيني باشند از روند اتفاقات گذشته و جاري، نسبت به آينده، با استفادهزمان به صورت خطي نيست كه بتوان )ب

. بيني علمي عيني انجام داد پيش كم و كيف ضرايب تأثير و ده ووبگر در فرآيند تغييرات آينده به قدري متنوع عوامل مؤثر و مداخله)ج

تر نظم است كه دنياي ما بشدت متحول، ناپايدار، پيچيده و پيچيده اي بي ات به اندازهتأثرات در روند اتفاقشود كه نتوان از واقعيت خالص سبب مي…جهاني شدن، تغييرات تكنولوژي و شتاب تحوالت و . شود مي

. قابل مداخله، قابل تكرار و قابل آزمون به معناي متعارف آن سخن گفت عيني قابل مشاهده،

انديشي براي آينده)يستيويتيپوز(هاي اثبات گرايي جايگزين-2

و تا آنجا كه به )يستيويتيپوز( اثبات گرايي،گرايي مدرن پارادايمي تجربه در مواجهه با محدوديتهايهاي بديل و جايگزين متعددي وجود داشته است كه در اينجا براي شود، رويكرد ي آينده مربوط مي مطالعه

. شود اشاره ميآنها فقط به سه مورد از رعايت اختصار،

31

)ساختن آينده(گرا رويكرد عمل)الف

زند و معتقد است كه سخن گفتن از صدق ي پارادايمي صدق را دور مي لهااين رويكرد به نوعي مس نظريات. داردبه همراه واقعيت، هميشه براي ما قيد . معني است هاي علمي، جدا از فعاليت بشري بي گزاره

. توان به درستي ارزشيابي كرد در حل مسائل حيات، ميآنهاعلمي را تنها بر اساس ميزان كارآيي ) به معناي بازنمايي واقعيت(هاي صدق به جاي اينكه خود را درگير مداقه، رويكرد به آيندهپارادايمدر اين

. شود كيد ميو مشاركت دمكراتيك براي طراحي و ساختن آينده تأ كند، بر مديريت آينده :هايي از اين دست روبرو هستيم براي مديريت آينده با پرسش هاي ممكن و قابل اجرا رسد كه آينده چطور خواهد بود؛ انواع آينده به نظر مي. 1 احتماالت آينده انواعرسد؛ چه مسيرهاي بديلي براي آينده به نظر مي. 2 گيري براي آينده مطلوب هاي تصميم گزينه نباشد؛ رسد كه آينده، چطور بايد باشد يا به نظر مي. 3

اي الزم است هاي ارتباطي آزاد و محدود نشده نيز، فضايي از كنش براي مشاركت دمكراتيك در طرح آينده . كه همه بتوانند در فهم آينده شركت بكنند

و از طريق گفتگو آمده ريزي راهبردي به عمل ترتيب است كه براي آينده و از طريق همكنشي، برنامه بديني با آينده مواجهه،ها ي كنش اجرا و توسعه،ريزي و انتقاد و مشاركت دمكراتيك در تصحيح خطاهاي برنامه

. كنش و هنر نيز هست يك به آينده عالوه بردانش و علم،بر اين مبنا، رويكرد . گيرد خالقي صورت ميا

)تعريف آينده( رويكرد گفتماني )ب

ي اثبات گرايي مبني بر امكان توضيح عيني عالم و آدم ذات گرايانهاهايدعانيز به نوعي ديگر، اين رويكرد ي پارادايمي اين رويكرد، آن است كه بر خالف ساير هسته. خواند را به چالش مي) و به طريق اولي؛ آينده(

. شود ناشي مي» تعريف«ين گفتمان از ا. كند مي» تعريف«موجودات، انسان اول وجود دارد و سپس خود را مردمان و . نه ناظر بر گفتمانها، بلكه خود محاط در گفتمانها و مشمول گفتمانها هستند» صدق و كذب«

كنند و اين كار، همان ميآنهاي امور، كاري هم با ها و از جمله دانشمندان به هنگام گفتن چيزي درباره نسلاين جهان عيني نيست كه در . هاي بشري خويش است موقعيتتعيين تكليف امور و تأويل امور به اقتضاي

32

و پديدار كرده ن ما است كه تكليف جهان را مشخص شود بلكه اين ذهن و زبا آگاهي و زبان ما منعكس مي . كنند تعريف و تعبير مي گفتمانهاي ماپس اگر چنين است، آينده را نيز. سازد مي

)ي علمي آينده مطالعه( رويكرد واقع نمايي انتقادي )ج

هاي با وجود اين، آن را باالتر از مطلق انديشي. اين رويكرد، همچنان به مالك صدق و كذب وفادار استدر واقع اين رويكرد با . داند اثبات گرايي و معناداري تجربي مي،گرايي پيشين، يعني واقع نمايي خام، عينيت

هاي اين رويكرد گي برخي از ويژ. آن را توسعه داده استنمايي فهم محدوديتهاي پارادايمي علم، افق واقع )31( :بدين قرار است

هاي بيني شود، بلكه آغشته به نظريات و انتظارات و جهان ي صفر مشاهدات ناب آغاز نمي علم از نقطه. 1 . ي دانشمندان است بلند پروازانه

،شهود. نه كه مشاهده و تجربه هست، متافيزيك نيز حضور مؤثر داردگو در فرآيند كار علمي، همان. 2 . بينش و بصيرت نيز نقش دارد، اشراق،تخيل

بلكه فرايندي خالق و غيرخطي از تعامل ،ها نيست ها و بازتاب واقعيت مطلقاً عيني و آزاد از ارزش علم. 3 و اجتماعي با مشاهده و تحليل و تفسير است و به طرز اجتناب ناپذير با هاي فردي ها و هنجاري ارزش

. استگرديده تعبير آغشته اتفاقاً، دانش و اطالعات بيشتر، مقدار بيشتري از . دانش، معادل قطعيت و عدم ابهام و تناقض نيست. 4

. كند منعكس مي راپيچيدگي و عدم اطمينان همين كنش معطوف به ،ها اطالعات كسب كنيم ي پديده واهيم در بارهخ به تعبير هايزنبرگ وقتي مي. 5

ها ها ديگر همان در نتيجه پديده ،كند هاي مورد مطالعه ايجاد مي كسب اطالعات، تغيير يا واكنشي در پديده . ي علمي ما بودند مطالعه نيستند كه قبل از

. معين نيز نيستواقعيت، بسيار پيچيده است ولي مطلقاً پا در هوا و نا. 6 گمارد ولي در اين اثنا، واقعيت را بالنسبه باز سازي واقعيت همت مي علم با زبان نمادها و مدلها به ساده. 7 . هاي علمي، پيوسته قابل انتقاد و توسعه هستند نمايد در عين حال مدلها و بازنمايي مي

33

،»حذف خطا« است و امكان ق، حساسهاي عدم صد سبت به موقعيتشناختي، ن علم با يك الزام روش. 8 . مرحله به مرحله و به طور مداوم وجود دارد

. ناپذير است شناخت بشر فرايندي اتمام. 9 . گيرد هيچ معرقتي در تعادل صورت نمي. 10

. اي فراهم آمده است هاي پارادايمي تازه گشايش با رويكرد علمي انديشي بر اين اساس، براي آينده :نمايي انتقادي در مطالعات آينده، بدين قرار است د واقعمفروضات رويكر

. پس آينده غيرقابل پيشگويي است. نيست ناپذير خطي و بازگشت،؛ پيوسته»زمان«. 1 . ه استو در گذشته نيز نبودهم اكنون در آينده ممكن است اتفاقاتي بيفتد كه . 2 . نداشته است نيزگونه كه وقايع گذشته و حال آينده بداهت ندارد همان. 3

. نيست آينده باز است و مقدر. 4 سازد انسان خود را مي ،ي ما متأثر از كنش بشري ماست آينده. 5 . هاي آينده، بهتر از برخي ديگر است بعضي گزينه. 6 . تواند براي آينده، پروژه داشته باشد و طرحي خالق بيفكند انسان مي. 7اش امكان مشاهدات مستقيم ناب، امكان تكرار و مداخله و آزمايش علمي آينده از اين جهت كه در باره. 8

به نحوي از ها زيرا در باره حال و گذشته نيز اين محدوديت. نيست، تفاوت زيادي با حال و گذشته نداردي ه نيز مطلقاً منتفي نيست و در بارهبيش هست پس اگر چنين است، رويكرد علمي به آيند و كم و انحا . سازي و بازنمايي زد شبيه،توان دست به مدلسازي ه نيز ميآيندآميز و خالق آن فهم آينده از طريق توصيف دقيق روندهاي گذشته و جاري و برون يابي بصيرت. 9

. روندها، نسبتاً مقدور استي، پيچيده، آميز، شهود اي، جهاني، هنجاري، خيال اي از علم و فرايندي چندرشته ي آينده، حوزه مطالعه. 10

. پويا و مشاركتي است

34

ري و ويژگي هاي آناتعريف آينده نگ -2-1-5صاحب نظران آينده نگاري، تعاريف متعددي براي اين مفهوم مطرح نموده اند و هنوز بر سر يك تعريف

اما معروفترين و مطرح ترين تعريف . مشخص به اجماع نرسيده اند و اين ناشي از جديد بودن موضوع استاز آينده نگاري در ادبيات مربوطه، متعلق به پروفسور بن مارتين محقق برجسته و پيشرو در حوزه آينده

براي نگاه به آينده وي آينده نگاري را فرآيندي مي داند كه شامل تالشي سيستماتيك . )3(نگاري استزه هاي دانش، فناوري، اقتصاد، محيط زيست و جامعه مي باشد كه با هدف شناسايي بلندمدت در حو

احتمال سوددهي اقتصادي و آنهافناوريهاي نوظهور و تعيين آن دسته از بخش هايي كه سرمايه گذاري در بردن منابع يعني به كار،در واقع آينده نگاري يعني آمادگي براي آينده. اجتماعي بيشتري دارد، انجام مي شود

در تعاريف متعددي كه براي آينده نگاري ارائه شده است . موجود به بهترين وجه ممكن در راستاي ارزشها :)41( داللتهاي ضمني به شرح زير وجود دارد

. تالش براي بررسي آينده بايستي سيستماتيك باشد .1 . ) ساله30 تا 10معموال(شها بايستي دراز مدت باشنداين تال .2 . آينده نگاري يك فرايند است .3 . بر روي شناسايي سريع تكنولوژيهاي عام نوظهور است آينده نگاريتاكيد .4 . بر حوزه هاي تحقيقاتي استراتژيك مي باشدآينده نگاريتاكيد .5 . ي شودبه منافع و مضرات اجتماعي تكنولوژيهاي جديد نيز توجه م .6

مشخصات فرآيند آينده نگاري

:)11( ارائه مي دهندCs5 عنوان بامطالب زير را ، آقايان ايروين و مارتين در معرفي مشخصات آينده نگاري تمركز روي موضوعات بلند مدت .1

نگاري ارتباطات ميان دست اندركاران عرصه آينده .2 تنظيم و هماهنگ سازي استراتژيهاي دست اندركاران در طي برهمكنش ها .3 توافق نظر روي موضوعات و ديدگاههاي مختلف از آينده .4 تعهد راجع به نتايج .5

35

اولين تعريفي كه تقريباً مورد پذيرش عمومي قرار گرفت، متعلق به بن مارتين به عنوان يكي از متقدمين و نگاري را به عنوان يك نوع پژوهش دانست و آينده1995وي در سال . استنگاري پيشروان بحث آينده

:)41(نگاري را به صورت ذيل تعريف نمود پژوهش آينده و اجتماع سيستماتيك براي نگاه به آينده بلندمدت علم، تكنولوژي، اقتصاد ينگاري تالش آينده«

صورت هاي تحقيقات استراتژيك هاي عام نوظهور و تقويت حوزه مي باشد كه با هدف شناسايي تكنولوژي ». ، كه احتماالً بيشترين منافع اقتصادي و اجتماعي را به همراه داردمي پذيرد

:)41(داند نگاري تكنولوژي را داراي پنج جنبه مهم مي مارتين اين تعريف از آيندهاين . سيستماتيك باشد شود كه تالشي نگاري ناميده مي هنگامي فعاليت آينده،تالش براي نگاه به آينده - 1

گردد، را نشان ريزيها استفاده مي نگاري و ساخت سناريوهايي كه روزانه براي برنامه امر تفاوت ميان آينده . دهد ميريزي معمول هاي برنامه دومين وجه تمايز اين فعاليت، نگاه بلند مدت آن است كه بسيار فراتر از افق - 2 . استسال 30 تا 5نگاري از هاي آينده افق زماني در فعاليت. باشد ميكشش «با » تكنولوژي/فشار علم« توجه به تعادل ميان ،نگاري در تعريف آينده شدهسومين جنبه لحاظ - 3شود و به نقش نيازهاي به اين ترتيب است كه نوآوري تنها محدود به فشار تكنولوژي نمي. باشد مي» قاضات

. نگاري نيز پرداخته مي شود اجتماعي در فعاليت آينده-برآمده از عوامل اقتصاديه وارد نگاري بر تكنولوژيهاي نوظهور به معناي تمركز بر تكنولوژيهايي است ك تمركز فعاليت آينده - 4

شود تا دولت مشروعيت سرمايه گذاري و ورود به اين حوزه را مرحله رقابتي نشده اند، و اين امر باعث مي . بدست آورد

. توجه به منافع اجتماعي و عدم تمركز صرف بر ايجاد ثروت، پنجمين وجه از تعريف فوق است - 5 تغييرات بسيار 2000د تا مارتين در سال نگاري باعث گردي آنگونه كه ذكر شد، شدت افزايش دانش آينده

نگاري را مجدداً به صورت ذيل تعريف به اين ترتيب مارتين آينده. اندكي را در تعريف خود اعمال نمايد :نمود

36

اقتصاد ، فرآيند تالش سيستماتيك براي نگاه به آينده بلندمدت علم، تكنولوژي، محيط زيست،نگاري آينده«هاي تحقيقات هاي عام نوظهور و تقويت حوزه با هدف شناسايي تكنولوژيباشد، كه و اجتماع مي

». استراتژيك است، كه احتماالً بيشترين منافع اقتصادي و اجتماعي را به همراه دارد : ششمي را نيز بر تعريف قائل شده ي به اين ترتيب عالوه بر پنج جنبه مهم قبلي وي جنب

حضور بازيگران فعال ، به اين ترتيب است كه طراحي مناسب فعاليت. دباش نگاري يك فرآيند مي آينده -6گروههاي ، هاي غير دولتي مانند متخصصين، دولت، صنعت، سازمان(هاي ذينفع جامعه و كليدي از گروه

. تواند در جهت ايجاد جامعه مطلوب آينده موثر باشد مي) مصرف كننده ابزاري سيستماتيك براي ارزيابي آن دسته از نگاري ندهآي«، نگاري طبق تعريف لوك جورجيو از آينده

تواند تأثيرات بسيار شديدي بر رقابت صنعتي، خلق ثروت و هاي علمي و تكنولوژيكي است كه مي توسعهنگاري سال نگاري در فعاليت آينده اين تعريف به عنوان تعريف اصلي آينده. »كيفيت زندگي داشته باشد

. وجه قرار گرفت انگلستان مورد ت1995 :)3(نگاري ارائه داد تعريف ذيل را از آينده1999در سال هورتون

آينده است يههاي امكان پذير براي توسع ها در مورد راه گستره اي از ديدگاه ه ي فرآيند توسع،نگاري آينده . كند ن را خلق ميشود كه بهترين فرداي ممك هايي مي گيري ها، منجر به تصميم اهكه درك كافي اين ديدگ

ها و ريزيهاي مديريت و استراتژيك در برزيل كه يك سازمان دولتي است و متولي برنامه مركز پژوهش :كند نگاري را به صورت ذيل تعريف مي هاي حوزه علم و تكنولوژي است، آينده سياست گذاري

. سازد مباحثه و شكل دهي به آينده را در يك فرآيند به هم مرتبط مي، بعد مختلف تفكر3كه فعاليتي هاي ناشي از رويدادهاي ممكن در آينده كه از روندهاي بلندمدت و پيش فرض: تفكر در مورد آينده. 1

نولوژي مورد پايش هاي علم و تك روند. گيرد مورد آزمون قرار مي،آيد حقايق جديد و غير منتظره بدست مي . گردد اجتماعي، ژئوپلتيك و فرهنگي نيز لحاظ مي، گيرد و تغييرات اقتصادي قرار مي

هنگامي كه رويكردي مشاركتي طرح شود، نيازمند ،فرآيند تفكر در مورد آينده: مباحثه در مورد آينده. 2صاحب ( بازيگران دولتي كه اين بازيگران شاملاستدرگيري و مشاركت ذي نفعان و بازيگران مختلف

37

منطقه اي و ، تواند در سطوح مختلف ملي اين فرآيند مي. خواهد بودR&Dهاي ها و سازمان ، شركت)قدرت . فراملي انجام گيرد

هاي ممكن و مطلوب و فرآيند يادگيري و تعامل، امكان در خالل شناسايي آينده: شكل دهي به آينده. 3منجر به و ها را هماهنگ ساخته مات وجود دارد تا اين تصميمات تالشرسيدن به سطوح مختلفي از تصمي . ساخت چشم اندازي از آينده شود

شود، شناخته مي" فورن"نگاري اتحاديه اروپا كه با نام اختصاري شبكه توسعه منطقه اي آيندهدر برنامه : )51(نگاري به صورت ذيل ارايه گشته است تعريفي از آينده

مشاركتي و گردآورنده ادراكات آينده است كه چشم اندازي ميان ، نگاري فرآيندي سيستماتيك آينده« » .سازد بسيج اقدامات مشترك بنا ميمدت تا بلندمدت را با هدف اتخاذ تصميمات روز آمد و

هاي با استقبال شديدي خصوصا در برنامه)51(استبنا شده "گويگان"اين تعريف كه بر پايه تعريف نگاري و توسط اتحاديه اين تعريف در برنامه ديگري كه درخصوص آينده. اي روبرو شد نگاري منطقه آينده

. اي قرار گرفت نگاري منطقه نيز پايه تعريف آيندهشود شناخته مي"استراتا"اروپا انجام گرفت و با نام و بسياري ديگر اي فنالند، انگلستان، كشورهاي اروپاي شمالي نگاري منطقه هاي آينده اين تعريف در برنامه

نگاري راهنماي عملي آيندهاين تعريف در . از كشورها خصوصا كشورهاي اروپايي مورد توجه قرار گرفت . نگاري آورده شده است آينده روپا نيز به عنوان تعريفاي اتحاديه ا منطقه

تا نكات اشتراك و افتراق ، با يكديگر مقايسه شده است"فورن و مارتين" تعريف معتبردو زير در جدول . تعاريف مشخص شود

فرآيند و سازمان مندسيستماتيك

مشاركتيساخت چشم انداز

آينده بلند مدت

بسيج اقدامات

گردآوري دراكاتا

اتخاذ تصميمات

* * * * * * * *فورن

- - - * * * * *مارتين

فورن و مارتين با يكديگر نكات ذكر شده در دو تعريف معتبر مقايسه-3-2جدول

38

مشخص است كه تعريف مارتين اتخاذ تصميمات، گردآوري ادراكات و بسيج اقدامات را از وظايف و استفاده از آن به نگاري به عنوان ابزاري جهت شناسايي آينده مارتين آيندهدر تعريف . نگاري نميداند آينده

اما در تعريف فورن . شود گيري استراتژيك دانسته مي عنوان يك ورودي در فرآيند تدوين استراتژي و تصميمن تفاوت در اي. يابد تر مي گيري نقشي افزون شود و تصميم تر مي ريزي نزديك نگاري به مفهوم برنامه آينده

. نگاري ملي است اي و آينده منطقهنگاري بيانگر تفاوت در دو نوع آينده،تعريف

علمي، هايآينده نگاري فرآيندي است كه يكي از مهم ترين نتايج آن تنظيم اولويت ها براي سيستمدر ديگر كشورها، با نگاهي به پروژه هاي آينده نگاري انجام يافته . تحقيقاتي و تكنولوژيكي يك كشور است

در مي يابيم كه نتايج و خروجي هاي اين پروژه ها، به گونه هايي متفاوت به جهت دهي مسير آتي اقتصاد، اجتماع، محيط زيست و بخصوص علم و تكنولوژي اين كشورها پرداخته و در هريك از اين حوزه ها،

با بررسي وضعيت حوزه هاي . اند دادهاولويت ها و بايدهايي را پيش روي نهادهاي مختلف آن جوامع قرارفوق در كشور، با چالش ها و ضرورت هايي در مسير محقق نمودن سند چشم انداز توسعه كشور مواجه

. مي شويم كه انجام پروژه هاي آينده نگاري در كشور را امري اجتناب ناپذير مي سازد راكات آينده است كه چشم اندازي ميان مدت مشاركتي و گردآورنده اد، فرآيندي سيستماتيك،نگاري آينده

اين تعريف از . سازد روز و بسيج اقدامات مشترك بنا ميبه تا بلندمدت را با هدف اتخاذ تصميمات نگاري اتحاديه اروپا كه با نام نگاري به عنوان تعريف پايه اي در برنامه شبكه توسعه منطقه اي آينده آينده

. د، مورد استفاده قرار گرفتشو شناخته مي"فورن"اختصاري آينده نگري فرآيندي است كه به كمك تالش هاي نظام مند به دوره هايي طوالني تر از آينده علم، فناوري،

محيط زيست و جامعه نگاه مي كند و در اين مسير به دنبال مشخص كردن فناوري هاي عام نوظهور ،اقتصاديي تحقيقات راهبردي است كه احتمال ثمردهي و سود دهي و تعيين كردن آن دسته از بخش هاي زير بنا

. ي بيشتري داردعاقتصادي و اجتما

آينده نگري فرآيندي است كه طي آن درك كامل تري از نيروهاي شكل ، توان گفتاز طرف ديگر مي ه در تدوين و تنظيم سياست، برنام، نيروهاي شكل دهنده كه اين مي شودحاصلدهنده آينده بلند مدت

. دنريزي و تصميم گيري در نظر گرفته مي شو

39

سرنخ ها و شاخص هاي شكل گيري نمايشآينده نگري هم چنين شامل ابزارهاي كمي و كيفي براي آينده نگري نيازها و فرصت هاي آينده را به ما با وجود اينكهقابل ذكر است . توسعه ها است جريان ها و

بلكه به تعديل آن كمك مي كند تا در مقابل تغييرات نمايد، نمي سياست دولتي را تعيين ،نشان مي دهد . مناسب تر، انعطاف پذيرتر و مقاوم تر باشد،شرايط

در . استهبرتري آينده نگاري بر پيش بيني باعث گرايش فراوان دولتها و سازمانها به اين مطالعات شدراي ارزيابي شرايط آينده بر مبناي اوضاع كنوني شامل تالشهايي ب،حالي كه هم پيش بيني و هم آينده نگاري

پيش بيني در واقع نگاه به آينده . هستند، پيش بيني به طور ضمني شامل قابليت پيش گويي نيز مي باشدكوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت با شيوه هايي علمي است كه مي تواند بر حسب زمينه اي مختلف

پيش بيني مي تواند يك آينده يا چندين آينده . د آينده متفاوت باشدجستجو يا سؤاالت مطرح شده در موردر واقع انتخاب هاي بسياري براي آينده ممكن است كه از روشهاي پيش بيني . محتمل را در نظر بگيرد

كار پيش بيني با .اما ميزان موفقيت در اين زمينه مشخص نيست. استفاده مي شودآنهابراي تشخيص هر چه روشهاي پيش . هاي ممكن و شناسايي مسيرهاي اوليه در مورد آينده پايان مي يابدشناسايي آينده

براي صحيح تر پيش بيني كردن رويدادهاي آينده بيشتر مي آنهابيني توسعه بيشتري مي يابند انتظار ما از صحت ازدر مقابل . در ضمن صحت و دقت با افزايش افق زماني پيش بيني رابطه معكوس دارند،شود بلكه در،از طرف ديگر آينده نگاري نه تنها شامل درك آينده هاي ممكن است. آينده گاري نيستاركان

آينده نگاري با شناسايي گزينه هاي مختلف . واقع آمادگي براي اتخاذ تصميماتي در مورد آينده نيز مي باشدبعد . را مشخص مي كندآنها و مطلوبيت آنهاآينده شروع مي شود و با بررسي اين گزينه ها، احتمال وقوع

در واقع (. مي رسد از اين مرحله نوبت به انتخاب گزينه هايي براساس معيارهاي امكان و مطلوبيتپس از اين انتخاب و ) . خروجي اين مرحله يك ليست از اولويت هاي برتر از تصاوير آينده مي باشد

اين مرحله كار به برنامه ريزي . نجام مي گيردادن به گزينه تصميمات الزم براي رسي،مقايسه با وضعيت حال شناسايي جهتآينده نگاري تنها در. وظايف آينده نگاري نمي باشدجزو استراتژيك مربوط مي شود كه . مقصد و يا هدف تالش مي كند

40

آنچه . جام گرفت در سطح ملي انژاپني هاآنچه را كه امروزه فعاليت آينده نگاري مي نامند، اول بار توسط مخصوصا پيش بيني تكنولوژي ، تجربه نمودند با هدف پيش بيني1970-71ها در سال كه ژاپني

اين تجربه بعدها به واسطه آنكه به مجموعه اي از . معرفي گرديد1970سازماندهي شده و تحت نام دلفي . آينده نگاري نام گرفت، يافت اهداف به غير از پيش بيني دست مي

. باشندن ابزار مياي آمريكا و ژاپن از متقدمين پرداخت به كه ساله است 35نگاري داراي قدمتي حدودا هآيندتمامي كشورهاي اروپايي حتي تركيه، . نماينداما در دهه اخير تقريباً اغلب كشورهاي جهان از آن استفاده مي

نوب آسيا مانند هند و پاكستان، كشورهاي جنوب شرق آسيا از چين و كره و ژاپن گرفته تا كشورهاي جنگاري را آينده، كشورهاي آفريقايي مانند آفريقاي جنوبي، اياالت متحده ومانند كانادا كشورهايي آمريكايي

. به صورت مرتب و هر چند سال يك بار اجرا مي نمايندمثالً . به كار نمي رفت ولي هيچ گاه به اين اندازه،البته اين مفهوم جديد در ادبيات قديم نيز وجود داشت

بيان شده است كه سياستگذاري به انتظاري كه ما از آينده خود داريم و 1950در مقاله كاپالن در سال سياست گذاران . است وابستههمچنين به عكس العمل هاي ما نسبت به گزينه هاي مختلف پيش روي ما

. يش بيني نيستند، مي باشندهمواره نيازمند علم غيب نسبت به حوادث آينده كه قابل پ

اهداف آينده نگاري-2-1-6 و بيني هاي پيش بيني تكنولوژي يا تنها به عنوان روشي از روش توان ابزاري براي پيش نگاري را مي آينده

خصوصا در (يا از نگاهي ديگر آن را به مثابه بخشي از فرايند مديريت استراتژيك ارزيابي تكنولوژي ونگاري بيش از هر چيز ابزاري براي رسد كه آينده اما به نظر مي. دانست) رجيتحليل محيط خا

مشكالت و مسائل متفاوتي به كار مي ، بزار در جهت پاسخ به چالشاز اين رو اين ا. گذاري است سياست. گيردآينده نگاري بنا به وضعيت هر كشور يا منطقه مي تواند براي اهداف گوناگوني مورد استفاده قرار . رود

تعريف اهداف متنوع و گسترده مي تواند مطلوب تمامي برگزاركنندگان فعاليت هايي از اين جنس باشد، امااين محدود . را مجبور به انتخاب تعدادي از اهداف مي كنندآنهاهمواره محدود كننده هايي وجود دارد، كه

به اين . مي باشند. . . اجرا، منابع انساني و مواردي مانند بودجه، زمان مورد نياز براي،كننده هاي چارچوبيتا با تركيب اهداف مشخص با محدود كننده هاي ، ترتيب در هر برنامه آينده نگاري سعي مي شود

41

بينابيني را به وجود آورند، بدست ه يروش مناسب و اهداف مناسبي كه مي توانند بهترين نقط، چارچوبي . آيد

-بررسي تفاوت ها در فعاليت هاي آينده نگاري ملي ميبه "اسكاپولوبه" و "گويگان"اي كه ه در مقال

: )51( ذيل تقسيم بندي مي نماينده ي دست6در پردازند، اهداف اين فعاليت ها را ساخت چشم انداز -1 گذاري اولويت- 2 نوظهور با رويكرد تكنولوژيك، اقتصادي، اجتماعي شناسايي تكنولوژي هاي- 3 شبكه سازي - 4 انتشار اطالعات و آموزش - 5 فرهنگ تفكر در مورد آينده -6

ه است، درخصوص انجام گرفت FOREN و مايلز كه در فعاليت در گزارش نظام مند و قابل توجه كينان هدف كليدي كه به صورت مجازي در تمامي فعاليت ها 3، اهداف در آينده نگاري چنين آورده شده است

:)15(عبارتند از مشاهده مي شودتكنولوژي و نوآوري كه ، لم اطالع رساني در مورد برنامه ريزي و چارچوب بندي سياست هاي ملي ع -1

اين توصيه ها بر پايه . گذاري مي شود منجر به توصيه ها و راهنماهاي اجرايي مورد استفاده در اولويتتوانايي آينده نگاري به ايجاد يك آگاهي درخصوص روندهاي آينده و نيروهاي شكل دهنده آينده بلندمدت

و تكنولوژي محور باشند، در هر صورت با ارزيابي محورنشچه اين نيروها بازار محور يا چه دا. مي انجامداين توصيه ها به عنوان مثال مي تواند در . هاي علم و تكنولوژي ملي و ضعف ها و قوت ها جمع مي گردند

غالباً تاكيدها بر توسعه . منجر گرددداردشكل دهي به شناسايي حوزه هايي كه نياز به ساخت تجارب ملي ، قتصاد ملي است كه خود بازتابي از عقالنيت هاي تازه دولتي در پشتيباني عمومي از علموضعيت رقابتي ا

. تكنولوژي و نوآوري صنعتي است اين امر به واسطه . تشويق به تفكر استراتژيك در سطح گسترده اي از بازيگران علي الخصوص بنگاه ها -2

اين هدف شركت ها را مجهز به . ي آيد فرصت ها و تهديدها به دست م، ضعف ها،ارزيابي قوت ها

42

و به ايجاد يك هوشمندي استراتژيك براي راهنماهاي عملي براي اقدام در حوزه علم و تكنولوژي مي سازدو پس از آن مي تواند به افزايش استفاده از ابزارهايي از پاسخ هاي انعطاف پذير به تغييرات مي انجامد

. در سطح سازمان ها و بنگاه ها كمك نمايدمانند سناريوها ، جنس آينده نگاري تقويت روابط و ، تشويق به توسعه ارتباطات ميان سيستم نوآوري به وسيله افزايش مشاركت ها- 3

. همكاري ها بخش هاي علمي و بخش هاي دولتي ، اين امر عموماً با تأكيد بر توسعه شبكه ميان بخش هاي تجاري

اقدام مشاركت كنندگان در فعاليت آينده درجهت تعهد ايجاد ، شبكه هادر كنار توسعه. انجام مي پذيرند .نگاري نيز پديده اي قابل توجه است كه مديران اين برنامه ها به دنبال تحقق آن هستند

:در مجموع به نظر مي رسد كه اهداف يك فعاليت آينده نگاري را مي توان به دو دسته زير تقسيم نمود اهداف خاص اهداف عام

اولويت گذاري شبكه سازي و تقويت ارتباطات

شناسايي تكنولوژي هاي كليدي ايجاد تفكر در مورد آينده

شناسايي تكنولوژي هاي عام نوظهور آموزش

شناسايي ضعف ها و قوت ها اطالع رساني

شناسايي تهديدها و فرصت ها ايجاد اجماع

شناسايي پتانسيل ها ساخت چشم انداز

)51(اهداف يك فعاليت آينده نگاريتقسيم بندي -4-2جدول

و وجود دارند كه در هر برنامه آينده نگاري، به صورت كم يا زياد هستنداهداف عام آن دسته از اهدافي اهداف فعاليت هاي آينده نگاري ه يوعحتي اگر در مجم، اين دسته از اهداف. هستيمهاكم و بيش شاهد آن

خواه يا ناخواه در ، هدفي مانند ايجاد تفكر در مورد آينده. دن، اما از آن برنامه منتج مي گردنشوندنيز ذكر ميزان . اهداف رسمي فعاليت نباشد يحتي اگر اين هدف، جز. كنار فعاليت آينده نگاري پديد مي آيد

مسلماً هنگامي كه گسترش و انتشار اين نوع . هاي گوناگون متفاوت استدستيابي به اين هدف در فعاليت

43

و بالتبع اهداف رسمي فعاليت باشد، برنامه هاي خاصي نيز براي آن در نظر گرفته مي شود ياز تفكر جزهد به معناي عدم تحقق آن نخوانيز اما عدم ذكر آن در برنامه آينده نگاري . استميزان دستيابي به آن باالتر

- يعني اهدف خاص، الزاماً آن هدف در هر فعاليت آينده نگاري محقق نمي، دوم از اهداف ه يدر دست. بود

يافتن فهرستي از ،به عنوان مثال چنانچه هدف يك فعاليت. و تحقق آن نيازمند توجه ويژه به آن است شودبررسي تجارب آينده نگاري . شوداولويت هاي تكنولوژي نباشد، در پايان برنامه نيز چنين هدفي محقق نمي

:)20( عبارتندازاهداف خاصاين . اهداف خاص ذيل مي رسانده يدر كشورهاي مختلف ما را به مجموع

تشخيص فناوريهاي كليدي-1

در اين زمان اين مفهوم در حوزه نظامي . ا شدييهآمريكا وارد فرهنگ لغات 20مفهوم كليدي بودن از دهه آنهاواردات لغت موادكليدي به مجموعه موادي كه اياالت متحده مجبور به. مورد استعمال قرار مي گرفت اين مفهوم به صنايع غير نظامي نيز 70به تدريج و از دهه . گرديدمي اطالق ، براي صنايع نظامي خود بود

اين لغت به مجموعه فناوريهايي كه نقش . مورد استفاده قرار گرفت يهاي كليديكلمه فناور و بسط داده شد آمريكااز اين نظر . داشتند اطالق گرديدآمريكاملي و رشد رونق اقتصادي مهم و حساس در تضمين امنيت

. به خصوص كنگره درصدد شناسايي و تعيين علوم و فناوريهاي برآمد كه از نظر آنان كليدي بود وو فناوريهاي استراتژيك ، فناوريهاي بحراني، اوريهاي كليدي با اسامي مختلفي همچون فناوريهاي حياتيفن

ئيها براي تشخيص اين دسته از فناوريها آمريكا. يا فناوريهاي داراي اهميت استراتژيك نيز شناخته مي شوند : اين شاخصها عبارت بود از. سه شاخص عمده در نظر گرفتند

اندازه بازار - 3 اهميت و حساسيت - 2 ي ملي نيازها- 1 :مي توان به موارد زير اشاره كرد از ديگر برنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته است

براي شناسايي روندهاي تكنولوژيكي و پيوستن به برنامه آينده نگاري صنايع تكنولوژيك اسپانيا. 1 ابت صنعتيتكنولوژيهاي كليدي براي بهبود وضعيت رق

شناسايي حوزه هاي تكنولوژي داراي اهميت استراتژيك براي براي )1996 هلند، (كنولوژي رادارت. 2 سال آينده 10بخش تجاري و صنعتي در

44

شناسايي براي2001در سال )2023چشم انداز ( كشور تركيه ملي آينده نگاري تكنولوژيه يپروژ. 3 ه هاي تحقيقاتيتكنولوژيهاي كليدي و اولويتهاي زمين

تشخيص فناوريهاي عام در حال پيدايش -2

تكنولوژيهاي درحال پيدايش يا نوظهور به تكنولوژيهايي اطالق مي گردد كه تاكنون بطور كامل تجاري اين تكنولوژيها در حال حاضر داراي استفاده . دن سال آينده تجاري مي شو5نشده باشند ولي در طي اين تكنولوژيها باعث ايجاد تحول . دني مي شود كه به طور فزاينده اي توسعه يابمحدودي هستند اما پيش بين

با توسعه خود بسياري از ، ادالت موجود را برهم زدهتكنولوژيهاي درحال پيدايش تع. در جامعه مي گردنداين ويژگيها . بازيگران جديد را جايگزين آنان مي نمايد از بسياري ورهبران بازار را از بازار خارج نموده

يكي از اهداف ژاپني هااز اين روست كه . باعث مي گردد تا شناسايي اين تكنولوژيها اهميت خاصي بيابدها از اين فعاليت هدف ژاپني. فعاليت هاي آينده نگاري خود را تشخيص اين فناوريها قرار مي دهند

. و اجتماعي خواهد بودتشخيص فناوريهايي است كه احتماال داراي بيشترين منابع اقتصادي اولين گام از مجموعه فعاليتهايي است كه منجر به ايجاد آمادگي براي پذيرش ، اين تشخيص و شناسايي

مجموعه مطالعاتي را 97وزارت صنايع اسپانيا نيز در سال . مي گرددآنهااين فناوريها و همچنين استفاده از اين مطالعات با هدف . رت علوم و تكنولوژي ادامه يافتاين مطالعات بعدها با همكاري وزا. آغاز نمود

. صنعتي اسپانيايي ها ضروري تشخيص داده مي شده يكه براي توسع شناسايي تكنولوژيهاي نوظهوري بود

پيش بيني ظهور و وقوع فناوريها -3

به عنوان اوريها نيز زماني تحقق فنه ي دست يابي به باز،در فعاليت هاي آينده نگاري انجام گرفته در ژاپنپيش بيني زمان ساخت وسايلي «به عنوان مثال سوالي مانند . يكي از اهداف در نظر گرفته مي شود

در ميان سواالت طرح مي گردد و پاسخ » الكترونيكي كه مي تواند مركز مطلوبيت مغز را تحريك نمايد با نرخ 2012سال ، ر پاسخ به اين سوالد. به اين تكنولوژي را مشخص مي نمايندبي زمان دست يا،دهندگاناين پيش بيني ها با توجه به معيارهاي آماري همچون درجه همبستگي . از نتايج بدست مي آيد% 79جواب

45

يز تقسيم ن... سطح زندگي و منابع و، اقتصادي، همچنين به دسته هاي تجارتي. دنتقسيم بندي مي شو... و . دنگردمي

شناسايي و ارزيابي ، درك، وقوع فناوريها مي تواند از جهت آمادگي براي پذيرشپيش بيني زماني ظهور و اين دسته از نتايج نتايجي هستند كه ديگر كشورها نيز توانايي . اين تكنولوژيها داراي درجه اهميتي باال باشد

ژاپن انجام گرفته حال آنكه دسته نتايجي همچون شناسايي جايگاه ملي چنانچه در ، استفاده از آنان را دارند . باشد در آلمان قابل استفاده نبوده و يا بالعكس

تعيين جايگاه ملي، شناسايي ضعف ها و قوت ها -4

براي شناسايي آنها به جداولي بر مي خوريم كه نشانگر تالش 1995 سال درآمريكادر گزارش دو ساالنه . حوزه اصلي تكنولوژيكي است7جايگاه ملي خود در

كه در مجموع نشان دهنده فناوريهاي كليدي مورد مي شودحوزه به زير گروههايي نيز تقسيم 7اين خود را نسبت به ديگر صاحبان فناوري مورد ئيها موقعيتآمريكابه اين ترتيب . تشخيص آنان مي باشد

ل شام در اين حوزه نتايج. مي نمايندمشخص و ميزان اين ضعف و قوت را نيز مي دهندسنجش قرار : مشخص نمودن فاكتورهاي كليدي هر تكنولوژي مانند موارد ذيل است

رقبا) الف

آمريكادر هر تكنولوژي نسبت به وضعيت رقبا) ب . فناوريها يا زير فناوريهايي كه داراي بيشترين پتانسيل براي رشد اقتصادي هستند) ج . ي امنيت ملي هستندفناوريها يا زير فناوريهايي كه داراي بيشترين اهميت برا) د . فناوريها يا زير فناوريهايي كه داراي بيشترين اهميت براي قدرت رقابت صنايع هستند) هـ

گزارش اول و (اولويتهاي ملي در علوم و تحقيقات صنعتي از برنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته مي باشد2001 در سال ايتاليا) دوم

46

شناسايي پتانسيل ها -5

خود يكي از اهداف را تعيين پتانسيل هاي تكنولوژيكي خود در 1993آلمانيها در برنامه آينده نگاري سال پتانسيل با تفاوت . بودآيندهتوانايي هاي بالقوه تكنولوژيكي در ، منظور آنان از پتانسيل. آينده در نظر گرفتندنقاط ضعف ئيها آمريكابه عبارت ديگر . اشد از جهت مولفه زمان مي بآمريكا مورد نظر نقاط ضعف و قوت

، اما آلمانيها آن دسته از تواناييهايي را كه در صورت سرمايه گذاري، شناسايي نمودند حال خود را درو قوتكه به اين ترتيب مفهومي عجين شده با قابليت الزم را براي تبديل به يك نقطه قوت دارند مد نظر داشتند

به اين ترتيب كه هر يك از حوزه هاي ملي . مي باشدچندبعديچنين داراي مفهومي پتانسيل هم. آينده بود و سياسي وتكنولوژيكي در تشكيل اين مفهوم داراي سهم هايي متفاوت مي باشد، اقتصادي، يعني اجتماعي

خود را با آلمانيها برنامه. بالقوه به صورت بالفعل خود نيازمند نوعي از هماهنگي استتبديل اين توانائيهاي انجام گرفت، ليستي در اولين گام كه توسط موسسه فرانهوفر . انجام دادند 21تكنولوژي در آستانه قرن «نام

بدست آمده بود، به همراه نتايج ديگر فعاليتهاي آمريكااز تكنولوژيهاي حياتي كه در فعاليت آينده نگاري تكنولوژي داراي پتانسيل اقتصادي يا كاربرد 86سپس ليستي از . آينده نگاري خارجي جمع آوري شدند

. سال آينده بدست آمد 15 تا 10اجتماعي در روش درخت ارتباطات بود كه سعي شد فاكتورهايي ، تجربه آينده نگاريروش بكار گرفته شده در اين

. . . آلمانيها و ميزان اهميت براي ، به تكنولوژيدستيابيزمان ، منافع غير اقتصادي، همچون اهميت اقتصاديبه اين ترتيب پتانسيل ها از طريق انتخاب معيارهاي متفاوت و تاثير معيارها بر تكنولوژيها ،دخالت داده شود

. ندبدست آمد

نوين ارتباطي ثيرات تكنولوژيهايا پروژه آينده نگاري را درخصوص شناسايي ت1988ئيها در سال آمريكا اين دفتر وابسته به كنگره . گرفت انجام آمريكادفتر ارزيابي تكنولوژي ي هاين پروژه به وسيل. انجام دادند

داد تا كنگره به در پايان نيز نتايج بدست آمده را به صورت پيشنهاداتي در اختيار كنگره قرار و بودآمريكاسعي شد تا پي در اين پروژه . از اين تكنولوژيها استفاده نمايد،منظور استفاده از فرصتهاي به وجود آمده

اين پتانسيل . ين پتانسيل موجود در اين دسته از تكنولوژيها مورد شناسايي قرار گيردآمدهاي بالقوه و همچن

47

شخصي مورد ه يفرهنگ و حوز، تصميم گيريهاي سياسي، ها در حوزه هاي مختلف تجاري و صنعتي . مطالعه قرار گرفتند

اجتماعي–شناسايي نيازهاي اقتصادي -6

انجام دادند رويكرد جديدي را در فعاليت 1996 در ششمين فعاليت آينده نگاري خود كه در سال ي هاژاپن . ري نام داشت محو–اين رويكرد نياز . خود استفاده نمودند

گروه هاي تخصصي سعي داشتند تا به نوعي مالحظات مربوط به نيازهاي اقتصادي و اجتماعي را در . بخش ذيل خالصه مي شد 4اين مالحظات در . ر قرار دهندتنظيم سرفصلهاي خود مد نظ

)...براي زندگي مستقل وان حفظ سطح زندگي، كمك به سالمندمثل (ژاپني جامعه مسائل مربوط به-1

)...كاهش جنايات شامل بزه كاري هاي كامپيوتري و، جلوگيري از بالياي طبيعي( حفظ امنيت - 2 )...تكنولوژيهاي بازيافت و، انرژي هاي جديدتوسعه( حفظ طبيعت و بازيافت - 3 )...دستي و پردازشي، سيستمهاي تكنولوژيهاي طراحي تكنيكها،(مشاركتمبتني بر تكنولوژيهاي - 4

اما در اين دوره سعي گرديد تا شد بيشتر بر وجه فشار تكنولوژي نگريسته مي،به عبارت ديگر پيش از اين بدين ترتيب غير از بررسي تاثير فاكتور نياز اجتماعي . ي اساسي توجه گردد كشش تقاضا به عنوان فاكتوربه

. دنبر ظهور تكنولوژي، سعي گرديد تا اين نيازها نيز مورد توجه قرار گيراپن كه آن را تبديل به يك جامعه پير مي نمود، باعث ايجاد معضالت و افزايش سن متوسط جامعه ژ

ديد تا آنان توجه ويژه و در خوري را در خصوص نيازهاي اجتماعي اين معضالت باعث گر. دشمشكالتي فعاليت آينده نگاري با توجه به فاكتورهاي اجتماعي باعث گرديد تا نسل جديدي از فعاليتهاي . داشته باشند

پيدايش اين نسل جديد ناشي از موفقيت فعاليتهاي آينده . آينده نگاري كه اجتماعي بودند، به وجود آيد . در حوزه تكنولوژي و افزايش روز افزون حوزه اجتماعي بودنگاري

:از ديگر برنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته است

1997 ، 2040فعاليت ساخت سناريو براي مستمري بگيران در فرانسه تا سال. 1فزايش سن جمعيت ه به همراه مباحثي كه ناشي از ا فرانسه ياكتشاف آينده هاي امكان پذير براي جامع. 2

فرانسه مي شود

48

شناسايي تهديدها و فرصتها -7

به اين معنا كه از سويي در نگاه اول امري آسان پنداشته . شناسايي فرصت ها و تهديدها امري سهل است، و از اين رو گر چه در كالم آسان هنگام عمل سختي اين امر جلوه گر مي گردد، مي شود و از سويي ديگر

و اين محيط است كه آنان اندري برون سازمانيوچرا كه فرصت ها و تهديدها ام . مي نمايددر عمل سختكه با واژگاني چونان ضعف و قوت در حالي كه تنها ابزار در دست ما همان منابع داخلي است، را مي سازد . شوندشناخته مي

ت داده مي شود و مفهوم آينده نيز سختي عمل آنگاه دو چندان مي گردد كه اوال عاملي همچون زمان دخالفرصت ها و ، ثانيا . از اين رو مي بايست در حقيقت فرصتها و تهديدهاي آينده را شناخت. درگير مي شود

يز تاثير بسيار بيشتري اجتماعي و تكنولوژيكي ن، بلكه عوامل سياسي، تهديدها تنها عواملي اقتصادي نبوده نسبت به نگاه كالن آينده نگاري اي وجه تمايز ميان فرصت و تهديد از به گونه، دو عامل فوق الذكر.دارند

. استنگاه مديران استراتژيك يك بنگاه اقتصاديبه واسطه تكنولوژي و دانش در جستجوي فرصتهاي آينده كه فنالندي ها در فعاليت آينده نگاري خود

ه بيشتر گرايش به تهديدهاي زيست محيطي فرانسوي ها نيز تهديدهاي محيطي را ك. د، بودندنساخته مي شوالبته در بسياري از فعاليت هاي ديگر همچون شناخت . خود مورد كنكاش قرار دادند در فعاليت، داشت . مي توان به نتايج تشخيص فرصت و تهديد نيز دست يافت نيزنيازها

:از ديگر برنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته است

پيمايش پيشرفتهاي آينده در شامل (2001 – هواپيمابري شخصي فنالند وينده ي كشتيرانييمايشي برآپ. 1 )خصوص تكنولوژي كشتيراني و هواپيمابري شخصي و فرصتهاي آن در بازار

1997 -برنامه آينده نگاري تكنولوژي مجارستان . 2

و تهديدها براي كشورهاي شناسايي فرصت ها ( شامل 2020-2000آينده نگاري تكنولوژي پرتغال . 3 )كوچك همانند پرتغال در اتحاديه اروپا و همچنين در مقابل موج جهاني شدن

وبلژيك، لوكزامبورگ( Beneluxبنلوكس ،1996 ، به سوي ساخت كيت مولكولي ژينانوتكنولو. 4 رصتهايي را مي سازد؟ نانوتكنولوژي دقيقاً چيست ؟ و چه ف: پاسخ به اين سوال تحقيقي، به دنبال)هلند

49

اولويت گذاري -8

. انا گونه اي از اولويت گذاري استشايد متداول ترين و عمومي ترين نتيجه فعاليتهاي آينده نگاري هم. ئيها در انتهاي فعاليت آينده نگاريشان ليستي از اولويت سرمايه گذاري خود را مشخص مي نمايندآمريكا

تقريبا در تمامي زمينه 90 به اين نكته ضروري است كه آنان تا قبل از دهه ييان توجهآمريكاالبته در مورد نگاري در اين كشور با اهدافي همچون ست كه فعاليت آينده ااز اين روهاي تكنولوژي رهبر بودند و

فاصله خود را با ديگران آمريكا ميالدي كه 80اما اواخر سالهاي دهه . اولويت گذاري مشاهده نمي شودسياستگذاري . ر يافت سعي نمود تا چونان ديگر كشورها اولويتهاي تكنولوژيكي را مشخص نمايدكمت

. دشد، و روي آوري به اولويت گذاري آغاز يژي به تدريج وارد فعاليتهاي آنان گردتكنولو دولت ميالدي80در اوايل دهه. مهم ترين مساله خود را در اولويت گذاري يافتند،فرانسويها از آغازاما

شوراي عالي تكنولوژي 1981از اين رو در سال ،سوسياليست ها تصميم گرفت تا اولويتها را مشخص نمايد . حوزه داراي اولويت را تعيين نمود 5 نفر از خبرگان، 1200اين كشور با استفاده از نظرات

6، ن شركت داشتند نفر در مجموع در آ3000يك سال بعد در كنفرانس ملي تحقيقات و تكنولوژي كه براي اين ترتيب دولت برنامه بسيج ملي به . كليدي شناخته شدند هايحوزه تكنولوژي به عنوان تكنولوژي

مسووليت رهبري اين برنامه را بر 1980گروه راهبردي نيز تا اواخر دهه . حوزه را آغاز نمود6 اين يارتقا پيمايش دلفي براي تكنولوژيهاي 1994ا آنكه در سال برنامه هايي از اين دست ادامه داشت ت. عهده داشت

. آينده آغاز گرديد

اين اولويت . اولويتهاي فعاليت هاي نوآورانه را مشخص نمودند )1998(ها آلمانيها و همچنين اتريشي همچنين فرصت هاي جديد مدام به روند حركتي. ذاريها متنوع نجات مي دادگذاري آنان را از دام سرمايه گ

.ايجاد نمي شودشان تغيير

روندهاي كلي و ( كه مي بايست تمامي مالحظات جهاني ت اولويت گذاري فعاليتي جامع استفعالي تهديدها، ضعف وهمچنين مجموعه اي از فرصتها. را مد نظر قرار دهد) خاص يك كشور(و بومي ) جهاني

. را مد نظر قرار دهد. . . يك كشور و اهميت خاص كليدي بودن براي، پتانسيل ها و نيزها و قدرتها

50

اقتصادي سياسي و تكنولوژيكي ، بايست مورد توافق تمامي حوزه هاي اجتماعي همچنين اين اولويت ها مي . شاهد تعهد باالي سازمانها باشيم و در اجراي آن دننيز قرار گير

تا با كمك اين . هيه نمايدبلژيكيها در هدف اولويت گذاري سعي نمودند تا يك چارچوب روشمند را ت . چارچوب روشمند و يكپارچه توانايي گزينش تكنولوژيكي را به دست آورند

در آنها، هدف عمده خود از فعاليت آينده نگاري مي داننداانگليسيها نيز فعاليت اولويت گذاري را يكي از اما كميته راهبري اين فعاليت . ند توصيه را به رشته تحرير درآورد360فعاليت آينده نگاري خود، در مجموع

گروه 3 شاخه نيز در 27سپس اين . شاخه موضوع تقسيم نمود27 بخش اصلي و 6 توصيه را به 360اين : گروه عبارتند بودند از3تقسيم بندي شدند اين

حوزه هاي داراي اولويت كليدي- 1

حوزه هاي مياني- 2 حوزه هاي در حال ظهور- 3

حس گرها و ، مهندسي بيومولكولي، بيوانفورماتيك،نولوژيهايي همچون مهندسي ژنتيكتك، در گروه اولقرار داشتند، اين گروه داراي اولويت بااليي بوده و از اهميت حياتي . . . ا وهپردازش اطالعات حس گر

. برخوردار مي باشند

تكنولوژيكي باشند، اما جايگاهدر گروه دوم، حوزه هايي قرار داشتند كه براي انگلستان داراي اهميت مي اين حوزه ها مانند مهندس فرآيندهاي . اين حوزه ها نيازمند تقويت مي باشد تا منافع اقتصادي حاصل گردد

، شيميايي و بيولوژيكي يكپارچه، سنتزهاييمديريت و ارزيابي ريسك، سيستمها، تجاري و مديريتي . شبيه سازي و كاتاليست ها مي باشد،ت، مدل سازيتكنولوژيهاي زيست محيطي پايدار، مديريت اطالعا

در گروه سوم تكنولوژيهاي نويد بخشي قرار دارد كه پتانسيل الزم براي دست يابي به جايگاه رهبري در آن تكنولوژي براي انگلستان وجود دارد، تكنولوژيهايي شامل مواد، تكنولوژي هاي فرآيندهاي تميز،

به سايت يدبراي دستيابي به متن كامل اين نتايج مي توان(. مي باشد. . . . سيون و اتوما، تكنولوژيهاي كنترلي ). مراجعه نمائيد foresight/uk.ac.cd.dcs.www://http اينترنتي

:از ديگر برنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته است

51

لي نه به صورت ك(پيشنهاد اولويتها ، بدنبال 2000، جمهوري چك، تحقيقات جهت يافته ملي يهبرنام. 1ترتيب ) گسترده را مشخص مي نمايده يبلكه به صورت جزئي كه زير گروه هاي خاص يك حوز

. ملي را تعريف مي كند) D&R (ه يسياستهاي تحقيق و توسع 1996 ،آلمان و ژاپن، 98في پيمايش دل، مطالعه توسعه جهاني علم و تكنولوژي. 2

2002در سال آينده نگاري تكنولوژي در يونان. 3 2020-2000آينده نگاري تكنولوژي براي پرتغال . 4

2001، ايتاليا، )گزارش اول و دوم( ملي در علوم و تحقيقات صنعتي ياولويتها. 5

، بدنبال2002 ،تركيه، )ولكوليس مدر مقيا(آينده نگاري تحقيقات براي علوم و تكنولوژيهاي زيستي . 6 تعيين اولويتهاي زمينه هاي تحقيقاتي در علوم و تكنولوژيهاي زيستي

اطالع رساني به بنگاههاي اقتصادي -9

توانايي تهيه ،باشد نيز مي آنهاشركت هاي كوچك و متوسط به واسطه اندازه خود كه مهمترين ويژگياصوال اين دسته از شركت ها كه سازندگان اصلي شبكه . را ندارداطالعات به منظور درك روندهاي جهاني

منطقه اي ، ملي مي بايست توانايي درك و تطبيق خود را با سياستهاي ،صنعتي يك كشور را تشكيل مي دهنداجتماعي و سياسي در ، اين تطبيق با سياستها، معموال با استفاده از اهرمهاي اقتصادي. و جهاني داشته باشند

يجاد به عنوان مثال سياستهاي پولي يا تشويقي در سطح ملي اين جهت دهي را ا، كشور اعمال مي شوديك از شركتها ه مي تواند درك مستقيم و بهتري را براي اين دستا وجود كانالهاي ارتباطي و اطالعاتي، بدمي كن

ان ندگ اطالعاتي براي تصميم گيراز اين رو فعاليتهاي آينده نگاري گاه با هدف ايجاد يك منبع ،مهيا نمايد . انجام مي گيرد) خصوصاً شركتهاي كوچك و متوسط(بخش خصوصي

اين نتايج در تيراژي وسيع . فعاليت آينده نگاري براي شركتهاي كوچك و متوسط ترجمه شد در انگلستانهاي وام ها و كمك، و سياستهاي تشويقي پولي مانند جايزه هاي مالي در داخل كشور انتشار و توزيع يافت

. مورد استفاده قرار گرفت،بالعوض در ادامه و در جهت تقويت اشاعه نتايج

52

فرانسويها يكي از اهداف فعاليت خود را كمك به بنگاههاي اقتصادي در جهت تشخيص تكنولوژيهاي تشخيص آنان در سال فعاليتي را با هدف صرف كمك به بنگاههاي اقتصادي جهت. حياتي معرفي مي نمايد

. تكنولوژيهاي حياتي كه مي بايست توسعه داده شوند، انجام مي دهند

هلنديها اولين تجربه آينده نگاري خود را در سال هاي . تجربه هلنديها در اين حوزه جالب تر مي باشد در آغاز نمودند، اين فعاليت ها به صورتي كامال غير متمركز اجرا مي گرديد و طيف وسيعي از روشها1970

بسيار بيشتر از ، قدمت استفاده از فعاليت آينده نگاري در اين كشور. اين فعاليتها مورد استفاده قرار مي گرفتو فعاليت آينده نگاري داراي قرابت بااليي با سياستهاي فعلي اين . ست المانيها و فرانسويهاآ، انگليسيها

1997 ، برنامه آينده نگاري تكنولوژي مجارستان،فتهبرنامه هايي كه با اين هدف انجام گراز . كشور مي باشد مي باشد

اطالع رساني به تصميم گيران و سياستگذاران -10

را كهچ. ميان برگزار كنندگان فعاليت آينده نگاري و سياستگذاران به وجود آيد،شايد ابتدائي ترين تنشاين تنش بيشتر به . خود مي داننداصوال سياستگذاران اين فعاليت را گونه اي دخالت در حوزه تخصصي

فعاليت آينده نگاري خود به خود نه سياستي را اجرا و نه . واسطه عدم درك كامل اين فعاليت انجام مي گيرداين فعاليت سعي دارد تا اطالعات مورد نياز سياستگذاران را تامين . از انجام سياستي جلوگيري مي نمايد

ضعف، قدرتها و ، تهديدها، فرصتها. دهد تصميم موجود را نشان مي به ديگر عبارت گزينه هاي. نمايد و توجه به آينده را خاطرنشان مي كند ،پيش بيني زماني را نمايش مي دهد، پتانسيل ها را نشان مي دهد

تصميم . گيري نمي كند اما تصميم، اولويتهاي روشمند را پيش رو قرار مي دهد، گذاري حتي در اولويت . مانداران و مديران استراتژيك باقي ميستگذيت در اختيار سياگيري در نها

تنها هدف خود را تهيه اطالعات براي سياستگذاران بخش ،فرانسويها در اولين فعاليت آينده نگاري خوداين تنش ها در فعاليت آلمانيها . داعالم كردنخصوصي و عمومي در مورد اصالحات ممكن در بازار انرژي

و بيشترين انرژي گروه برگزار كنندگان آينده نگاري جهت ارائه ديد صحيح نسبت كردا بروز مي نيز در ابتد . به آينده نگاري صرف شد

53

، ساختن گزينه هاي مطلوب براي تصميم گيران و سياستگذاران مي باشد،فعاليت آينده نگاري از اين حيثسياستگذاران ديگر خود . ستگذاران باقي مي مانداما انتخاب بهترين گزينه در اختيار تصميم گيران و سيا

و به اين ترتيب به نوعي را انتخاب مي كنند ها آنان گزينه،مجبور به ساخت گزينه هاي مختلف نيستند . خلق مي گردد تصميم سازيمفهوم

:از ديگر برنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته است

رساني در مورد سياستهاي تكنولوژي بلندمدت متناسب با نيازهاي اطالع، بدنبال دلفي تكنولوژي اتريش. 1 اتريش

ر اكتشاف آينده هاي امكان پذي بدنبال 1997 - فرانسه - 2015سناريو براي چهار، كشاورزي و زمين. 2 در مورد سياستهاي گيرندگاناطالع رساني به تصميم و زي فرانسه به وسيله ساخت سناريوبراي كشاور

.يرامكانپذ 1997 -برنامه آينده نگاري تكنولوژي مجارستان . 3

پژوهش و صنعت هاي ايجاد همكاري ميان بخش -11

اما معموال بخش هاي ، مي باشندراستاييحوزه هاي صنعت و پژوهش نيازمند نوعي همكاري و هم يري نموده و به اين پژوهشي مانند دانشگاهها و مراكز تحقيقاتي در سياستگذاريهاي خود مستقل تصميم گ

. ترتيب نتايج اين حوزه در كاربرد دچار مشكل مي گرددكه ناشي از فشار تكنولوژي و انباشت دانش را وال مايلند كه نوآوريهاي تكنولوژيكي مراكز پژوهشي معم

از آنجا كه مراكز. حال آنكه حوزه صنعت بيشتر نيازمند رفع تقاضا و نياز مي باشد. است، انجام دهنديا اصوال توانايي تشخيص پژوهشي و دانشگاهي توجه مناسب و در خوري نسبت به تقاضاي موجود ندارند

. اين تقاضا را دارند، لذا داراي هماهنگي با بخش صنعتي نيستنداز جمله انگلستان با تالش بر منطبق نمودن سياستهاي آموزشي و پژوهشي خود سعي بسياري از كشورها

تالش هاي مقطعي بسياري مورد آزمون قرار گرفت، حتي در سال . اهنگي ايجاد گرددكردند كه اين هماما ، شوراي مشورتي در تحقيق و توسعه كاربردي در گزارش خود حوزه هاي خاصي را پيشنهاد داد1986

زير يك گروه بين سازماني براي تعيين اولويتهاي سياستگذاري 90در دهه . بودكوتاهعمر اين گونه تالشها

54

و وزارتخانه اين دفتر وابسته به نهاد نخست وزيري بود. شروع به فعاليت نمود دفتر علوم و تكنولوژينظر برگزاري فعاليت آينده اي اين تالش سرآغازي بر. بازرگاني و صنايع در تهيه اولويتها همكاري نمودندهاي

به همكاري ميان حوزه هاي بيا هدف دستياب اولين برنامه انگليسيها ببه اين ترتي ،نگاري انگلستان گرديدايجاد اين همكاري از سويي . پژوهش و صنعت به منظور پيشرفت در آباداني و رفاه ملي تعريف گرديد

در اين حالت ايجاد تعامالت و خلق نوعي جديد از گفتگو ميان دو حوزه نيز ، ديگر بصورت غير عيني بود ملي آينده نگاري ه يبرنامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته پروژاز ديگر . به افزايش اين همكاري افزود

دستيابي به مشاركت فعال نهادهاي كه هدف آن است 2001 درسال تركيه )2023چشم انداز (تكنولوژي صنايع در فرآيند بنا ساختن چشم انداز و چارچوب بندي سياستها و توسعه و شكل دانشگاه ها و، ميعمو

.بودگيري شبكه ها

ساخت چشم انداز-12

لذا ساختن ،از آنجا كه در تعاريف جديدتر آينده نگاري، وظيفه ساختن چشم انداز آينده نگاري آمده استبا اين حال به واسطه نو بودن . ه استدش آينده نگاري تبديل ه يچشم انداز به تدريج به هدفي عام در حوز

:نامه هايي كه با اين هدف انجام گرفته استاز بر. در بخش اهداف خاص مي آوريم،اين هدف

چشم انداز راهنما براي وزارت تحقيقات و آموزش و تهيه برنامه 5يجاد ، هدف آن ا1999-آينده آلمان. 1 استاز هر كدام از چشم اندازها) پروژه(هاي جديد

انرژي در اختن چشم انداز براي بخش، هدف آن س1999- براي فنالند2030چشم انداز انرژي . 2 . استبلندمدت

پروژه هاي خاص -13

از آنجا كه فعاليت آينده نگاري يك ابزار است، پس بنا به اهداف مختلفي كه از گوناگوني مقتضايات و كشور انگلستان نيز بر اساس مقتضيات خاص خود اين چنين . نمايد، تغيير كاربرد مي يابد شرايط بروز مي

دور اول را با هدف پر كردن شكاف ميان حوزه پژوهش لذا ، خود ايجاد نمودتغييراتي را در اهداف فعاليت، دور دوم با روي كار آمدن توني بلر نخست وزير حزب كارگر و با حوزه صنعت برنامه ريزي نمودند

55

وارد فرهنگ كيفيت زندگي و اصطالح يافتنگاري تجلي زبي كارگران در اهداف فعاليت آيندهحاهداف . يافت بروز خلق ثروتكيفيت زندگي به عنوان اصطالحي در مقابل و ديگرد نگاري لغات آينده

اما در ، اصطالح خلق ثروت از ديدگاه حزب كارگر بيشتر داراي قرابت با افكار حزب محافظه كار است ده اين افزايش بهره برداري خود زائي. يافتتغيير » برداري از علوم افزايش بهره« هدف به ،سومين دوره

اين افزايش را در چهار پروژه . و يا كشش تقاضا مي باشدي از فشار تكنولوژي علوم فرصت هاي ناش :تعريف مي كنند

. يكي از پروژه ها در مورد دفاع و محافظت در مقابل وقوع سيل و طغيان دريا در مناطق ساحلي بودز در خطر وقوع سيل بودند و به اين ترتيب ميليون خانه در انگلستان و ول7/1از آنجا كه حدوداً )سونامي(

به يك چشم انداز دستيابيانديشه ايجاد يك خط مشي و . ميليارد پوند سرمايه در خطر قرار مي گيرد200از اين بابت ارزيابي مشكالت عظيم آينده، چگونگي اين ،بلند مدت در اين خصوص شكلي عملي مي يابد

علي در مواجهه با اين خطرها و بررسي پاسخ هايي جديدتر و مشكالت، ارزيابي موفقيت سياستهاي ف .دشساختارشكنانه تر در مواجهه با چالش هاي آينده از ماموريتهاي اين پروژه در نظر گرفته كار ، بر سيل و طغيان اين پروژه با انتخاب گروه متخصصان و دانشمندان مشاور در حوزه هاي تاثير گذار

تغييرات فاكتورهاي بدست ون حوزه ها در رابطه با تغييرات در مناطق مورد استفادهايدر . خود را آغاز كردپس از آن ). سال نيز مي باشد100زمان مورد استفاده سناريوها حتي تا (.آمده سناريوهايي نگاشته مي شود

،روژهدر اين پ. چارچوب تحليلي توسعه يافته و سياستگذاران كليدي در سطح وسيعي ملحوظ مي گردندشناخت پي ، همراه با تحليل فاكتورهاي كليدي كه داراي بيشترين تاثيرات بر خطرات ناشي از سيل مي باشد

دن وهمچنين انتشار نتايج و درگير نم ،آمدهاي سناريوها و بررسي پاسخ هاي متفاوت به اين خطرات كه داراي جهت اما از آناستي ا منطقه، اين پروژه هر چند از حيث وقوع. گردندبازيگران فعال بررسي مي

نه در يك فعاليت آينده نگاري منطقه اي كه در فعاليتي ملي پي گيري ، تاثيرات بااليي بر كل كشور مي باشد . شودمي

56

ري امزاياي فرآيند آينده نگ -2-1-7آينده اغلب خروجيهاي مستقيم آن نيست، بلكه ارزش اصلي به مزاياي فرآيند ،ارزش اصلي آينده نگري

نگاري آيندهوي خروجي هاي راز پيش بيني ها و سياستهاي متعاقب آن هاپيش بينياغلب ونگري است شروع مي c لغتي كه با 5(. )3( خالصه كرد Cs5مزاياي اين فرآيند را مي توان در . پايه گذاري مي شوند

)شوند )گفت و شنود( ارتباط -1 تمركز روي دوره هاي طوالني -2 هماهنگ شدن -3 همزباني و وفاق -4 ي تعهد قانون -5

عوامل مؤثر در استفاده روزافزون از آينده نگاري -2-1-8

ميالدي با استقبال بي نظيري از جانب سياستگذاران علم و تكنولوژي 1990آينده نگاري از اوايل دهه تقريبا اكثر قريب به اتفاق كشورهاي پيشرفته و اخيرهاي مختلف روبرو شد، بگونه اي كه در طي دههكشور

حتي بسياري از كشورهاي در حال توسعه برنامه هايي را در اين خصوص تدوين و اجرا نمودند و موسساتي را جهت اتحاديه اروپا نيز مراكز و سازمانهاي بين المللي نظير سازمان توسعه صنعتي ملل متحد و

مارتين از جمله محققاني است كه تالش نمودند تا داليل . قوله آينده نگاري تاسيس نموده اندپرداختن به موي سه محرك زير را براي توجيه اين . را توضيح دهند1990 سريع آينده نگاري هاي ملي در دهه ه ياشاع

: )41(امر شناسايي نمود كه عبارتنداز

افزايش تدريجي رقابت صنعتي و اقتصادي-1

صنعت و خدماتِ دانش محور، براي كشورهاي صنعتي كه در اقتصاد جهاني رقابت مي كنند بسيار تعيين جديد مي تكنولوژي هاي ه ياين صنايع و خدمات دانش محور، مبتني بر نوآوري و توسع. كننده شده است

،به نظر مارتين، منطق اساسي براي انجام آينده نگاري. د كه از تحقيقات استراتژيك ناشي مي شوندنباش

57

شناخت گسترده از اين امر است كه تكنولوژي هاي عامِ در حال ظهور، احتماالً در طول دهه هاي آتي هور اين تكنولوژي ها به شدت ظ. تأثيرات اساسي بر صنعت، اقتصاد، اجتماع و محيط زيست خواهند داشت

مبتني بر پيشرفت هاي علمي است و اگر بتوان اين تكنولوژي ها را در مراحل اوليه پيدايش، شناسايي نمود ه يدولت ها و ديگر بخش ها مي توانند منابع خود را بر تحقيقات استراتژيك در زمينه هايي كه براي توسع

. ، متمركز نمايندسريع و مؤثر اين تكنولوژي ها ضروري است

مخارج دولتي ه ي فشارهاي فزايند-2

بودجه دولت ه ي همانند ديگر زمينه هايي كه بوسيل،علم و تكنولوژي بدليل وابستگي به بودجه هاي دولتي افزايش تدريجي هزينه ها بدين .ندتامين مالي مي شود، همواره تحت نظارت و پرسش هاي مختلف بوده ا

ها توانايي تامين مالي همه زمينه هاي تحقيقاتي و تكنولوژيكي را كه دانشمندان و معني است كه دولت بدين ترتيب دولت ها ملزم به انتخاب مي شوند كه . هستند، ندارندآنهاصاحبان صنايع خواستار حمايت از

كمك بسزايي ،آنهاآينده نگاري در اين حالت بعنوان فرآيندي براي ارزيابي سيستماتيك گزينه ها و انتخاب .مي نمايد

دگرگون شدن ماهيت توليد دانش -3

توليد دانش بوسيله . توليد دانش، بر فرآيند نوآوري داللت دارده ي بسيار گسترده يدر حال حاضر دامنهم چنان كه مارتين و جانستون . مشخص مي شودخودجهت گيري كاربردي و رشد حالت ميان رشته اي

نش و نوآوري، نياز فزاينده به ارتباطات، شبكه ها، مشاركت ها و همكاري ها را در توليد دا:اشاره مي كنند استفاده كنندگان از تحقيقات در صنعت، دولت و ديگر بخش ها خاطرنشان مي ،زمينه تحقيقات بين محققان

شايد رايج .آينده نگاري، يك ابزار به منظور توسعه و تقويت اين پيوندها و ارتباطات ارايه مي كند. سازد. باشد» شكست هاي سيستم«ترين دليلي كه امروزه براي انجام آينده نگاري مطرح مي شود، توانايي اصالح

را تقويت مي نمايد بطوريكه منجر به آنهافرآيند آينده نگاري ارتباطات را درون سيستم افزايش داده و و اصلي سيستم مي گردد و از طريق هماهنگي و جريان يافتن آزادانه دانش و اطالعات بين بازيگران اثرگذار

. ايجاد تعهد نسبت به انجام اقدامات، به اثر بخشي سيستم در يادگيري و نوآوري مي انجامد

58

ي نگارندهيفنون آ روش شناسي و -2-1-9

هاي آينده نگاري وش ر-2-1-9-1

استفاده آنهابق هدفي كه از توان بر ط را ميآينده نگاريهاي ذكر اين نكته نيز ضروري است كه روش :)21(شود به دو دسته زير تقسيم كرد مي

هاي ارزشي روش-1

شود كه چه بيني اين سؤال مطرح مي بنابراين در اين نوع پيش. كه مبناي آن ارزشها يا هنجارها است هاي ارزشي بيشتر مأموريت گرا يا اينكه چه چيزي براي ما مطلوب است؟ روشخواهيم؟ اي را مي آينده

. گردند شوند و به زمان حال باز مي هستند و با ارزيابي مقاصد، نيازها و تمايالت آينده شروع مي

هاي اكتشافي روش-2

ممكن است كنيم كه چه چيزي در اينجا صرف نظر از اينكه چه چيز مورد عالقه ما است، مشخص مي شود و به سمت يك آينده مشخص بيني اكتشافي از پايه مطمئن معرفتي امروز آغاز مي پيش. اتفاق بيفتد تشافي آينده را بر مبناي گذشته وهاي اك تفاوت عمده اين دو دسته در اين است كه روش. يابد جهت ميكنند تا بتوان بر مبناي آن براي هاي ارزشي، آينده مطلوب و ممكن را مشخص مي سازند ولي روش حال مي

. ريزي كردزمان حال برنامه مي آنها در كار گرفته شده تكنيك به بر مبناي بنديبندي، تقسيم تقسيمهچنين از شيوه هاي ديگر

:)21(باشد

كمي يا عددي) الف

،ها در اين روش. كارگيري رياضيات و آمار شروع شد براي اطالع از آينده با به اولين تالشهاي غير معمولگيري، مدلهاي تصميم توان از سريهاي زماني، توسعه يافتند، به عنوان مثال ميدرتمندي هاي عددي ق تكنيك رفتار ،وندش هاي عددي ناميده مي ها كه روش در همه اين روش. هاي ديناميكي نام برد سازي و سيستمشبيه

. شود يك متغير يا يك دستگاه چند متغيره در يك محدوده زماني مي

59

فرض بر اين است كه آينده در امتداد گذشته قرار گرفته است و در صورتيكه قوانين آنهادر استفاده از . بيني كردشتوان آينده را پي را بفهميم مي) از گذشته به حال و آينده(مستتر در اطالعات مربوط به آن روند

بيني وارد اين روش نسبتاً ارزان است ولي با فرض اينكه آينده ادامه گذشته است، عدم دقت در پيشكنيم كه با سرعت زيادي در حال تغيير است و بسياري از اين تغييرات چرا كه در جهاني زندگي مي .شود مي

و عددي به عنوان نقطه عطف جامعه در نظر را از نظر كميآنهاتوان اي قوي و جدي هستند كه مي به اندازهها دارند اين است كه به اطالعات آماري يك شاخص در گذشته محدوديت ديگري كه اين روش. گرفت

. يابي به چنين اطالعاتي به راحتي ممكن نيست احتياج است و خيلي وقتها دست

شبه عددي يا قضاوتي )ب

در بيشتر مواقع . هاي كمي هستند هاي كيفي و روش روشهاي شبه عددي يا قضاوتي، حد وسط بين روشها نياز دارند كه قضاوتهاي ذهني را از طريق يك سري قوانين يا تعاريف، كمي كنند همچنين برخي روش . كنند ها از بر آوردهاي احتمالي ذهني استفاده مي روش

. اختالفاتي وجود داردودن روشها بكمي و كيفي بايد يادآورشد كه بين دانشمندان مختلف بر سر تعيين هاي بطور مثال برخي افراد روش. شود اند بيشتر ديده مي اين اختالفات بر سر تعيين اينكه كدام شبه عددي

اند و برخي قسيم كردهت» درخت وابستگي«و » تحليل تأثير متقابل«شبه عددي يا قضاوتي را به دو دسته كلي . اند را نيز به اين دسته اضافه كرده» تحليل روند«و » سناريو «،»نظريه بازيها « روشهايي چونديگر

كيفي) ج

"آينده در امتداد گذشته است"هايي كه بدون فرض تالشهايي براي خلق روش،با توجه به مسائل فوقكت رند شر60در دهه . ندبيني نمود، بوجود آمد و با تقريب قابل قبولي آينده را پيشآنهابتوان با استفاده از

دلفياين روش كه به نام . توانست دور نمايي از سناريو آينده را بيان كند روشي را توسعه داد كه مي

هاي كيفي نيز ساير روش پايه اين روش و. هاي غير عددي يا كيفي نامگذاري شد آغازي بود بر خلق روش. توان اعتماد كرد هر چيز ديگري مي بيش از،اس استوار است كه به نظر يك فرد خبره يا كارشنمساله اين بر

با موضوع آنهاكه از اطالعات شخصي يا آشنايي قبلي (كارشناسان بر مبناي شواهد يا انتظارات خود از آينده

60

تحليل «، »دلفي«توان از هاي اين دسته مي از روش. كنند نظر خود را بيان مي) مورد نظر به دست آمده استها بيشتر در موارد زير كاربرد اين روش. نام برد» شناسي تحليل ريخت«و » ن مغزيطوفا«، »اي فناوريها دنباله

:است زمان گذشته راجع به موضوع مورد بحث وجود نداشته باشد كه بتوان از داده هاياطالعات و .1

. هاي عددي استفاده كرد روشتغييرند، بر باشند كه در حالي كه در حال وجود داشتهممكن است بعضي از عوامل خارجي .2

شود كه نتايج بدست آمده از تغيير اين عوامل باعث مي. گذارند بيني اثر مي موضوع مورد پيش . گرددمعني بياست،هاي عددي كه بر اطالعات قبلي استوار بوده روش

را از آنهاتوان ها از منابع چاپ شده يا الكترونيكي در دسترس نيست و فقط مي اطالعات و داده .3 . و كارشناسان با تجربه دريافت كردمتخصصان

با در تكنولوژي براي شناسايي آنهاها ممكن است در اختيار باشند ولي پردازش اطالعات و داده .4 . نظر گرفتن تمام عوامل و جوانب بسيار مشكل و هزينه بر باشد

عوامل ممكن است برخي عوامل فرهنگي، اخالقي و شايد سياسي بسيار مهم وجود داشته باشند تا .5 . فني و اقتصادي را بي اهميت كنند

هاي آينده نگاري انواع مختلف برنامه -2-1-9-2

:)21( كه عبارتند ازشود ارائه ميآينده نگاري فعاليتهاي دو محور براي توصيف مشخصات

.و تنوع افراد يا متخصصين درگيرتعداد : وسعت فعاليت)محور اول

آينده هاي يادگيري موجود در هر يك از مراحل فرآيند كيفيت و كمال حلقه: شدت فعاليت)محور دوم

. نگاري :شوندتقسيم مي زير به چهار گروهنگاريآيندهاين محورها فعاليتهاي بر اساس

61

سياسي اجتماعيآينده نگاري تمرينهاي )الف

اندركاران زيادي در آن مشغولند كه اين امر يعني دست ،ا از نظر وسعت، بسيار بزرگ هستند اين تمرينهدر واقع در ، از نظر شدت، كامالً پايين هستنداين تمرينها. شود باعث دشواريهايي در طراحي سازماني مي

-آيندهاين . شود كنندگان مربوط ميهاي يادگيري، تنها به كسر كوچكي از شركت بهترين وضعيت چرخه

هايي كه مشتري نهايي آن تكنولوژي ها ريشه در سنت مشاركت عمومي دارند و به ارزيابي وسيع از نگاريهاي ارتباطي كنندگان است تا شبكه روي شركتنگاريهاتمركز اصلي در اين آينده. پردازند جامعه است مي

هاي اول و دوم ها، تجربهنده نگاريآيهاي اين اولين نمونه. جديدي براي گردش اطالعات تأسيس شود . سابقه بود رگير، بيانگلستان است كه در آن تعداد و تنوع اشخاص د

گيري جديد هستند ولي حوزه مورد بحث، سياسي اجتماعي يك فرآيند تصميمآينده نگاريهاي برنامه ، سوئد نيز در اين دسته از عالوه بر انگلستان. را محدود خواهد كردآنها، توسعه آنهاپيچيدگي و هزينه

. پيشتازان است

يادگيري جمعي و توليد دانشآينده نگاريتمرينهاي ) ب

سياسي اجتماعي، اين گروه هم از آنجايي كه شامل بخش بزرگي از آينده نگاريهاي مشابه برنامه سياسي آينده نگاريبا ها تفاوت اين برنامه. كند سهامداران است، نوآوري مهمي در ايجاد سياست فراهم مي-تر هستند و بنابراين بدون داشتن مشكالت برنامهاجتماعي در اين است كه اين تجارب متمركزتر و بخشي

ها در هر دو محور وسعت و شدت در حالت ميانه يا اين نوع برنامه. هاي قبلي، منافعي براي گروه دارندها در حال تبديل به يك رويه هلند و فنالند اين نوع برنامهدر برخي از كشورها مانند. باالتر از آن قرار دارند

. هستنداستاندارد در طراحي سياستگذاري

مربوط به فناوريهاي كليديآينده نگاريهاي برنامه)ج

هاي سياسي اجتماعي مشاهده مستقل از جنبه را كامالً تكنولوژيهاي علم و ها جنبهاين دسته از برنامهتر و متمركزتر هستند همچنين اين تمرينها تحليلي. دهند ارائه ميآينده نگاريتري از كالسيككنند و ديد مي

62

انديشيها از نظر وسعت و اين آينده. ، ارائه دهندتكنولوژيريزي توانند اطالعات ارزشمندي براي برنامه و مي . برند بهره ميكشورهايي چون فرانسه، پرتغال، اسپانيا از اين ابزار . شدت پايين هستند

ساخت سناريوي استراتژيكآينده نگاريهاي برنامه)د

از جهت ديگر، از . شوند منجر ميآنهاها از نظر شدت باال هستند و به چالش داده و مدل كردن اين برنامه . درگير هستندهانظر وسعت پايين هستند يعني جمعيت كمي به صورت مستقيم در آن

چند متخصص و در بهترين حالت، شامل نمايندگان گروههاي اجتماعي منتخب شامل برهمكنشهايي ميان هاي ما اضافه همواره مرحله به مرحله به دانسته،هاي يادگيري با استفاده از چرخه هادر اين برنامه. ستنده

ريزي رنامهها بر باين گروه برنامه. شودو بدين ترتيب سناريوها به همراه احتمال هركدام توليد مي شودمي در كيفيت سناريوها و نتايج است كه سكويي براي سياست آنهاكنند، و تمركز اصلي بلند مدت تعمق مي

. اندركاران دولتي است دولتي و دست

فنون آينده نگاري -2-1-9-3

همچنين ميزان ، متفاوت استآنها وجود دارد كه ميزان اثربخشي نگاي زيادي براي انجام آينده فنون در دسته بندي زير كه توسط مايلز و كينان مطرح .كند ها در كشورهاي مختلف فرق مي فاده از اين روشاست

:)51(گروه قرار مي گيرند شده، روش هاي آينده نگاري در اين چهار روشهاي رويكرد شناسايي موضوعات- گروه اول

روشهاي رويكرد برون يابانه-دومگروه روشهاي رويكرد خالقانه- گروه سوم

گذاري روشهاي رويكرد اولويت- گروه چهارمگروه اول، روش هايي هستند كه بدنبال شناسايي موضوعات و حوزه هايي مي باشند كه در فرآيند آينده

رون يابي و تعميم روندهاي گروه دوم، روش هايي هستند كه بدنبال ب. نگاري پوشش داده خواهند شدگروه سوم، روش هايي را در بر مي گيرد كه خالقيت را وارد فرآيند آينده نگاري . گذشته به آينده مي باشند

63

در . گذاري مورد استفاده قرار مي گيرند مي نمايند و گروه چهارم روش هايي هستند كه به منظور اولويت : در جدول زير آورده شده اند روش بيان شده كه 13دسته بندي مورد نظر،

فنون گروه

رويكرد شناسايي موضوعات

پويش محيطي SWOTتحليل

پيمايش موضوعات

رويكرد برون يابانه

برون يابي روند مدل شبيه سازي

پيش بيني نبوغ آميز دلفي

رويكرد خالقانه

طوفان مغزي پانل هاي متخصصان تحليل اثرات متقابل

سناريو ها

گذاري لويترويكرد او )و كليدي(تكنولوژي هاي حياتي

ترسيم مسير تكنولوژي

)51(طبقه بندي روش هاي آينده نگاري - 5-2جدول

: ند ازاما در اين دسته بندي قرار ندارند عبارت كه در پروژه هاي آينده نگاري استفاده مي شوندديگري فنون

، ختلفهاي مفنوندر ميان . و داستانهاي علمي ، تحليل ريخت شناسانه، نگاشت ذهن، كارگاهدرخت ارتباطات دلفي، سناريو و درخت رابطه فن سه آنها در دنيا معمول است كه از ميان يا فن آينده نگاري روش10تقريباً

. )16( فناوري هستندآينده نگاريدر فنون مؤثرترين

64

دلفيفن) الف

هاي اين روش بر پايه روش. تر، روشي تخصصي براي ارزيابي فناوري است فرايند دلفي با نگاهي كليارزيابي . ها به طور خاص كاربرد دارد خالقانه حل مسأله علمي بنا شده است و در تحليل فناوري سيستم

هاي كيفي تقسيم كرد كه روش دلفي خصوصيات هر هاي كمي و روش توان به دو بخش روش ا ميفناوري ربيني و يك زمينه مورد تحقيق و يا پيش توان براي تعريف و ساختاربندي باشد و از آن مي دو دسته را دارا مي

دهي عقايد نظرات، شكلمطالعه دلفي راهي است براي يافتن . هاي آن استفاده كرد ارزيابي فناوري و گرايش. گردد شده معلوم مي انتخاب بينش و ارزيابي متخصصان،مند دلفي با روشي نظام در بررسي . بيني و پيش

اجازه داده شود نظرات خود را در سايه آنهاه شود تا ب نتايج دلفي يك يا چند بار به متخصصان ارائه مي )16( .وم آن را اصالح كنندعقايد ديگر متخصصان امتحان كرده و در صورت لز

بهترين افرادي . شود سؤال ميآنهاموفقيت روش دلفي وابستگي بسياري به انتخاب متخصصاني دارد كه از نكته نيز به ذهن هر كسي اند ولي اين توانند درباره يك زمينه خاص نظر دهند افراد آگاه در آن زمينه كه مي

. بينانه نسبت به آن دارند كند كه افرادي كه در يك زمينه خاص درگير هستند معموالً نگاهي خوش خطور مي :بر همين اساس بايد قاعده را به اين صورت عوض كرد

متخصصاني كه درباره زمينه خاص آگاهي كافي دارند ولي مستقيماً در آن درگير نيستند بايد براي . ظردادن ترغيب شوندن

درخت رابطه) ب

پيوسته است كه از آن براي هم پيچيده و به اين روش اصوالً شرحي مختص به مسأله از يك ساختار درهمكنند و اين ساختارها شامل شروط مختلف و يا ساختن ساختارهاي چند فاز و پيچيده استفاده مي روشن

درخت رابطه نشان داده است كه عالوه بر . باشند د نظر ميكالفي از تأثيرات يك حادثه دلخواه يا موراند و كشف اين روابط حتي كردن روابط موجود قادر به كشف روابطي است كه از نظر دورمانده مشخص

كردن ليست انجام اين بررسي با مربوط. بدون درنظرگرفتن مبناي كسب اطالعات اوليه قابل انجام است. شود فناوري به ليستي بلند از معيارهاي رابطه و وابستگي انجام ميه يسعبلندبااليي از موضوعات تو

65

ساختن درخت رابطه تنها در مسائلي كه كامالً ساختاريافته باشد ممكن است و در مسائلي كه كمي .)16(سازي كاري بسيار دشوار است فاكتورهاي متعدد اجتماعي و اقتصادي در آن دخيل هستند كمي

سازي سناريوفن) ج

تند كه هاي توصيفي هس اي از داستان مجموعهآنها. هايي براي فكركردن در مورد آينده هستند سناريوها راهسناريوها فهرستي نكته قابل توجه در مورد سناريو اين است كه . به بخش خاصي از آينده نظر دارندهريك

ها، بيش از اين داستان. كنيم بايد حتماً انجام شوند، نيستند آنچه كه ما دوست داريم انجام شوند يا فكر مياز به جاي تالش در اين روش، . شوند آنكه مبتني بر احتماالت باشند، براساس مقدورات يا ممكنات تدوين مي

ها، فاقد اين طرح. كنند ممكن مي، اقدام به تعيين چند آينده)بيني پيش(براي تعيين يك آينده قطعي . دانند اي را ممكن مي محدوديت بوده و هر آينده

توانند است كه مي گزينه هاييبنابراين هدف از سناريوسازي، گسترش تفكر در مورد آينده و افزايش طيفتفاق افتاده است بسيار ا. اي برخوردار است كيفيت تفكر، در سناريوسازي از اهميت ويژه. در اختيار ما باشند

سازي بخشي از سناريوسازي است، اما همه آن البته شبيه. سازي اشتباه گرفته شود كه سناريوسازي با شبيه براي نمايش دادن آينده است، در حاليكه يهايي از واقعيت كنون سازي تركيب بخش شبيه. نيست

تواند با امكانات كه چگونه سازمان ميسناريوسازي به دنبال يافتن و تفكر كردن بر روي اين موضوع است . آينده عمل كند

الگوهاي سناريوسازي ) 1-ج

اما از مهمترين الگوهاي سناريونويسي، دو . هاي مختلفي از سناريوها ارائه شده است بندي تاكنون تقسيم : )16(الگوي زير هستند

. شوند يوهايي كه قبل از وقوع يك وضعيت نوشته ميسنار .1 . شوند سناريوهايي كه بعد از وقوع يك وضعيت و بر پايه رخدادهاي جديد نوشته مي .2

شروع به نگارش 1381سناريونويسي كه در دي ماه . توان به مورد كشور عراق اشاره كرد به طور مثال، مي 1382 از منظري متفاوت از سناريونويسي كه در دي ماه سناريوهايي در مورد آينده عراق كرده بود،

66

در حالت اول، استناد به گذشته . كرده است خواهد در مورد آينده عراق سناريو بنويسد، به قضيه نگاه مي ميتر تلقي ايط زمان حال مهمتوانسته از اهميت بيشتري برخوردار باشد و در حالت دوم، توجه به شر مي .شود مي

هاي سناريونويسان يويژگ) 2-ج

ها را پوشش دهد و وضعيتو تواند تمام اهداف در سناريونويسي كالن، يك سناريونويس به تنهايي نميهاي سناريونويسي، تشكيل يكي از متداولترين روش. الزم است كه اين كار به صورت جمعي انجام شود

ها ازه داد كه ايده است و بايد اج»ت نكنقضاو«عبارت ها مهمترين قانون اين نشست. كارگاه آموزشي استهاي مختلف و افراد استفاده از متخصصين حوزه. تيم سناريونويسان را بايد با دقت انتخاب كرد. جريان يابند

با قدرت تخيل قوي و بدون ذهنيت خاص نسبت به موضوع، در تدوين سناريوهاي كارآمد، مؤثر خواهد هاي در دسترس اجراكنندگان عي از محيط اطراف و نيز منابع و توانمنديسناريونويسان بايد دركي واق. بود

سناريونويسان همچنين بايد قابليت آن را داشته باشند كه به اجراكنندگان در زمينه . سناريوها داشته باشندكردن اين گروه بايد امنيت و آرامش الزم براي فكر. گيري در قبال وقوع هر سناريو كمك كنند فرايند تصميم

)4(. مبتني بر ريسك را داشته باشد

اصول سناريونويسي ) 3-ج

به هنگام سناريونويسي، بايد دقت كرد كه در بسياري از موارد ممكن است تصورات جاي متدولوژي را * . ها شوند ريزي بگيرند و تعصبات وارد برنامه

ايد توجه داشت كه آينده، امري در مقابل ما نيست كه حيات مستقل خود را داشته باشد و ما بتوانيم ب* . هاي خود را از طريق وارسي آن ارائه دهيم نظرات و تئوري

به ، لذا آينده، متغير وابسته به حال و گذشته است كه در امتداد حيات ما قرار دارد و از آن مستقل نيست* . به عنوان يك پايان ساده بر يك خط زماني تاريخي نگريستآينده نبايد

،نوع سناريو تفاوت خواهد داشت، كوتاه مدت، ميان مدت و يا بلندمدت ريزي رنامهنوع ب براساس * . امكان استفاده از سناريوها، بايد منظور سازندگان آن مستقيم و بوضوح بيان گردد ايجاد براي*

67

. هاي زماني مشخص روزآمد شوند ورهبايد در د سناريوها مي*دهنده داخلي آن يك سناريوي خوب بايد بر پايه تجزيه و تحليل دقيق بنا گرديده و بين عوامل تشكيل*

. هماهنگي وجود داشته باشدي نامرئي در ميان سناريوهاي مختلف مربوط به يك موضوع وجود داشته هاي بايد تالش كرد كه پيوند*

. دهنده اوضاع آتي است، پديد آيد اي كامل كه نشان كنار يكديگر، دايرهآنهاباشد و از چينش . افتند ها فكر كرد و پرسيد كه چرا چيزها اينگونه اتفاق مي در سناريونويسي، بايد مثل بچه* . تواند يك مسير طوالني را نشان دهد يك نام خوب مي. هاي سناريوها بايد توجه كرد به نام* . بيني نمود هاي ناشناخته آن را پيش توان درك كرد كه بتوان قسمت تمي را مي تنها سيس* تمرين ساختن سناريوهاي مختلف، بايد اين قدرت را به سناريوسازان بدهد كه وقايع غيرقابل انتظار در *

. بيني كنند شرايط مختلف را پيشهاي قديمي را كنار بزنند و سازندگان و امه و باالخره آنكه، اگر سناريوها شما را به تفكر وادارند، برن*

توان به اين نتيجه رسيد كه سناريوي خوبي ساخته كار كنند، ميآنهاتوانند با تصور كنند كه ميآنهامجريان )4(. شده است

فازهاي سناريو نويسي) 4-ج

:)4( فاز تقسيم كرد6 به سناريو را مي توان در اين فاز وضعيت و موقعيت سازمان طبق سوال مشخصي كه آيا شركت كسب و كار است و يا : 1فاز

. موسسه يا سازمان عمومي است و يا غيره، ارائه مي گردد . را در نظر بگيرند. . . كه تمام نتايج تحقيقات، احتياجات و روشيهسناريوهاي آينده ب ساخت :2فاز بعد از ساختن سناريو در فاز سوم، ديد خودمان و يك بينش از سازماني كه در آينده بنا خواهد شد، : 3فاز

. شكل داده مي شوديه نگرش ايجاد به عنوان نتيجه اي از كار سناريو و بر پا(در اين فاز يك ماموريت تعريف مي شود: 4فاز

). شده در فاز سوم . )آنها به منظور بهبود هر دو (در اين فاز يك برهمكنش بين نگرش و ماموريت انجام مي شود: 5فاز

68

. فاز قبلي5تكرار و تجديد نظر در : 6فاز

فن دلفي و تحليل سناريومقايسه دو ) 5-ج

مراتبي خشك هستند و جاهايي كه دقت روش دلفي براي جوامعي كه نسبتاً داراي ساختارهاي سلسله در مقابل تحليل سناريو، روش كيفي بوده و . رياضي و اعداد و ارقام مورد نياز باشد مناسب به نظر مي رسد

. مستلزم رويكرد فردگرايانه است

مراحل اجراي يك برنامه آينده نگاري -2-1-10 :)21(توان توصيف كرد چهار فاز اصلي، مي را به عنوان يك پروژه شاملآينده نگاريبه صورت كالسيك،

تعيين چارچوب سازماني و الگوي مفهومي : 1فاز

متخصصان مورد نظر مشخص و به همكاري . هاي برنامه است هدف اين فاز سازماندهي و استقرار پايه شده و يك درك اوليه از سيستم ي برنامه و روشهاي مورد استفاده مشخص حدود و مرزها. شوند دعوت مي

آينده شناسي انديشي، روشيندهتعيين هدف آ حلامر كه شاملفاز اين . شود مورد مطالعه، شكل داده ميتوان به صورت يك فرآيند شناسايي كه با يك باشد را مي ميآينده نگاري و انتخاب عاملين برنامه نگاري :شود توصيف كرد ند انتخاب دنبال ميفرآي

: شامل شناساييفرآيند. 1

اندركاران و افراد مؤثر در فرايند مشخص كردن متخصصين، دست* …هاي مربوط و زير سيستمهاي مورد نظر و شناسايي مؤلفه* تفسير و فهم مأموريت برنامه *

: شامل انتخابفرآيند. 2

امهبندي افراد مرتبط با برن طبقه* انتخاب متخصصان * گيري استاي براي تصميمايجاد چهارچوب مفهومي كلي كه يك مدل مرجع براي فهم سيستم و پايه*

69

گامها ،شود تا حد زيادي به اندازه برنامه و منابع موجود وابسته است تكنيكهايي كه در هر گام استفاده مي :در اين فاز عبارتند از

تعيين هدف) الف

تواند روشهاي جديدي در مورد فكر كردن در مورد آينده را فراهم كند كه ميآينده نگاريفرآيند هر چند آينده نگاريهاي شود ولي بايد در مورد پتانسيل پذيري سازمانها مياين به نوبه خود باعث افزايش انعطاف

آينده نگاري اين واقعيت مهيا شد كه به ويژه بايد براي مواجهه با. گرايانه فكر كردبيني آينده، واقعبراي پيش .ارايه نمي دهدگويي آينده براي پيشپايا يك ابزار ) رغم روشهاي واقعي تحليل علي(

نگاري براي برقراري ارتباط بهتر با آينده از يك رويكرد دو بخشي مين دليل بيشتر متخصصين آيندهبه ه كنند به درك بهتري از اين مطلب برسند كه چه ياز يكسو تالش م. گيرند براي بر خورد با آن بهره ميمثالً متخصصين تعيين ( بيني استبيني و چه بخشهايي از آن غير قابل پيشبخشهايي از آينده قابل پيش

توان هاي بلند مدت از شرايط عمومي جامعه قابل انجام نيست اما مي بينياند كه با وجود اينكه پيش كردهاز سوي ديگر . ) در بخشهاي خاصي به دست آوردتكنولوژيي در مورد توسعه هاي كوتاه مدت بينيپيش

نا كه افراد را قادر سازيم كه شرايط مربوط به كنند به اين مع متخصصان بر گسترش مدلهاي فكري تأكيد مي .انداز مشترك سرعت رسيدن به اهداف آنرا بيشتر كنندو يا با ايجاد يك چشم آينده را بهتر تفسير كنند

ريزي آرمانهاي روشن كه نشان دهنده خود و پيآينده نگاريبايد از ابتدا براي تعيين مقاصد برنامه همچنين بايد از دو مشخصه . اي صورت گيرد موقعيت سازمان و موفقيت سازمان است، تالش گسترده

:د، آگاه بودن كه ممكن است همزمان اتفاق بيافتآينده نگاريمتفاوت

ايجاد اطالعاتي در مورد روندهاي محتمل آينده: آينده نگاريه خروجي برنام. 1

تغيير طرز فكر و ايجاد نگاهي مشترك به آينده: ديشينا فرآيند اجراي برنامه آينده. 2. وابسته خواهد بودآينده نگاريگيري در مورد اينكه بر كدام مشخصه تمركز كنيم به هدف برنامه تصميم

:زير باشدتواند موارد اين هدف مي

. گذاري بر تصميمات آنان فراهم كردن اطالعات براي مديران و اثر. 1

. تأثيرگذاري بر توانايي مديران و ايجاد پاسخهاي منعطف و اثرگذاري بر سياستها از اين طريق. 2

70

. سازمان اطالعاتي الزم براي استفاده كنندگان مختلف در داخل و خارج هايايجاد اطالعات و بسته. 3 شناسي آينده نگاري روش)ب

تعدادي از . شوند انتخاب ميآينده نگاريهنگامي كه مقاصد و اهداف بنيان نهاده شدند، روشهاي صحيح :نگاري به قرار زير استسؤاالت مؤثر بر انتخاب روش آينده

عيين اطالعات در مثالً تحليل روند براي ت(يابي به هدف معين الزم هستند نوع اطالعاتي كه براي دست. 1 )يك زمينه خاص بسيار مناسب است

توان با استفاده از روش دلفي يك شبكه مثالً مي( بعدي آينده نگاريهاي توانايي اثرگذاري بر برنامه. 2 )ارتباطي بين افراد تشكيل داد

ثمر ندهد؟ در گويي آن اي غير قطعي تصور كرد كه هيچ تالشي براي پيشتوان آينده را به گونهآيا مي. 3 ايجاد ( گيري چندين تصوير را همزمان در نظر بگيريمشود كه براي تصميم چنين حاالتي پيشنهاد مي

.)ريزي استراتژيكسناريوهاي مختلف براي برنامه

هاي دلفي مثالً آيا افراد سازمان براي پاسخ به پرسشنامه(آيا روشها با فكر و فرهنگ سازماني متناسبند؟ . 4 )كنند؟زم را صرف ميزمان ال

آيا تشكيل (آيد؟ چه طور به دست ميآنهامتخصصين مربوطه و سهامداران چه كساني هستند و دانش . 5 )گروههاي كوچك متخصصين با يك روش طوفان مغزي به راحتي قابل انجام است؟

انتخاب عاملين)ج

:عاملين در يك برنامه آينده نگاري عبارتند از

- نگاري ميگذار اصلي در برنامه آينده گيرنده دولتي است، سرمايهمعموالً يك فرد تصميمكاربر اصلي كه

.كنش است باشد و با كميته راهبري در تقابل و بر هم …سازماندهي و رهبري، انتخاب روشهاي مورد استفاده،. استآينده نگاريمسئول برنامه كميته راهبري شود و در نهايت نتيجه كار را به كميته به وسيله كاربر اصلي معين مياين. باشد وظايف اين كميته مي يجز

بخش مهمي از اعتبار برنامه و نيز كيفيت آن به كميته راهبري بستگي . دهد به او ارائه مي هايي صورت توصيهري كنند و به صورت مستقيم يا غير مستقيم به وسيله كميته راهب متخصصاني كه در برنامه شركت مي، دارد

71

و ياهمكاري در يك كارگاه، شركت در يك هيأتاعم از هاي مختلفي توانند به گونه شوند و مي انتخاب مي . نماينددخالت پاسخ به يك پرسشنامه

، نماينده صنعت يا يك تكنولوژيمتخصص علمي يا : توانند داراي سوابق زير باشند اين متخصصان مي سياسي، نماينده اتحاديه يا قدرتهاي محلي، شخصيتي كه به هر گروه با عالقه خاص، نماينده يك حزب

در برخي از حاالت، طيف وسيعي از شهروندان از طريق كنفرانسهاي با مقياس . . . دليلي معروف است و . شوند بزرگ و نيز با استفاده از سايتهاي اينترنتي وارد فرآيند مي

ه در مباحث سازماني و متدلوژيكي هستند كه گروهي از اشخاص مسؤول حمايت و پشتيباني از پروژ . ممكن است دركميته راهبري مشغول باشند

آوري و آماده سازي وروديهاي توصيفي و شركت كنندگان و مؤسسات تحقيقاتي متنوع كه نقش جمعمانند پايگاههاي داده و اطالعات، تركيب نوشتارها، حالت طرح هنري يك سئوال خاص (تحليلي مورد نياز

. براي كاركرد بهتر فرآيند را بر عهده دارند) … و

تعيين پارامترهاي كليدي: 2فاز

شود و متغيرهاي كليدي آوري مي اطالعات جمع،ر اين فاز با استفاده از گروههاي متنوع متخصصاند :در اين فاز نيز دو گام شناسايي و انتخاب وجود دارد. ندگردمشخص مي

: شاملگام شناسايي. 1

ليست كردن متغيرهاي بالقوه* مشخص كردن عوامل مؤثر بر سازمان * طراحي سئواالت براي يك جستجو و بررسي دلفي* اجراي جستجو و بررسي* پياده سازي و تحليل ساختاري*

: شاملگام انتخاب. 2

آنها بندي بندي و اولويتانتخاب متغيرها از طريق تقسيم*

72

تحليل نتايج دلفي* ب فناوريهاي كليدي و تهيه سلسله مراتبي از متغيرها به همراه يك تحليل ساختاريانتخا*

تهيه سناريوها: 3فاز

. يابد شود و از اين طريق تعدادي سناريو توسعه مي بين متغيرهاي كليدي تحليل مي در اين فاز بر هم كنش :در اين مرحله گامهاي شناسايي و انتخاب به قرار زير است

: شناساييگام. 1

. شناسايي بازه تغييرات ممكن براي هر يك از متغيرها* . آنهاروي متغيرها، محيط و عوامل مؤثر بر هريك از بر ها برقراري فرضيه*

:گام انتخاب. 2

از پارامترهامعدوديانتخاب حاالت ممكن از بين تعداد * . يل تأثير متقابل باشدانتخاب سناريوها كه ممكن است شامل يك دلفي كوچك يا تحل*

نتايج و پيشنهاد يك استراتژيتعميم : 4فاز

هر . باشد نتايج و پيشنهاد يك استراتژي ميتعميم شامل دو فعاليت ،در واقع ارتباط بين استراتژي و عمل . دنكن تغيير ميآينده نگاريسب نوع و اهداف برنامه حدو جنبه اهميت نسبي يكساني دارند كه بر

: شناساييگام. 1

ضعف به دست آمده است و تركيب آنها با - شناسايي استراتژيهاي ممكن كه با استفاده از تحليل قوت* . سناريوها

:گام انتخاب. 2

. در سناريوهاي مختلفآنهاهاي مختلف با بررسي خروجي انتخاب استراتژي بعد از ارزيابي گزينه*

73

رافياييجغ ه ياري برحسب محدودگن آينده -2-1-11 : )7( صورت ذيل قابل مشاهده است3جغرافيايي مورد پوشش، به ه ينگاري برحسب محدود آينده

خود ه ينگاري در محدود هاي محلي به انجام فعاليت آينده دولت،در اين سطح :ايدر سطح منطقه -1

اتحاديه اروپا نيز . نگاري در اروپا به صورت وسيعي مورد استفاده قرار مي گيرد نوع از آيندهاين. پردازند ميهاي متنوعي جهت گسترش آن انجام اي نموده و برنامههاي ويژه نگاري منطقه اي پشتيباني هاي آينده از برنامه

نگاري هاي آينده پانيا از جمله برنامهشمال شرق انگلستان و كاتالونياي اس هاي ليون فرانسه، برنامه. داده است . باشد منطقه اي مي

نگاري آينده هاي نگاري ملي قديمي ترين و شناخته شده ترين برنامه هاي آينده برنامه: سطح ملي رد-2

. هستنداتحاديه اروپا . هاي زيادي نيز در سطح بين المللي انجام گرفته است نگاري آينده: در سطح بين المللي - 3گاهي اين . در سطح بين المللي انجام داده استحسگرنگاريهايي را درخصوص بيوتكنولوژي و ندهآي

برنامه اي ،به عنوان مثال برنامه ميني دلفي. ها در سطح همكاري دو يا چند كشور انجام گرفته است فعاليتايي در سطح ز برنامهگاهي از مواقع ني. بود كه به صورت مشترك ميان آلمان و ژاپن انجام گرفته است

هاي اقتصادي هايي كه در سازمان همكاري نگاري آينده. گيردالمللي انجام مي هاي بين ها و اتحاديه سازمان . ها است آسيا و اقيانوسيه اپك درخصوص وضعيت آب انجام گرفته، از جمله اين فعاليت

ينگاري مل اي و آينده نگاري منطقه هاي آينده ها در ويژگي تفاوت

هاي مورد استفاده روش-1روش هايي كه در پروژه هاي آينده نگاري استفاده مي شوند، بطور عمده اي وابسته به ساير جنبه هاي

اغلب اين روش ها . اين روش ها متنوع اند و هر يك اهداف متفاوتي دارند. آينده نگاري مي باشنده يپروژگرچه در . نشأت گرفته و توسعه يافته اند از آنا قبل و ي1970 ه يحوزه پيش بيني تكنولوژي در ده از

نگاري اما در آينده،نگاري ملي روش دلفي به عنوان يك روش اصلي مورد توجه مي باشد فعاليت هاي آينده . منطقه اي روش غالب روش سناريونويسي است

74

افق زماني-2

نگاري افق زماني در فعاليت هاي آينده، شود نگاري افق زماني خاصي در نظر گرفته مي براي هر برنامه آينده ساله 30ها افق زماني به عنوان مثال ژاپني. دباش سال نيز 50 و حتي به ندرت 30 سال تا 5تواند از ملي مي

گيرند و به اين ترتيب سعي دارند تا اهداف خود را در اين افق زماني ببينند هاي خود در نظر مي را در برنامه . گيرند ساله در نظر مي30 ه يا و روندها را نيز در يك دوره و پيش بيني

. شود سال در نظر گرفته مي10 تا 5نگاري منطقه اي غالبا كوتاه مدت تر و معموال افق زماني در آينده

نگاري منطقه اي و ملي هاي آينده ي ميان ميان فعاليترابطه

رابطه بخشدر اين، واقعيت و روندي قابل تامل استاي نگاري منطقه نگاري ملي به آينده حركت از آيندهنگاري منطقه يك آينده. است مورد نظر نگاري ملي نگاري منطقه اي و فعاليت آينده فعاليت هاي آيندهبين

بخش اين نوع از روابط به صورت اجمالي در . نگاري ملي داشته باشد نوع رابطه را با آينده3تواند اي، مي :استذيل آورده شده

نگاريهاي وفادارانه آينده-1

به عبارت ديگر در اين نوع . نگاري ملي است نگاري منطقه اي تاييديه اي براي آينده در اين حالت آيندهنگاري ملي، در سطح آن منطقه ريزي مناسب براي تحقيق آينده شود تا برنامه نگاري، تنها سعي مي آينده

نگاري ملي كمك هاي تشويقي به پياده سازي آينده با استفاده از پاداشها در اين نوع از برنامه . طراحي شودنگاري ملي ها و نهادهاي الزم براي تحقق آينده نگاريهاي منطقه اي وفادارانه، به ايجاد شبكه در آينده .شود مي

دادي چرا كه ممكن است تع، شود تا خبرگان محلي شناسايي شوند همچنين سعي مي. شود همت گمارده ميهاي ملي از آنان استفاده نشده هاي ملي نباشند و در برنامه از خبرگان محلي داراي روابط مناسبي با سازمان

، هاي تعيين شده نگاري و اولويت مناطق با استفاده از اطالعات موجود در آينده، ها در اين نوع از برنامه. باشدشود تا با كسب اطالعات توليد شده در ن حال تالش ميدر عي، كنند هاي منطقه اي خود را تعيين مي اولويت . )7(نگاري ملي منافعي براي آن منطقه ايجاد شود آينده

75

نگاريهاي اعتراضي آينده-2

پيش . يابند موضوعيت مينگاري ملي اي در جهت اعتراض به آينده نگاريهاي منطقه اين دست از آيندهالشعاع يك شهر بزرگ مانند پايتخت ها آن است كه آن منطقه تحت نگاري فرض اساسي در اين نوع از آينده

، در بسياري از موارد. هاي منطقه اي ناديده انگاشته شده است قرار گرفته است و خصوصيات و ويژگيدر اين نوع از . شود اعث بروز چنين مواردي ميهاي ايدئولوژيكي ميان مركز و مناطق پيراموني ب تفاوتبا حضور اين . دنهاي آتي ملي معرفي گرد نگاري شود تا خبرگان و بازيگراني به آينده نگاريها سعي مي آينده

شرايط خاص و انتظارات آن منطقه مورد اميد استنگاري ملي، هاي آينده بازيگران و خبرگان در برنامه. گيرد فرآيند ملي انجام ميجا ماندگان ازنگاري توسط هاي آينده الً اين گونه از برنامهمعمو. گيرد توجه قرار

ها و توجهات خاص ديرتر از سايرين درگير شده اند؛ سعي دارند مطلوب اين مناطق كه در فعاليت ملي . )7(1منطقه اي خود را در فرآيند ملي وارد نمايند

نگاري خروجي آينده-3

. نگاري ملي مورد مناقشه و مشاجره قرار مي گيرند نتايج آينده،هاي منطقه اي نگاري از آيندههدر اين دستنگاري ملي به صورت كند دنبال ا نتايج آيندهها ي ها پيش فرض اساسي آن است كه برنامه در اين برنامه

. كند برند يا منابع بااليي مصرف مي هاي نامناسب بهره مي كنند، از روش شوند، از مسير نادرستي پيروي مي مينگاري ملي انجام مي ها به صورت مجزا يا همراه ديگر مناطق و بدون توجه به آينده در اين حالت برنامه

. )7(1گيرد

خروجي آينده نگاري -2-1-12 اول خروجي ها از نوع ه يدست. خروجي هاي هر فعاليت آينده نگاري را مي توان به دو دسته تقسيم نمود

تبلور ... وسايت هاي اينترنتي، مقاالت، يي كه در قالب گزارش هاخروجي ها. خروجي هاي محسوس است شبكه هاي مختلف موجود در ه ي دوم خروجي ها، از نوع نامحسوس است، مانند توسعه يدست. مي يابد :)51( به اين ترتيب يك فعاليت آينده نگاري مي تواند دو نوع از خروجي ها را توليد نمايد. جامعه

76

خروجي هاي رسمي يك فعاليت آينده نگاري به صورت گزارش ها و يا : خروجي هاي رسمي-الفقابل ... سايت هاي اينترنتي و،مقاالت نشريه اي، هاانتشاري مانند كارگاه ها، خبرنامه فعاليت هاي ترويجي و

. مشاهده و ملموس مي باشدامري بسيار دشوار است، ها، به آندستيابي اين دسته از خروجي ها كه : جي هاي غير رسمي خرو–ب

توان به ي غير رسمي مياز متداول ترين خروجي ها. دنجنبه اي مهم از فعاليت آينده نگاري را شامل مي شوا و پروژه هاي ساخت شبكه هاي جديد، تقويت شبكه هاي موجود، ادغام نتايج آينده نگاري در استراتژي ه

استفاده از نتايج آينده نگاري در استراتژيها و سناريوهاي بنگاه هاي اقتصادي اشاره و نيز ملي و منطقه اي در هر فاز از مي گردد و سعي ههمچنين اين دسته بندي اجازه مي دهد تا نيازهاي جديدي شناخته شد. نمود

. دپروژه آينده نگاري الزامات تحقق خروجي ها مهيا شو، خروجي هاي مختلفي در نظر گرفته مي شود، در فعاليت آينده نگاري معموالً براي مخاطبان گوناگون

گذاري يكي از خروجي هاي اولويت. همچنين اهداف متنوع به صورت خروجي هاي مختلف بروز مي يابداي غير رسمي دولتها معموال خروجي هاي رسمي را به خروجي ه. نگاري است هاي آينده رسمي فعاليت

ها مانند كه يكي از علل آن قابل مشاهده بودن نتايج آن و استفاده مستقيم در ساير فعاليت دهند ترجيح مي . باشد ها مي گذاري به عنوان يك هدف مطلوب براي دولت از اين رو اولويت. گذاري است سياست

ايگاه ج كنيم، بايد گفت كه بررسين اگر بخواهيم جايگاه واقعي آينده نگاري را در برنامه ريزي سازما ، گيرد هدف مورد تجزيه و تحليل قرار ميدر برنامه ريزي استراتژيك. آينده نگاري در تفكر استراتژيك است

گامهاي رسيدن به آن هدف ترسيم مي شود، نتايج مورد انتظار هر گام بـــرآورد شـــده و پيشرفت كاري راتژيك محصولي انتزاعي است كه با استفاده از علم حضوري، خالقيت ولي تفكر است ،اندازه گيري مي گردد

-مي و آينده نگاري براي تدوين يك آينده يكپارچه يا چشم اندازي كه يك سازمان بايد به آنجا برسد، انجام

. )11(كندوجود تفكر استراتژيك در واقع فضاي حياتي الزم براي برنامه ريزي استراتژيك را فراهم مي. گيردآينده نگاري به عنوان بخشي از تفكر استراتژيك براي فراهم كردن امكان گسترش استنباطهايي براي گزينه

البته بايد به تفاوت بين آينده نگاري و تعيين چشم انداز . به كار مي رود، هاي استراتژيك قابل وصول . ك يك سازمان نيز واقف بوداستراتژي

77

هر دو شامل تالش براي تعيين آينده مطلوب مي باشند، ،با اينكه آينده نگاري و تنظيم بينش استرتژيك تدوين چشم انداز استراتژيك بر عاليق داخلي و ترجيحات . وجود داردن دوايولي تفاوت مهمي بين

بر عالقه هاي بيروني و عواملي است كه شايد منجر به آينده نگاريتاكيد سازمان تأكيد دارد، در حالي كه آينده نگاري نگاهي وسيع تر دارد و يافته هاي آينده نگاري . آينده مطلوب ما شود و شايد به آن منجر نشود

آينده نگاري فراتر از تدوين چشم انداز . معموالً در ايجاد و تدوين چشم انداز استراتژيك به كار مي روند جديد ما براساس اطالعات آينده نگاري است بنابراين اين نتايج تو چون تصميمات و گرايشاآينده است

.تغيير مي دهدم انداز و تصور امروز ما از آينده را شچ آينده نگاري است كه

گذرا بر آينده نگاري ها نقدي -2-1-13 را نگاريآينده امروزه آنچه. گفت سخن علم مثابه به آينده نگاري و از مطلق آينده نگاري از توان نمي اينك

در و يا است ـ سياسي تخيلي و ـ علمي ، تخيلي ـ فلسفي تخيلي بافي كلي آميخته بادهد يا مي تشكيل . گذارد نمي پا فراتر مدت كوتاه بينيهاي از پيش محدود هاي عرصه

شده عرضه اما الگوهاي ، است آن نداشتن الگو بهتر از را بودن دا بايد گفت آنكه ضمن آينده بيني در پيش مانند (را بپوشانند جهان متنوع رويدادهاي هستند و برآنند تا همه يا بسيار كلي،هستند ناكارآمد از دو جهت

) اند نكرده عرضه وهاشت در نظر د بسا ماركسيستها چه كه الگوهايي حتي و هانتينگتن، تافلر، فوكئياما الگوهاي . )2( محدود الگوپردازند بر ذهنيت مبتني و بسيار محدود هستند و از نظر روش و يا از نظر موضوع

. است بخشيده يا خاص م عا الگوهاي به ذهني خصلتي و آينده حال رويدادهاي از فردي تفسيرهاي همواره آينده نگاري روش الجرم كه برخوردار است زيادي پيچيدگي از آينده نگاري موضوع كه پذيرفت ، بايد البته . سازد مي مرتبط را ضروري علوم از همه گيري كند و بهره مي پيچيده را

تا گذشته در سير حوادث برونيابي به اند دست يدهكوش گرايي ها نيز كه تاريخي بر انواع مبتني الگوهاي . هستند خود خاص كنند، دچار نارسايي هاي بيني سير پيش اين دنبال را به آينده بزنند و حال

خود خودي به شناختي يا فن اقتصادي يا فرهنگي يا يا سياسي اجتماعي گوناگون هاي پديده به اينكهنظر در و حتي تحقق يا عدم در تحقق گوناگوني اند و عوامل كاركردي حوزه چندين تداخل و برايند يچند بعد . نباشد بسيار دشوار است اگر ناممكن آينده نگاري و بيني پيش دقيق مؤثرند، صورتبنديآنها تحقق چگونگي

78

آينده نگاري در امر گوناگون علمي هاي رشته دخالت و آينده نگاري ات موضوعدر گوناگون وجود ابعاد بسياري كه است چنين. ببيند صدمه خاص ي و ابهام از چند پهلويي همواره آينده نگاري شود كه مي موجب

بتوانند ارتباط آنكه بي،اند چيده و در كنار هم هم دنبال را به گوناگوني هاي صرفا پديده اننگارآينده از . برقراركنندآنها ميان اي رنده انداموار و

اند و داشته تحوالت مبناي عنوان به شناسي بر فن از حد بيش تأكيدي موجود همواره هايآينده نگاري كشورهاي شناختي فن موفقيتهاي امر عمدتا متأثر از اين. اند شده قائل آنحد براي از بيش و بهايي وزن

. برخوردار نيست جامعه و آينده حال در تحوالتمنحصر به فردي از موقعيت شناسي اما فن، است هپيشرفت

از نانگارآينده متنوعند و بيني پيش روشهاي. وجود ندارد شناسي روش درباره م عا ي توافق انآينده نگار ميان گرفته بهره و تخيل انتزاع قدرت و نيز كامپيوتري پيچيده پردازيهايي و داده آماري تحليلهاي تا گرفته حدس

روشي اند به دهند و هنوز نتوانسته قرار مي را مورد استفاده حوادث روند شرايط موجود و به نسبت اشرافو پذير و معيار يبين در پيش قطعيت عدم منشأ اي گونه خود به يابند و اين دست بيني در پيش و مطمئن عيني

. است آينده نگاري نشدن از خاص روي و دنباله گيه، روزمر گرايي عمل ، پردازي ذهنيت ، گرفتار ابزارگرايي انآينده نگار از بسياري

در تصوير آنها.هستند ديگر تجربه به اي خود از تجربه تغيير روشها و نگرشهاي دنبال به همواره حوادثند و بر. اند بوده افراط يا تفريط دچار نوعي) اي هسته مثال، جنگ(كنند را تهديدمي انسان آينده كه رهاييخط

، ، فرهنگي اجتماعي( رشد محدوديت از چند محدوديتي به دادن اهميت قيدها و شرطها و همچنين تعيين انآينده نگار اكثر از كار پژوهشي علمي طرفي يب. است حاكم يكسونگري وعي ن) و طبيعي ، اقتصادي سياسي . است بيني و واقع دور از واقعيت به و دانشمندان هنرمندان ، ، فيلسوفان از مصلحان و آثار بعضي است غايب

تعداد زيادي از پارادوكس هايي كه در فعاليتهاي پيش نگري فناوري ملي وجود دارند را مشخص و الوريج :)2( را تحليل كرده استآنهارد از هفت مو

ديگر . دارد اول با ادراك متفــاوت از دانش در علوم و حوزه هاي سياستگذاري سروكار پارادوكسبين كارآفرينان و » پيش نگري متعارف« با» پيـش نگري حقيقي«پارادوكس ها اغلب به ناسازگاريهايي بين . باز مـــي گردد. . . براي يافتـن اولويتها و دنباله روها، اهـداف ضمنـي پيش نگــري

79

ادعاي يكساني آنها ديدگاههاي نويسندگان مختلف ممكن است در اين زمينه متفاوت باشد، اما همه اگرچه،ارزش و مهم براي اري باعنوان ابز ارتقاي بحث پيش نگري فناوري بهآنهاوظيفه اصلي دارند و

. »كه آن را ببينيم متعلق به ماست تا به آن شكل دهيم آينده متعلق به ما نيست«. سياستگذاري است

جمع بندي -2-1-14، كشورهاي در حال آينده نگاريهاي تعيين شده در فرايند براي اجراي سياست تكنولوژي و اولويت

هاي هاي تشخيص اولويت قابليت ستند كه ازآن جمله مي توان بهههاي خاصي تقويت قابليتمند توسعه نيازنگاري ابزاري است كه آينده. اين اولويتها اشاره كردكردن اتي هاي تدوين و علمي مكانيزمتكنولوژي و

لذا موارد زير در جهت استفاده از آينده نگاري براي تعيين . كند ها را تقويت مي هاي تشخيص اولويت قابليت :ها در كشور پيشنهاد مي شوداولويت

گذاري براي اي دارند و اولويت ها غالباً بر اهداف رسمي و محسوس تأكيد ويژه اگرچه دولت .1اين خطر بواسطه سابقه . هاي اوليه هدف پرخطري است اما در دوره،آل است دولتمردان يك هدف ايده

نگاري و نبود فرهنگ گونگي اجراي آيندهنگاري، نا آشنايي خبرگان با چ هاي آينده كم كشور در فعاليتنگاري را با مشكالت هاي اوليه آينده در مجموع انتخاب چنين هدفي در دوره. باشد استفاده از نتايج مي . كند زيادي مواجه مي

ي گذاري به تنهايي كافي نيست و پيش از آن بايد يك سرمايه نگاري بر اولويت استفاده از آينده .2سازي به اين ترتيب شبكه. طات مستحكم بين دانشگاه، صنعت و دولت شكل گيرداجتماعي و ارتبا

هايي از جنس غير رسمي و انتخاب هدفلذا . گذاري است شرط اولويت تر و پيش هدف مهم . رسد تر به نظر مي مناسب نگاري هاي اوليه آينده سازي، در دوره نامحسوس، مانند شبكه

مطالب مطرح شده فوق و بر اساس الزامهاي تكنولوزيكي موجود در نيز با توجه به حاضر در تحقيق كي از ي آينده به عنوان يسناريو سازي برارويكرد از ميان روشهاي مختلف آينده نگاري ،صنعت حفاري

آن يادروشهاي موثر براي جهت بخشي فعاليتهاي تكنولوژيكي مد نظر بوده و به دليل توانايي هاي بسيار زبراي ساخت ها سرمايه گذاري والهام بخشي و هماهنگ سازي فعاليت از طريق ها فعاليت سازيدر شبكه

.آينده تكنولوژيكي صنعت حفاري انتخاب شده است

80

در اين راستا تالش گرديده با توجه به توانايي هاي بالقوه تكنولوژيكي، شرايط اقليمي، ويژگيهاي زمين استفاده از نظر خبرگان و مطالعات تكميلي در سايتهاي معتبر شناختي و فرصتهاي سرمايه گذاري موجود با

-س اقدام به بررسي و رتبهاريوهايي براي حوزه هاي مختلف صنعت حفاري ساخته شده و سپناينترنتي س

به همراه روش FUZZY MADM و MADMبندي آنها گردد كه براي رتبه بندي دو روش متداول يعني .گرفته استيه امكان پي ريزي شده مورد استفاده قرار تحليل جديدي كه بر مبناي نظر

81

مبحث دوم منطق فازي-2-2

مبحث دوم منطق فازي

82

اي بر منطق فازي مقدمه -2-2-1حقيقت صحبت مي كنيم اما يك ها وما درباره صفرها . لم سياه وسفيداستع جهان خاكستري است اما

برنامه ريزي رايانه همگي به شكل درست ياجمالت و بيانهاي منطق سوري و. ستآنهاچيزي بين . امابيانهاي مربوط به جهان واقعي متفاوتند. هستند يك ياصفر، نادرست

:)18(بارت كاسكو مي گويدرستي كامل ونادرستي چيزي بين دآنها حقيقت . رنوع بيان واقعيت يكسره درست يا نادرست نيسته«

حال فازي چيزي بين سياه . خاكستري يا چيزي بين يك وصفر، يعني مفهومي چندارزشي و. كامل است ». وسفيد، يعني خاكستري است

نبود، هست يا بود يا: با اين وجود رياضيات و منطق كالسيك، اساسا نگرشي دوارزشي به قضايا داردنمي توان حالتي را تصور كرد كه چيزي هم باشد و هم نباشد، هم در منطق كالسيك . نيست، درست يا غلط

ها، يك عنصر يا متعلق به يك مجموعه هست و خصوصا در نظريه مجموعه. درست باشد و هم غلط باشدچنين تقسيم بندي دو ارزشي مسلما نيازمند تعريف مرزهاي مشخصي . حالت بينابيني وجود ندارد. يا نيست

. اس آن مصاديق را مرزبندي كرداست كه بتوان بر اساستاد ايراني ، معروف به زاده، توسط پروفسورلطفي زاده1965كه در سال ) (Fuzzy Logicفازيمنطق

در . دانشگاه بركلي آمريكا بنا گذاشته شد، چنين مرزبندي و تقسيم بندي قاطعانه وقايع را بر نمي تابدآن به مجموعه » درجه عضويت« هاي عالم است و تنها هر عنصري عضو تمام مجموعه، مجموعه هاي فازي

لذا بر خالف مجموعه هاي كالسيك كه درجه عضويت يك عنصر به يك . مختلف فرق مي كندهاي . مجموعه صفر يا يك است، در اين حالت درجه عضويت مي تواند هر عددي بين صفر و يك باشد

)Crispness(قطعيت -1

ها اين چنين استدالل مي كنيم كه هر مجموعه با يك ويژگي معين بر اساس تئوري كالسيك مجموعهتعريف مي شود حال اگر هر عنصر ويژگي مورد نظر را داشته باشد عضو آن مجموعه است و در غير اين

هايي روبرو هستيم كه فاقد كرانهاي مشخص اما در دنياي واقعي با پديده. صورت عضو آن مجموعه نيستتعريف واژه بلندي قد كه با يك مقدار معين و مشخص سر و كار نداريم، بلكه با و دقيق هستند مثل

83

مفهومي زباني كه از نظر افراد مختلف و در موقعيتهاي مختلف مقادير متنوعي مي تواند به خود بگيرد مواجه . هستيم، در اين حالت توصيف آن با نظريه كالسيك مجموعه ها امكان پذير نيست

)vagueness(ابهام -2

برخالف ديگران كه معتقدند كه بايد تقريب ها را . معتقد است كه ابهام در ماهيت علم استفازيمنطق دقيق تر كرد تا بهره وري و اثربخشي افزايش يابد، لطفي زاده معتقد است كه بايد به دنبال ساختن مدل هايي

ي كه اساس كار آن با دانش است جايگزين بود كه ابهام را بعنوان بخشي از سيستم مدل نمايد و سيستم هايسيستم هايي كه با داده ها تنظيم شده اند گردند و سيستم هايي با مرزهاي قطعي و دست و پاگير، برداشته

. را مرزهاي خاكستري فرابگيردآنهاشده و جاي

و نادقيق كه در اين حالت از منحني عضويت براي مدلبندي و تشريح مجموعه هاي با ويژگيهاي مبهم نگاشت ]0،1[مثل تعريف يك منحني كه ميزان بلندي قد را بوسيله يك منحني در بازه . استفاده مي شود

. )18(كندمي

)81( مدل سيستم فازي-1- 2شكل

)Fuzziness(بودن فازي -3

آنها يا زبان شناختي را پيشنهاد كرد تصور كردن فازي مفهوم متغيرهاي 1973پروفسور لطفي زاده در سال ورودي هاي سنسور . بصورت اعداد استآنهابعنوان لغات يا موضوعات زبان شناختي بهتر از تصور كردن

خودشان صفاتي مي باشند فازيدر عين حال متغيرهاي . د دما، جريان، فشار، سرعت و غيره هستن: همچون، )صفر(، خطاي )مثبت كوچك(، خطاي )مثبت بزرگ(خطاي : بعنوان مثال. كه متغير را توصيف مي كنند

84

براي مينيمم كردن مي توان متغير هاي مثبت، صفر و منفي را . )منفي بزرگ(، خطاي )منفي كوچك(خطاي هم ) خيلي كوچك(و ) خيلي بزرگ(دامنه تغييرات اضافي از قبيل . نظر گرفتبراي هر يك از پارامترها در

مي توانند به محدوده پاسخگويي در شرايط استثنايي و يا بسيار غير خطي اضافه شوند اما در سيستم اصلي .نيازي به آن نيست

)uncertainty( اطمينانعدم -4

ند كه ساختارهاي سنتي علوم، پاسخگوي پديده هاي در اوايل قرن بيستم، دانشمندان به اين نتيجه رسيدمشكالتي كه براي قوانين نيوتن در اندازه هاي مولكولي بوجود آمده بود، باعث شد نظر . كشف شده نيست

تمام دانشمندان و پژوهشگران به سمت پديده هاي تصادفي جلب شود و همين امر منجر به رشد علوم آمار ي احتماالت عباراتي بودند كه بشدت در تمام شاخه هاي علوم بخصوص آنجا پديده ها. و احتماالت گرديد

اما آنچه احتماالت . كه سيستم ها پيچيده مي شدند و يا تعداد مشاهدات افزايش مي يافت، ديده مي شدبا آنكه پديده . بدنبال آن بود، با ماهيت ابهامي كه در سيستم ها وجود داشت، تفاوت هاي زيادي مي كرد

تصادفي نمود يافته بودند، هنوز هم دانشمندان معتقد بودند كه تنها راه افزايش كارآيي سيستم ها، هاي . افزايش دقت است

)fuzzy set theory( فازيمجموعه تئوري -5

گونه اي بسيار مهم از منطق است كه توسط استاد ايراني پروفسور دكتر لطفي زاده در سال فازيمنطق ور جدي در مقابل منطق دودويي ارسطويي قرار گرفت و اين منطق نه تنها در حوزه مطرح شد و بط1965

تئوري بلكه در صنعت نيز بكار رفته است و پژوهشگران زيادي را مشغول به تحقيق در اين زمينه كرده عنوان روشي براي پردازش اطالعات معرفي گرديد كه عضوهاي يك مجموعه ه در ابتدا بفازيمنطق . است به جاي فازي. وه بر دو حالت قطعي عضو بودن و نبودن حالت بين اين دو را نيز تعريف مي كندعال

پرداختن به صفر و يك، از صفر تا يك را مورد بررسي و تحليل قرار مي دهد؛ به بيان ديگر مجموعه اي كه ايت عضو كه به مجموعه اي با بي نهفازي در منطق ارسطويي داراي دو عضو صفر ويك است در منطق

به اعمال و طرز فكر آدميان فازيداراي مقاديري از صفر تا يك هستند تبديل مي شود و بدين صورت منطق

85

حالل مسائل است و قابليت اين را دارد كه هم در سيستم هاي ، فازيمنطق .)8(بيشتر نزديك مي شودوكنترلرهاي كوچك و ساده پياده شود و هم در كامپيوترهاي چند كاناله، شبكه عظيم و يا در سيستم ميكر

نيز در نرم افزار، سخت افزار و يا تركيبي از آن دو مي تواند كاربرد فازيمنطق . هاي كنترلي اجرا گرددات ورودي مبهم و غير دقيق روشي آسان براي رسيدن به نتايج معين بر پايه اطالعفازيمنطق . داشته باشدروش اين منطق براي كنترل سيستم ها چگونگي تصميم گيري يك انسان را تقليد مي كند اما . مي باشد

بر پايه و اساس تجربه بوده و بر تجربه كاربر تا فهميدن تكنيكي فازي مدل منطق. بسيار سريعتر و دقيق تر در اتاق خود مشغول مطالعه است و از آنجا كه هوا گرم بعنوان مثال فرض مي شود فردي. سيستم تكيه دارد

اگر بعد از نيم ساعت آن شخص اندكي احساس سرما نمايد، چه خواهد . بوده، پنجره را كامالً گشوده استكرد؟ در حالت طبيعي، بالفاصله پنجره را كامال خواهد بست يا اندك اندك و به مرور زمان آنرا خواهد

رها خواهد كرد؛ فرض دوم ) درحالت نيمه باز و يا كامالً بسته(به دماي مطلوب آنرا بست و بعد از رسيدن . محتمل تر است اما منطق دو ارزشي فقط يك پنجره را كامالً باز مي بيند يا كامالً بسته

:)18( داراي خصوصيات منحصر به فردي براي كنترل بسياري از سيستم ها مي باشد؛ از جملهفازيمنطق كار خود را بطور دائم ادامه مي دهد؛ چرا كه نياز به ورودي هاي دقيق ندارد و مي تواند طوري برنامه - 1

قطع يا خراب شود بدون خطر و اشكال كارش را ادامه مي feed back) حس گر(ريزي شود كه اگر سنسور . دهد توسط كاربران تهيه مي شود مي تواند به راحتي اصالح شود و تغيير فازيچون روشهاي كنترلر منطق - 2

. كند تا عمليات سيستم را بهبود بخشد يا تغيير دهدبعلت استفاده از سنسورهاي معمولي و عدم نياز به بكارگيري و پيچيدگي سيستم كاهش هزينه - 3

كه در نهايت توان بكارگيري سنسورهاي ارزانتر اطالعاتي ي كنترلي چند ورودي و يا خروجسنسورهايي با .را به ما مي دهد

قادر است هر تعداد معقول ورودي پردازش نمايد و خروجي هاي بي شماري را ايجاد فازيمنطق - 4نمايد ولي چون تعيين سريع قواعد اصلي مشكل است، قواعدي كه روابط متقابل بين ورودي ها و خروجي

را تعيين مي كند هم بايد مشخص شود پس بهتر است كه سيستم كنترلي را به قطعات كوچك تقسيم كرد ها

86

كوچكتر كه هر كدام داراي مسئوليت محدودتري هستند، براي سيستم فازيو از چندين كنترلر منطق ز كنترلرهاي افزايش دقت با استفاده ا: همين استفازياستفاده شود، چرا كه يكي از قابليت هاي منطق

. متعدد با قواعد رياضي بسيار آنها مي تواند سيستم هاي غير خطي را كنترل كند كه مدل كردن فازيمنطق - 5

.سخت و يا غير ممكن است

رياضيات فازي-2-2-2

مجموعه فازي -1

به X، تابعي از X ازA مجموعه مرجع دلخواهي باشد، تابع نشانگر هر زير مجموعه معمولي Xفرض كنيد . است{0,1}

توسعه دهيم، تابعي خواهيم داشت كه به هر [0,1] به بازه{0,1}اگر برد تابع نشانگر را مجموعه دو عضوي

x از Xمي ناميمتابع عضويتاين تابع را . نست مي دهد[0,1] عددي را از بازه . وعه اي است كه درجات ، مجمAبنابراين مجموعه فازي « مي گوييم مجموعه فازي يك Aدر اينصورت به

اين مجموعه به طور كامل و يكتا توسط تابع . اختيار شود= I [0,1]عضويت آن مي تواند به طور پيوسته .)19( نمايش مي دهيم، مشخص مي شودXAμ)(عضويتي كه آن را با

پايهتعاريف -2

XAμ)( تابع عضويت-2-1

A به عنوان درجه عضويت آن عضو در مجموعه فازي [0,1]، عددي را از بازه Xتابعي كه به هر عضو از . نسبت مي دهد

است و برعكس A به مجموعه فازي x به عدد يك، نشان دهنده تعلق بيشتر XAμ)(نزديكي مقدار . استA به مجموعه فازيxي آن به صفر نشان دهنده تعلق كمتر نزديك

⎩⎨⎧

∉∈

=AxAx

xX A 01

)(

87

. در نظر گرفتA به عنوان عضوي از x را مي توان درجه پذيرش ما در قبول XAμ)(به لحاظ شهودي، )(1 عضويت داشته باشد A كامال در x در حال حدي چنانچه =XAμ و چنانچه اصال در Aضويت ع

)(0نداشته باشد =XAμ72( خواهد بود( . باشد، يك زير مجموعه فازي از ي كه نشان دهنده ويژگي نزديكي به عدد X=[0,2000]فرض كنيد : مثال : باشد توسط تابع عضويت زير قابل تعريف است1000

⎪⎪⎩

⎪⎪⎨

⎧

≥

≤

−=

1000

1000

10002000

1000)(

x

x

x

x

XAμ

)200()1800(2.0در اينجا مثال == AA μμ هر دو با درجه 1800و 200 به اين معني است كه اعداد را دارا 1000 ويژگي نزديكي به 2. 0 هستند و به عبارت ديگر با درجه A عضو مجموعه فازي 2. 0آزادي هستند

كه اصطالحا يك تابع عضويت مثلثي است در نمودار زير رسم شده Aنمودار عضويت مجموعه فازي . است

تابع عضويت مثلثي-2-2نمودار

افراد مختلف ممكن است نظرات مختلفي درباره ويژگيهاي مبهم داشته باشند و در نتيجه توابع عضويتي نكته قابل توجه اين است . يرنددر نظر بگ، مختلفي براي آن مجموعه هاي فازي كه بيانگر اين ويژگيها باشد

كه در تعيين تابع عضويت يك مجموعه فازي، جنبه هاي ذهني و شخصي بسيار موثر است، اينكه يك تابع عضويت چه ويژگيهايي دارد و بايد داشته باشد و نيز چگونگي ساختن آن در موارد مختلف، از بحثهاي

. اساسي نظريه مجموعه هاي فازي است

200018001000

1

0,2

)(XAμ

x

88

)معبر(اه و نقطه گذر تكيه گ-2-2

كه براي X يك زير مجموعه فازي از آن باشد، مجموعه نقاطي از A مجموعه اي مرجع و Xفرض كنيد )(0آن fXAμ است تكيه گاه ناميده شده و با SUPP A نشان داده مي شود .

xSUPPM)(مقدار AX μ= ارتفاع مجموعه Aتفاع مجموعه فازي ناميده مي شود، اگر ارA ،برابر يك باشد A نرمال است و در غير اينصورت Aهمچنين هر زير مجموعه فازي زير نرمال . را زير نرمال مي گوييمA

. )19(نرمال كرد A ها بر ارتفاع XAμ)(را مي توان با تقسيم عضوي باشد كه براي آن xاگر

21)( =XAμ باشد x مي گوييم) معبر(را يك نقطه گذر .

)(1 و همچنين SUPP A=(0,2000)براي مجموعه فازي در مثال قبل داريم == xSUPPM AX μ كه برابر يك بوده و نرمال مي باشد، بعالوه چون Aبيانگر اين است كه ارتفاع

21)1500()500( == AA μμ

. مي باشند A دو معبر براي x=1500و x=500است لذا نقاط

نماد گذاري-2-3

: باي نشان دادن يك مجموعه فازي، روشهاي مختلفي رايج است :به شكل زير. يك روش بكار بردن مستقيم تابع عضويت مجموعه فازي است

⎪⎭

⎪⎬⎫

⎪⎩

⎪⎨⎧

=n

nAAA

x

x

x

x

x

xA

)(,...,

)(,

)(

2

2

1

1 μμμ

ازي يك مجموعه فازي به صورت مجموعه اي از زوج مرتبها به گونه روش ديگر توصيف يك مجموعه ف :زير است

}{به صورت ) يا نامتنهاي شمارا( مجموعه اي متناهي و Xهنگاميكه nxxx ,...,, باشد، زير مجموعه فازي 21A از Xبه صورتهاي زير نشان داده مي شود :

⎪⎭

⎪⎬⎫

⎪⎩

⎪⎨⎧

=n

nAAA

x

x

x

x

x

xA

)(,...,

)(,

)(

2

2

1

1 μμμ

∑=

=+++=n

i i

iA

n

nAAA

x

x

x

x

x

x

x

xA

12

2

1

1 )()(...

)()( μμμμ

.كه در عبارت دوم عالمت جمع به معني اجتماع مي باشد، نه جمع حسابي

⎩⎨⎧

⎭⎬⎫

∈= XxxxA A /))(,( μ

89

: يك مجموعه پيوسته باشد نماد زير بكار برده مي شودXهمچنين اگر

∫=x

A

x

xA

)(μ

)(0 آنها هايي كه براي Xبعالوه از اين به بعد ، اجتماع است∫كه در اينجا نيز منظور از =XAμ است را . نخواهيم نوشت

گسترش معيارهاي فازي-2-4

عملگرهاي مجموعه اي براي مجموعه هاي فازي-2-4-1

عملگرهاي مجموعه اي براي مجموعه هاي فازي، تعميم طبيعي عملگرهاي مجموعه اي براي مجموعه زير مجموعه هاي . . . ،A،Bعه مرجع و مجموXهاي معمولي است، در تمامي موارد همانند نمودار زير

)(,).,(..فازي آن به ترتيب با توابع عضويت XX BA μμمي باشند .

)B )21 وA دو زير مجموعه فازي-3-2نمودار

:تعاريف)(Xx∈ ،0 ر را تهي مي گوييم هرگاه براي هA مجموعه فازي =XAμباشد

)(Xx∈ ،1مجموعه فازي را تام مي گوييم، هر گاه براي هر =XAμباشد .

نشان مي دهيم هر گاه براي هر ⊇BA مي گوييم به صورت B را زير مجموعه Aمجموعه فازي Xx∈ داشته باشيم

)()( XX BA μμ ≤ داشته ∋Xx نشان مي دهيم هر گاه براي هرA=B را مساوي گفته و به صورت B وAدو مجموعه فازي

:باشيم

)()( XX BA μμ =

A B

90

:)19(سط تابع عضويت زير تعريف مي شود توA، متمم مجموعه فازي ′Aمجموعه فازي

Xx∈ , )(1)(' XX AA μμ −=

و به صورت يك مجموعه فازي با شده نشان دادهA-Bا ب B به نسبتA باشد، متمم نسبي ⊇BAاگر :عضويت زير تعريف مي شودتابع

، به ازاي هر

:به صورت يك مجموعه فازي با تابع عضويت زير تعريف مي شودB و Aاجتماع دو مجموعه فازي

و به بيان ساده تر

:به صورت يك مجموعه فازي با تابع عضويت زير تعريف مي شودB و Aاشتراك دو مجموعه فازي

و به بيان ساده تر

)B )21 وA اجتماع و اشتراك دو مجموعه فازي -4-2نمودار

A و B حالت مجموعه هاي كالسيك داشته باشيمهمانندرا جدا از هم گوييم هر گاه φ=∩ BA يعني تهي باشدB و Aاشتراك تكيه گاههاي

)()()( XXX BABA μμμ −=− Xx∈

{ } XxXXX BABA ∈∀=∪ ,)(,)(max)( μμμ

XxXXX BABA ∈∀∨=∪ ,)()()( μμμ

{ } XxXXX BABA ∈∀=∩ ,)(,)(min)( μμμ

XxXXX BABA ∈∀∧=∩ ,)()()( μμμ

A∩BA∪B

91

باشند، X، زير مجموعه هاي فازي از ) باشد K∈αكه(ها αA يك مجموعه انديس گذار باشد، K چنانچهαآنگاه

αα

αAA

Kو

K ∈∈UI به صورت مجموعه هاي فازي با تابع عضويت زير تعريف مي شوند :

{ }KAxAK

∈=∈

αμ ααα

/sup)()( U

{ }KAxAK

∈=∈

αμ ααα

/inf)()( I

2-4-2- α برشها)-cutsα(

استفاده از سطح برش در تعريف مجموعه هاي فازي نقش موثري در زمينه سازي انجام توام محاسبات .مربوط به مخاطرات براي پااليش اطالعات در مدلهاي تجربي داشته و به صورت زير تعريف مي شود

حداقل به بزرگيآنها كه درجه عضويت X عناصري از مجموعه فازي )Crisp(ر مجموعه صريحزي: تعريفα) 0fα ( باشد، به آنαرش ب A )يا مجموعه ترازα وابسته به A (گوييم و باαAنشان مي دهيم :

قوي مورد استفاده قرار مي گيرد كه بابرش-αو در بعضي مواقع

αAنشان مي دهند و عبارتست از :

:ه كردها مي توان توصيفي براي يك مجموعه فازي بوسيله مجموعه هاي صريح ارايبرش-αبر پايه مفهوم

αبرشهاي -5-2نمودار

:ها به شرح زير استبرش-αويژگيهاي اساسي مربوط به }خانواده . 1 }]1,0[/ ∈∪βααAيكنواست يعني :αββα AA ⊆⇒≤≤ 10p 2 .αβ AABA ⊆⇔⊆

{ }αμα ≥∈= )(/ xXxA A

{ }αμα f)(/ xXxA A∈=

{ }αα

αμ AxxXx A ∈=∈∀ /sup)(,0f

α=1

α=0.5

α=0.25

α=0.75

92

ααα)الف BABA ∪=∪ )(

ααα )ب BABA ∩=∩ )(

كه نشان دهنده ويژگي حدودا سه است X از A و زير مجموعه فازي X={1,2,3,…,10}فرض كنيد: مثال :اين گونه تعريف شود

:در اينصورت داريم

تحدب-2-4-310تمام براي (برش-αهر ، اگر را محدب گوييم هر گاهAمجموعه فازي ≤αp (محدب باشد

Xxx محدب است اگر و فقط اگر براي هرAمجموعه فازي : تعريف معادل ديگر ∈∈ 21,,]1,0[λ :داشته باشيم

)21( مجموعه غير محدب و مجموعه محدب-6-2نمودار

دو مجموعه فازي محدب باشند، اشتراك آنها نيز يك مجموعه فازي محدب است، اما B وA هر گاه اگر . درباره اجتماع اين نتيجه برقرار نيست

يعني براي . كراندار باشد)0fαبراي هر (Aهاي برش-α را كراندار گوييم، اگرAمجموعه فازي : تعريف

αRx)( داشته باشيم ∋αAxمتناهي وجود داشته باشد كه براي هرαR)( يك 0fαهر كه در اينجا ≥xنرم اقليدوسي است .

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧

=53.0,

47.0,

31,

27.0,

13.0A

⎪⎪⎪

⎩

⎪⎪⎪

⎨

⎧

≤

≤

≤

=

17.0,}3{

7.03.0,}4,3,2{

3.00,}5,4,3,2,1{

α

α

α

α

p

p

p

A

))(),(min())1(( 2121 xxxx AAA μμλλμ ≥−+

93

ق نزديك عددقدر مطل« نشان دهنده ويژگي R از Cفرض كنيد زير مجموعه فازي : مثال2با تابع » 1

:عضويت زير تعريف شود

⎪⎪⎪

⎩

⎪⎪⎪

⎨

⎧

≤−−

≤−+−

−≤

=

1,0

10,)21(41

01,)21(41

1,0

)(2

2

f

p

p

x

xx

xx

x

xC

يك مجموعه معمولي αC اي وجود دارد كه0fα يك مجموعه فازي محدب نيست زيراCدر اينجا . اين مجموعه كراندار است. محدب نيست

ترش و كاربردهاي آن اصل گس-2-5

yxf يك تابع به صورت f دو مجموعه و Y و Xفرض كنيد X يك زير مجموعه فازي از A و :→ و به صورت زير X را به زير مجموعه هاي فازي fباشد، اصل گسترش بيان مي كند مي توانيم قلمرو

)()},)(/)(,{ :گسترش دهيم XxxfyyyAfB B ∈=== μ

كه در آن⎪⎪⎩

⎪⎪⎨

⎧

=

≠

=−

−

∈

φ

φμ

μ)(0

)()(sup

)(1

1

)(,

yf

yfx

yxfyx

A

B

:)17(ن تابع معمولي وتابع فازي را مي توان به صورت شكل زير به نمايش گذاشتيرابطه ب

)قطعي(تابع معمولي

تابع فازي بر اساس اصل گسترش

شكل هاي تابع فازي و معمولي-2-2شكل

مجموعه فازي

94

nxxxفرض كنيد : تعريف ,...,, nxxxX مجموعه مرجع و21 ×××= . حاصلضرب دكارتي آنها باشد21...nAAAهمچنين ,...,, 21 ،nزير مجموعه فازي به ترتيب از nxxx ,...,, باشد، در اينصورت حاصلضرب 21nAAAدكارتي ,...,, : تعريف مي شود كه براي آن داريمXه فازي از به صورت يك مجموع21

به عبارت ديگر

اصل گسترش -2-5-1

باشد، Y به مجموعه Xمفروضات تعريف فوق را در نظر بگيريد، همچنين فرض كنيد يك نگاشت از Y),...(يعني 1 nxxf= . حال حاصل عملf بر n مجموعه فازي nAAA ,...,, به 21 : و به صورت زير تعريف مي شودY ازB يك زير مجموعه فازيعنوان

كه در آن

{ }

⎪⎪

⎩

⎪⎪

⎨

⎧

=

≠

=−

−

=

φ

φμμ

μ)(0

)()(),...,(minsup

)(1

11

)...,(Y,...,,

1

121

yf

yfxx

y

nAA

xxfxxx

B

n

nn

AAوZXXفرض كنيد: مثال == تقريبا صفر و ( به ترتيب نمايشگر Z دو زير مجموعه فازي از,2121

:به صورت زير باشند) تقريبا يك

⎭⎬⎫

−⎩⎨⎧

=⎭⎬⎫

−−⎩⎨⎧

=32.0,

25.0,

11,

05.0,

12.0

22.0,

15.0,

01,

15.0,

22.0

21 AA

yXXfهمچنين →× Y),(به صورت :21 21 xxf= باشد در اينصورت

⎭⎬⎫

−−⎩⎨⎧

=×)3,2(

2.0,...,)2,0(

5.0,)1,0(

1,....,)0,2(

2.0,)1,2(

2.021 AA

: و بنابراين طبق اصل گسترش خواهيم داشت

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧

==13

2.0,10

2.0,92.0,

82.0,

55.0,

45.0,

25.0,

11,

05.0),( 21 AAfB

}{∫=××× nnAAAn xxxxxxAAAn

,...,,)(),...,(),(min... 212121 21μμμ

{ })(),...,(min),...,( 11... 121 nAAnAAA xxxxnn

μμμ =×××

{ }nnnBn XxXxXxxxfyyAAAf ∈∈∈== ,...,,:)...,(Y))(,(),...,,( 2211121 μ

95

اعداد فازي-2-5-2

يكي از كاربردهاي مهم اصل گسترش، تعميم عملگرهاي جبر معمولي مانند جمع و ضرب براي اعدادي مجموعه تمام . تعميم طبيعي براي اعداد معمولي مي باشندكو ي. ه اعداد فازي موسوم هستنداست كه ب

.نشان مي دهيمF(R) اعداد فازي را با گوييم ) حقيقي(را يك عدد فازي ) خط حقيقي (R از N يك مجموعه فازي نرمال محدب مانند :1تعريف

اگر1. )(XNμقا يك يعني دقي. تك نمايي باشدRx )(1 وجود داشته باشد كه0∋ 0 =xNμباشد 2. )(XNμقطعه قطعه پيوسته باشد

)(0داشته باشيم) x>0 (x<0گوييم اگر براي هر) منفي ( ت را مثبN عدد فازي :2تعريف =xNμ را يك بازه N. حذف شود XNμ)(شرط تك نمايي بودن) 1تعريف( اگر در تعريف عدد فازي :3 تعريف

21 عدد 2در اينصورت . فازي گويند mm p از R وجود دارند كه براي هر ][ 21 mmx p∈ داريم:

1)( =xNμ

كه براي اهداف علمي مناسب نيست، زيرا كار با اعداد فازي مستلزم محاسبات پيچيده و طوالني استهنگام استفاده از نظريه مجموعه هاي فازي، مانند هر نظريه ديگر، در رابطه با مسايل علمي و كاربردي، كارايي محاسبات اهميت زيادي دارد، به همين دليل اعداد فازي خاصي معرفي شده است كه اعمال جبري با

از ميان انواع مختلف اعداد فازي خاص، . داراي يك الگوي مشخص استاين نوع اعداد فازي بسيار ساده و . با اهميت مي باشند LR و بازه هاي فازي LRاعداد فازي

)عدد فازي مثلثي( : داراي تابع عضويتي به صورت زير باشدA اگر عدد فازي :4تعريف

mx

mx

mxR

xmL

XA

f,

,

)(

)(

)(≤

⎪⎪

⎩

⎪⎪

⎨

⎧

−

−

=

β

αμ

مي LR را يك عدد فازي A، آنگاه R(. )=L(. )=1 و [0,1] به R+ توابعي غير صعودي ازR وLكه در آن LRmو با نماد . نامند ),,( βαنشان مي دهند .mمقدار مياني يا نمايي و βα به ترتيب گستره چپ گستره ,

96

R(x) و بطور مشابه L(x)ختلفي براي مي توان از توابع م. توابع مرجع ناميده مي شوندR وLراست و . استفاده كرد : عبارتست از يك بازه فازي كه تابع عضويت آن به صورت زير مي باشدLRبازه فازي :تعريف

2

21

1

2

1

,,,

)(1

)(

)(mx

mxmmx

mxR

xmL

XA

f

≤≤≤

⎪⎪⎩

⎪⎪⎨

⎧

−

−

=

β

αμ

با M صدق مي كند در اين حالت بازه فازي LR توابعي هستند كه در تعريف عدد فازي R وLكه در آن LRmmMنماد ),,,( 21 βα=اعداد فازي مثلثي حالت خاصي از اعداد فازي . نشان داده مي شودLR و

مي باشند كه در ميان اعداد فازي اهميت خاصي LR حالت خاصي از بازه هاي زاعداد فازي ذوزنقه اي ني محاسبات ودارند، زيرا كه الگوي مناسبي براي توصيف بسياري از كميتهاي نادقيق تشخيص داده شده اند

. نيز با آنها ساده تر انجام مي شود

اعداد فازي مثلثي-2-5-3

يك عدد فازي مثلثي را . باشند آنگاه عدد فازي مزبور را مثلثي نامند LR،L(x)=R(x)=1-xاگر در اعداد ),,(مي توان توسط سه تايي مرتب βαmN يرترين مقدار مقدار مركزي يا امكانپذmنمايش داد كه در آن =

)1)(( =mNμو βα عدد فازي مثلثي سه تايي مرتب . به ترتيب گستره چپ و گستره راست آن مي باشد,),,( opm xxxN ))(1( مقدار مركزي عدد mxكه در آن. نيز نشان داده مي شود= =m

n xμ ،px مقدار بد))(0(بينانه يا كمترين مقدار عدد =p

n xμوox0( مقدار خوش بينانه يا بيشترين مقدار عدد)(( =on xμ مي

:نمودار تابع عضويت يك عدد فازي مثلثي به صورت زير است. باشد

ثي اعداد فازي مثل-7-2نمودار

βα +− mmm

1)(XNμ

βα

N

omp xxx

1)(XNμ

mopm xxxx −−

N

97

:با توجه به اشكال فوق، عدد فازي مثلثي از طريق فرمول زير محاسبه مي شود

mxm

mxm

mxR

xmL

XA

f≥+

≤≤−

⎪⎪

⎩

⎪⎪

⎨

⎧

−

−

=α

α

β

αμ

,

,

)(

)(

)(

اعداد فازي ذوزنقه اي-2-5-4

اگر در تعريف عدد فازي، ويژگي تك نمايي بودن را حذف كنيم، آنگاه به آن بازه فازي گوييم، به عبارت يا اين تعريف، . در طول اين بازه، تابع عضويت برابر يك استديگر در اين حالت يك بازه وجود دارد كه

اي حالت خاصي از بازه فازي است، كه اين بازه فازي را به تسامح عدد فازي ذوزنقه اي عدد فازي ذوزنقه),,,(يك عدد فازي ذوزنقه اي را مي توان توسط چهار تايي مرتب . مي گويند 21 βαmmN نمايش داد =)),()(1( مقادير مركزي يا امكانپذيرترين مقدارها 2mتا 1m فاصله كه در آن 21 =mm NN μμو βα به ,

عدد فازي ذوزنقه اي به صورت چهار تايي مرتب . ترتيب گستره چپ و گستره راست آن مي باشد),,,( 221 opmm xxxxN 21كه در آن. نشان داده مي شود نيز= , mm xx مقادير مركزي عدد )1)(),(( 21 =mm NN μμ ،px 0(مقدار بد بينانه يا كمترين مقدار عدد)(( =p

n xμوox مقدار خوش بينانه ))(0(يا بيشترين مقدار عدد =o

n xμنمودار تابع عضويت يك عدد فازي مثلثي به صورت زير . مي باشد :است

اعداد فازي ذوزنقه اي-8-2نمودار

98

:با توجه به اشكال فوق، عدد فازي ذوزنقه اي از طريق فرمول زير محاسبه مي شود

⎪⎪⎪

⎩

⎪⎪⎪

⎨

⎧

+−

−≤≤

≤−

=

ααβ

α

μ

21

22

21

11

,,0

,)(

,1

,)(

)(

mxmx

mxmxR

mxm

mxxmL

XA

fp

f

عملگرهاي جبري اعداد فازي -2-5-5

RFM)(فرض كنيد RRF و ∋ يك عملگر يك بعدي باشد، بر اساس اصل گسترش، عدد فازي :→)M(Fبا تابع عضويت زير تعريف مي شود )5(:

⎪⎪⎩

⎪⎪⎨

⎧

=

≠=

−

−

=<

φ

φμ

μ)(

)(

,

,

0

)(

)(1

1)(

)(

yf

yfxSUP

YxfyxM

MF

: تعريف

,)(فرض كنيد RFNM RRRبع عضويت پيوسته باشند و با توا∋ يك عملگر دوتايي بر اعداد *:×→از اصل گسترش حاصل نشان دهيم با استفاده⊗با را بر اعداد فازي×حقيققي باشد و اگر تعميم

NM : به صورت زير تعريف مي شود⊗))(),(min(sup)( yxZ NMNM μμμ =⊗

11گوييم هر گاه براي هر ) نزولي( صعودي R را در × عملگر دو تايي :تعريف yx f22 و yx f داشته

: باشيم

2121 yyxx ×× f ،)( 2121 yyxx ×× p

عملگر دو تايي به طور ×باشند و I=[0,1]ابع پيوسته و پوشا بر دو عدد فازي با توN و Mاگر :قضيه

NMباشد، آنگاه ) نزولي(پيوسته صعودي I يك عد فازي است كه تابع عضويت آن صعودي و بر ⊗ . پوشاست نيز داراي ويژگي جابجايي ⊗ايي باشد، آنگاه عملگر داراي ويژگي جابج × اگر عملگر دو تايي:قضيه

. است

99

)()()( : داريمR، زير مجموعه هاي فازي از P وN وM براي هر :قضيه PMNMPNM ⊗∪⊗=∪⊗ رابطه فوق يعني توزيع پذيري هر عملگر تعميم يافته بر اجتماع مجموعه هاي فازي به آساني تعبير و

. ودتفسير مي ش

ααα : داريمN وM براي دوعدد فازي :قضيه NMNM ⊗=⊗ )(

جمع اعداد فازي- 1

به z حاصل جمع آنها باشد، آنگاه با استفاده از اصل گسترش تابع عضويت z دو عدد فازي و Y و Xاگر )(min{sup),(){( :)5(صورت زير تعريف مي شود yxz YX

yxzZ μμμ

+==

:با توجه به تعريف حاصل جمع دو عدد فازي مثلثي و ذوزنقه اي به ترتيب به شكل زير نتيجه مي شود :جمع دو عدد فازي مثلثي) الف

),,(),,(

opm

opm

yyyYxxxX

=

=

),,( ooppmm yxyxyxYXZ +++=⊕=⇒

:ذوزنقه اي جمع دو عدد فازي )ب

),,,(

),,,(

21

21

opmm

opmm

yyyyY

xxxxX

=

=

),,,( 2211ooppmmmm yxyxyxyxYXZ ++++=⊕=⇒

:ويژگيهاي عملگر گسترش يافته جمع به شرح زير است1 .)()()( NMNM θθθ ⊕=⊕ ويژگي جابجايي وشركت پذيري دارد ⊕. 23 .)(0 RFR MMRFM است يعني⊕عضو خنثي عملگر∋⊇ =⊕∈∀ 0:)(

RMMRRFMيعني . عضو قرينه موجود نيست⊕براي عملگر . 4 ∈≠Θ⊕−∈∀ 0)(:))((

100

تفريق اعداد فازي - 2

به Z حاصل تفريق آنها باشد، آنگاه با استفاده از اصل گسترش تابع عضويت z دو عدد فازي و Y و Xاگر)(min{sup),(){( :)5(صورت زير تعريف مي شود yxz YXZ μμμ =

:با توجه به تعريف حاصل تفريق دو عدد فازي مثلثي و ذوزنقه اي به ترتيب به شكل زير نتيجه مي شود :تفريق دو عدد فازي مثلثي) الف

),,(),,(

opm

opm

yyyYxxxX

=

=

),,( ooppmm yxyxyxYXZ −−−=Θ=⇒ :ذوزنقه اي تفريق دو عدد فازي )ب

),,,(

),,,(

21

21

opmm

opmm

yyyyY

xxxxX

=

=

),,,( 2211ooppmmmm yxyxyxyxYXZ −−−−=Θ=⇒

ضرب اعداد فازي - 3

Y و Xدر اينجا تنها به بررسي حالتي كه . تحت تاثير عالمت آنها قرار داردY و Xعمل ضرب اعداد فازي

0)(0,0)(0كه يعني حالتي (مي باشند مثبت =<∀=<∀ xxyy XY μμ (پرداخته مي شود .

، شودباشد، با استفاده از اصل گسترش به صورت زير تعريف مي YوX حاصلضرب دو عدد فازي Zاگر البته توجه كنيد چون در اين حالت عمليات ضرب پيچيده است، براي دستيابي به آن از روش ذيل استفاده

:)5(شودمي)(1 را كه در آن Zابتدا قله عدد فازي .1 =zZμرا پيدا مي كنيم . )(min{sup),(){( : به صورت زير استzZμ)(يال سمت چپ .2

.yxz YX

zyxZ μμμ

≤=

)(min{sup),(){( : به صورت زير استzZμ)(يال سمت راست .3.

yxz YXzyx

Z μμμ≥

=

101

:اي به صورت زير است نتيجه براي اعداد فازي مثلثي و ذوزنقه :ضرب دو عدد فازي مثلثي) الف

),,(),,(

opm

opm

yyyYxxxX

=

=

),,( ooppmm yxyxyxYXZ ×××=⊗=⇒

:ذوزنقه اي ضرب دو عدد فازي )ب

),,,(

),,,(

21

21

opmm

opmm

yyyyY

xxxxX

=

=

),,,( 2211ooppmmmm yxyxyxyxYXZ ××××=⊗=⇒

:به شرح زير استويژگيهاي عملگر گسترش يافته ضرب

1 .)()()( NMNM θθθ ⊗=⊗ ويژگي جابجايي وشركت پذيري دارد ⊗. 23 .)(1 RFR MMRFM است يعني⊗عضو خنثي عملگر∋⊇ =⊗∈∀ 1:)(

))((:1يعني . يست عضو معكوس موجود ن⊕براي عملگر . 4 1 ≠⊗−∈∀ −MMRRFM

اعداد فازيتقسيم - 4

تحت تاثير عالمت آنها قرار دارد، تقسيم زير فقط براي اعداد Y و Xهمانند عمل ضرب تقسيم اعداد فازي در نظر گرفته مي Y و X حاصل تقسيم اعداد فازي Zدر اين حالت عدد فازي . فازي مثبت بررسي مي شود

:)5(با استفاده از اصل گسترش به صورت زير تعريف مي شودبنابراين . شود)(1 را كه در آن Zمحاسبه قله عدد فازي .1 =zZμمي باشد

)(min{sup),(){( : zZμ)(محاسبه يال سمت چپ .2 yxz YXz

yx

Z μμμ≤

=

)(min{sup),(){( : zZμ)( سمت راست محاسبه يال .3 yxz YXz

yx

Z μμμ≥

=

102

:نتيجه براي اعداد فازي مثلثي و ذوزنقه اي به شكل زير است :تقسيم دو عدد فازي مثلثي) الف

),,(),,(

opm

opm

yyyYxxxX

=

=

),,( o

o

p

p

m

m

yx

yx

yx

YXZ ==⇒

:ذوزنقه اي فازيتقسيم دو عدد )ب

),,,(

),,,(

21

21

opmm

opmm

yyyyY

xxxxX

=

=

),,,(2

2

1

1o

o

p

p

m

m

m

m

yx

yx

yx

yx

YXZ ==⇒

كاربردهاي فازي -2-2-3 تاكنون در شاخه هاي مختلف علوم بكار رفته است، اما شايد مهم ترين كاربردهاي آنرا در فازيمنطق

د فراواني داشته است، در ژاپن رشفازيمنطق با استفاده از از آنجايي كه كنترل. سيستم هاي كنترلي بيابيمدكتر ميشيوسوگنو تحقيقات فراواني براي كنترل . در صنعت دانستفازيشايد بتوان ژاپن را منشا كاربرد

قانون براي كنترل 100 را با حدود فازياو براي اولين بار كنترل كننده ي . انجام داده استفازيكننده هاي ه قابل حل با روشهاي كنترلي سابق نبوده و انسان هم براي اين مسئل. يك بالگرد درشرايط خطر ارائه داد

بنابراين، اين مسئله يكي از مهم ترين دست . كنترل بالگردها در اين شرايط با مشكل مواجه بوده است . مي باشدفازيآوردهاي منطق

ين گونه به عنوان روشي سودمند براي گروه بندي و كاربرد اطالعات شناخته شده است و همفازيمنطق تا زماني كه از منطق كنترلي موجود بشري تقليد كند، گزينه اي عالي براي فازيثابت گرديده كه منطق

مي تواند در كامپيوترهاي دستي كوچك تا فازيمنطق . كاربرد در بسياري از سيستم هاي كنترلي خواهد بودبسيار توصيفي استفاده مي كند تا با از يك برنامه غير دقيق فازيمنطق . سيستم هاي عظيم بكار رود

اطالعات ورودي بيشتر، شبيه يك كاربر انسان رفتار كند و همچنان پس از خطاي كاربرد به كار خود در تنظيم و يا حتي بدون نياز به اين يپردازش اطالعات ورودي و خروجي بپردازد و معموالً در آغاز با اندك

103

نيازي به ورودي هاي دقيق ندارد و بطور ماندگار به كارش ادامه يفازمنطق . امر شروع به كار مي كنددهد و مي تواند هر تعداد معقولي از ورودي ها را پردازش كند اما پيچيدگي سيستم با ورودي ها و مي

- خروجي هاي بيشتر بسرعت افزايش مي يابد و پردازشگرهاي توزيع شده باعث آسان شدن عمليات مي

را ناديده گرفت، از كنترل موشك و فضا پيماها گرفته تا فازير كجا نمي توان اثر منطق امروزه در ه. گردند فازي، ماشين لباس شويي فازي، اجاق فازيجارو برقي يي نظير هاكنترل ترافيك يك شهر بزرگ، حتي اثاثيه

صنعت شده كه باعث بكار رفتن آن در رشدفازيدر آخر بيشترين مزيت منطق . ده اند شفازيهم .... ودر زير چند نمونه از كاربردهايي كه در مقاالت . )18(ها و تصميم گيريها استانعطاف آن در تحليل داده

:علمي بيشترين تاكيدها بر آنها به عنوان كاربردهاي فازي صورت گرفته بيان مي شود

Fuzzy logic and approximate reasoning Expert system and Fuzzy control Pattern recognition

Control (Fuzzy Controllers)

Weather forecasting Economics

Politics

104

مبحث سوم تئوري امكان-2-3

مبحث سوم تئوري امكان

105

كليات-2-3-1 وبوده ا نوع مشخصي از عدم اطمينان تن بتئوري امكان يك تئوري رياضي است كه براي سر و كار داش

پروفسور لطفي زاده در مطرح نمود اولين كسي كه اين تئوري راهمچنين . استتئوري احتمال متفاوت از دوبيس و و . به عنوان توسعه اي براي مجموعه هاي فازي و منطق فازي مطرح نمودمي باشد كه 1978سال .)34(كمك كردند توسعه آن به) Dubois.D & Prade.H(پرِد

ه مجموعه هاي فازي و دي از تئوري اطالعات مي باشد كه عليرغم مرتبط بودن ب شكل جدياين تئوريكه در (به لحاظ فني توزيع امكان، مجموعه ي فازي طبيعي است . مستقل استآنها اما از ،تئوري احتمال

هاي امكان به عنوان مثال با اين حاليكه تمام اعداد فازي، توزيع. ) مي باشد1 حداقل يك عضويت برابر آن . مجموعه هاي فازي بكار گرفته شودمستقل از هستند، تئوري امكان مي تواند

براي . )62( مبتني بر علم آمار استاحتمال مبتني بر تئوري فازي است در حالي كه نظريه نظريه امكان :مثال زير را در نظر بگيريد مشخص شدن تفاوت بين اين دو مفهوم،

درصد است، نشان دهنده باور ما است، 70 دكتر باشد برابر xهنگامي كه مي گوييم احتمال اينكه آقاي قا قرار داشته اند دكتر بوده اند و چنين احتمالي استخراج درصد آدمهايي كه در وضعيت مشابه اين آ70يعني

يا به بيان ديگر، درجه ( درصد است 70 دكتر باشد x اينكه آقاي امكان اما هنگامي كه مي گوييم .شده است

درصد از شواهدي كه براي اثبات دكتر 70يعني اينكه ) درصد است70 به مجموعه دكترها xعضويت آقاي 30 داراي xاين موضوع اصال به اين معني نيست كه آقاي . يافت شده استxدر آقاي بودن الزم است

. )33(درصد خواص ديگر دكتر بودن نيست، بلكه اساسا اطالعات ما درباره ايشان داراي ابهام است

ش نادقيق و مبهم و سر و كار داشتن با داده هاي نامطمئن را به ما اين تئوري اجازه استدالل و بررسي دانداده، و توسعه آن فرمولسازي وقايع نامطمئن و غير احتمالي را امكانپذير مي نمايد به عنوان مثال بدون دانستن و ارزيابي احتمال اتفاق افتادن واقعه اي، ابزارهايي براي ارزيابي حدي كه بوقوع پيوستن يك واقعه

. )34(امكانپذير بوده و همچنين حدي كه ما درباره اتفاق افتادن آن مطمئن هستيم را فراهم مي كند

106

Prade& Dubois 42(اين چنين توصيف مي كنند) 1998( در سال(: امكان توزيع امكان نشان دهنده وضعيتي از دانش است كه آنچه را امكان پذير است از آنچه كه كمتر«

آن چيزي كند،ناپذير است، آنچه كه سير طبيعي خود را طي مي كند از آنچه كه سير طبيعي خود را طي نمي ».كندز هم مجزا ميكه انتظار وقوع آن مي رود از آن چيزي كه تعجب برانگيز است را ا

توسط دو عدد مشخص مي شود، كه يكي ) يا اطالع از هر پيشامد(در اين نظريه، عدم اطمينان يك پيشامد كه در آن متمم امكان پيشامد . استاندازه امكان خود پيشامد و ديگري درجه امكان پيشامد متناقض آن

.شودخود پيشامد تعريف مي) ضرورت(متناقض، اندازه الزام

توزيع امكان-2-3-2 متغيري در X مجموعه جهاني شامل تمام آينده مورد توصيف باشد، در صورتيكه Ωاگر فرض كنيم

)() نتيگراد باشدگرم شدن زمين در پايان قرن در ؟ درجه ساXبه عنوان مثال( باشد Ωمحدوده fxπ سطحfxامكاني كه در آن باشد را نشان مي دهد=

با استفاده از روابط زير استX نمايش دهنده محدوده سازي منعطف مقدار xπتابع 0)( =fxπت كه به اين معني اس fx . غير ممكن است=1)( =fxπبه اين معني است كه fx )plausible( بطور كامل امكانپذير است=

)(انعطاف پذيري از طريق اجازه دادن به fxπبراي گرفتن مقادير بين صفر و يك مدلسازي مي شود . بايستي به طور كامل به Ω باشد در اينصورت حداقل يكي از عناصرX محدوده كاملΩر واضح اگربطو

امكانپذير باشد، بنابراين Xعنوان مقدار ,)(1 )نرمالسازي( =∃ ff xπ

AX)( تك ارزشي است كه با xمتعلق به متغيرAكان تابع عضويت مجموعه فازيتوزيع ام μπ نشان = دو به دو با هم Xداده شده و نمايانگر مجموعه اي از قابليت هاي پذيرش كم يا زياد است كه در آن مقادير

)(1سازگار هستند، توزيع امكان مشابه چگالي احتمال است، با اين حال نا =uXπ تنها به اين معني است كه ux . )32( موقعيتي قابل پذيرش بوده و نمي تواند ناديده گرفته شود=

107

وري دانش ناكافي را رمز گذاري مي كند، در حاليكه احتمال از روي پديده هاي تصادفي و مشاهد اين تئ)(1 بوسيله ∋Uu براي تمام اعضاي Xعدم آگاهي درباره بويژه شده محاسبه مي گردد، =uXπ نشان

و بنابراين مستثني كردن است X برايuتمام مقادير بودنابل پذيرشق نشان دهندهداده مي شود كه

)(1 اينصورت امكانپذير نيست، در حاليكه در غيرآنهاهيچكدام از =uXπ براي يك مقدار ويژه u و 0)( =uXπ ،نشان دهنده دانش كامل در بارهXاست كه در اين مورد تنها مقدار u براي x امكانپذير

. )32(است

امكان) الف

ك باشد، بدان معني است كه آن واقعه امكان پذير است، با اين حاليكه در صورتيكه امكان واقعه اي برابر يدر طرف . مي تواند اتفاق نيافتد، بنابراين به اين معني است كه ما كامال درباره اتفاق افتادن آن نا آگاه هستيم

. خواهد پيوستنمقابل داشتن امكان برابر صفر مبين معني است كه واقعه با اطمينان بوقوع به عنوان مثال هر زير ( تعريف شود، Ω را داريم كه هر واقعه اي كه بر وري Ωكنيد مجموعه مرجعفرض

، يك مقدار از بازه بين صفر و يك اختصاص دهيم كه چگونگي امكانپذيري اين واقعه )Ωمجموعه اي از :در اينصورت داريم. درا ارزيابي كن

. به اين معني است كه واقعه غير ممكن است0مقدار )plausible. ( به اين معني است كه واقعه كامال امكانپذيراست1مقدار

نشان مي دهيم كه تابعي است كه بر Π بابراي تعريف اين عامل امكان، معيار امكان را معرفي ميكنيم كه : را اتخاذ مي كند، كه در آن[0,1] تعريف شده و مقاديري بين Ω از اجزايΩP)(جموعه روي م

)(sup;,...)(,)(

1)(,0)(

,...2,1,...2,121 i

ii

iAApApA Π=⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ΠΩ∈∀Ω∈∀

=ΩΠ=Π

==U

φ

: اگر تنها دو جز را در نظر بگيريم تعريف فوق به صورت زير خالصه مي شود( ) ( ))(),(max,)(),( 2 BABApBA ΠΠ=ΠΩ∈∀ U

ريافت دميزان يكساني از امكانB يا A اين است كه اتفاق افتادن يكي از وقايع تعريف فوق نشان دهنده مي كند كه برابر با امكانپذير ترين واقعه خواهد بود

108

در صورتي واقعه اي كامال امكانپذير است كه ميزان معيار آن برابر يك باشد و زماني امكان ناپذير است كه Aمثال در نظر گرفتن دو واقعه (ي توان نشان داد كه با افزايش بازه وقايع م. ميزان معيار آن برابر صفر باشد

، اندازه امكان كمتر از مينيمم امكان هاي مربوط به بازه هاي قبل افزايش مي يابد، ) به صورت همزمانBو :بنابراين يك اندازه گيري از امكان از طريق زير بيان مي شود( ) ( ))(),(min,)(),( 2 BABApBA ΠΠ≤ΠΩ∈∀ I

)(0,)(0( شرايط خاص دو واقعه مي تواند امكانپذير باشددر بعضي ≠Π≠Π BA ( اما وقوع همزمان آنها)(امكانپذير نباشد ) 0=Π BAI .(

حداقل يكي استنباط كرد اين است كه و مكمل آنخصيك واقعه نامش يكي از حالتهايي كه مي توان بين)(1، مقدار امكان Ωاين معني كه يا جرئي از از آنها كامال امكانپذير باشد، به =Π Aنمايد يا را اتخاذ مي

)(1 آن به خودي خود CAمكمل =Π Aرا اتخاذ مي نمايد

: بنابراين داريم( )

⎪⎩

⎪⎨⎧

≥ΠΠ

=ΠΠΩ∈∀

1))(),((

1)(),(max,)(

C

C

AA

AApA

به صورت تعاملي ميزان امكان Ω از Aامكان واگذار شده به جز ي ه مقدارمي بايستي توجه نمود كاگر اولي برابر يك نبود دومي حتما بايستي برابر يك . را تحت تاثير قرار ميدهدCAواگذار شده به مكمل آن

.)33(اجه مي شويمباشد و درغير اينصورت عدم تعيين در تعريف مقدار مو

ضرورت) ب

بوسيله آن معيار مطمئن A درجه يا معياري كه در مورد اتفاق افتانAبراي كامل كردن اطالعات در باره ين معيار همانند ا. هستيم را معرفي مي كنيم كه درجه ضرورت ناميده شده و مكمل معيار امكان مي باشد

دهد اما مشخصات مقداري بين صفر و يك اختصاص ميΩمعيار امكان به هر جزوي از مجموعه مرجع . اين مقدار متفاوت از معيار امكان مي باشد

به صورتي [0,1] با مقادير Ω و بر روي اجزاي Ωp)( تابعي است كه در مجموعه Nمعيار ضرورت)(0,)(1 :تعريف مي شود كه =Ω= NN φ

)(inf;,...)(,)(,...2,1,...2,1

21 iiii

ANANpApA==

=⎟⎠⎞

⎜⎝⎛Ω∈∀Ω∈∀ I

109

:اگر تنها دو جز را در نظر بگيريم تعريف فوق به صورت زير خالصه مي شود( ) ( ))(),(min,)(),( 2 BNANBANpBA =Ω∈∀ I

است داراي مقدار B كه در بر گيرنده جزو Ω ازAجزو . استNتعريف زير نشان دهنده يكنواختي ,)()(. استBضرورتي بزرگتر از ضرورت ANBNthenABif ≤⊆

بيان نشده، اما به سبب همين يكنواختي مي توان دريافت Ωمقدار معيار ضرورت مرتبط با اتحاد اجزاي ) : كه ) ( ))(),(max,)(),( 2 BNANBANpBA ≥Ω∈∀ U

:مي توان بين معيار ضرورت يك واقعه نامشخص و مكمل آن رابطه زير را استنباط كرد( )

⎪⎩

⎪⎨⎧

≤

=Ω∈∀

1))(),((

0)(),(,)(

C

C

ANAN

ANANnimpA

)( صفر نباشدAN)(از آنجا كه اگر CANغير اينصورت تما بايد صفر باشد و در ح)( CAN مي تواند هر . مقداري را بين صفر ويك به خود بگيرد، اين رابطه نستا ضعيف است

اما . نشان مي دهد Ω مرتبط به مجموعه مرجع Aاطالعاتي را درباره اتفاق افتادن واقعه رورت ضمقدار . )33(كافي نيست به تنهايي براي نشان دادن عدم اطمينان موجود در يك واقعه اين معيار

)(1به عنوان مثال فرض كنيد =Π A كه به معني امكانپذيري كامل اتفاق افتادن Aين زمان اما در هم. باشد)(1مي توانيم داشته باشيم =Π CA . ن در در مورد وقوعكه اين دو باهم نشان دهنده عدم تعيAمي باشد .

)(0از طرفي ديگر اگر =Π CA باشد در آنصورت تنها واقعه Aر اينصورت در تواند اتفاق بيافتد، كه د مي . مورد وقوع آن مطمئن هستيم

ppC نگاشت نظمي معكوس است كه Cكه در آن . )82( استU در E مكمل CE و )(1=−

ضرورتامكان و سنجش ) ج

)(بوسيله∋Exامكان واقعه EX ∈Πنشان داده شده و عبارتست از : )(sup))(),(min(sup)( uuuEX xEuExu πμπ ∈==∈Π

)( بوسيله ∋Exمقدار ثانويه ضرورت EXN با اطمينان صحيح ∋Ex نشان داده شده و حدي را كه ∋ :مي باشد را نشان مي دهد

110

( ) )(1))((inf))()),((max(inf)( cxEuExu EXuCuuCEXN ∈Π−===∈ ∉ πμπ

)(1زماني =∈EXN است كه اطمينان داريم Ex∈ است و در طرف مقابل داشتن ضرورت برابر با حاليكه ممكن است اتفاق بيافتد، در با اين صفر بدين معني است كه واقعه در كل ضروري نمي باشد

)(0حقيقت =∈EXN 1 است اگر)( =∈ CEXp 52(باشد(. :مثال

} با دامنه Xاگر براي متغير }8,7,6,5=XD توزيع امكان ،π را داشته باشيم، بطوريكه 9.0)5(,4.0)6(,7.0)7(,5.0)8( ==== ππππ باشد در اينصورت اگر { }6,5=A زيرمجموعه اي

)( باشد درجه امكان واقعه Xاز دامنه Ax∈عبارتست از : { } 9.04.0,9.0sup)(sup)( ====Π ∈ dA Ad π

:ه ضرورت همان واقعه عبارتست ازدر حاليكه درج

( ) { } { } 3.05.0,3.0inf)5.0(,)7.0(inf))8((,)7((inf)( ===== ∉ CCCCAN Ad ππ )(1)( با استفاده از فرمولAN)(محاسبه AAN π−=نيز همان نتيجه را خواهد داشت، درحقيقت داريم :

{ } 3.07.015.0,7.0sup1)(sup1)(1)( =−=−=−=−= ∈ dAAN Ad ππ

رابطه بين امكان و ضرورت-2-3-3 . عيارهاي امكان و ضرورت مرتبط بودن آنها را مشخص مي سازدمشخصات م

Ω از A براي هر جزوCA و از طريق مكمل Π مي تواند از روي معيار امكان Nمقدار معيار ضرورت

) :بدست آيد ) )( CAANpA Π−=Ω∈∀ 1,)( )(AΠ ميزاني را كه واقعه Aاحتمال دارد بوقوع بيافتد، نشان مي دهد

( )ANبيان كننده ميزان اطميناني است كه به وقوع آن واگذار مي شود . كان وقوع كمتر امCA داده مي شود بيشتر باشد، واقعه مكمل آن Aهر چه ميزان ضرورتي كه به واقعه

. اطمينان بيشتري داريمAخواهد داشت، بنابراين ما در مورد وقوع )( كامال يقين وجود دارد Aتنها و فقط تنها زماني وقوع واقعه ) 1=AN (كه وقوع مكمل آنCA غيرممكن

)(0 (باشد، =Π CA بنابراين ( ) 1=AN (

111

بوده و به صورت زير Π ثانويه N تعريف شود، معيار ضرورت π از طريق توزيع Πاگر معيار امكان ) :تعريف مي شود ) ))(1(inf,)( xANpA

Ax

π−=Ω∈∀∉

: در روابط زير مشهود استΩ ازA براي هر جزو Nو Πهمچنين دو به دو ثانويه بودن )()( ANA ≥Π

1))(1),(max( =−Π ANA )(0اين روابط بيان مي كند اگر ≠AN 1، سپس)( =Π A است، به اين معني كه هر واقعه اي كه حداقل

. طمئن هستيم به صورت كامل امكان پذير استكمي در مورد آن م)(1به عبارت ديگر اگر ≠Π A 0 سپس)( =AN به اين صورت تفسير مي شود كه ما در مورد . است

. )33(اي كه تنها كمي امكانپذير است هيچ اطميناني نداريمواقعه

مقايسه تئوري امكان و احتمال -2-3-4معيارهاي امكان و ضرورت مشابه معيارهاي احتمال ابزارهايي را براي سر و كار داشتن با عدم اطمينان

مشخصات . فراهم مي كنند و با اين حال كه مشخصات آنها با همديگر متفاوت بوده اما قابل مقايسه هستند :واند با مشخصات توزيع احتمال از ديدگاه زير مقايسه شودتوزيع امكان مي ت

توزيع احتمال دانش دقيق و گوناگون را خالصه سازي مي كند در حاليكه توزيع امكان دانش مبهم اما منسجم را منعكس مي سازد

دقيق از ما اغلب اوقات انتظار اطالعات كامال: توابع امكان براي ارايه احساس نامعلومي طبيعي تر هستندبه عبارت ديگر داده هاي . افراد نداريم بلكه اميدواريم كه در بيانات آنها امكانپذيرترين انسجام را پيدا كنيم

. صريح اما متغير بيشتر از پديده هاي فيزيكي مشاهد مي شودحتمال در نگاهي به موقعيتهاي عادي مي توان دريافت كه از طرفي تئوري امكان و از طرف ديگر تئوري ا

. )30( دارندحد غايىاشاره به دو

112

:ن مي دهدا عمده اين دو را نش افتراقجدول زير نكات

ي امكان در مقايسه با نظريه احتمال داراي محدوديتهاي كمتري مشخصه قابل شناسايي اين است كه نظريهنظريه امكان برخالف نظريه احتمال مقادير معيارها و توزيع ها با آزادي عمل بيشتري ، درمي باشد، همچنين . انتخاب مي شوند

Possibility Probability

Distributionπ ، measure Π Distribution p، probability P

1)(sup =Ω∈ xx π ∑ Ω∈=

xxp 1)(

2)(),( Ω∈∀ PBA 2)(),( Ω∈∀ PBA

)(sup)( xA x πΩ∈=Π ∑ Ω∈=

xxpAP )()(

))(),max(()( BABA =Π U )()()( BPAPBAP +=U si

φ=BAI

))()(min()( BPANBAN +=I )().()( BPAPBAP =I

if independent

1)(),(1)()(

1))(),(max(

≤

≥Π+Π

=ΠΠ

C

C

C

ANANAA

AA 1)()( =+ CAPAP

Ignorance: 1)(, =Ω∈∀ xx π Ignorance: Ω

=Ω∈∀1)(, xPx

)33( مقايسه فرمول اصلي نظريه امكان با نظريه احتمال- 6-2جدول

113

طراحي مدل مناسب از طريق تئوري فصل سوم امكان

فصل سوم طراحي مدل مناسب از طريق تئوري امكان

114

مقدمه-3-1

براي بررسي و مرتب كردن تكنولوژيهاي مختلف روشهاي مختلفي وجود دارد كه با توجه به رويكرد حاضر در اين تحقيق به دوشاخه روشهاي قطعي و روشهاي فازي قابل تقسيم است، هدف در اين تحقيق

نخست وهله ابراين درساخت مدلي براي برخورد با عدم قطعيت ناشي از داده هاي آينده نگاري مي باشد، بنكه ) مدل امكان(بعد براي بررسي مدل ساخته شده وهله مدلي بر پايه تئوري امكان ساخته شده و در

رويكردي فازي را در برخورد با داده ها در دستور كار دارد، يك مدل قطعي ديگر نيز براي تحليل داده ها ده از پرسشنامه اي مجزا كه براي مقايسه اين دو ساخته شده و نتايج بدست آمده توسط هر دو مدل با استفا

روش با استفاده از نظر خبرگان طراحي شده است مورد ارزيابي قرار مي گيرد، بدين صورتكه ابتدا با استفاده فازي سازي داده هاي ناشي (از مفروضات و روشهاي منطق فازي، اقدام به تعيين امكان پذيري تكنولوژيها

يكي از روشهاي (TOPSIS بنديگرديده و سپس با استفاده از روش رتبه) از خبرگاناز پاسخهاي دريافتيمجددا پاسخهاي دريافتي از خبرگان به روش قطعي تحليل گرديده و نتايج با نتايج ناشي ) قطعي تحليل داده

- استفاده ميكه براي اين مقايسه نيز مجددا از نظر خبرگان. از تحليل فازي و تئوري امكان مقايسه مي گردد

توضيح داده شده ) آزمون فرض(در اين فصل نحوه ساخت مدل هاي امكان و نحوه اعتبار سنجي آن . شود :مطالب عنوان شده در اين فصل را مي توان به صورت يكپارچه در درخت زير مشاهده نمود. است

طراحي مدل مناسب از طريق تئوري) فصل سوم مقدمه

تحليلروش شناسي

يجه گيرينت

آزمون فرض.5

3ارايه نتايج به خبرگان براي مقايسه . 4

روش2 براي TOPSISاستفاده از روش . 3

3ارزيابي سناريوها و تركيب نتايج با . 2

)ايجاد سناريوها(شناخت آينده هاي امكانپذير.1 تشكيل بانك اطالعات تكنولوژيها) 1-1

يندي فرآطبقه بندي) 2- 1

تكنيكيدسته بندي) 3- 1

ايجاد سناريوهاي اوليه) 4- 1

تحليل نقادانه سناريوها) 5- 1

سناريو هاي نهايي) 6- 1

نمودار درختي فرآيند طراحي مدل مناسب از طريق تئوري امكان-1-3نمودار

115

براي مدلسازي بكارگيري تئوري امكاناسي بكار رفتهنروش ش -3-2اي هستيم كه با توجه به اينكه در فعاليتهاي از نوع آينده نگاري با عدم قطعيت سر وكار داريم نيازمند نظريه

لذا در . ر به پشتيباني از اين حالت باشد، براي رسيدن به اين منظور تئوري امكان انتخاب شده استدقابه هر يك از آينده نگاريها بر اساس ميزان با بكارگيري اين تئوري و بعد از تكميل اطالت نهايي، رتاينجا

TOPSISبندي روشهاي رتبه امكان پذيري مشخص خواهد شد، سپس با توجه به فرضهاي مطرح شده روش تحليل مورد آزمون قرار گرفته و نتيجه گيري 3قطعي و فازي نيز بكار گرفته خواهد شد كه نتايج اين

الزم كسب مي گردديها از روش ايجاد سناريو هايي براي آينده استفاده شده است، كه برابر مدل مفهومي جهت انجام آينده نگار

زير ابتدا از طريق جمع آوري اطالعات كامل در خصوص تكنولوژيهاي حفاري، بانك اطالعاتي تشكيل و با زيه و شكل گرفته، مورد تج) آينده نگاريها(توجه به اين بانك اطالعاتي و طي گامهاي مشخص سناريو ها

ها يا همان تحليل قرار گرفته و رتبه آنها مشخص تعيين مي گردد، گام نهايي در اين تحقيق آزمون فرضيهارزيابي ميزان تاثير گذاري روشهاي مختلف بكار گرفته مي باشد كه براي اين منظور از پرسشنامه اي خاص

.استفاده مي شود

با روشهاي ديگر به صورت زير مي مقايسهان و ئوري امكتفته براي بكارگيري رمدل مفهومي بكار :باشد

ئوري امكانتفته براي بكارگيري رمدل مفهومي بكار -1-3فلوچارت

)ايجاد سناريو(هاي ممكنشناخت آينده

تحليل و تركيب نتايج ارزيابي سناريوها

و رتبه بندي سناريوها به روش تحليلTOPSISروش آخر2 براي

روش3مقايسه نتايج هر

آزمون فرض

با بكارگيري تئوري امكان-1 استفاده از منطق فازي-2

روش تحليل قطعي-3

116

صنعت حفارير تكنولوژيهاي امكانپذير ديشناساي: مرحله اول

براي ساخت با توجه به انتخاب روش سناريو از ميان روشهاي مختلف آينده نگاري نياز به طي مراحلي سناريو مطلوب مي باشد، كه در اين زمينه تئوريهاي مختلف و متنوعي وجود دارد، اما بنظر مي رسد بكارگيري مدلي كه داراي مبناي نظري محكمي باشد، بتواند اعتبار تحقيق صورت گرفته را باال ببرد، به

ي آينده نگاري به صورت بومي براي تعيين سناريوها E.Georgopouluهمين منظور مدل ارايه شده توسط حفر، نمونه (اين صورت كه ابتدا سعي شده در هر بخش فرآيندي به.)92(شده مورد استفاده قرار مي گيرد

سپس در هر كدام از ليستي از تكنيكها تهيه شده و...) برداري، كنترل، لوله گذاري، واقعه نگاري،توسعه واين تكنيكها آرزوهايي كه ناشي از نقصانهاي آنها مي باشند به عنوان بينشي براي آينده عنوان شود كه در

نهايت ضمن حفظ ديدگاه انتقادي مبناي ساخت سناريوها بوده اند :گامهاي ايجاد سناريو طبق اين مدل عبارتند از

براي آيندهازي س گامهاي سناريو-2-3فلوچارت

حفاري بانك اطالعات تكنولوژيايجاد

فرآيندي روشهاي حفاريطبقه بندي

ر داخل طبقه ها دتكنيكهادسته بندي

ايجاد سناريوهاي اوليه

تحليل نقادانه سناريوها

سناريو هاي نهايي

117

هاي نفت تهيه بانك اطالعات حفاري چاه) 1

تكنولوژيهاي متنوع حفاري توسط ه پرسشنامه شناس،براي اين منظور پس از شناسايي خبرگان اين حوزه در محلي نگهداري مي شود كه بانك اطالعاتي حفاري چاه هاي نفت نامگذاري ج تكميل گرديده و نتايآنها

ههاي ممكن در اين حوزه مي باشد ك آيندهسازي راهنماي فرآيند سناريو، اين پرسشنامهشده است، داده هاياين پرسشنامه به . براي اين كار از روشهاي تحليل كيفي اعم از دسته بندي و طبقه بندي استفاده مي شود

اشد و به هاي مختلف مي ب از جنبهآنهادنبال شناسايي تكنولوژيها و روش هاي متنوع حفاري و بررسي نحوي طراحي شده كه بتواند اطالعات مورد نياز در مورد تكنولوژي مربوطه و عوامل تاثير گذار بر روي

بخش مجزا اقدام به 2مسير آينده آن را معرفي نمايد، لذا براي رسيدن به اين هدف به صورت ساختارمند در :)10( از اخذ اطالعات مي نمايد كه عبارتند

:تعيين تكنولوژيهاي امكانپذير براي آينده) الف

اين بخش اولين صفحه پرسشنامه را در برگرفته كه در آن از پاسخ دهنده درخواست مي شود به صورت كدام يكسري تكنولوژي كه امكان حضور بيشتري در آينده دارند را معرفي نموده و براي هر3كلي و جامع

. به عنوان تكنولوژيهاي آينده تاثير زيادي دارند تكميل نمايدآنهامعيار كه در انتخاب

: شناسه تكنولوژيها و روشهاي حفاري )ب

اين فرم بدنبال جمع آوري اطالعات مورد نياز براي تكميل بانك اطالعاتي بوده كه پس از تكميل صفحه مي گردد، اين آنها يكي از اقدام به تكميل جزئيات بيشتري در مورد،اول و تعيين تكنولوژيهاي امكانپذير

: بخش مجزا به شرح زير تشكيل مي گردد4فرم از

:معرفي تكنولوژي) 1-ب

آوري اطالعات گسترده به دنبال معرفي تكنولوژي مورد نظر از جنبه هاي مختلف هستيم و سعي در جمع .از استفاده مي شودمي باشد، لذا در اين بخش از سئواالت ب

118

ضرورت بكارگيري ) 2-ب

ضرورت بكارگيري تكنولوژي مورد سوال بوده و براي اين منظور از سوال هاي باز و بسته به صورت .تركيبي استفاده مي شود

داليل حركت به سمت تكنولوژي) 3-ب

براي اين منظور استفاده رار گرفته و از سواالت باز قعلل توجه به تكنولوژي يا روش حفاري مورد مداقه .مي شود

:پروژه هاي تحقيقاتي) 4-ب

شود تا به به پروژه هاي مطالعاتي صورت گرفته در مورد تكنولوژي يا روش حفاري مورد نظر توجه مينحوي ضمن ايجاد شناخت در خصوص تكنولوژي بتوان براي سناريو سازي در خصوص آينده از نظرات

.جزئي تر استفاده نمود

حفاريي فرآيندبقه بندي ط) 2

حفر، نمونه (فرآيندي به صورت حفاري ابتدا ،با توجه به حجم انبوه اطالعات موجود در بانك اطالعاتيتكنيكهاي فرآيندها بندي شده و هر كدام ازطبقه) ...برداري، كنترل، لوله گذاري، واقعه نگاري،توسعه و

لذا . مختلف قرار مي گيرد فرآينديو گونه در طبقه هايبراساس نوع در بانك اطالعاني مطرح شده حفاري مورد استفاده در آن قرار مي گيرد مشخص شده و گروههايي از تكنيك كه حفاريفرآينددر اينجا ابتدا

. يكساني استفاده مي كنند بدست مي آيدفرآيندي كه از مباني تكنيكها

تكنيكهاي حفاري در هر كدام از طبقه هادسته بندي ) 3

با نهايت كه در در داخل هر يك از طبقات مي گرددحفاري تكنيكهاياقدام به دسته بندي در اين مرحله آنها استخراج سناريوهاي مناسب از بين منجر بهتوجه به نقصانهاي موجود در هر يك از تكنيكهاي حفاري

.مي شود

119

ايجاد سناريو هاي آينده) 4

آگاهي از تكنولوژيهاي مختلف حفاري، با بكارگيري شيوه هاي پس از تكميل بانك اطالعاتي و كسب ساخت سناريوهايي براي آينده آغاز مي گردد كه ) 3 و2گامهاي ( تكنيكي و دسته بندي فرآينديبنديطبقه

در وحله اول به موارد نقص در هر يك از تكنيكها و تكنولوژيهاي حفاري و نحوه برطرف براي اين منظور يكي از ( تكنيك تحليل محتوي توجه شده و در وحله دوم ازعنوان سناريوهايي براي آينده به كردن آنها

ها و براي تركيب تكنولوژيها و تكنيكها در هر يك از طبقه)6( )هاي كيفيروشهاي نشانه شناسي در تحليل . صورت مي گيردتعامل با خبرگان در وحله سوم وشده استفاده مابين طبقه ها

تحليل نقادانه سناريوها) 5

در اين گام با توجه به معيارهاي تعيين شده در گام پنجم سناريوهاي ساخته شده مورد بازنگري قرار گرفته به معيارهاي تعيين عالوه بر بازنگري سناريوها با توجه نيز در اين گام . و مورد تحليل نقادانه قرار مي گيرند

سوالهايي از قبيل ،جنبه هاي متناقض سناريوها به صورت نقادانه با استفاده از تكنيك تحليل محتواشده، ميزان واقعي بودن سناريوها، مناسب بودن روش شناسي بكار رفته، جنبه هاي پنهان امكانپذير در طراحي

نظر بوده، بازنگري مجدد در جوابهاي حاصل از سناريو ها و توجه به واقعيتهاي عيني قابل مشاهده مدخبرگان، گرايشهاي آنها و باتوجه به بين رشته اي بودن صنعت حفاري و وابسته بودن اين صنعت به

ي متنوع، كفايت جامعه آماري خبرگان و همچنين همه جانبه بودن سناريو ها، مطمح نظر قرار مي تكنولوژيهاايج بدست آمده با ديده شك و ترديد نگاه كرده و گزينه هاي جايگزيني كه گيرد، در اين گام همواره به نت

.مورد توجه قرار مي دهيمممكن است از ديد ما دور باشند را

سناريو هاي نهاييايجاد) 6

اي از مجموعهاين سناريوها . پس از بازنگريهاي نهايي بروي سناريوها، سناريوهاي نهايي ايجاد مي شودشته و برداشتهايي نظر داصنعت حفاري صيفي هستند كه هريك، به بخش خاصي از آينده هاي تو داستان

هستند كه برمبناي بكارگيري روش شناسي علمي و تحليل ديدگاههاي مختلف در مورد آينده اين صنعت

120

ز لحاظ پس از ايجاد سناريوهايي براي آينده صنعت حفاري نوبت به تحليل و رتبه بندي آنها ا. اندايجاد شده .ميزان امكانپذيري آنها در آينده است كه براي اين منظور اقدامات زير طي مي شود

)آينده نگاريها( ارزيابي سناريوها و تحليل و رتبه بندي آنها :دوممرحله

سناريوهاي آينده نگاري نوعي نگاه به آينده و ايجاد داستانهايي براي آينده است، لذا نياز به معيارهايي براي ارزيابي آينده هستيم كه در اين حوزه نيز با توجه به ويژگيها و نيازمنديهاي اين صنعت، از بين مناسب

آنهايي كه بيشترين پاسخ را دريافت ها، مطرح شده و با توجه به فراواني تعداد پاسخروشهاي متنوع حفاري روش 3 از رتبه بندي سناريوها براي .اند به عنوان معيار ارزيابي سناريوهاي ساخته شده بكار مي رودكرده

.آوردمراحل بعد فراهم مي كه اين امر امكان آزمون فرضيه هاي تحقيق را در تحليل متفاوت استفاده شده به هر خالصهسپس به صورت و اسامي آنها ذكر،جهت ايجاد تصوير كلي و شفاف از اين روشهادر ابتدا

الزم به ذكر است كه صفحات بعدي هر يك از آنها . ارايه مي شود ديدگاه جامعي از آنهايك پرداخته شده واين روشها . ذكر مي گردددر اين صفحات گامهاي الزم براي هر يك از آنها را بطور كامل پوشش داده و

:عباتند از .بر اساس ميزان اطمينان از وقوع آنهارتبه بندي سناريوها بكارگيري تئوري امكان براي .1

).قطعي( فازي براي تركيب داده ها و ايجاد جدول نهايي نافازيبكارگيري منطق .2

).استفاده از شاخص مركزي ميانگين(تركيب قطعي داده ها و ايجاد جدول نهايي قطعي .3

استفاده مي TOPSISتحليل فازي و قطعي براي رتبه بندي سناريوها از روش جبراني اخير روش 2در ب نظرات مختلف درباره آنها و فراهم آوردن جدول نهايي شامل گزينه شود كه براي اين منظور نياز به تركي

هاي مورد نظر همان سناريوهاي ايجاد شده براي آينده مي باشد و در اينجا گزينه. ها و شناسه ها مي باشد روشها هستند كه در مورد سناريوهاي ايجاد شده به عنوان تاثير گذارترينروشهاي حفارييها نيز شناسه

پس از شناسايي گزينه ها و شناسه ها، پرسشنامه اي كه براي ارزيابي سناريوها طراحي . اندسايي شدهشناشده است در ميان خبرگاني كه براي پاسخ دهي به سواالت تهيه بانك اطالعاتي استفاده شده بودند توزيع

ه هريك از گزينه ها در مورد گرديده و از آنها خواسته مي شود بر اساس مقياس ليكرت اقدام به نمره دهي ب

121

هر يك از شناسه ها نمايند، بعد از جمع آوري اطالعات، نياز به تركيب آنها و ايجاد جدولي نهايي براي :شود كه عبارتند از مي باشد، براي اين منظور از دو روش مختلف تحليل استفاده ميTOPSIS بكارگيري

).قطعي(يجاد جدول نهايي نافازيبكارگيري منطق فازي براي تركيب داده ها و ا .1

).استفاده از شاخص مركزي ميانگين هندسي(تركيب قطعي داده ها و ايجاد جدول نهايي قطعي .2

مورد تجزيه تحليل TOPSISپس از ايجاد جداول نهايي از هر دو روش ذكر گرديده فوق، نتايج به روش اما روش بكار رفته براي رتبه . مي گرددقرار گرفته و رتبه بندي هاي سناريو ها در هر دو روش مشخص

بندي سناريوها با استفاده از تئوري امان كامال متفاوت بوده و گامهاي مخصوص به خود را دارا هست كه در .ذيل به آن پرداخته شده است

: نوع تحليل امكان، فازي و قطعي3روش شناسي هاي بكار رفته در هر يك از

اي رتبه بندي سناريوها بكارگيري تئوري امكان بر. 1

داده هاي بدست آمده در مورد امكانپذيري سناريوها، نشان دهنده ميزان امكاني است كه پاسخ دهندگان با صنعت حفاري است در مورد وقوع آن روشهاي مختلف بكار رفته درتوجه به شناسه هاي موجود كه همان

رضيه ي اهم اين تحقيق كه همان بهتر بودن روش لذا براي آزمون ف ،اندسناريو در آينده اختصاص دادهتحليل امكان براي داده هاي آينده نگاري نسبت به ساير روشها است، اين داده ها با استفاده از تئوري امكان

در مورد اين تئوري در فصل دوم به صورت مبسوط مطلب ارايه شده و در اينجا صرفا به بيان روش بكار رفته كه (

و با طي گامهاي زير مورد تحليل قرار مي گيرد كه نتيجه حاصل از اين )گردداست اكتفا ميروشي ابتكاري :مرحله رتبه بندي سناريوها مي باشد

واحدي تركيب نظرات پاسخ نامه ها و ايجاد ماتريس)گام اول

ه ارزيابي براي شناخت ميزان امكان هر كدام از سناريو هاي آينده نگاري، از پاسخهاي دريافتي در مرحلسناريوها استفاده مي شود، به اين صورت كه براي هر كدام از گزينه هاي معيار ليكرت بكار رفته، ميزان

.امكان معادلي بين صفر و يك برابر جدول زير اختصاص مي يابد

122

امكان ناپذير امكان كم امكان متوسط امكان باال حتمي0,9 0,7 0,5 0,3 0,1

ي ليكرت مقياس دو قطب- 1-3جدولبا توجه به اينكه براي نظر خواهي در مورد سناريوها از جامعه خبرگان تعريف شده در اين تحقيق استفاده شده، لذا نياز است در مورد هر يك از مولفه ها، داده هاي مربوطه باهم تركيب و ماتريسي واحد ايجاد شود

بنابراين ميزان امكان هر يك از سناريوها استفاده مي شود،شاخص مركزي ميانگين كه براي اين منظور از با درنظر گرفتن شناسه هاي طرح شده، برابر است با ميانگين امكانهاي اختصاص يافته توسط پاسخ دهندگان

.به آنها

)A(روش حفاري S( 1A 2A … nA(سناريو

1S ),(A 11 Sπ ),(A 12 Sπ … ),(A 1n Sπ

2S ),(A 21 Sπ ),(A 22 Sπ … ),(A 2n Sπ M M M M

mS ),(A1 mSπ ),(A2 mSπ … ),(An mSπ

تركيب هاي مختلف اجتماع شناسه ها ميزان امكان براي محاسبه)ومدگام

اد تركيبهاي متنوعي از توسعه و رشد هر يك از روشهاي حفاري مطرح شده مشخص نبوده و امكان ايجآنها در آينده وجود دارد، با توجه به اينكه براي بعضي از سناريوها وجود حتي يكي از روشهاي حفاري

مختلف اجتماع، لذا در اين مرحله بمنظور درنظرگرفتن تمام تركيبهاي )مفهوم اجتماع(كفايت مي كند محاسبه و ان امكان از طريق بكارگيري فرمول زير ميز اعم از دوتايي، سه تايي و چهارتايي روشهاي حفاري

:در جدولي كه براي آن تدارك ديده شده ثبت مي گردد

)(sup;,...)(,)(,...2,1,...2,1

21 ii

ii

AApApA Π=⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ΠΩ∈∀Ω∈∀

==U

123

)A(روش حفاريS( 21(سناريو AA U...41 AA U...321 AAA UU...4321 AAAA UUU

1S

2S

M

mS

محاسبه معيار ضرورت از روي معيار امكان)ومسگام

ري ميزان دو معيار متناقض براي محاسبه استفاده مي شود كه يكي ميزان امكانپذيري و ديگدر تئوري امكان اولي نشان دهنده ميزان امكانپذيري واقعه و دومي نشان دهنده اطمينان از وقوع آن . ضرورت يا الزام است

برابر با ضرورت Aميزان امكان و ضرورت به اينصورت با هم رابطه دارند كه يك منهاي امكان متمم . استه و در جدولي كه براي آن تدارك ديده در اين مرحله ميزان اطمينان از روي فرمول زير محاسب. آن است

)(1)( :شده ثبت مي گردد AAN π−= )A(روش حفاري

S( 1A 2A … nA(سناريو

1S ),N(A 11 S ),(A 12 SN … ),(A 1n SN 2S ),(A 21 SN ),(A 22 SN … ),(A 2n SN M M M M

mS ),(A1 mSN ),(A2 mSN … ),(An mSN

شناسه هاشتراك محاسبه ضرورت تركيب هاي مختلف ا)چهارمگام

نگاه عيني و واقع گرايانه به سناريوها نشان دهنده الزام بعضي از آنها در بكارگيري همزمان دو يا چند اين روشها امكان ايجاد آن سناريو وجود نخواهد روش حفاري مي باشد كه در صورت عدم وجود يكي از

:داشت، اين مطلب نشان دهنده مفهوم اشتراك است كه از روي فرمول زير محاسبه مي شود

)(inf;,...)(,)(,...2,1,...2,1

21 iiii

ANANpApA==

=⎟⎠⎞

⎜⎝⎛Ω∈∀Ω∈∀ I

124

با توجه به اينكه در هر سطري از جدول ضرورت تنها دو ميزان داريم كه يكي بيشترين و بقيه مقادير دارا مي باشند، لذا هر نوع تركيب ضرورت، كمترين مقدار را به خود اختصاص مساوي كمتر از آن را

كه درجدولي كه براي بنابراين محاسبه تنها يك اشتراك براي هر نوع تركيبي كفايت مي كند. خواهد داد :همين منظور طراحي شده درج مي گردد

)A(روش حفاري

)S(سناريومحاسبه يك نوع تركيب

21اشتراك، مثال AA I

1S

2S

M

mS

نهايي در مورد هر يك از سناريو ها و امكانتعيين ميزان اطمينان) گام پنجم

ان دهنده اين است كه براي برخي از بررسي هاي صورت گرفته و اطالعات موجود در مورد سناريو ها نشسناريوها وجود همزمان دو يا چند روش حفاري ضروري بوده، براي برخي ديگر تنها با وجود يكي از روشهاي حفاري از ميان ساير روشها امكان بوقوع پيوستن آن در آينده وجود دارد و برخي از سناريوها تنها

ا توجه به ذات هر يك از سناريوها و به صورت برقراري لذا ب. به وجود يك روش حفاري وابسته استارتباط منطقي بين سناريوها و تركيبهاي متنوع امكانپذير، از ميان ميزان ضرورتها و امكانهاي محاسبه شده در مراحل قبل و تركيبهاي مختلف موجود، آن محاسبه را كه با روح و حالت سناريو تطبيق بيشتري دارد، به

امكان و ضرورت آن سناريو انتخاب كرده و در جدولي مجزا كه براي همين منظور طراحي شده عنوان معيار .مي نويسيم

تركيبهاي مختلف اجتماع و ميزان امكان تركيبهاي مختلف ) ضرورت(همچنين در محاسبه ميزان اطمينان

:اشتراك از فرمولهاي زير استفاده شده است

125

( ) ( ))(),(max,)(),( 2 BNANBANpBA ≥Ω∈∀ U ( ) ( ))(),(min,)(),( 2 BABApBA ΠΠ≤ΠΩ∈∀ I

نام سناريو رديفنوع محاسبه مورد قبول

21مثال AA Uو ... ميزان اطمينان وقوع آن

ميزان امكان وقوع آن

1 1S

2 2S

M M

ندي سناريو ها بر اساس ميزان اطمينان از امكانپذيري آنهارتبه ب) گام ششم

با كمي دقت در مقادير ضرورت بدست آمده براي هريك از سناريوها در گام قبل مي توان دريافت كه منظور اصلي ما از انجام محاسبات مربوط به امكان، ضروت و تركيبهاي مختلف اجتماع و اشتراك محقق

در اين گام به جهت تسهيل درك نتايج بدست آمده، سناريوها براساس ميزان شده است، اما با اين حالشوند، در ضرورت مورد قبول براي هر يك از آنها برابر جدول زير از بزرگترين به كوچكترين مرتب مي

صورتيكه مقادير محاسبه شده ضرورت براي گزينه ها يكسان بود، در آن صورت براي تعيين رتبه به ميزان :ن سناريو مراجعه مي شودامكا

نام سناريو رديف حفاري

ميزان اطمينان از وقوع آن در آينده

ميزان امكان وقوع آن در آينده

1 1S

2 2S

M M

126

داده ها و ايجاد جدول نهايي قطعيازي فبكارگيري منطق فازي براي تركيب . 2

در جهت آزمون يكي ديگر از فرضيه ها كه همان دقيقتر و قابل اطمينان تر بودن نتايج روش تحليل فازي روش تحليل فازي به و براي آماده شدن براي آزمون فرضيه اصلي تحقيق،) 2فرض(به روش قطعي است

مي رود، براي اين منظور بعد از فازي ز پرسشنامه ها بكار عنوان يكي از روشهاي تركيب داده هاي حاصل اسازي نظرات اخذ شده از خبرگان، عملياتهاي فازي جمع و تقسيم فازي براي بدست آوردن ميانگين فازي

آماده رتبه ماتريس نهايي ، روش مركز ناحيهداده ها آغاز گرديده و در نهايت با نافازي سازي داده ها به - مورد استفاده قرار ميTOPSIS، كه در نهايت به عنوان ورودي روش رتبه بندي )13(گرددبندي تهيه مي

:باشدگامهاي اين فرآيند به صورت زير مي. گيرد

فازي سازي داده هاي جمع آوري شده-2-1

اي آينده، براي بررسي امكانپذيري سناريوهاي بدست آمده از در پرسشنامه تعيين امكانپذيري سناريو همقياس ليكرت استفاده مي شود، به اين نحو كه از هر كدام از پاسخ دهندگان خواسته مي شود امكانپذيري

نتايج حاصل از اين اقدام بيانهاي كالمي . هر يك را با توجه به وضعيت روش حفاري در آينده تكميل نمايد به جهت ايجاد براي فازي سازي اين واژه هادر اينجا . ه و نيازمند تبديل به اعداد فازي استو زباني بود

: زير استفاده مي شودنمودارسادگي در محاسبات از روش فازي سازي مثلثي برابر

)17(فازي سازي واژه هاي زباني مقياس ليكرت -2-3نمودار

:لذا براي هر يك از مولفه هاي مقياس ليكرت، اعداد فازي معادل آن را به صورت زير خواهيم داشت),,( را داريم كهo وp وmدر اعدا فازي مثلثي سه مولف opm xxxN .)17(مي باشد=

كم خيلي كم

1 .9 .8 .7 .6 .5 .4 .3 .2 .1.

متوسطخيلي زياد زياد

127

ها انجام عمليات جبري بر روي اعداد فازي بمنظور تركيب داده هاي پرسشنامه-2-2

كسب اطمينان از صحت پاسخهاي دريافتي، محقق را وادار به اخذ نظرات مختلف در اين حوزه نموده يات جبري بر روي اعداد است، لذا براي تركيب اين نظرات و ايجاد ماتريسي واحد نياز به استفاده از عمل

فازي است، بنابراين بر اساس ماهيت عدد فازي مثلثي و اصل گسترش از عمليات جبري زير براي اعداد :)17(فازي مثلثي استفاده مي شود

OO ,PP ,M(M)O ,P ,(M)O ,P ,(M( :جمع 212121222111 +++=+ OO ,PP ,M(M)O ,P ,(M)O ,P ,(M( :ضرب 212121222111 =×

k: O) ,P ,M(O) ,P ,(M),,()O ,P ,(Mk ضرب عدد ثابت kkkkkk == OO ,PP ,M(M)O ,P ,(M)O ,P ,(M( :تفريق عدد فازي مثلثي 212121222111 −−−=−

با توجه به فراواني پاسخ ها در باره هر يك از مولفه ها، نياز است نتايج با هم جمع و ميانگين آنها محاسبه

1)...( :شود 21 mjijijiji EEE

mE +++=

jiE :يابي كلي سناريوارز i از نظر شاخص j بوده و m است كه ) ارزيابي كنندگان( تعداد پاسخ دهندگان

jiEرا مي توان به عنوان يك عدد فازي مثلثي به صورت زير نشان داد : ),,( jijijiji OEPEMEE =

: به صورت زير محاسبه مي شودjiE نقطه تشكيل دهنده 3بنا به پيشنهاد بالكي

mOE

OEm

k jiji

∑ == و1mPE

PEm

k jiji

∑ == و 1mME

MEm

k jiji

∑ == 1

.)23(نتيجه حاصل از اين گام ايجاد ماتريس واحدي از مجموعه نظرات پاسخ دهندگان است

( 0.6, 0 , 0.3)= خيلي كم

(0.7 , 0.1 , 0.4)= كم

(M, P, O): (0.8 , 0.2 , 0.5)= متوسط

(0.9 , 0.3 , 0.6)= زياد

(1.0 , 0.4 , 0.7)= خيلي زياد

128

داد فازي بدست آمده از گام دوم ديفازي كردن اع-2-3

بكاررفته براي رتبه بندي سناريوها نيازمند مقادير قطعي مي باشد و بدين منظور در اين TOPSISروش مرحله، جدول فازي موجود به جدولي قطعي با مقادير قطعي كه در آن مولفه ها مقادير قطعي دارند تبديل

:اعداد فازي مطروحه از روش مركز ناحيه استفاده مي شود (defuzzification)براي قطعي كردن. مي شود

jiPEPEMEPEOE

C ji

jijijiji

A ij,,

3

)()(∀+

++−=

TOPSIS بكارگيري ماتريس حاصله به عنوان وروديهاي روش رتبه بندي -2-4

در اين . ماتريس نهايي ايجاد شده به عنوان ورودي مدل رتبه بندي سناريوها مورد استفاده قرار مي گيردهمان TOPSISجاد قابليت مقايسه بين روشهاي بكار رفته، گامهاي روش رتبه بندي مرحله نيز از جهت اي

كه پراكندگي آنتروپي شنونروش از هاناسه دهي به ش ن براي وزنآدر و گامهاي روش قطعي مي باشد .شود استفاده ميمولفه در هر يك از شناسه ها را مبناي اهميت آن شناسه قرارمي دهد،

)استفاده از شاخص مركزي ميانگين(ايجاد جدول نهايي قطعي و اده ها تركيب قطعي د. 3

به جهت ايجاد معياري براي مقايسه هر يك از دو روش قطعي وفازي كه فرضيه دوم تحقيق ما را شامل مي شود و همچنين كسب اطمينان از فرضيه سوم، ميزان تغييرات در رتبه ها بر اساس بكارگيري تركيب

هاي مختلف از حاسبه مي شود، بدين منظور جهت تركيب داده هاي ناشي از پاسخ نامهقطعي داده ها م. بكار مي رودTOPSISميانگين هندسي استفاده شده، سپس نتايج حاصل از آنها به عنوان ورودي مدل

ها ساده و شامل بدست آوردن ميانگين هندسي همانطور كه از توضيحات مشخص است فرآيند تركيب دادهبندي ايجاد شده و اقدام به ه هاي هر يك از مولفه ها است كه در نهايت ماتريس نهايي آماده براي رتبهداد

مي گردد، دراينجا نيز TOPSISرتبه بندي سناريو هاي مربوط به آينده از طريق روش رتبه بندي جبراني اين روش با روشهاي قبل، بمنظور حفظ يكنواختي محاسبات و پرهيز از ايجاد تفاوت در مراحل محاسبات

.)1(براي وزن دهي شناسه ها از روش آنتروپي شنون استفاده مي شود

129

براي رتبه بندي سناريوهاTOPSIS استفاده از روش رتبه بندي - سوممرحله

از طيفي متناسب ) سناريوهاي آينده نگاري(ذيري گزينه ها با توجه به اينكه در هنگام بررسي ميزان امكان پاستفاده شده است، لذا مي توان از پاسخهاي دريافتي براي هر يك از ) BIPLOAR(با طيف مقياس دو قطبي

، به عنوان وردي مدل )روش قطعي و روش فازي ( روش تركيب داده اي بكار رفته در مرحله دوم2TOPSISروش 2ين در جهت ايجاد امكان آزمون فرضيات تحقيق، براي نتايج هر يك از بنابرا. استفاده كرد

شده و در نهايت نتايج باهم استفاده TOPSISتركيب داده اي بكار رفته در مرحله دوم، روش رتبه بندي : روش از مقياس ليكرت با ساختار زير استفاده مي شود3مقايسه مي شوند كه براي مقايسه اين

خيلي كم كم متوسط زياد دخيلي زيا

9 7 5 3 1

:)1( گامهاي زير طي مي شودTOPSIS براساس منطقتكنولوژيهابراي رتبه بندي

داده ها) بي مقياس سازي(نرمال سازي: گام اول

:محاسبه آن به صورت زير استفرمول كه استفاده مي شود از روش هندسي براي بي مقياس سازي

∑=

=m

i ij

ijij

r

rn

12

بي مقياس وزينايجاد ماتريس: گام دوم

. به عنوان ورودي الگوريتم و به صورت ماتريس قطري وارد مدل مي شودwبردار وزن

},...ww,{wW n21=

:ماتريس بي مقياس وزينmnmjm

nJ

nnD

VVV

VVV

WNV

............

...,...,

1

1111

=⋅= ×

130

DN :ماتريسي است كه امتيازات گزينه ها در آنها بي مقياس شده اند

nnW ماتريس قطري بردار وزن كه فقط عناصر قطر اصلي آن غير صفر بوده و نشان دهنده وزن هر گزينه : × . مي باشد

:روش آنتروپي شنون استفاده شده استبراي بدست آوردن وزن گزينه ها از

تر هر گزينه اي كه پراكنده« . آنها وزن مي دهد) پراكندگي( اين روش به گزينه ها بر اساس ميزان آنتروپي .تصاص مي دهدوزن اخ» . باشد وزن بيشتري را به خود اختصاص مي دهد

:)1(گامهاي اين روش عبارتنداز

نرمال سازي از طريق احتمال. 1

rijمقدار اختصاص يافته به مولفه هاي هر يك از گزينه ها است

∑ =

= n

j ij

ijij

r

rp

1

پيدا كردن مقدار پراكندگي از روي رابطه شنون. 2

∑ ××−= )( ijijj PLnPKE

)(1mLn

K = ها تعداد گزينه ، : m

Distansمحاسبه . 3

jj از فرمول E -1 D استفاده مي شود=

محاسبه وزنها . 4

از فرمول∑

= D

D W

j

jjاستفاده مي شود

131

آل بردار ضد ايده ل وآ بردار ايدهمشخص نمودن -گام سوم

. را به صورت زير تعريف مي كنيمA− آلدار ضد ايدهبر براي و A+ل آبردار ايدهبراي

در هر يك ستونهاي مولفه ها مطلوبترين مقدار و يا به عبارت ديگر در اينجا بيشترين مقدار : بردار ايده آل

. آل را خواهد دادهر مولفه تشكيل بردار ايده مطلوبترين مقدار و يا به عبارت ديگر در اينجا بيشترين در هر يك ستونهاي مولفه ها: لآ بردار ضد ايده

. آل را خواهد دادمقدار هر مولفه تشكيل بردار ايده

)فاصله( محاسبه اندازه جدايي -چهارمگام

ام با بردار ايده آل و ضد ايده آل از روش اقليدوسي به صورت زير محاسبه مي شودiفاصله گزينه ر ايده آل ام از برداiفاصله گزينه

mivvd n

j jiji ,....,2,1;)(1

2 =−= ∑ =

++

ام از بردار ضد ايده آلiفاصله گزينه

mivvd n

j jiji ,....,2,1;)(1

2 =−= ∑ =

−−

محاسبه نزديكي نسبي به راه حل ايده آل-پنجمگام

:نزديكي نسبي به صورت زير محاسبه مي شود) تكنولوژيها(براي هر يك از گزينه ها

micldd

dcl

ii

i ,....,2,1;10; =≤≤+

= +−+

−

+

رتبه بندي گزينه ها-ششمگام

- يشتر باشد نشان دهنده مطلوب بودن آن ميهر چه مقدار نزديكي محاسبه شده براي هر يك از گزينه ب

. اساس رتبه بندي مي شودنبر همي) سناريوها(باشد، لذا گزينه ها

132

فر ضيه ها معنا داري و آزمون روش3 هر ناشي ازمقايسه نتايج: مرحله چهارم

گرفتند كه روش مختلف مورد ارزيابي و رتبه بندي قرار 3در مراحل قبل سناريوهاي توليد شده براساس روش 3براي انجام مقايسه نتايج ناشي از هر هدف از آن شناسايي امكانپذيرترين سنايوها بود در اين مرحله

بر هاي موصوف و خروجي هاي هر يك از روش طراحيپرسشنامه ايمطرح شده بر مبناي فرضيه هاي ايش صحت آزمون و ارايه بازخور در اينجا از جهت افز. مورد سوال قرار مي گيرد بودن ميزان واقعياساس

ه براي كخبرگان اوليهبه پاسخ دهندگان اوليه در خصوص سناريو هاي ساخته شده، جامعه آماري همان هاي نكته اينكه در اين مرحله عالوه بر مقايسه نتايج روش. ، مي باشدسناريو سازي مورد سوال بوده اند

العات سودمند، سناريوهاي موجود مورد بازنگري جزئي قرار سناريوها، در صورت افزوده شدن اطبنديرتبهشود استفاده مي3فرضيه ها از پرسشنامه شماره معناداري براي آزمون . مي گيرند تا به واقعيت نزديكتر باشند

5 فرضيه اهم تحقيق از معناداري هر يك از فرضيه ها و در نهايت آزمونمعناداري كه در آن از جهت آزمون در نهايت فرضيه هاي اول و اهم با تركيب وراي هر يك از فرضيه هاي دوم و سوم استفاده شدهسوال ب

با توجه به اينكه جامعه آماري خبرگان مورد استفاده از اين تحقيق . پاسخهاي اين سواالت آزمون مي شوندمعناداري تاييد و يا رد اي بر براي اين امر استفاده شده و در نتيجهT Student مي باشد از آزمون 30كمتر از

فرضيه ها بررسي صورت مي گيرد

133

فصل چهارم بكارگيري روش پيشنهادي براي آينده نگاري حفاري چاههاي نفت

فصل چهارم بكارگيري روش پيشنهادي براي

آينده نگاري حفاري چاه هاي نفت

134

مقدمه

در اين فصل گزارشي از فعاليتهاي عملياتي صورت گرفته بر مبناي مدل تحيلي معرفي شده در فصل سوم پوشش اوليه مسئله در .يري هر كدام از مراحل به صورت مشروح ارايه مي گرددنتايج ناشي از بكارگ و

ارتباط با حوزه هاي داخل كشور بوده است كه در ابتدا با استفاده از مصاحبه با اساتيد اين حوزه اقدام به جمع آوري اطالعات گرديد، اطالعات بدست آمده نشان دهنده اين مطلب بودند كه حفاريهاي صورت

روش حفاري شناخته شده فعلي يعني حفاري عمودي، قابل توسعه، هوشمند و طراح يا 4فته محدود به گركاليبره كننده است لذا در هر يك از روشهاي حفاري حوزه هاي فرآيندي شناسايي شده و در هر يك از

عمومي مورد بررسي حوزه هاي فرآيندهاي، تكنيكها و نقصانها و نحوه رفع آنها به صورت كلي و از ديدگاه همانطور كه در فصل سوم مطرح گرديد عمليات صورت گرفته براي اينده نگاري حفاري .قرار گرفته است

:چاه هاي نفت شامل چهار مرحله اصلي به شرح زير است )ايجاد سناريو ها(شناخت آينده هاي ممكن .1

ارزيابي سناريوها و تحليل و تركيب نتايج ارزيابي آنها. 2 روش آخر2 براي TOPSISتحليل و رتبه بندي سناريوها به روش . 3 آزمون فرض و روش3مقايسه نتايج ناشي از هر . 4

:اقدامات صورت گرفته در هر يك از مراحل به صورت زير است و ايجاد سناريوهايي براي آينده است، براي رسيدن به شناخت آينده هاي ممكندر اين فرآيند، مرحله اول

استفاده شده كه در اين فصل به E.Georgopouluمدل ارايه شده توسط نظور به صورت تطبيقي ازاين متحليل و مرحله دوم . )92(طور مشروح فعاليتهاي صورت گرفته در هر يك از گامهاي مدل معرفي مي شود

در هر كدام از اين روشها به دنبال . با استفاده از سه روش مختلف استريوهاتركيب نتايج ارزيابي سناآزمون يكي از فرضيه هاي تحقيق بوده ايم كه در نهايت فرضيه اهم مورد آزمايش قرار كرفته است، الزم به ه ذكر است كه براي رسيدن به منظور اصلي تحقيق در سه مرحله اقدام به جمع آوري اطالعات گرديده ك

با توجه به اينكه براي تكميل تحليل هاي مربوط به . ترين مراحل در انجام تحقيق بوده استيكي از سخت

بكارگيري تئوري امكانبا . 1 استفاده از منطق فازي. 2

روش تحليل قطعي.3

135

بندي براي رتبه بندي سناريوها هستيم، ضمن روشهاي قطعي و فازي نياز به بكارگيري يك روش رتبهراي هر كدام از به عنوان يكي از مراحل مدل تحليلي، نحوه عملياتي شدن آن بTOPSISمعرفي روش

مقايسه نتايجبرابر مدل تحليل معرفي شده، مرحله چهارم . روشها در اين مرحله توضيح داده شده است است كه براي اين منظور با تدارك پرسشنامه اي نتايج ناشي از سه روش مورد ارزيابي روش3هر ناشي از

از روشهاي آماري بررسي شده و كارايي مدلهاي قرار گرفته، داده هاي بدست آمده از پرسشنامه ها با استفادهدر نهايت براي تعميم يافته هاي تحقيق نياز به . ساخته شده با توجه به نتايج، مورد آزمون قرار گرفته است

.و بكارگيري روشهاي آمار استنباطي است كه اين منظور در گام پنجم محقق شده استفرضيه آزمون

)يجاد سناريو هاا(شناخت آينده هاي ممكن -4-1 باشد كه براي اين منظور فن مي صنعت حفارير تكنولوژيهاي امكانپذير ديمرحله اول شناساي

به عنوان يكي از روشهاي سودمند معرفي شده در ادبيات تحقيق، بكار گرفته شده است، سازي سناريو آينده نگاري با بكارگيري تعيين سناريوهاي( همانطور كه در بخش مقدمه نيز ذكر گرديد براي اين منظور

مدل ارايه شده توسط ) مدلي كه داراي مبناي نظري محكمي بوده و اعتبار تحقيق را باال ببردouluGeorgop.Eاين صورت كه ابتدا سعي به .)92( به صورت بومي شده مورد استفاده قرار گرفته است

...) حفر، نمونه برداري، كنترل، لوله گذاري، واقعه نگاري،توسعه و(هر بخش فرآيندي وحله اول در شده در-ليستي از تكنيكها تهيه شده و سپس در هر كدام از اين تكنيكها آرزوهايي كه ناشي از نقصانهاي آنها مي

يكي از ( تكنيك تحليل محتوي همچنين در وحله دوم از باشند به عنوان بينشي براي آينده عنوان شودها و براي تركيب تكنولوژيها و تكنيكها در هر يك از طبقه )6( )هاي كيفيروشهاي نشانه شناسي در تحليل

نهايت ضمن حفظ كه در . صورت مي گيردتعامل با خبرگان در وحله سوم وشده استفاده مابين طبقه ها اندديدگاه انتقادي مبناي ساخت سناريوها بوده

:گامهاي ايجاد سناريو طبق اين مدل عبارتند از فرآينديطبقه بندي .2 تشكيل بانك اطالعات تكنولوژيهاي حفاري .1 ايجاد سناريوهاي اوليه .4 تكنيكيدسته بندي .3 ايجاد سناريو هاي نهايي .6 تحليل نقادانه سناريوها .5

136

ه پرسشنامه شناس،پس از شناسايي خبرگان اين حوزهبانك اطالعات تكنولوژيهاي حفاري براي تشكيل اين پرسشنامه به دنبال شناسايي تكنولوژيها و روشهاي ، تكميل گرديدآنهاتكنولوژيهاي متنوع حفاري توسط

عات مورد نياز و به نحوي طراحي شده كه بتواند اطال بوده از جنبه هاي مختلفآنهامتنوع حفاري و بررسي نمونه اين پرسشنامه (در مورد تكنولوژي مربوطه و عوامل تاثير گذار بر روي مسير آينده آن را معرفي نمايد

براي مد نظر قرار دادن پوشش تمام تكنيكهاي مختلف حفاري همچنين ).در بخش ضمايم آورده شده استرگان و تشكيل بانك اطالعاتي، پس از به اين صورت عمل شده كه ضمن جمع آوري اطالعات الزم از خب

ليست تكنولوژيها مشخص شده و سپس با جستجو در تكنيكيدسته بندي و فرآينديانجام عمل طبقه بندياينترنت و سايتهاي شركتهاي معروف حفاري پوشش تمام روشهاي حفاري مورد بررسي قرار گرفته و

داده هاي بدست آمده از اين مرحله . اصالح گرديدمواردي كه از قلم افتاده و يا ناقص ذكر شده بودنداطالعات كامل و پايه اي را براي تهيه سناريوهاي حفاري در آينده فراهم كرده و به عنوان مرجعي براي

-پس از جمع آوري پرسشنامه مربوطه، داده. تحقيق در تمام مراحل مختلف سناريوسازي استفاده شده است

ها و تكنولوژيهاي متنوع حفاري بوده كه پس از طي مراحل دوم و سوم هاي بدست آمده حاكي از روش در داخل طبقه ها به صورت فهرستي از تكنولوژيها، تكنيكيبندي، و دسته فرآينديبندييعني انجام طبقه

در ذيل . روشها، تكنيكها، و ابزارهاي حفاري آماده ساخت سناريوهاي مختلف حفاري از روي آنهاستنتايج بدست امده از مراحل اول تا سوم سناريوسازي كه شامل ايجاد بانك اطالعات حفاري، فهرستي از

:است، ارايه گرديده استبندي تكنيكي بندي فرآيندي، و دستهطبقه

انواع چاه نفت) الف

)Horizontal Wells( چاه نفت افقي. 1

شود، در افقي حفاري ميچاهي كه از حالت عمودي منحرف شده و در طول ناحيه مشخصي به صورت 80يك چاه افقي، گسترش افقي چاه جزئي از حفره چاه محسوب مي شود كه به صورت افقي با زاويه

يكي از مزاياي حفاري افقي و چاه هاي هدايتي از محل حفاري به . درجه يا بيشتر از آن منحرف مي شودت كاهش مي يابد، همچنين بعلت انجام موقعيت مخزن مناسب اين است كه فضاي مورد نياز براي عمليا

137

عمليات حفاري فقط در يك نقطه آسيبهاي حفاري به محيط زيست به حداقل ممكن مي رسد، همچنين با .اين نوع حفاري مناقصه هاي مربوط به زمين مابين شركت حفاري ومردم بومي كاهش مي يابد

)Multilateral Wells (چاه چند وجهي. 2

هاي جديدي از چاه قديمي حفاري يل چاه كه همانند جاده فرعي از اصلي، چاه يا چاهيك نوع فرآيند تكممي شود، تفاوت در اينجا اين است كه با اتمام عمر چاه، در صورت وجود ذخاير در نزديكي آن، حفره چاه

روش با در اين. سيمان گرفته نشده و چاه هاي جديد حفاري شده بر روي آن به فعاليت خود ادامه مي دهدعمودي چاه قبلي يهاي جديدي حفاري مي شود كه براي اين كار از حفرهاستفاده از چاه قديمي، چاه

در اين نوع . شود، لذا با بكارگيري قسمت عمودي چاه قبلي شاهد صرفه جويي در حفاري هستيماستفاده مي .چاه ها از تكنولوژيهاي حفاري با زاويه خمش استفاده مي كنند

)Designer Wells( هاي كاليبره كننده يا طراح چاه. 3

حفاريهاي با دقت باال براي رسيدن به اهداف و بسته هاي نفتي كوچك و يا براي رسيدن به مخازن به دام پا و 100افتاده در اليه هاي زمين با استفاده از امواج لرزه نگاري سه بعدي كه تعيين محل مخزن با دقت

.را امكانپذير مي سازد در حفاريخمش هاي با زاويه زياد

)Smart Wells(چاه هاي هوشمند. 4

اند و ما را در بازيابي هيدروكربنها و جديدي از تكنيكهاي تكميل چاه كه بسيار سودمند نشان داده نسله نرخ هاي بهنگام دربارآنها با استفاده از داده. سازندتوسعه كارايي هزينه هاي متغير ميدان نفتي توانمند مي

جريان نفت و گاز، تركيب شكل گيري مايعات، فشار و دماي چاه، در امور نظارت و بهينه سازي عملكرد، .اپراتورها ايجاد مي كنند توانمنديهايي براي مهندسان و

گيرهاي جريان، سنسورهاي ثبت يك چاه هوشمند معمولي ممكن است شامل تجهيزاتي مثل اندازهابزارهاي اندازه گيري از راه دور، شيرهاي كنترل جريان و كابلهاي فيبر نوري براي فعاليتهاي لرزه نگاري،

نظارت تغييرات ممكن در با استفاده از اين تجهيزات تيم ارزياب قادر به .انتقال داده به سطح زمين باشد .د مي گردنعملكرد و كنترل جريانهاي مواد نا خواسته اقدام سريع به منظور بهينه سازي چاه،

138

تكنيكها و سيستمهاي حفاري) ب

بعدي و حفاري جهت دار پيشرفته3تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه . 1

)Advanced direction drilling and 3-D seismic techniques(

با استفاده از لرزه نگاري به همراه ساير اطالعات زمين شناسي وبهينه سازي قادر به شناسايي مخازن، عمق در بعضي از مخازن پراكندگي . آنها، نحوه پراكندگي منابع و تعيين نقاط بهينه حفاري هستيم رو ميزان ذخاي

ذخاير وشكل زمين شناسي اليه ها شركتهاي حفاري را وادار به حفاري هاي بيشتر از يك مورد مي نمايد، .كه براي رفع اين مشكل مي توان ازحفاريهاي جهت دار پيشرفته استفاده كرد

)Logging while drilling( نگاري در حين حفاريواقعه .2

اين روش امكان . شامل بكارگيري تجهيزاتي براي ثبت داده هاي زمين شناسي چاه و اتفاقات حفاري است نمونه گيري روشهايداشتن داده هاي برخط محل حفاري را در زمان وقوع فراهم مي كند در حاليكه در

ها مربوط به حفاريهاي گذشته بوده، سودمندي كمتري داشته و زمان ازگل حفاري رسيده به زمين، داده :امكانات فعلي اين روش عبارتند از. وهزينه هاي حفاري را افزايش مي دهد

براي مشاهده تصاوير ديوار حفره چاه در حين ): visual wall-logging(ثبت مشاهده اي ديواره چاه . 1,2 ...منافذ، مواد هيدروكربني و حفاري و بررسي آن از لحاظ جنس سنگ،

براي تعيين ميزان راديواكتيويته نقطه حفاري به ) Radioactivity logging(ثبت داده هاي راديواكتيوي . 2,2 .منظور تعيين جنس ماده تحت حفاري اعم از اينكه سخره،خاك رس، گاز طبيعي و يا نفت خام است

براي تعيين ماده تحت حفاري ) magnetic resolution induction log(ثبت ميزان القاي مغناطيسي. 3,2 ). در پزشكيMRIهمانند (

)Coring Systems (سيستمهاي نمونه گيري. 3

در حين حفاري از چاه نفت براي تعيين ميزان ذخاير موجود، انجام اصالحات در مسير و همواره قبل، بعدگيري از چاه مي گردد، كه براي اين نمونهحفاري و همچنين تعيين جنس سنگهاي محل حفاري، اقدام به

139

كار روشها و تكنولوژيهاي متنوعي وجود دارد، لذا يكي از موقعيتهاي رشد آينده صنعت حفاري روشها و .ابزارهاي نمونه برداري از چاه نفت و گاز مي باشد

سيستمهاي كنترل حفاري و تجهيزات دكل حفاري. 4

)Drilling control systems and equipment for drilling rigs(

حفاري با تكنولوژي حسگرها، دكلهاي حفاري را قادر به رسيدن به سطح بااليي از كنترل سيستمهاي كارايي در عمليات حفاريشان مي كنند كه اين كار از طريق تركيب نوآوريهاي صورت گرفته در سيستمهاي

در اين زمينه ايجاد محصوالت وسيستمهايي است بينش موجود. كنترل و طراحي ماشين امكانپذير مي گرددكه كارايي سيستمهاي حفاري را افزايش داده و هزينه بكارگيري متخصصان مربوطه در محل را بوسيله ايجاد

.ماشين حفاري يكپارچه كه بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور پشتيباني مي شود، كاهش دهد

)Drilling fluid circulation system(سيستم چرخش مايعات حفاري. 5

چرخش در حين انجام عمليات حفاري، مواد حفاري شده تبديل به گل حفاري شده و بوسيله سيستم از حفره چاه خارج مي شود، نحوه خروج اين گل نقش اساسي در عملكرد آتي چاه داشته، مايعات حفاري

ه در حين حفاري را تحت تاثير قرار مي استحصال آينده آن، شناخت ذخاير جديد و حتي استحصال از چادهد، بينش مناسب در اين زمينه بكارگيري سيستمهايي براي تسهيل فرآيند خروج گل حفاري، ايجاد امكان بررسي بهتر آن، ايجاد امكان استخراج هيدروكربنها در حين حفاري و كاهش صدمات زيست محيطي و

.اثر فشار گل حفاري مي باشدپرشدن منافذ در صدمات وارد به چاه ناشي از

)Swellable elastomers(مواد الستيكي قابل تورم. 6

در حفاري چاه نفت آب مهماني هميشگي اما ناخوانده و مظر است كه ممكن است باعث به مخاطه انداختن عمر چاه وحتي ميدان نفتي گردد، براي حل اين مشكل شركت شل مواد الستيكي قابل تورم را

به اين صورت كه اطراف چاه با اين ماده . د كه در آن از آب براي دفع آب استفاده مي شودمعرفي نموپوشانيده شده، اين ماده با جذب آب چندين برابر خود حجم پيدا كرده و از ورود آب به داخل چاه

.بخصوص اين كار بر روي مخازن كربني عمان سودمند بوده است. جلوگيري مي كند

140

قابل توجهيتجهيزات حفار) ج

انواع مته حفاري. 1

اساسي در كاهش يكي از مهمترين تجهيزات بكارگرفته شده در حفاري مته حفاري است كه نقشي مهم وهزينه حفاري، كاهش شعاع چاه، افزايش سرعت حفاري، كاهش وزن شفت حفاري، افزايش عمق قابل

ر ذيل به فهرستي تكاملي از اين مته ها اشاره حفاري در آبهاي عميق و كاربردهاي متنوع جانبي ديگر است د :شده است

)Tri-cone roller bits( غلطكي3مته هاي مخروطي . 1,1

)Tungsten carbide teeth(مته دندانه كربن تكنگستني. 2,1

)Smart drill bits(مته هاي حفاري هوشمند. 3,1

)Polycrystalline diamond cutters(مته هاي داراي برنده الماس چند كريستالي. 4,1تر و داراي هاي سبكتر، سريعتر، سادهتواند حركت به سمت ايجاد متهبينش مناسب در اين حوزه مي

.باشد... انعطاف بيشتر در امر حفاري، نمونه برداري، كنترل و

)Drill Vessels(حفاري شناور سكوي. 2

هاي اكتشاف مي ننده مناسبي در كاهش هزينهحفاري سطحي اليه هاي زمين در آبهاي عميق عامل تكميل كباشد، روشهاي اكتشاف نفت و گاز و ساير محصوالت در برگيرنده مراحل مختلفي است كه شامل بررسي زمين شناسي، نمونه گيري به همراه بررسي خاك، ثبت داده ها و احتماال آزمايش حفره هاي حفاري مي

. تكنولوژيها و شناورهاي حفاري مختلفي براي انجام كار استباشد، هر مرحله اي از مراحل فوق نيازمندگراف اليه اي حفره حفاري مي تواند بوسيله شناورهاي حفاري كوچك كه براي اهداف زمين شناسي

در اين صورت با اين شناورها به علت افزايش وزن . ساخته شده اند مي تواند براي اين منظور بكار رود . متر نمود600 تا 500ام به حفاري در آبهاي بيش از عمق شفت حفاري تمي توان اقد

141

)Expandable tubulars(لوله هاي قابل توسعه. 3

در اين روش بمنظور جلوگيري از كاهش شعاع حفره حفاري در نتيجه فرآيند لوله گذاري به روش سنتي اين نحو كه پس از رسيدن لوله به ، از لوله هاي توسعه يابنده استفاده مي شود به )همانند دوربين تلسكوپي(

محل مورد نظر با گذراندن پيستوني با شعاع بيشتر از شعاع لوله، لوله توسعه پيداكرده و همانند لوله هاي .باالسري شعاع بيشتري پيدا مي كند

)Coiled Tubing Units(واحدهاي لوله گذاري پيچشي. 4

هاي در حال استفاده بكار مي رفتند اما با ايجاد ي چاهاين واحدها قبال براي انجام امور تعمير ونگهداربا استفاده از اين واحدها و بكارگيري . از آنها براي حفاري امكانپذير گرديدبكارگيريجديد تكنولوژيهاي

انواع تجهيزات و موتورهاي پايين رونده از حفره چاه، حفاري انواع خاصي از چاه ها امكانپذير گرديده اسب در اين حوزه بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي بينش من. است

.موتورها وتجهيزات پايين رونده هوشمندتر مي باشد

)Flexible pipe reusable(لوله هاي منعطف قابل استفاده مجدد. 5

حصال چاه ديگري از لوله هاي با چگالي و فشردگي باال كه مي تواند بعد از استفاده در يك چاه براي استدر يك و نيم كيلومتر نياز داشته و به اين ترتيب شعاع اتصال4 يا 3آن استفاده نمود، اين لوله ها تنها به

افزايش عمق آن كمتر كاهش مي يابد، بينش مناسب در اين حوزه افزايش مقاومت اين لوله ها احفره چاه ب ها مي باشدو كاهش تعداد اتصاالت الزم براي اين نوع لوله

)Aluminum drill pipes(لوله هاي حفاري آلومنيومي. 6

با استفاده از شفتهاي حفاري سبك آلومنيومي مي توان عمق حفاري قابل دسترسي را افزايش داد، با اين . متر امكانپذير شده و هزينه حفاري پايين مي آيد1600 تا 140روش انجام عمليات حفاري تا آبهاي با عمق

142

)Through-bit technology(انتقال از طريق مته. 7

در صورتيكه بخواهيم اقدام به نمونه برداري و يا انجام عمليات بر حفره حفاري نماييم، مته به عنوان اولين مانع بر سر راه ظاهر مي شود كه خروج آن از حفره چند روز وقت برده و هزينه بر است، اما اين تكنولوژي،

جهيزات مورد نياز براي اجراي اعمالي خاص در چاه را از طريق شفت و بدون خروج شفت و امكان انتقال تفراهم كرده و مشكل سد بودن مته را در چاه حفاري از بين مي برد، از اين طريق كار نمونه حفاري مته

.گرددبرداري و ثبت و تحليل داده هاي مربوط به چاه در زماني كمتر امكانپذير مي

: حفاريانواع) د

)On-shore and offshore drilling operations(عمليات حفاري در دريا و خشكي. 1

هركدام از آنها نيازمند ملزومات خاصي براي حفاري هستند، مهمترين تفاوت آنها را مي توان در استفاده از حوزه طراحي شناورهاي حفاري در دريا نامبرد، بينش مناسب در اين دكلهاي ثابت حفاري در خشكي و

.سيستمهاي كنترل حفاري و تكنولوژيهايي براي افزايش عمق حفاري است تجهيزات و

حفاري افقي و بهبود در تجهيزات زير دريا. 2

) Horizontal drilling and the improvement in sub-sea equipment(

وسعه اين نوع حفاري نموده كش به ايستگاه حفاري متحرك اقدام به ت شل با تبديل يك كشتي نفتشركتاست كه در اينجا با ايجاد امكان حفاري افقي در صورت نياز به توسعه، حفاري به صورت حفاري افقي توسعه مي يابد، براي اين منظور برجكهاي افقي كوچك و سيستمهاي مهار كوچك به ساحل توسعه مي

.يابد

)Extended-reach drilling (ERD)(حفاري دستيابي وسيع . 3

حفاري زاويه دار، جهت دار و يا حفاري افقي نيز ناميده مي شود، كه در آن حفاري با خمشهاي داراي :كه شامل. زاويه باال امكانپذير مي گردد

143

)directional drilling(حفاري دستيابي هدايتي ) الف حفاري با طي مسيرهاي غير از مسير عمودي براي

)Horizontal Directional drilling(حفاري هدايتي افقي) ب

براي رسيدن به مخزن با گذشت از زير آب به امروزه خيلي از چاهها در يك نقطه از زمين زده شده و : قسمت ديگر زمين ادامه مي يابد، بعضي از داليل اين امر عبارتند از

جلوگيري از دست خوردن به زيبايي طبيعت

ستحفاري درخاك راحتتر از آب يا مرداب ا

يافته شدن نفت در زير منطقه مسكوني )Horizontal drilling(حفاري افقي ) ج

با طي مسيرهاي غير از مسير عمودي براي افزايش ميزان استحصال نفتانجام حفاري

)Target Drilling(حفاري براي رسيدن به يك هدف) د

خاص محصوري در اليه هاي با طي مسيرهاي غير از مسير عمودي براي رسيدن به مخزنانجام حفاري زمين شناسي

)Multilateral drilling (حفاري چند وجهي)هـ

با طي مسيرهاي غير از مسير عمودي براي ايجاد امكان بكارگيري چاه هاي قديمي براي انجام حفاري استفاده از مخازن موجود در نزديكي چاه

)Optimised drilling(حفاري بهينه شده.4

ي نفت يا گاز با چالشهاي مهمي اعم از محل حفري ، عمق حفاري ، نحوه طراحي چاه، در هر حفاري براساخت وعملياتي ساختن حفاري به نحوي كه بيشترين عايدي را داشته باشد مواجه هستيم و همواره درصدد هستيم با كمترين و كوچكترين عمليات حفاري به آنها برسيم، اين دسته از سواالت مي تواند تحت

.وان مباحث حفاري بهينه مدلسازي و حل شودعن

144

)UBD) Under balanced drillingحفاري .5

عبارتست از حفاري با ستوني از سيال كه فشار كمتري از فشار رو به باال گاز، آّب و يا نفت داخل مخزن روش دربرگيرنده در واقع اين. وارد مي كند، كه اين امر هيدروكربنها را درحين حفاري امكانپذير مي سازد

جريان حفاري سبكتر مي باشد كه فشار روبه پايين را كاهش داده و اجازه جريان هيدرو كربن را در حين براي افزايش ايمني اين روش مدار بسته اي در سطح فراهم شده و مواد هيدروكربني ، آب . حفاري مي دهد

رنامه ريزي زيادتر و تجهيزات باالسري نيازمند زمان بUBD. شوندمخزن و گل حفاري از هم جدا ميمزاياي اين روش شامل جلوگيري از پرشدن منافذ در حين حفاري به علت كمي . خاصي براي اين كار است

فشار وارده بر حفره حفاري، آسيب كمتر به مخزن، بهبود جريان نفت وگاز در چاه، تحليل همزمان حفره در و استحصال امكان كشف اده فرستاده شده به سطح و همچنين ايجادحفاري متر به متر به علت حجم انبوه د

.استحصال بودند، مي باشد چاه هايي كه قبال غير قابل

حفاري با استفاده از نرم افزارهاي لرزه نگاري نشان دهنده گرافيكي نقاط برجسته. 6

) Drills using seismic software developed by Landmark Graphics(

- اشاره كرد كه با استفاده از داده هاي خاص لرزهSiesVision مورد مي توان به برنامه كامپيوتري در اين

. بعدي از سطوح زيرين زمين شناسي فراهم كرده و براي شناخت مخازن سودمند مي باشد3نگاري گراف

نو آوريها در تكنولوژيهاي حفارينمونه هايي از

)Coring Technologies(تكنولوژيهاي نمونه گيري .1

)Pressure Coring(تكنولوژي نمونه گيري فشار براي چاه هاي گاز .2

)Laser drilling technology(كنولوژي حفاري ليزريت .3

)Micro hole Technology (MHT)(تكنولوژي ايجاد حفره كوچك حفاري .4

)Rotary Drills( حفاري چرخشيتكنولوژي .5

يقتكنولوژيهاي حفاري آبهاي عميق و بسيار عم .6

)Deep water and ultra deep water drilling technologies(

145

)DTL(، حفاري محدود)DWOP(رسم چاه بر روي كاغذ .7

) Draw the well on paper, Drilling the Limit( تكنولوژي حفاري موتورهاي پايين رونده با سرعت باال .8

)Drilling Technology for High Speed Downhole Motors( UBDحفاريوژي رشته هاي لوله گذاري چرخشي براي اسيدي سازي تكنول .9

)Coiled Tubing Drilling Strings for Sour Service Underbalanced Drilling(

دارهاي دندانههاي ساده مجهز به لبهحفاري چاه با لوله .10

)Wells drilled with simple rotating pipes equipped with serrated edges(

خت سناريوهاي اوليهسا

پس از تكميل بانك اطالعاتي و كسب آگاهي از تكنولوژيهاي مختلف حفاري، با بكارگيري شيوه هاي كه .ساخت سناريوهايي براي آينده آغاز مي گردد ) 3 و2گامهاي (تكنيكي و دسته بندي فرآينديبنديطبقه

نيكها و تكنولوژيهاي حفاري و نحوه برطرف در وحله اول به موارد نقص در هر يك از تكبراي اين منظور براي )6( تكنيك تحليل محتوي كردن آنها به عنوان سناريوهايي براي آينده توجه شده و در وحله دوم از

تعامل با در وحله سوم وشده تفاده اسها و مابين طبقه هاتركيب تكنولوژيها و تكنيكها در هر يك از طبقه :از اين مرحله به صورت زير مي باشندسناريوهاي ناشي . است صورت گرفتهخبرگان

درجه در حفاري چاه هاي طراح يا كاليبره كننده360رسيدن به حفاري .1ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و كنترل .2

.جريانهاي مواد نا خواسته به صورت برخط ويا همزمان

كنترل از راه دور فعاليتهاي حفاري و انجام آزمايشهاي مربوطه به صورت كنترل از راه دور .3

هاي هوشمند و چاه در چاه بعدي و حفاري جهت دار پيشرفته3 تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه بكارگيري .4 .هاي كاليبره كننده يا طراح

) Well Logging(حفاري و واقعه نگاريزمين شناسي از فيبر نوري براي ثبت داده هاي استفاده .5

ليزر، مغناطيس و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در حين حفاريبكارگيري .6

146

استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفاري در آبهاي عميق تر .7

بت داده و تحليل اطالعات سريعتر و به هنگام در روش بررسي افزايش سطح ايمني، افزايش قدرت ث .8UBD.

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت مخازن و سازي، بهينهتكنيكهاي شبيه بكارگيري .9 .تعيين دقيق ظرفيت آنها

افزايش طول شفت حفاري با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گودال ، روشهاي جديد حفاري و هزينه .10

كنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره حفاري براي بكارگيري ت .11 ... .نمونه گيري، تعويض دندانه مته و

بكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساحلي زيردريا ازخشكي .12

هاي هي چاكاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفار .13 .هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

امكان پذيري طي مسير مارپيچ ويا جهت دار در حفاري چاه، مثال دور زدن يك سخره سخت و يا .14 رسيدن به يك مخزن در داخل تله هاي زمين شناسي

ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي(حفاري همزمان دو يا سه چاه .15

بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور )Integrated drilling machinary(ن حفاري يكپارچهايجاد ماشي .16 با بكارگيري تكنولوژي حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت حفاري براي استحصال مواد هيدروكربني در حين حفاري .17

...احفاري، نمونه برداري، كنترل و تر و داراي انعطاف بيشتر درسبكتر، سريعتر، سادههاي بكارگيري مته .18

بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و تجهيزات .19 هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي قديمي

تعداد اتصاالت الزم براي آنها و كاهشي منعطف قابل استفاده مجددافزايش مقاومت لوله ها .20

ولوژيهاي حفاري چاه هاي نفت در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق درياي خزرناستفاده از تك .21

147

نقادانه سناريوهاتحليل

تحليل و بازنگري ه ب نياز، ساخت سناريوهاي مناسب براي آيندهصورت گرفته در جهتبا وجود تالش بررسي انتقادي در اين مرحله مي باشد، مختلف آنهاهايا واقعيات و توجه به جنبهآنها براي تطبيق بنقادانه

براي تحليل اينجا نيز كه در سناريو گرديد7صورت گرفته منتهي به حذف يك سناريو و تعديل و تركيب مواردي مثل تكراري بودن سناريوها، تناقض استفاده شده و)6( تكنيك تحليل محتويروش نقادانه از

در اين گام همواره به . استمورد توجه بوده مابين سناريوها، عيني بودن آنها و توجه به جنبه هاي مخفي نتايج بدست آمده با ديده شك و ترديد نگاه كرده و گزينه هاي جايگزيني كه ممكن است از ديد ما دور

كه در هر يك از جنبه هاي زير سناريوهاي تغيير يافته به صورت زير مورد توجه قرار داده ايم باشند را :فهرست مي شوند

وابسته بودن اين صنعت به اي بودن صنعت حفاري،به بين رشتهوجه ارزيابي سناريوها با ت-1 هاسناريو هر يك از جنبه هاي پنهان امكانپذير در طراحي وي متنوعتكنولوژيها

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از تكنولوژيهاي حفاري چاه در درجه360رسيدن به حفاري )1- 1 . حفاري چرخشي وايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده

به صورت كنترل از راه دور با استفاده از تكنولوژي روبوتيك به حفره چاهانجام آزمايشهاي مربوط )2- 1 و حسگر

ز فيبرنوري، به همراه بهره گيري از حسگرها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي زمين استفاده ا )3- 1 ) Well Logging(شناسي حفاري و واقعه نگاري

ليزر، مغناطيس، نانوتكنولوژي و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در حين بكارگيري )4- 1 حفاري

ي در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت حفاري استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفار )5- 1 آلومنيومي سبك

148

به صورت نقادانه سناريوها و همه جانبه بودن آنهاجنبه هاي متناقض توجه به -2

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت مخازن سازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه )1- 2 .از روشهاي لرزه نگاريو تعيين دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر

بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن و 3بكارگيري تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه )2- 2 .هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراححفاري جهت دار پيشرفته در چاه

ميزان واقعي بودن سناريوها ه وتوجه به واقعيتهاي عيني قابل مشاهد -3

يا جهت دار در حفاري چاه، مثال مارپيچ وي طي مسيرامكانپذيري«ريوهاي طراحي شده شامل يكي از سنامي باشد كه با توجه » دور زدن يك سخره سخت و يا رسيدن به يك مخزن در داخل تله هاي زمين شناسي

عه سناريوها به ويژگيهاي زمين شناختي كشور و عدم نياز به سرمايه گذاري و فعاليت در اين زمينه از مجمو .حذف شد

سناريوهاي نهايي ايجاد شده

شماره هاي اختصاص يافته به . پس از بازنگريهاي نهايي بروي سناريوها، سناريوهاي نهايي ايجاد شدسناريوها در اين مرحله مبين آنها در تمام مراحل تحليل مي باشد و به جهت حفظ سادگي جداول موجود

اي از سناريو هاي نهايي ره آنها بسنده شده است، فهرست زير مجموعهدر صفحات بعد، تنها به ذكر شما :ايجاد شده را نمايش مي دهد

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از تكنولوژيهاي حفاري چاه در درجه 360حفاري به رسيدن .1 .حفاري چرخشي و ايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده

به صورت كنترل از راه دور با استفاده از تكنولوژي روبوتيك و به حفره چاهوطانجام آزمايشهاي مرب .2 هاحسگر

زمين استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگرها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي .3 ) Well Logging(حفاري و واقعه نگاريشناسي

149

كتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در حين بكارگيري ليزر، مغناطيس، نانوتكنولوژي و راديو ا .4 حفاري

استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفاري در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت حفاري .5 آلومنيومي سبك

بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور )Integrated drilling machinary(ايجاد ماشين حفاري يكپارچه .6 حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطيبا بكارگيري تكنولوژي

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت مخازن و سازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه .7 تعيين دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر از روشهاي لرزه نگاري

بهينه سازي انتخاب مخزن و بعدي به همراه تكنيكهاي3 تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه بكارگيري .8 هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراح در چاهحفاري جهت دار پيشرفته

افزايش طول شفت حفاري با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گودال، روشهاي جديد حفاري و هزينه .9 هاي مربوطه

كيبكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساحلي زيردريا ازخش .10

بكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره حفاري .11 ... .براي نمونه گيري، تعويض دندانه مته و

كاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه هاي .12 هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي( دو يا سه چاه حفاري همزمان .13

تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت حفاري براي استحصال مواد هيدروكربني در حين حفاري .14

تر و داراي انعطاف بيشتر در امر حفاري، نمونه برداري، هاي سبكتر، سريعتر، سادهبكارگيري مته .15 ...كنترل و

جهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و تجهيزات بكارگيري ت .16 هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي قديمي

150

و كاهش تعداد اتصاالت الزم براي آنهاي منعطف قابل استفاده مجددافزايش مقاومت لوله ها .17

فاري در آبهاي عميق درياي استفاده از تكنولوژيهاي حفاري چاه هاي نفت در اعماق آب، براي ح .18 خزر

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و كنترل .19 .جريانهاي مواد ناخواسته به صورت برخط يا همزمان

بررسي افزايش سطح ايمني، افزايش قدرت ثبت داده و تحليل اطالعات سريعتر و به هنگام در روش .20UBD.

تركيب نتايج ارزيابي آنهاتحليل و ارزيابي سناريوها و -4-2 پس از ايجاد سناريوهايي براي آينده صنعت حفاري نوبت به تحليل و رتبه بندي آنها از لحاظ ميزان

اقدام به ارزيابي آنها 2امكانپذيريشان در آينده است كه براي اين منظور ابتدا با استفاده از پرسشنامه شماره و سپس نتايج از ) جهت مالحظه پرسشنامه به بخش ضمايم مراجعه شود( امكانپذيري گرديده از لحاظ

نوع روش تحليل كمي امكان، فازي و قطعي تحليل شد، نتايج به صورت ساختارمند در ذيل ارايه 3طريق :گرديده است

رتبه بندي سناريوهابكارگيري تئوري امكان براي -4-2-1

م اين تحقيق كه همان بهتر بودن روش تحليل امكان براي داده هاي آينده نگاري براي آزمون فرضيه ي اههاي ناشي از ارزيابي آنها با استفاده از تئوري امكان مورد تحليل قرار مي نسبت به ساير روشها است، داده

ل نتيجه گامهاي صفحات بعد براي حصو. گيرد كه نتيجه حاصل از اين مرحله رتبه بندي سناريوها مي باشد :طي شده است

151

واحدي تركيب نظرات پاسخ نامه ها و ايجاد ماتريس)گام اول

:باشدميزان امكان هر يك از سناريوها ميانگين امكانهاي اختصاص يافته توسط پاسخ دهندگان به آنها مي

روش حفاري )S(سناريو

خشكيحفاري در

A1

حفاري در دريا

A2

حفاري عمودي

A3

عهحفاري قابل توس

A4 1 0.5 0.6 0.32 0.8

2 0.5 0.68 0.46 0.72

3 0.78 0.62 0.54 0.8

4 0.66 0.72 0.48 0.72

5 0.28 0.54 0.38 0.76

6 0.42 0.64 0.52 0.66

7 0.5 0.72 0.46 0.74

8 0.78 0.52 0.64 0.84

9 0.58 0.5 0.46 0.72

10 0.46 0.74 0.48 0.8

11 0.64 0.54 0.36 0.74

12 0.68 0.52 0.44 0.82

13 0.48 0.38 0.32 0.68

14 0.78 0.5 0.52 0.68

15 0.42 0.64 0.5 0.8

16 0.6 0.7 0.46 0.66

17 0.62 0.62 0.4 0.74

18 0.34 0.7 0.48 0.64

19 0.64 0.66 0.42 0.7

20 0.6 0.52 0.64 0.68

152

هالف اجتماع شناسهتتركيب هاي مخ امكان محاسبه)ومدگام ، لذا در اين )مفهوم اجتماع(براي بعضي از سناريو ها وجود تنها يكي از روشهاي حفاري كفايت مي كند

:محاسبه مي گردداز طريق بكارگيري فرمول زير تركيب هاي مختلف اجتماع مرحله امكان )(sup;,...)(,)(

,...2,1,...2,121 i

ii

iAApApA Π=⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ΠΩ∈∀Ω∈∀

==U

تركيبهاي اجتماع دوتايي) الف

روش حفاريS( A1∪ A2(سناريو

A1∪ A3 A1∪ A4A2∪ A3A2∪ A4 A3∪ A4

1 0.6 0.5 0.8 0.6 0.8 0.8

2 0.68 0.5 0.72 0.68 0.72 0.72

3 0.78 0.78 0.8 0.62 0.8 0.8

4 0.72 0.66 0.72 0.72 0.72 0.72

5 0.54 0.38 0.76 0.54 0.76 0.76

6 0.64 0.52 0.66 0.64 0.66 0.66

7 0.72 0.5 0.74 0.72 0.74 0.74

8 0.78 0.78 0.84 0.64 0.84 0.84

9 0.58 0.58 0.72 0.5 0.72 0.72

10 0.74 0.48 0.8 0.74 0.8 0.8

11 0.64 0.64 0.74 0.54 0.74 0.74

12 0.68 0.68 0.82 0.52 0.82 0.82

13 0.48 0.48 0.68 0.38 0.68 0.68

14 0.78 0.78 0.78 0.52 0.68 0.68

15 0.64 0.5 0.8 0.64 0.8 0.8

16 0.7 0.6 0.66 0.7 0.7 0.66

17 0.62 0.62 0.74 0.62 0.74 0.74

18 0.7 0.48 0.64 0.7 0.7 0.64

19 0.66 0.64 0.7 0.66 0.7 0.7

20 0.6 0.64 0.68 0.64 0.68 0.68

153

تركيبهاي اجتماع سه تايي و چهار تايي) ب

روش حفاريS( A1∪ A2∪ A3A1∪ A2∪ A4A2∪ A3∪ A4A1∪ A3∪ A4A1∪ A2∪ A3∪ A4(سناريو

1 0.6 0.8 0.8 0.8 0.8

2 0.68 0.72 0.72 0.72 0.72

3 0.78 0.8 0.8 0.8 0.8

4 0.72 0.72 0.72 0.72 0.72

5 0.54 0.76 0.76 0.76 0.76

6 0.64 0.66 0.66 0.66 0.66

7 0.72 0.74 0.74 0.74 0.74

8 0.78 0.84 0.84 0.84 0.84

9 0.58 0.72 0.72 0.72 0.72

10 0.74 0.8 0.8 0.8 0.8

11 0.64 0.74 0.74 0.74 0.74

12 0.68 0.82 0.82 0.82 0.82

13 0.48 0.68 0.68 0.68 0.68

14 0.78 0.78 0.68 0.78 0.78

15 0.64 0.8 0.8 0.8 0.8

16 0.7 0.7 0.7 0.66 0.7

17 0.62 0.74 0.74 0.74 0.74

18 0.7 0.7 0.7 0.64 0.7

19 0.66 0.7 0.7 0.7 0.7

20 0.64 0.68 0.68 0.68 0.68

154

محاسبه معيار ضرورت از روي معيار امكان)ومسگام

)(1)(برابر با است با ضرورت آن Aiيك منهاي امكان متمم ii AAN π−=

روش حفاري )S(سناريو

حفاري در خشكيA1

حفاري در درياA2

حفاري عموديA3

ابل توسعهحفاري قA4

1 0.2 0.2 0.2 0.4

2 0.28 0.28 0.28 0.32

3 0.2 0.2 0.2 0.22

4 0.28 0.28 0.28 0.28

5 0.24 0.24 0.24 0.46

6 0.34 0.34 0.34 0.36

7 0.26 0.26 0.26 0.28

8 0.16 0.16 0.16 0.22

9 0.28 0.28 0.28 0.42

10 0.2 0.2 0.2 0.26

11 0.26 0.26 0.26 0.36

12 0.18 0.18 0.18 0.32

13 0.32 0.32 0.32 0.52

14 0.32 0.22 0.22 0.22

15 0.2 0.2 0.2 0.36

16 0.3 0.34 0.3 0.3

17 0.26 0.26 0.26 0.38

18 0.3 0.36 0.3 0.3

19 0.3 0.3 0.3 0.34

20 0.32 0.32 0.32 0.36

155

ناسه ها ششتراك محاسبه ضرورت تركيب هاي مختلف ا)چهارمگام گاهي اوقات در صورت عدم بكارگيري سناريو مورد نظر در يكي از اين روشهاي حفاري امكان ايجاد آن

ضرورت تركيب هاي سناريو وجود نخواهد داشت، اين مطلب نشان دهنده مفهوم اشتراك است، در اين گام : روشها از طريق بكارگيري فرمول زير محاسبه مي گرددمختلف اشتراك

)(inf;,...)(,)(,...2,1,...2,1

21 iiii

ANANpApA==

=⎟⎠⎞

⎜⎝⎛Ω∈∀Ω∈∀ I

با توجه به اينكه مفهوم اشتراك بيان كننده حداقل ها است، لذا تركيبهاي مختلف اشتراك داراي مقادير ضرورت يكسان و برابر با حداقل ميزان ضرورت مربوط به هركدام از ضرورتها مي باشد

)S(سناريو تركيبهاي مختلف

اشتراك روشهاي حفاري

1 0.2 2 0.28 3 0.2 4 0.28 5 0.24 6 0.34 7 0.26 8 0.16 9 0.28 10 0.2 11 0.26 12 0.18 13 0.32 14 0.22 15 0.2 16 0.3 17 0.26 18 0.3 19 0.3 20 0.32

156

تعيين ميزان اطمينان نهايي در مورد هر يك از سناريو ها) گام پنجم

ده در مراحل قبل، آن تركيب كه با روح از ميان ميزان تركيبهاي مختلف ضرورت و امكان محاسبه شو حالت سناريو مورد نظر تطبيق بيشتري دارد، انتخاب شده و با توجه به اطمينان و امكان محاسبه شده براي آن تركيب، قدام به تعين رتبه سناريوها مي گردد، به اين صورت كه ابتدا بر اساس معيار اطمينان

يين رتبه سناريوهاي داراي اطمينان يكسان به معيار امكان رتبه بندي صورت گرفته وسپس براي تع . محاسبه شده توجه مي شود

شماره سناريو

نوع محاسبه مورد قبول براي ما

وقوع اطمينان هر حالت

امكان وقوع آنها

رتبه سناريو

1 A1∪A2∪A4 ≥0.4 0.8 1

2 A2∩A4 0.28 ≤0.68 12

3 A1∪A2∪A3∪A4≥0.22 0.8 18

4 A1∪A2∪A3∪A4≥0.28 0.72 11

5 A2∩A3 0.24 ≤0.38 16

6 A1∪A2∪A4 ≥0.36 0.66 5

7 A1∪Α2 ≥0.26 0.72 14

8 A1∪A2∪A4 ≥0.22 0.84 17

9 A2 0.28 0.5 13

10 A2∩A4 0.2 ≤0.74 19

11 A3∪A4 ≥0.36 0.74 4

12 A1∩A2∩A4 0.18 ≤0.52 20

13 A4 0.32 0.68 9

14 A1∪A2∪Α3∪A4≥0.32 0.78 8

15 A1∪Α2∪A4 ≥0.36 0.8 2

16 A3∩A4 0.3 ≤0.46 10

17 A2∩A4 0.26 ≤0.62 15

18 A2∪A3 ≥0.36 0.7 3

19 A1∪A2∪A3∪A4≥0.34 0.7 7

20 A1∪A3∪A4 ≥0.36 0.64 6

157

رتبه بندي سناريو ها بر اساس ميزان اطمينان از امكانپذيري آنها) گام ششم

ساس ميزان ضرورت مورد قبول براي هر يك از آنها برابر جدول زير از بزرگترين به سناريوها براهمچنين با توجه به اينكه تئوري امكان از دو معيار ضرورت و امكان براي . كوچكترين مرتب مي شوند

ن است، محاسبه استفاده مي كند، براي تعيين رتبه سناريوهاي كه مقدار اطمينان محاسبه شده براي آنها يكسا :به ميزان امكان محاسبه شده آنها توجه شده است

نام سناريو حفارياطمينان وقوع

امكان وقوع

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از درجه درحفاري چاه360رسيدن به حفاري .1 .تكنولوژيهاي ايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده و حفاري چرخشي

≥0.4 0.8

0.8 0.36≤ ...هاي سبكتر، سريعتر و منعطف تردر امر حفاري، نمونه برداري، كنترل وري متهبكارگي .2

0.7 0.36≤ استفاده از تكنولوژيهاي حفاري در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق درياي خزر .3

بكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره .4 ... .ري براي نمونه گيري، تعويض دندانه مته وحفا

≥0.36 0.74

ايجاد ماشين حفاري يكپارچه بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور با بكارگيري تكنولوژي .5 حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

≥0.36 0.66

طالعات سريعتر و به هنگام بررسي افزايش سطح ايمني، افزايش قدرت ثبت داده و تحليل ا .6 .UBDدر روش

≥0.36 0.64

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و .7 .كنترل جريانهاي مواد ناخواسته به صورت برخط يا همزمان

≥0.34 0.7

روكربني در حين تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت حفاري براي استحصال مواد هيد .8 حفاري

≥0.32 0.78

0.68 0.32 ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي(حفاري همزمان دو يا سه چاه .9

بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و .10 تجهيزات هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي قديمي

0.3 ≤0.46

0.72 0.28≤ گيري ليزر، مغناطيس، نانوتكنولوژي وراديو اكتيو در نمونه برداري از چاه در حفاريبكار .11

158

حفاري در دريا و انجام آزمايشهاي مربوطه به صورت كنترل از راه دور با استفاده از .12 تكنولوژي روبوتيك و حسگر

0.28 ≤0.68

ال، روشهاي جديد حفاري افزايش طول شفت حفاري با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گود .13 و هزينه هاي مربوطه

0.28 0.5

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت سازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه .14 مخازن و تعيين دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر از روشهاي لرزه نگاري

≥0.26 0.72

كاهش تعداد اتصاالت الزم براي افزايش مقاومت لوله هاي منعطف قابل استفاده مجدد و .15 آنها

0.26 ≤0.62

استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفاري در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت .16 حفاري آلومنيومي سبك

0.24 ≤0.38

بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن 3بكارگيري تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه .17 هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراحه در چاهو حفاري جهت دار پيشرفت

≥0.22 0.84

استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگر ها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي .18 ) Well Logging(زمين شناسي حفاري و واقعه نگاري

≥0.22 0.8

0.74≥ 0.2 لي زيردريا ازخشكيبكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساح .19

كاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه .20 هاي هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

0.18 ≤0.52

بكارگيري منطق فازي براي تركيب فازي داده ها-4-2-2

بودن نتايج روش تحليل فازي به روش قطعي كه همان دقيقتر و قابل اطمينان تر2فرض در جهت آزمون روش تحليل فازي به عنوان يكي از روشهاي و براي آماده شدن براي آزمون فرضيه اصلي تحقيق،است

:باشدگامهاي اين فرآيند به صورت زير ميمي رود، تركيب داده هاي حاصل از پرسشنامه ها بكار

159

ه فازي سازي داده هاي جمع آوري شد) اولگام

به عنوان نمونه نتايج ناشي از مرحله فازي سازي براي يكي از پاسخ دهندگان در جدول ذيل ارايه گرديده :است

حفاري قابل حفاري عمودي حفاري در درياحفاري در خشكي سناريوها

P M O P M O P M O P M O

1 0.2 0.50.80.20.50.80 0.3 0.6 0.4 0.7 1

2 0.3 0.60.90.20.50.80.30.6 0.9 0.3 0.6 0.9

3 0.4 0.71 0.30.60.90.10.4 0.7 0.4 0.7 1

4 0.3 0.60.90.30.60.90.30.6 0.9 0.2 0.5 0.8

5 0 0.30.60.30.60.90.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

6 0.2 0.50.80.30.60.90.30.6 0.9 0.4 0.7 1

7 0.4 0.71 0.30.60.90.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

8 0.3 0.60.90.20.50.80.30.6 0.9 0.4 0.7 1

9 0.1 0.40.70.30.60.90.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

10 0.2 0.50.80.30.60.90 0.3 0.6 0.4 0.7 1

11 0.3 0.60.90.40.71 0.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

12 0.3 0.60.90.20.50.80.10.4 0.7 0.4 0.7 1

13 0.3 0.60.90.10.40.70 0.3 0.6 0.3 0.6 0.9

14 0.3 0.60.90.20.50.80.30.6 0.9 0.3 0.6 0.9

15 0.1 0.40.70.30.60.90.20.5 0.8 0.4 0.7 1

16 0.3 0.60.90.40.71 0.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

17 0.2 0.50.80.30.60.90.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

18 0.2 0.50.80.30.60.90.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

19 0.3 0.60.90.30.60.90.20.5 0.8 0.3 0.6 0.9

20 0.3 0.60.90.20.50.80.30.6 0.9 0.1 0.4 0.7

160

هايب داده هاي پرسشنامه انجام عمليات جبري بر روي اعداد فازي بمنظور ترك) دومگام

با توجه به فراواني پاسخ ها در باره هر يك از مولفه ها، نياز است نتايج فازي با استفاده از جبر اعداد فازي نتيجه حاصل از اين گام ايجاد ماتريس واحدي از مجموعه نظرات با هم جمع و ميانگين آنها محاسبه شود،

:پاسخ دهندگان است

سناريوها توسعه حفاري قابل حفاري عمودي حفاري در دريا رخشكيحفاري د

P M O P M O P M O P M O

1 0.2 0.50.80.250.550.850.110.41 0.71 0.35 0.65 0.95

2 0.2 0.50.80.290.590.890.180.48 0.78 0.31 0.61 0.91

3 0.34 0.640.940.260.560.860.220.52 0.82 0.35 0.65 0.95

4 0.28 0.580.880.310.610.910.190.49 0.79 0.31 0.61 0.91

5 0.09 0.390.690.220.520.820.140.44 0.74 0.33 0.63 0.93

6 0.16 0.460.760.270.570.870.210.51 0.81 0.28 0.58 0.88

7 0.2 0.50.80.310.610.910.180.48 0.78 0.32 0.62 0.92

8 0.34 0.640.940.210.510.810.270.57 0.87 0.37 0.67 0.97

9 0.24 0.540.840.20.50.80.180.48 0.78 0.31 0.61 0.91

10 0.18 0.480.780.320.620.920.190.49 0.79 0.35 0.65 0.95

11 0.27 0.570.870.220.520.820.130.43 0.73 0.32 0.62 0.92

12 0.29 0.590.890.210.510.810.170.47 0.77 0.36 0.66 0.96

13 0.19 0.490.790.140.440.740.110.41 0.71 0.29 0.59 0.89

14 0.34 0.640.940.20.50.80.210.51 0.81 0.29 0.59 0.89

15 0.16 0.460.760.270.570.870.20.5 0.8 0.35 0.65 0.95

16 0.25 0.550.850.30.60.90.180.48 0.78 0.28 0.58 0.88

17 0.26 0.560.860.260.560.860.150.45 0.75 0.32 0.62 0.92

18 0.12 0.420.720.30.60.90.190.49 0.79 0.27 0.57 0.87

19 0.27 0.570.870.280.580.880.160.46 0.76 0.3 0.6 0.9

20 0.25 0.550.850.210.510.810.270.57 0.87 0.29 0.59 0.89

161

ديفازي كردن اعداد فازي بدست آمده از گام دوم) گام سوم

فرمول (در اين گام جدول فازي موجود به جدولي كه در آن مولفه ها مقادير قطعي دارند تبديل مي شود ه ماتريس قطعي حاصل از ، جدول ذيل نشان دهند)استفاده شده براي تبديل در فصل سوم بيان گرديده است

: استفاده خواهد شدTOPSISديفازي كردن داده ها است كه از آن براي رتبه بندي به روش

حفاري جدول نهايي قابل توسعهعمودي در دريا در خشكي سناريو

1 0.633 0.717 0.483 0.883

2 0.633 0.783 0.6 0.817

3 0.867 0.733 0.667 0.883

4 0.767 0.817 0.617 0.817

5 0.45 0.667 0.533 0.85

6 0.567 0.75 0.65 0.767

7 0.633 0.817 0.6 0.833

8 0.867 0.65 0.75 0.917

9 0.7 0.633 0.6 0.817

10 0.6 0.833 0.617 0.883

11 0.75 0.667 0.517 0.833

12 0.783 0.65 0.583 0.9

13 0.617 0.533 0.483 0.783

14 0.867 0.633 0.65 0.783

15 0.567 0.75 0.633 0.883

16 0.717 0.8 0.6 0.767

17 0.733 0.733 0.55 0.833

18 0.5 0.8 0.617 0.75

19 0.75 0.767 0.567 0.8

20 0.717 0.65 0.75 0.783

162

تركيب قطعي داده ها-4-2-3

يه دوم تحقيق ما را شامل به جهت ايجاد معياري براي مقايسه هر يك از دو روش قطعي و فازي كه فرضمي شود و همچنين كسب اطمينان از فرضيه سوم، ميزان تغييرات در رتبه ها بر اساس بكارگيري روش هاي

ها ساده و شامل بدست آوردن ميانگين هندسي تركيب داده اي قطعي محاسبه مي شود، فرآيند تركيب دادهرتبه بندي ايجاد شده است، جدول زير نتيجه حاصل از داده ها است كه در نهايت ماتريس نهايي آماده براي

: اين مرحله را به نمايش مي گذارد

قابل توسعهحفاري عموديحفاري دردرياحفاريدرخشكيحفاري سناريو1 4.663 5.916 2.601 7.87

2 4.284 6.654 3.351 7.117

3 7.675 5.859 5.256 7.937

4 6.544 6.997 4.106 6.818

5 1.935 4.786 3.032 7.548

6 3.243 6.274 4.214 6.269

7 4.39 7.117 4.436 7.298

8 7.675 4.866 5.713 8.346

9 5.621 4.004 4.436 7.117

10 4.183 7.361 4.251 7.87

11 5.713 3.554 2.881 7.298

12 6.768 5.082 4.143 7.864

13 4.178 3.215 2.496 6.595

14 7.675 4.914 4.178 6.768

15 3.835 6.328 4.829 7.87

16 5.916 6.478 4.36 6.544

17 5.477 5.809 3.652 7.298

18 2.581 6.941 4.588 5.957

19 6.221 6.213 3.843 7.

20 5.814 4.952 6.219 6.318

163

آخر روش 2 براي TOPSISتحليل و رتبه بندي سناريوها به روش -4-3

براي داده هاي ناشي از تركيب فازيTOPSISبه بندي بكارگيري روش رت) الف

بي مقياس يداده هاماتريس

حفاريبي مقياسداده هاي

سناريو ها

خدركي

ش

ريار د

ددي

موع

ل قاب سعهتو

1 0.0070.0070.007 0.006 2 0.0070.0070.008 0.006 3 0.0090.0070.009 0.006 4 0.0080.0080.008 0.006 5 0.0050.0060.007 0.006 6 0.0060.0070.009 0.006 7 0.0070.0080.008 0.006 8 0.0090.0060.01 0.007 9 0.0070.0060.008 0.006 10 0.0060.0080.008 0.006 11 0.0080.0060.007 0.006 12 0.0080.0060.008 0.007 13 0.0060.0050.007 0.006 14 0.0090.0060.009 0.006 15 0.0060.0070.009 0.006 16 0.0070.0080.008 0.006 17 0.0080.0070.007 0.006 18 0.0050.0080.008 0.005 19 0.0080.0070.008 0.006 20 0.0070.0060.01 0.006

164

بي مقياس وزينماتريس

.ه شده استبراي بدست آوردن وزن گزينه ها از روش آنتروپي شنون استفاد

حفاري بي مقياس وزين

در سناريو ها كيخش

ريار د

ددي

موع

ل قاب سعهتو

1 0.00190.00090.0036 0.0002

2 0.00190.00090.0044 0.0002

3 0.00270.00090.0049 0.0002

4 0.00240.001 0.0045 0.0002

5 0.00140.00080.0039 0.0002

6 0.00170.00090.0048 0.0002

7 0.00190.001 0.0044 0.0002

8 0.00270.00080.0055 0.0002

9 0.00210.00080.0044 0.0002

10 0.00180.001 0.0045 0.0002

11 0.00230.00080.0038 0.0002

12 0.00240.00080.0043 0.0002

13 0.00190.00060.0036 0.0002

14 0.00270.00080.0048 0.0002

15 0.00170.00090.0047 0.0002

16 0.00220.001 0.0044 0.0002

17 0.00230.00090.004 0.0002

18 0.00150.001 0.0045 0.0002

19 0.00230.00090.0042 0.0002

20 0.00220.00080.0055 0.0002

165

آلبردار ضد ايده ل وآبردار ايده

بردارهاي حفاري

در كيخش

ريار د

ددي

موع

ل قاب سعهتو

شناسه ها

ايده آل0.005520.00023 0.001 0.00266

ضدايده آل0.000640.003560.00019 0.00138

، نزديكي نسبي به راه حل ايده آل و رتبه ي سناريوهااندازه جدايي

نزديكي نسبي و تعيين رتبه

-Di+ Di سناريو ها

كيزدي

ن

به رت ريوسنا

10.00210.000610.2242 18 20.00130.001070.448 14 30.00060.001870.7501 3 40.001 0.001420.5804 5 50.00210.0004 0.1636 20 60.00120.0013 0.5241 6 70.00130.001080.451 12 80.00020.002350.9146 1 90.00120.001160.4829 10 100.00130.001140.4719 11 110.00180.000970.3539 17 120.00130.001270.4995 8 130.00210.000510.1932 19 140.00080.001780.6964 4 150.00130.001190.4849 9 160.00120.001230.5065 7 170.00150.001030.4014 16 180.00150.001040.411 15 190.00140.001140.4494 13 200.00050.002130.8065 2

166

سناريو هارتبه بندي

نام سناريو حفاريميزان نزديكي

بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن و3بكارگيري تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه .1 هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراححفاري جهت دار پيشرفته در چاه

0.863

ايمني، افزايش قدرت ثبت داده و تحليل اطالعات سريعتر و به هنگام دربررسي افزايش سطح .2 .UBDروش

0.852

استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگر ها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي زمين .3 شناسي حفاري و واقعه نگاري

0.774

طاف بيشتر در امر حفاري، نمونه برداري،تر و داراي انعهاي سبكتر، سريعتر، سادهبكارگيري مته .4 ...كنترل و

0.565

0.552 تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت براي استحصال مواد هيدروكربني در حين حفاري .5

بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و .6 قديمي تجهيزات هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي

0.543

افزايش طول شفت حفاري با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گودال، روشهاي جديد حفاري و هزينه .7 هاي مربوطه

0.54

كاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه هاي .8 هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

0.521

س، نانوتكنولوژي و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در حينبكارگيري ليزر، مغناطي .9 حفاري

0.513

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيتسازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه .10 مخازن و تعيين دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر از روشهاي لرزه نگاري

0.509

حفاري چاه هاي نفت در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق درياياستفاده از تكنولوژيهاي .11 خزر

0.479

0.464 بكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساحلي زيردريا ازخشكي .12

167

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و كنترل .13 .ه به صورت برخط يا همزمانجريانهاي مواد ناخواست

0.45

ايجاد ماشين حفاري يكپارچه بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور با بكارگيري تكنولوژي .14 حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

0.422

0.385 افزايش مقاومت لوله هاي منعطف قابل استفاده مجدد و كاهش تعداد اتصاالت الزم براي آنها .15

حفاري در دريا و انجام آزمايشهاي مربوطه به صورت كنترل از راه دور با استفاده از تكنولوژي .16 روبوتيك و حسگر

0.285

بكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره حفاري .17 ... .براي نمونه گيري، تعويض دندانه مته و

0.275

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از تكنولوژيهايدرجه درحفاري چاه360به حفاريرسيدن .18 .ايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده و حفاري چرخشي

0.204

0.158 ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي(حفاري همزمان دو يا سه چاه .19

براي حفاري در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت حفارياستفاده از شناورهاي حفاري سبك .20 آلومنيومي سبك

0.133

168

براي داده هاي ناشي از تركيب قطعيTOPSISبكارگيري روش رتبه بندي ) ب

بي مقياس يداده هاماتريس

حفاري بي مقياس يداده ها

در سناريو ها كيخش

ريار د

ددي

موع

ل قاب سعهتو

1 0.008 0.009 0.007 0.008

2 0.007 0.01 0.009 0.007

3 0.013 0.009 0.015 0.008

4 0.011 0.01 0.011 0.007

5 0.003 0.007 0.008 0.007

6 0.005 0.009 0.012 0.006

7 0.007 0.011 0.012 0.007

8 0.013 0.007 0.016 0.008

9 0.009 0.006 0.012 0.007

10 0.007 0.011 0.012 0.008

11 0.01 0.005 0.008 0.007

12 0.011 0.008 0.012 0.008

13 0.007 0.005 0.007 0.006

14 0.013 0.007 0.012 0.007

15 0.006 0.009 0.013 0.008

16 0.01 0.01 0.012 0.006

17 0.009 0.009 0.01 0.007

18 0.004 0.01 0.013 0.006

19 0.01 0.009 0.011 0.007

20 0.01 0.007 0.017 0.006

169

بي مقياس وزينماتريس

براي بدست آوردن وزن گزينه ها از روش آنتروپي شنون استفاده شده است

حفاري بي مقياس وزين

در سناريو ها كيخش

ريار د

ددي

موع

ل قاب سعهتو

1 0.00230.00110.0039 0.0003

2 0.00210.00120.0051 0.0002

3 0.00380.00110.008 0.0003

4 0.00330.00130.0062 0.0002

5 0.001 0.00090.0046 0.0003

6 0.00160.00120.0064 0.0002

7 0.00220.00130.0067 0.0002

8 0.00380.00090.0086 0.0003

9 0.00280.00070.0067 0.0002

10 0.00210.00140.0064 0.0003

11 0.00280.00070.0044 0.0002

12 0.00340.00090.0063 0.0003

13 0.00210.00060.0038 0.0002

14 0.00380.00090.0063 0.0002

15 0.00190.00120.0073 0.0003

16 0.00290.00120.0066 0.0002

17 0.00270.00110.0055 0.0002

18 0.00130.00130.0069 0.0002

19 0.00310.00120.0058 0.0002

20 0.00290.00090.0094 0.0002

170

آلبردار ضد ايده ل وآبردار ايده

بردارهاي حفاري

در كيخش

ريار د

ددي

موع

ل قاب سعهتو

شناسه ها

ايده آل0.001380.009410.00028 0.00382

ضدايده آل 0.003780.0002 0.0006 0.00096

ه سناريوهانزديكي نسبي به راه حل ايده آل و رتب ،اندازه جدايي

نزديكي نسبي و تعيين رتبه

-Di+ Di سناريو ها

كيزدي

ن

به رت ريوسنا

1 0.00570.001460.2043 18

2 0.00470.001860.2853 16

3 0.00150.005080.7741 3

4 0.00320.003420.513 9

5 0.00560.000860.1332 20

6 0.00380.002740.4218 14

7 0.00320.003260.5085 10

8 0.00090.005650.8633 1

9 0.003 0.003470.5401 7

10 0.00340.002990.4642 12

11 0.00520.001970.275 17

12 0.00320.003480.5209 8

13 0.00590.001120.1581 19

14 0.00310.003840.5515 5

15 0.00280.0037 0.5652 4

16 0.003 0.0035 0.5426 6

17 0.004 0.002530.3849 15

18 0.00350.003260.4793 11

19 0.00370.003 0.4499 13

20 0.001 0.005960.8525 2

171

ندي سناريوها رتبه ب

نام سناريو حفاريميزان نزديكي

بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن و3بكارگيري تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه .1 هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراح جهت دار پيشرفته در چاهحفاري

0.915

UBD. 0.806بررسي افزايش سطح ايمني و قدرت ثبت داده و به هنگام تحليل اطالعات در روش .2

استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگر ها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي زمين .3 ) Well Logging(ري و واقعه نگاريشناسي حفا

0.75

0.696 تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت براي استحصال مواد هيدروكربني در حين حفاري .4

0.58 بكارگيري ليزر، مغناطيس، نانوتكنولوژي و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه در حين حفاري .5

بوسيله سيستمهاي كنترل از راه) Integrated drilling machinary(ايجاد ماشين حفاري يكپارچه .6 دور با بكارگيري تكنولوژي حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

0.524

بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و .7 تجهيزات هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي قديمي

0.506

كاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه هاي .8 هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

0.499

0.485 ...تر ومنعطفتر در امور حفاري، نمونه برداري، كنترل وهاي سبكتر، سريعتر، سادهبكارگيري مته .9

فتن وزن آن، عرض گودال، روشهاي جديد حفاري وافزايش طول شفت حفاري با در نظر گر .10 هزينه هاي مربوطه

0.483

0.472 بكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساحلي زيردريا ازخشكي .11

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيتسازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه .12 اده كمتر از روشهاي لرزه نگاريمخازن و تعيين دقيق ظرفيت آنها و استف

0.451

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و كنترل .13 .جريانهاي مواد ناخواسته به صورت برخط يا همزمان

0.449

0.448 و حسگرحفاري در دريا و انجام آزمايشهاي كنترل از راه دور با استفاده از تكنولوژي روبوتيك .14

172

0.411 استفاده از تكنولوژيهاي حفاري در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق درياي خزر .15

0.401 افزايش مقاومت لوله هاي منعطف قابل استفاده مجدد و كاهش تعداد اتصاالت الزم براي آنها .16

در داخل حفرهبكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات .17 ... .حفاري براي نمونه گيري، تعويض دندانه مته و

0.354

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از تكنولوژيهايدرجه درحفاري چاه360رسيدن به حفاري .18 .ايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده و حفاري چرخشي

0.224

0.193 ير روي يك چاه قديمي متروكه) چند وجهيايجاد چاه (حفاري همزمان دو يا سه چاه .19

استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفاري در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت حفاري .20 آلومنيومي سبك

0.164

فرضيه هامعناداري و آزمون روش3 هر ناشي از مقايسه نتايج-4-4با استفاده از پرسشنامه ي اهم تحقيقفرضيهداري معنافرضيه ها و در نهايت آزمون معناداري براي آزمون

ميزان واقعيبر اساس هاي موصوفهاي هر يك از روشخروجي اقدام به پرسشگري گرديده و 3شمارهدر اين مرحله، رتبه بنديهاي صورت گرفته توسط سه روش مورد بحث .مورد سوال قرار گرفته است بودن

ميزان نزديكي آنها به واقعيت مورد آزمون قرار گرفته و در راستاي در اين تحقيق با همديگر مقايسه شده، : كه در ذيل به صورت مشروح بيان مي گرددصورت گرفته معناداري فرضيه هاي مطرح شده، آزمون

-tاز توزيع ) n1, n2=10( بودن تعداد افراد جامعه آماري 30با توجه به كمتر از الزم به ذكر است كه

studentزير استفاده شده است با فرمول :

21

12

110)(

nnS

xxt

p +

−−=

)1()1()1()1(

21

222

2112

−+−−+−

=nn

snsnS p

:دومفرضيه معناداريآزمون. 1

بودن مدل تحليلي مبتني بر منطق فازي از مدل قطعي مشابه آن دقيق تربراي آزمون اين فرضيه كه ادعاي ه پس از اخذ نظرات افراد به صورت كبراي تركيب داده هاي آينده نگاري را دارد به اين صورت عمل شده

173

در T-studentجوابها گرديده و بوسيله آزمون پاسخهاي دريافتي از جامعه آماري، اقدام به تحليل آماري : اين ادعا تصميم گيري شده استمعناداري خصوص رد يا پذيرش

واريانس،ميانگين مقايسه روش تحليل فازي قطعي t و محاسبه

5.36 4.72 ميانگين

3.051 4.083 واريانس2

pS 3.567

ولش ا

بخالت

ئواس

t 0.719

بدست آمده خيلي پايين است لذا فرضيه صفر پذيرفته شده و tبا توجه به اينكه ميزان مقدار بحراني ن مدعي شد كه پس با توجه به داده هاي اين تحقيق نمي توا. بتابراين ادعا يا فرضيه موجود رد مي شود

به صورت براي تركيب داده هاي آينده نگاري مدل تحليلي مبتني بر منطق فازي از مدل قطعي مشابه آن است دقيقتر معناداري

:سومفرضيه معناداري آزمون . 2

جهت تحليل داده هاي آينده نگاري، مدل تحليلي مبتني بر نظريه امكان كه خود ادعا مي كند كه اين فرضيه بخش دوم پرسشنامه با استفاده از، در اينجا نيز است دقيق ترفازي گرفته شده است، از مدل فازياز منطق

. تصميم گيري مي شودT-studentآزمون با استفاده از روش2 تفاوت ي معناداردر خصوص رد يا پذيرش :مده در اين مرحله به صورت زير مي باشد آنتايج بدست

مقايسه روش تحليل واريانس،ميانگين فازي قطعي t و محاسبه

4.68 6.16 ميانگين

2.998 3.117 واريانس2

pS 3.057

دومش

بخالت

ئواس

t 1.796

174

و ميزان اطمينان 18 بحراني جدول براي درجه آزادي t بوده و از 1,796 بحراني محاسبه شده برابرtميزان تر دقيق معنادارير مي باشد، لذا فرضيه صفر رد مي شود و فرضيه ادعا يعني است، بيشت1,734كه برابر % 95

. تاييد مي شودجهت تحليل داده هاي آينده نگاري از مدل فازي مدل تحليلي مبتني بر نظريه امكانبودن

:اولفرضيه معناداري آزمون . 3

. نگاري، مبتني بر نظريه امكان استاول تحقيق بيان مي كند كه مدل تحليلي تركيب داده هاي آينده فرضيه بودن روش امكان نسبت به دقيق تربا توجه به داده هاي جمع آوري شده و آزمونهاي فوق مي بينيم كه

اند، لذا مي توان درستي اين روش فازي و مناسبتر بودن روش فازي نسبت به روش قطعي مورد سوال بودهبه اين صورت كه چون اختالف معناداري بين روشهاي . جيدفرضيه را با تعميم نتايج دو آزمون قبل سن

ر است پس مي توان به صورت معنا داري دقيقتقطعي و فازي بكار رفته نبوده اما روش امكان از روش فازي . مدل تحليلي مناسب براي تركيب داده هاي آينده نگاري، مبتني بر نظريه امكان استبيان كرد كه

If A≥B and B>D then A>D

:اهم تحقيقفرضيه معناداري آزمون . 4

از ساختار رياضي قطعي برخوردار نيست و استفاده آيندهنگاري براي انجام آينده«فرضيه اهم بيان مي كند ، با توجه به اينكه تئوري امكان از » بهبود ببخشدشناخت آينده هاي امكانپذير رااز روشهاي فازي مي تواند

فازي محسوب مي شود، بنابراين در اين هايروشاين تئوري نيز جزو لذا منطق فازي گرفته شده است نظرات داده شده به منطق فازي وتئوري امكان با نظرات داده شده به روش براي آزمون اين مطلب، مرحله

:اندتحليل قطعي با هم مقايسه شده واريانس،ميانگين مقايسه روش تحليل

امكان و فازي قطعي tو محاسبه 5.4 4.72 ميانگين

3.383 4.737 واريانس

1.839 2.176 انحراف معيار

Sp2 3.721

t 1.824

175

و ميزان اطمينان 36 بحراني جدول براي درجه آزادي t بوده و از 1,824 بحراني محاسبه شده برابرtميزان ، )مال منطبق مي گردد بر توزيع نرt-studentبعلت افزايش درجه آزادي، توزيع ( است 1,645كه برابر % 95

مدل تحليلي مبتني بودندقيق تر معناداريبيشتر مي باشد، لذا فرضيه صفر رد مي شود و فرضيه ادعا يعني . تاييد مي شودجهت تحليل داده هاي آينده نگاري بر نظريه امكان

176

فصل پنجم نتيجه گيري و پيشنهادات

فصل پنجم نتيجه گيري و پيشنهادات

177

نتيجه گيري-5-1ده مواجه بوده و از طرفي براي نده نگاري مبحثي است كه همواره در آن با عدم قطعيت در مورد آيآين

فرصت شناسي ها مجبور به انجام آن جهت دهي به فعاليتهاي كلي و سوگيريهاي آينده در سرمايه گذاريها و ر جلب توجه مي نمايد از ي مختلفي وجود دارد آما آنچه كه بيشتابري آينده نگاري روشها و شيوه ه. هستيم

طرفي شناخت شيوه اي مناسب براي انجام آن و از طرف ديگر بكارگيري روش تحليل مناسب براي بررسي به مبحث دوم توجه داده هاي بكار رفته در آن مي باشد، اين تحقيق ضمن توجه اجمالي به مبحث اول

ه نگاري در تحليل هاي مربوطه است، با توجه در صدد بيان راه حلي براي بكارگيري داده هاي آيندنموده و به اينكه روشهاي تحليلي مختلفي در اين حوزه شناسايي و معرفي شده اند، چالش اصلي بكارگيري روش

.تحليل مناسبتر خواهد بودوقتي از شخصي در مورد ميزان امكانپذيري سناريويي در آينده سوال مي كنيم، پاسخ داده شده توسط او از

)دانش ناكافي ( مبين امكان وقوع آن سناريو در آينده بوده و از سوي ديگر بيان كننده عدم قطعيتيك سو عنوان شود عالوه بر اينكه نشان باالآن مي باشد، به عبارت ديگر هر چه ميزان امكان وقوع سناريو مورد در

باشد، به عنوان مثالمي ن نيز در مورد آ باالدهنده امكان باال براي وقوع است، نشان دهنده عدم قطعيت اين عدد است، 1داراي امكان در ميان يك مجموعه از پديده هازمانيكه مطرح مي كنيم وقوع پديده اي

اگر براي يك اشد وبنيز ميعالوه بر بيان ميزان امكانپذيري آن پديده، نشان دهنده دانش ناكافي براي آن رابر يك بوده و ميزان امكان متمم هاي آن صفر باشد ، در آن پديده داشته باشيم كه ميزان امكان آن ب

. هستيما را دارصورت دانش كافي و كامل در مورد وقوع آن

مدلهاي قطعي به علت توجه به تنها يك بعد از اين دو بعد كه همان احتمال وقوع است، تنها به بزرگي اين ، لذا در بسياري از ورد آن پديده صرفنظر مي كننداحتمال توجه نموده و از توجه به دانش ناكامل ما در م

نتايج بدست آمده از اين تحقيق نيز مبين . مواقع نتايج بدست آمده از آنها داراي قدرت اتكاي پايين استتنها توجه به بعد بزرگي احتمال براي تعيين ميزان امكانپذيري كافي نبوده، بلكه « اين نكته است كه

ن امكانپذيري واقعي و تعيين ميزان اطمينان از وقوع آن به عدم قطعيت موجود بايستي براي تعيين ميزا ».در آن نيز توجه نمود

178

حالتهايبراي بكارگيري تئوري امكان روشهاي متفاوتي وجود دارد كه در اين زمينه به صورت ابتكاري از آماري كارايي اين مختلف استفاده شده است و آزمون هاي مختلف اجتماع و اشتراك روشهاي حفاري

.روش را تاييد كرده اندمختلف ناشي از بكارگيري ابتكاري حالتهاينكته قابل توجه ديگري كه توسط اين تحقيق تاييد گرديد

در ارزيابي و رتبه بندي چند « عبارت است از اينكهاجتماع و اشتراك روشهاي مختلف حفاري بوده و داراي اثر يكنواخت بر روي گزينه ها نبوده بلكه ممكن است گزينه بوسيله چند شناسه، تمام شناسه ها

از شناسه ها ي ديگر تركيب خاص ديگري در مورد يك گزينه تركيبي خاص از شناسه ها و براي گزينهتاثيرگذاريهاي شناسه ها بر روي گزينه ها به نحوي باشد كه بايد بندي، مهم باشد، لذا بايد در انجام رتبه

ها و براي در مورد يك گزينه تركيبي خاص از شناسه،ت، روح و وضعيت گزينه هابا توجه به حال ».ي ديگر تركيب خاص ديگري اثرگذار باشدگزينه

:ر به صورت زير بيان نموداختصبه ا نتايج بدست آمده رامي توان

نگاري تئوري امكان به عنوان روشي سودمند و موثر براي بكارگيري در داده هاي آيندهشناسايي .1

نتايج سناريو استفاده همزمان ميزان امكان وقوع سناريو و در نظر گرفتن دانش ناكافي در مورد آن .2 بدست آمده را به واقعيت نزديكتر مي سازد

ممكن است در رتبه بندي چند گزينه بر اساس يك سري شاخص، روح وحالت گزينه ها طوري .3رخي از تركيبهاي شناسه ها در مورد گزينه ها باشد، لذا باشد كه نيازمند اعمال اهميتهاي متفاوت به ب

بايستي از روشهايي استفاده كرد كه از اين حالت پشتيباني نمايند

را مي توان به صورت TOPSIS مثل MADMمزاياي بكارگيري روش امكان به روشهاي رتبه بندي .4 :زير فهرست نمود

و ارايه ميزان اطمينان از وقوع آنهاسناريو در محاسبه ميزان امكانپذيريبكارگيري عدم قطعيت .1- 4

در روش امكان بزرگي معيار اطمينان بدست آمده تنها بيان كننده رتبه سناريو نبوده، بلكه معنادار .2- 4 بكار رفته ميزان نزديكي بدست آمده تنها به رتبه داللت داشته و TOPSISاست، اما در روش

معنادار نيست

179

در جهت تحليل براي بكارگيري تئوري امكان، تعامل با افراد خبرهبا بكارگيري روش ارايه شده .3- 4تمام سناريوها امكانپذير بوده و براي هر يك از سناريوها آن تركيب از روشهاي حفاري كه با

بكارگيري تركيبهاي TOPSISما در روش اشود نتخاب مياروح سناريو تطابق بيشتري دارد .امكانپذير نيست مختلف از شناسه ها

پيشنهادات-5-2

پيشنهادهاي اجرايي) الف

با مشكل ن محقق را در انجام درست و صحيح آ،ه انجام تحقيقا از محدوديتهاي موجود بر سر ريبعض انجام تحقيقات بعدي در حوزه آينده نگاري و تسهيلمواجه كرده بودند، لذا براي رفع اين محدوديتها

:پيشنهاد مي گردد حوزه آينده نگاري با چالش و عدم اطمينان زيادي همراه بوده كه ناشي از ترس ابتداي ورود محقق به .1

و استقبال بيشتر دانشجويان نقصاز عدم موفقيت و جديد بودن مبحث مي باشد ، لذا براي رفع اين با توجه به اهميت فعاليتهاي آينده نگاري و مبادرت كشورهاي پيشرفته به اين امر «پيشنهاد مي شود

، ... گذاري، سياست وتعيين اوليتهاي جامع كشور در همه زمينه ها اعم از تكنولوژي، سرمايهبراي ».دركشور ما نيز اين گونه فعاليتها تحت حمايت يك سازمان مسئول قرار گيرد

بررسيهاي اينجانب در حوزه آينده نگاري ظرفيت و توان اين روش را براي بكارگيري در انتقال .2كشورهاي پيشرفته براي انتقال تكنوولوژي از حوزه علم به صنعت از اين روش (دتكنولوژي نشان دا، در كشور ما نيز براي انتقال تكنولوژي از علم به صنعت و يا انتقال تكنولوژي از )استفاده مي كنند

با توجه به نياز«مي گردد دكشورهاي پيشرفته تر نياز اقدامات مدون ومناسبي صورت گيرد، لذا پيشنهاكشور به انتقال تكنولوژيهاي روز و با توجه به ظرفيت و توان آينده نگاري براي بكارگيري در امور

».انتقال تكنولوژي از آن استفاده شود

نگاري، واحدي متمركز و در سطح باال در اين با توجه به نياز شركت نفت به آينده«پيشنهاد مي گردد .3 ».شركت ايجاد گردد

180

: تحقيقپيشنهادات براي) ب

به عنوان نظريه اي جديد و ما كشور دنيا، در دهه تئوري امكان، اين تئوري در3 بيش از هعليرغم سابقكاربرد ناشناخته طلقي مي شود، اما تحقيقات اينجانب در مراجع علمي اينترنتي خارج از كشور نشان از

فعاليتهاي تحقيقي كشور درقصنلذا بمنظور جبران اين ، گسترده آن در تحليل هاي كمي و كيفي دارد :ادهاي زير ارايه مي گرددپيشنهدر اين تحقيق صرفا به انواع تركيبهاي اجتماع و اشتراك در تحليل توجه شده و بكارگيري تركيبهاي .1

به تركيبات بيشتري توجه گرديده و «منطقي ديگر مد نظر قرار نگرفته است، لذا پيشنهاد مي گردد ».نها بيان شودنحوه كاربردي ساختن آ

بعلت اينكه ماهيت كار در اينجا از نوع رتبه بندي بوده، مدلهاي ديگر مثل برنامه ريزي خطي، .2بكار نرفته است اما بررسي ها نشان از بكارگيري تئوري امكان در اين ... و MODMروشهاي

يات و فنون مطرح كاربرد اين تئوري در زمينه هاي تحقيق در عمل« پيشنهاد مي شودروشها دارد لذا ».شده در اين حوزه مورد بررسي قرار گيرد

اينكه تئوري امكان، روشي جديد براي تحليل است، نياز است توانايي هاي اين تئوري با توجه به .3-براي ايجاد اطمينان باالتر به آن در مجامع علمي مورد آزمايشهاي مكرر قرار گيرد، لذا پيشنهاد مي

كنند همچنانكه ه آن پرداخته و قابليت آن را در علوم مختلف مشاهدمحققين بيشتري به «گردد بررسي نشان مي دهدتحقيقات قبلي صورت گرفته در كشورهاي پيشرو در علم وتكنولوژي

، علومي مثل نقشه برداري، تكنولوژي حسگرها درمنطق موجود در آن كاربردي ساختن اين تئوري و ». مي تواند موفقيتهاي خوبي براي محققان فراهم آورد...وروبوتيك، كنترل، پردازش داده

181

ضمايم

ضمايم

182

متنوع حفاريي شناسه تكنولوژي ها-1پرسشنامه سالم عليكم

» گرايش تحقيق در عمليات«يت صنعتي دانشجوي كارشناسي ارشد رشته مديرصراف عليخانياينجانب انجام آينده «ه در حال تهيه پايان نامه خود تحت عنوان دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات هستم ك

باشم و به منظور تجزيه و مي» نگاري با استفاده از تئوري امكان، مطالعه موردي حفاري چاه هاي نفت

در اين ي مطالعه موردي و ساخت سناريوهايي براي آينده اين صنعت به اطالعات كامل و جامعلتحلي .امه نموده، اقدام به تنظيم اين پرسشنامي دستيابي به اطالعات الزمكه برازمينه نياز دارم

نظر به اينكه سرمايه گذاري مناسب مستلزم شناخت ظرفيتهاي بالقوه تكنولوژي در كشور جهت رشد در همچنين جنابعالي از تجربه الزم برخوردار و داراي اطالعات ارزشمندي در اين باشد ومسير مناسب مي

نظرات شما به عنوان شخص صاحب نظر در اين حوزه مي تواند راهگشاي ما در انجام اين ،دزمينه هستي تكنولوژي و يا شيوه حفاري كه مي تواند در 3تحقيق باشد، لذا از جنابعالي در خواست مي شود حداكثر

ده و سپس براي قيد نمو بعد در آن بهبود ايجاد نمايد را در صفحهمي تواند مسير حفاري تاثيرگذار بوده و مطرح شده، به سواالت پرسشنامه پاسخ و اينجانب را در انجام اين امر ياري فرماييد، ييكي از تكنولوژي ها

شايان توجه است كه پاسخ هاي شما به صورت امانت نزد من نگهداري شده و در اختيار هيچ فرد يا عاريف ، مواردي در خصوص آينده سازمان ديگري قرار نمي گيرد، در ضمن جهت اطالع و روشن شدن ت

.گردد صفحه قيد مينگاري در اين با آرزوي توفيق جنابعالي از خداوند كريم

رياآينده نگ. 1

ري فرآيندي است كه به كمك تالش هاي نظام مند به دوره هايي طوالني تر از آينده علم، اآينده نگمشخص كردن فناوري هاي " در اين مسير به دنبال فناوري، اقتصاد و محيط زيست و جامعه نگاه مي كند و

تعيين كردن آن دسته از بخش هاي زير بنايي تحقيقات راهبردي است كه احتمال ثمردهي " و "عام نوظهور . "و سود دهي اقتصادي و اجتماي بيشتري دارد

183

سناريوسازي . 2

هاي توصيفي هستند كه اي از داستان ه مجموعآنها. هايي براي فكركردن در مورد آينده هستند سناريوها راهدقت كنيم كه سناريوها فهرستي از آنچه كه ما دوست داريم . هريك، به بخش خاصي از آينده نظر دارند

بلكه برداشتهايي هستند كه برمبناي بكارگيري . كنيم بايد حتماً انجام شوند، نيستند انجام شوند يا فكر مي .ي مختلف در مورد آينده ايجاد مي شوندروش شناسي علمي و تحليل ديدگاهها

تكنولوژي حفاري و يا شيوه حفاري محتمل 3 معرفي حداكثر -الف

گيرنده تكنولوژي تكنولوژي

رديف براي آيندهنام سناريو

)فاري حروش،تكنولوژي(بيقري

ل تد ك

سو

جهبود

بيقري

تزم

ال

ژيولو

تكنده

آينژي

ولوتكن

ف شكا

زارز با

نيا

تواالي

ن مني

ن فتوا

تييري مد

وانت

مالحضات

1-

2-

3-

184

:شناسه تشريح تكنولوژيهاي معرفي شده) ب تاريخ تنظيم: كارشناس مسئول: كميته/مدير: معاونت

:معرفي) 1 :يا شيوه حفاري عنوان تكنولوژي) 1- 1 :اهداف تكنولوژي) 2- 1 :شرح تكنولوژي) 3- 1 :ايي مورد نياز براي روش يا تكنولوژي حفاري مورد نظرتكنولوژيهاي پايه) 4- 1 :خالصه اطالعات فني و علمي) 5- 1 :مشخصات متقاضي تكنولوژي) 6- 1 :سابقه و توانمنديهاي متقاضي تكنولوژي) 7- 1

185

وه و ميزان تامين هزينه متقاضي تكنولوژينح) 8- 1 :ضرورت تكنولوژي) 2 چه تكنولوژيهاي جايگزين براي آن وجود دارد؟) 1- 2 سهم تكنولوژي در بازارهاي داخلي و خارجي) 2- 2

تحقيق و توسعه طراحي قطعه سازي و مونتاژ نصب و راه اندازي بهره برداري

ولوژي در دنياوضعيت تكن)3- 2

تحقيق و توسعه طراحي قطعه سازي و مونتاژ نصب و راه اندازي بهره برداري

وضعيت تكنولوژي در كشور) 4- 2

تحقيق و توسعه طراحي قطعه سازي و مونتاژ نصب و راه اندازي بهره برداري

ه مرحله اي است؟سطح تكنولوژي عرضه كننده تكنولوژي در چ) 5- 2

چه عامل يا عواملي باعث معرفي اين تكنولوژي به ( اهميت تكنولوژي را چگونه توصيف مي كنيد ) 2- 6

عنوان تكنولوژي مناسب براي آينده شده است؟

تحقيق و توسعه طراحي قطعه سازي و مونتاژ نصب و راه اندازي بهره برداري

186

ده ناشي از تكنولوژي در كداميك از مراحل زير قرار دارد؟بيشترين ارزش افزو) 7- 2

چقدر است؟) براي گيرنده تكنولوژي (حداكثر زمان قابل قبول جهت دريافت تكنولوژي ) 8- 2 چقدر است؟) براي گيرنده تكنولوژي (ريافت تكنولوژي حداكثر قيمت قابل قبول جهت د) 9- 2 قيمت نهايي محصول توليد ناشي از تكنولوژي به صورت تخميني)10- 2 ژي معرفي شده به صنعت حفاري را بررسي نماييدوامكان صادراتي تكنول) 11- 2 :داليل حركت به سمت تكنولوژي) 3 وژي مذكور كسب گردد؟به چه دليل يا داليلي بايد تكنول) 1- 3 مسلح شدن به تكنولوژي چه دستاوردي براي كشور دارد؟)2- 3

تحقيق و توسعه طراحي قطعه سازي و مونتاژ نصب و راه اندازي بهره برداري

187

هاي مطالعاتي پروژه) 4در صورتيكه با پروژه هاي مطالعاتي صورت گرفته در اين زمينه آشنا هستيد به اختصار معرفي نموده ) 1- 4

: را بيان نماييدآنهاو رويكرد كلي اي مطالعاتي صورت گرفته در اين زمينه آشنا هستيد، بيان نماييد نحوه استفاده در صورتيكه با پروژه ه) 2- 4

چگونه است؟آنهااز نتايج تحقيقات در صورتيكه عقيده داريد پروژه مذكور بايد از طريق شركت نفت و پژوهشگاههاي زير مجموعه آن ) 3- 4

:صورت گيرد داليل خود را ذكر نماييد الوه بر ارگان ويا واحد شما چه ارگان ويا واحد هايي در امر حفاري چاه هاي نفت و به نظر شما ع) 4- 4

تكنولوژيهاي مربوطه دخيل هستند؟ توضيحات نقش نام دستگاه يا موسسه رديف

188

مقايسه سناريوها بر اساس ميزان امكانپذيري-2پرسشنامه سالم عليكم

» گرايش تحقيق در عمليات «ناسي ارشد رشته مديريت صنعتي دانشجوي كارشصراف عليخانياينجانب انجام آينده «دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات هستم كه در حال تهيه پايان نامه خود تحت عنوان

ضمن تقدير و تشكر .باشممي» نگاري با استفاده از تئوري امكان، مطالعه موردي حفاري چاه هاي نفتعالي در پاسخ به پرسشنامه اول، بعرض مي رساند با استفاده از تركيب نظرات بدست آمده جنابهمكارياز

از جنابعالي و ساير خبرگان اين حوزه، سناريوهاي زير كه در متن پرسشنامه مورد سوال واقع شده اند، كدام از اين در اين مرحله در تالش هستيم با تكميل اين پرسشنامه ميزان امكانپذيري هر. بدست آمده است

نظر به اينكه جنابعالي از تجربه سناريوها را سنجيده و آنها را بر اساس اهميت وامكانپذيري مرتب كنيم، با ، جنابعالي در خواست مي شوداز ،الزم برخوردار و داراي اطالعات ارزشمندي در اين زمينه هستيد

.ن پرسشنامه ما را در اين امر ياري فرماييددر اي عالمت گذاري به گزينه هاي هر يك از سواالت مطرح شدهشايان توجه است كه پاسخ هاي شما به صورت امانت نزد من نگهداري شده و در اختيار هيچ فرد يا

.سازمان ديگري قرار نمي گيرد با آرزوي توفيق جنابعالي از خداوند كريم

و را تعيين فرماييد سناريميزان امكانپذيريدر هر كدام از روشهاي تعيين شده

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از تكنولوژيهاي ايجاد حفره درحفاري چاه درجه 360حفاري به رسيدن .1

.حفاري چرخشي و كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده درياحفاري در ) ب

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد زيادخيلي

... )افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

189

هر كدام از سناريوها در روش حفاري مورد نظر؟ميزان امكانپذيري

ترل از راه دور با استفاده از تكنولوژي روبوتيك و حفاري در دريا و انجام آزمايشهاي مربوط، به صورت كن .2 حسگر

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

زمين شناسي استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگر ها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي .3 ) Well Logging(حفاري و واقعه نگاري

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

بكارگيري ليزر، مغناطيس، نانوتكنولوژي و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در حين حفاري .4 حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج خيلي كم كم متوسط زياد يلي زيادخ

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفاري در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت حفاري آلومنيومي .5 سبك

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد يلي زيادخ

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

190

هر كدام از سناريوها در روش حفاري مورد نظر؟ميزان امكانپذيري

بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور با )Integrated drilling machinary(ايجاد ماشين حفاري يكپارچه .6 بكارگيري تكنولوژي حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

دريا حفاري در )ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت مخازن و تعيين نهسازي، بهيبكارگيري تكنيكهاي شبيه .7 دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر از روشهاي لرزه نگاري

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ي عموديحفار) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن و حفاري 3 تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه بكارگيري .8 هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراح در چاهجهت دار پيشرفته

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

افزايش طول شفت حفاري با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گودال، روشهاي جديد حفاري و هزينه .9 حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ادريحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

191

ري مورد نظر؟ هر كدام از سناريوها در روش حفاميزان امكانپذيري

زن ساحلي زيردريا ازخشكيبكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخا .10 حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...) وجهي وافقي، چند(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

بكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره حفاري براي نمونه .11

... .گيري، تعويض دندانه مته و حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ز طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه هاي هدايتي كاهش آسيبهاي زيست محيطي ا .12

با افزايش زاويه خمش حفاري حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي(حفاري همزمان دو يا سه چاه .13 حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

192

هر كدام از سناريوها در روش حفاري مورد نظر؟ميزان امكانپذيري

و فرآيند عمل مته و شفت حفاري براي استحصال مواد هيدروكربني در حين حفاريتغيير در شكل .14

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...تر و داراي انعطاف بيشتر در امر حفاري، نمونه برداري، كنترل وهاي سبكتر، سريعتر، سادهبكارگيري مته .15 حفاري در خشكي) الف

ي كمخيل كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ي تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و تجهيزات بكارگير .16 هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي قديمي

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

و كاهش تعداد اتصاالت الزم براي آنهاي منعطف قابل استفاده مجددافزايش مقاومت لوله ها .17

يحفاري در خشك) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د كمخيلي كم متوسط زياد خيلي زياد

193

هر كدام از سناريوها در روش حفاري مورد نظر؟ميزان امكانپذيري

استفاده از تكنولوژيهاي حفاري چاه هاي نفت در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق درياي خزر .18 حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ري عموديحفا) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و كنترل جريانهاي .19

.واسته به صورت برخط يا همزمانمواد ناخ حفاري در خشكي) الف

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)ي، چند وجهي وافق(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

.UBDافزايش سطح ايمني، افزايش قدرت ثبت داده و تحليل اطالعات سريعتر و به هنگام در روش .20

حفاري در خشكي) الف خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

درياحفاري در ) ب خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

حفاري عمودي) ج

خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

...)افقي، چند وجهي و(حفاري قابل توسعه ) د خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد

194

ر رفته روش بكا3 مقايسه ميزان واقعي بودن رتبه بنديهاي -3هپرسشنام سالم عليكم

» گرايش تحقيق در عمليات«يت صنعتي دانشجوي كارشناسي ارشد رشته مديرصراف عليخانياينجانب انجام آينده «دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات هستم كه در حال تهيه پايان نامه خود تحت عنوان

كه براي اين منظور و با باشم مي» هاي نفتنگاري با استفاده از تئوري امكان، مطالعه موردي حفاري چاه

. سناريو مختلف در مورد آينده صنعت حفاري نفت شده ام20تعامل با خبرگان اين حوزه موفق به ساخت شما و داراي اطالعات ارزشمندي در اين زمينه هستيد از بودهنظر به اينكه جنابعالي از تجربه الزم برخوردار

را در انجام اين امر ياري فرماييد، شايان توجه است ما سواالت پرسشنامه به پاسخار خواست مي شود بد-يچ فرد يا سازمان ديگري قرار نميهاي شما به صورت امانت نزد من نگهداري شده و در اختيار هكه پاسخ

.گيرد

با آرزوي توفيق جنابعالي از خداوند كريم

يل فازيمقايسه نتايج روش تحليل قطعي و تحل) الفدر جدول زير رتبه بنديهاي ناشي از بكارگيري روش تحليل قطعي در مقابل رتبه هاي كسب شده توسط اين سناريوها از تحليل فازي نشان داده شده است، از آنجا كه نتايج موجود باهم تفاوت دارند از شما

ت رتبه بنديي كه به درخواست مي شود با جواب به سواالت مطرح شده در اين حوزه ما را در شناخ .واقعيت نزديكتر است ياري فرماييد

195

تحليل قطعيسناريوهاي مرتب شده بر اساس رتبه فازي

بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن و 3بكارگيري تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه .1 ا طراحهاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يحفاري جهت دار پيشرفته در چاه

1

UBD. 2بررسي افزايش سطح ايمني، افزايش قدرت ثبت وتحليل اطالعات به هنگام در روش .2

استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگر ها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي .3 ) Well Logging(زمين شناسي حفاري و واقعه نگاري

3

تر و داراي انعطاف بيشتر در امر حفاري، نمونه ادههاي سبكتر، سريعتر، سبكارگيري مته .4 ...برداري، كنترل و

9

تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت حفاري براي استحصال مواد هيدروكربني در حين .5 حفاري

4

بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچنين طراحي موتورهاي حفاري و .6 در حفره چاه هاي قديمي تجهيزات هوشمند پايين رونده

7

افزايش طول شفت حفاري با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گودال، روشهاي جديد حفاري و .7 هزينه هاي مربوطه

10

كاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه .8 هاي هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

8

مغناطيس، نانوتكنولوژي و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در بكارگيري ليزر، .9 حين حفاري

5

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت سازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه .10 مخازن و تعيين دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر از روشهاي لرزه نگاري

12

حفاري چاه هاي نفت در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق استفاده از تكنولوژيهاي .11 درياي خزر

15

11 بكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساحلي زيردريا ازخشكي .12

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و .13 .رت برخط يا همزمانكنترل جريانهاي مواد ناخواسته به صو

13

6ايجاد ماشين حفاري يكپارچه بوسيله سيستمهاي كنترل از راه دور با بكارگيري تكنولوژي .14

196

حسگرها، منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

16افزايش مقاومت لوله هاي منعطف قابل استفاده مجدد و كاهش تعداد اتصاالت الزم براي آنها .15

دريا و انجام آزمايشهاي كنترل از راه دور با استفاده از تكنولوژي روبوتيك حفاري در .16 وحسگر

14

بكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره .17 ... .حفاري براي نمونه گيري، تعويض دندانه مته و

17

ا كاليبره كننده با استفاده از هاي طراح يدرجه درحفاري چاه360رسيدن به حفاري .18 .تكنولوژيهاي ايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده و حفاري چرخشي

18

19 ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي(حفاري همزمان دو يا سه چاه .19

استفاده از شناورهاي حفاري سبك براي حفاري در آبهاي عميق تر با بكارگيري شفت .20 حفاري آلومنيومي سبك

20

بنديهاي فوق تا چه ميزان به نيازهاي كنوني و تقاضاهاي كشور در زمينه صنعت حفاري در رتبه .1

توجه شده است؟

تحليل قطعيرتبه بندي ) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

رتبه بندي تحليل فازي)بمخيلي ك كم متوسط زيادخيلي زياد

سناريوهاي امكانپذيرتر رتبه (امكانپذيري ميزان در رتبه بنديهاي فوق تا چه ميزان سناريوها بر اساس .2

مرتب شده اند؟) باال و سناريوهاي با امكانپذيري پايين رتبه پايين

قطعيرتبه بندي تحليل) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

رتبه بندي تحليل فازي) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

197

و با توجه به اينكه تئوري امكان از منطق فازي گرفته ) رتبه بندي حاضر(با توجه به نتايج موجود .3شده است، هر كدام از روشهاي تحليل فازي وقطعي را تا چه ميزان در مورد آينده نگاري سودمند

انيد؟مي د

قطعيرتبه بندي تحليل) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

رتبه بندي تحليل فازي) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

تا چه ميزان در رتبه بنديهاي حفاري فوق به عدم قطعيت و ابهام در سناريوها توجه شده است؟ .4

قطعيبندي تحليلرتبه ) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

رتبه بندي تحليل فازي)بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

در هر يك از روشهاي تحليل زير تا چه ميزان رتبه بندي ها، واقعي تر است؟ .5

قطعيرتبه بندي تحليل) الف

خيلي كم كم سطمتو زيادخيلي زياد

رتبه بندي تحليل فازي) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

مقايسه نتايج تئوري امكان و روش تحليل فازي) ب

در جدول زير رتبه بنديهاي ناشي از بكارگيري روش امكان كه از منطق فازي گرفته شده در مقابل رتبه توسط اين سناريوها از تحليل قطعي نشان داده شده است، از آنجا كه نتايج موجود باهم هاي كسب شده

متفاوت هستند از شما درخواست مي شود با جواب به سواالت مطرح شده در اين حوزه ما را در شناخت .رتبه بنديي كه به واقعيت نزديكتر است ياري فرماييد

198

انسناريوهاي مرتب شده بر اساس تئوري امك رتبه فازي

هاي طراح يا كاليبره كننده با استفاده از تكنولوژيهاي درجه درحفاري چاه360رسيدن به حفاري .1 .ايجاد حفره كوچك حفاري، موتورهاي پايين رونده و حفاري چرخشي

18

9 ...هاي سبكتر، سريعتر و منعطف تردر امر حفاري، نمونه برداري، كنترل وبكارگيري مته .2

15 ز تكنولوژيهاي حفاري در اعماق آب، براي حفاري در آبهاي عميق درياي خزراستفاده ا .3

بكارگيري تكنولوژي انتقال تجهيزات از طريق مته براي استفاده از روبات در داخل حفره حفاري .4 ... .براي نمونه گيري، تعويض دندانه مته و

17

ه دور با بكارگيري تكنولوژي حسگرها، ايجاد ماشين حفاري يكپارچه بوسيله سيستمهاي كنترل از را .5 منطق فازي، هوش مصنوعي و سيستمهاي كنترل غيرخطي

6

UBD. 2بررسي افزايش سطح ايمني، افزايش قدرت ثبت و تحليل به هنگام اطالعات در روش .6

ارزيابي و نظارت بر تغييرات ممكن در چاه، اقدام سريع به منظور بهينه سازي عملكرد و كنترل .7 .اي مواد ناخواسته به صورت برخط يا همزمانجريانه

13

4تغيير در شكل و فرآيند عمل مته و شفت حفاري براي استحصال مواد هيدروكربني در حين حفاري .8

19 ير روي يك چاه قديمي متروكه) ايجاد چاه چند وجهي(حفاري همزمان دو يا سه چاه .9

نين طراحي موتورهاي حفاري و بكارگيري تجهيزات كوچكتر به جاي دكل حفاري و همچ .10 تجهيزات هوشمند پايين رونده در حفره چاه هاي قديمي

7

بكارگيري ليزر، مغناطيس، نانوتكنولوژي و راديو اكتيو در نمونه برداري از چاه نفت و گاز در .11 حين حفاري

5

14 ك و حسگرحفاري در دريا و انجام آزمايشهاي كنترل از راه دور با استفاده از فناوري روبوتي .12

10 افزايش طول شفت با در نظر گرفتن وزن آن، عرض گودال، روشهاي جديد حفاري و هزينه .13

سازي و ساير روشهاي تحليل براي شناخت موقعيت مخازن سازي، بهينهبكارگيري تكنيكهاي شبيه .14 و تعيين دقيق ظرفيت آنها و استفاده كمتر از روشهاي لرزه نگاري

12

16 وله هاي منعطف قابل استفاده مجدد و كاهش تعداد اتصاالت آنهاافزايش مقاومت ل .15

20 استفاده ازشناورهاي سبك براي حفاري در آبهاي عميق با بكارگيري شفت حفاري آلومنيومي .16

1 بعدي به همراه تكنيكهاي بهينه سازي انتخاب مخزن و 3بكارگيري تكنيكهاي ايجاد زمين لرزه .17

199

هاي هوشمند و چاه هاي كاليبره كننده يا طراحچاهحفاري جهت دار پيشرفته در

استفاده از فيبر نوري، به همراه بهره گيري از حسگر ها و نانوتكنولوژي براي ثبت داده هاي زمين .18 ) Well Logging(شناسي حفاري و واقعه نگاري

3

11 بكارگيري حفاري افقي براي حفاري و استحصال مخازن ساحلي زيردريا ازخشكي .19

كاهش آسيبهاي زيست محيطي از طريق تمركز فعاليتهاي حفاري در يك نقطه و حفاري چاه هاي .20 هدايتي با افزايش زاويه خمش حفاري

8

بندي فوق تا چه ميزان به نيازهاي كنوني و تقاضاهاي كشور در زمينه صنعت حفاري توجه در رتبه .1

شده است؟

امكانرتبه بندي تحليلروش ) الفخيلي كم كم متوسط يادزخيلي زياد

فازي رتبه بندي تحليلروش ) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

سناريوهاي امكانپذيرتر رتبه ( امكانپذيري ميزاندر رتبه بنديهاي فوق تا چه ميزان سناريوها بر اساس .2

مرتب شده اند؟) ايينباال و سناريوهاي با امكانپذيري پايين رتبه پ

امكانرتبه بندي تحليلروش ) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

فازي رتبه بندي تحليلروش ) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

ازي را تا چه ، هر كدام از روشهاي تحليل امكان و ف)رتبه بندي حاضر(با توجه به نتايج موجود .3 ميزان در مورد آينده نگاري سودمند مي دانيد؟

امكانرتبه بندي تحليلروش ) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

فازي رتبه بندي تحليلروش ) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

200

به عدم قطعيت و ابهام در سناريوها توجه شده است؟تا چه ميزان در رتبه بنديهاي حفاري فوق .4

امكانرتبه بندي تحليلروش ) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

فازي رتبه بندي تحليلروش ) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

بندي ها، واقعي تر است؟در هر يك از روشهاي تحليل زير تا چه ميزان رتبه .5

امكانرتبه بندي تحليلروش ) الف

خيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

فازي رتبه بندي تحليلروش ) بخيلي كم كم متوسط زيادخيلي زياد

201

منابع و ماخذ

فارسي

. گيريهاي چند معياره، انتشارات دانشگاه تهرانيم، تصم1383محمد جواد، چاپ سوم .رصغر پوا .1

.16شماره ، فصل نامه رهيافت،آينده شناسي و آينده نگاري ،1378 تابستان ، موسي.اكرمي .2

گروه ،ينده نگري فناوري در كشور ژاپنآ ، حميد رضا، احسان مظفري پور، پدرام عطايي.تبرايي .3 .گاه دانش پژوهان جوانوابسته به گروه پژوهشي باش، مطالعات فناوري رصد

.www.ayandehnegar.org ، سناريونويسي الگويي براي آينده انديشي، ماندانا.يار تيشه .4

دانشگاه آزاد پايان نامه كارشناسي ارشد ، نظريه تقريب فازي،1385سيد محمود، . كياسريراسانيخ .5 .اسالمي واحد علوم وتحقيقات

رويكردي : آذر، روش شناسي پژوهش كيفي در مديريت، مهدي الواني، عادل1383حسن،. دانايي فرد .6 23-22، صص جامع، انتشارات صفار، تهران

اي و نگاري منطقه ، تفاوت و رابطه ميان آينده امير ناظمي، علي شماعي، روح اله قديريسونيا، .شفيعي .7 .نگاري ملي آينده

ريزي گرايي برنامه ي همه نگار، آيند روح اله قديري، امير ناظمي، سونيا شفيعي،علي. شماعي .8 .www.iranforsight.irگذاري، استراتژيك، آينده انديشي و سياست

.، آشنايي با نظريه مجموعه هاي فازي، انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد1375محمود، سيد .9

تصميم گيري در انتخاب پروژه هاي انتقال ، طراحي مدل 1379سيد حبيب اهللا، زمستان . اناطباييطب .10 . رويكرد فازي، رساله دكتري دانشگاه تربيت مدرس- تكنولوژي

روشهاي آينده نگاري و كاربرد آن در تعيين اولويت ،سيد مهدي قاسمي ، مرتضي.فتوحي فيروزآباد .11 .كارشناسان موسسه بنياد توسعه فردا، هاي فناوري كشور

202

. گروه مطالعات فناوري رصد،روش شناسي آينده انديشيواه، صادق پيمانخ مرتضي، .فتوحي .12

.www.hitech.ir، مالحظاتي معرفت شناختي: آينده انديشي، مقصود.فراستخواه .13

روح اله، رضا انصاري، آينده نگاري ابزاري جهت سياستگذاري در راستاي چشم انداز توسعه . قديري .14 .ع نوينكشور، گروه آينده نگاري مركز صناي) تكنولوژيكي(

، گذاري اولويت نگاري به مثابه ابزار آينده،، سيد كمال طباييان، امير ناظميعبدالمجيد. زاده كرامت .15 .مؤسسه آموزشي و تحقيقاتي صنايع دفاعي

.ادبيات و متدولوژي آينده انديشي، پيام نوروززاده مهدي منوري، سيامك،.محمد حسيني .16

.در عمليات، انتشارات دانشكده مديريت دانشگاه تهران،مباحث نوين تحقيق 1385، منصور. مومني .17

.، مقدمه اي بر سيستم هاي فازي1385حسام الدين، ليلي نـداف، سيد . يانمهد .18

، يك روش برنامه ريزي رياضي فازي براي ارزيابي كارايي با مدلهاي 1383 ناصر، .ميكائيل وند .19DEA60- 45ص احد علوم وتحقيقات، ص، پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه آزاد اسالمي و.

. مركز صنايع نوين-گروه مديريت تكنولوژي ، اهداف در آينده نگاري، امير.ناظمي .20

-، كاربرد نظريه فازي در محاسبه قابليت اطمينان سيستم با استفاده از داده1382ر وسف، بهاي. نجفي .21

.هاي موجود، پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه شيراز

. هادي نيل فروشان، آينده نگري فناوري در كشور اياالت متحدهامين پورمحمدي، فرزان، .نيك پور .22 .وابسته به گروه پژوهشي باشگاه دانش پژوهان جوان ، گروه مطالعات فناوري رصد،آمريكا

203

ENGLISH

23. Benferhat. Salem, et all, Kalman-like filtering in a qualitative setting, A preliminary

draft, IRIT - University Paul Sabatier – 31062 Toulouse Cedex 4 – France.

24. Dubois D. and H. Prade, H. Farreny, et al, Possibility Theory: an approach to

computerized processing of uncertainty, Plenum, New York.

25. Dubois D. and Prade H. (1994), Fuzzy Sets --- A Convenient Fiction for Modelling

Vagueness and Possibility, IEEE Transactions on Fuzzy Systems, Vol. 2, pp. 16-21.

26. Dubois, D. and Prade, H. (1983), Ranking Fuzzy Numbers in the Setting of Possibility

Theory, Information Sciences, Vol. 30, pp. 183-224.

27. Dubois D. and Prade H. (1982), A Unifying View of Comparison Indices in A Fuzzy Set-

Theoretic Framework. In: Fuzzy Set and Possibility Theory -- Recent Development, R.

R. Yager (ed.), Pergamon Press, New York, p. 3-1 3.

28. Dell’Orco, M. and Kikuchi, S. (2004), An alternative Approach for choice models in

transportation: USE OF Possibility Theory For Comparison of Utilities, Yugoslav

Journal of Operations Research. pp 5-11.

29. E.Georgopoulu (1998), Design and Implementation of Group decision system,

European journal of operation research, pp 109.

30. Ha-Doung (2005), scenario, probability and possible futures, Mellon University,

Pennsylvannia.

31. Kacprzyk, J. and Fedrizzi, M. (1990) Militiaperson Decision Making Models Using

Fuzzy Sets and Possibility Theory, Kluwer, Dordrecht.

204

32. M. Fedrizzi, (Eds.), Militiaperson Decision Making Using Fuzzy Sets and Possibility

Theory, Kluwer Academic publishers, Dordrecht.

33. Possibility Theory, http://www.survey.ntua.gr

34. Possibility theory, http://en.wikipedia.org/wiki/Possibility_theory, From Wikipedia, the

free encyclopedia.

205

ISLAMIC AZAD UNIVERSITY

SCIENCE AND RESEARCH BRANCH

Foresighting Using Possibility Theory: A Case Study in Oil Well Drilling

Supervisor Prof. Mahmood Alborzi

Adviser Prof. Jamshid Nazemi

By Saraf Alikhani

Abstract This research looks for introducing one of the newest methods of dealing with

uncertainty in foresight data. For this purpose by using a hypothesis testing was tried to introduce and use possibility theory, and to do so a heuristic method was given. Then the given method was performed on the case study described on the title of theses. In this research to make sure that given method is efficient, Simultaneously a distinctive and a fuzzy method of data analysis based on TOPSIS (one of the MADM -multi attribute decision making- ranking methods) was used and the results of the three methods was compared. Using scenario planning (one of the best methods of foresight) in order to foresight oil well drilling, and Interaction with oil well drilling experts in three phase are Some of important and mentionable aspects of this research.