B I U L E T Y NI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

Gomuka podGrunwaldemJarocinz perspektywy SB

WYPOCZYNEKW PRLWYPOCZYNEKW PRL

Ksi

e

czk

a a

uto

stop

u z

19

66

r.

N R 1 0 ( 3 3 )p a d z i e r n i k2 0 0 3

9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1

ISSN 1641-9561

numer indeksu 374431

nakad 3000 egz.

cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdyniatel. (0-58) 660 67 00fax (0-58) 660 67 01

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublintel. (0-81) 534 59 11

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 dtel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawatel. (0-22) 530 86 25

ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJRedaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN

Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),Janusz Kotaski, Magorzata towska, Pawe Machcewicz,

Krzysztof Madej, Barbara PolakProjekt graficzny: Krzysztof FindziskiSkad iamanie: Wojciech Czaplicki

Adres: ul Towarowa 28, 00-839 WarszawaTel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26

e-mail: bep@ipn.gov.plhttp://www.ipn.gov.pl

Druk: Dom Wydawniczy Bellonaul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa

BIAYSTOK

GDYNIA

KATOWICE

KRAKW

LUBLIN

D

POZNA

RZESZW

WARSZAWA

WROCAW

1INSTYTUTU PAMIC I NARODOWEJB I U L E T Y N

N R 10 (33)PADZIERNIK

2003

SPIS TRECI

KALENDARIUM IPN .......................................................................... 2 ROZMOWY BIULETYNU

O WAKACJACH, WYPOCZYNKU I CZASIE WOLNYMz Krzysztofem Kosiskim i Pawem Sowiskimrozmawia Barbara Polak ............................................................................. 4

KOMENTARZE HISTORYCZNEBartomiej Noszczak GOMUKA POD GRUNWALDEM .............................. 27Agnieszka uczak HISTORIA PEWNEGO MECZU...................................... 32Aleksandra Pietrowicz ROZGRZESZENIE OD WITEGO MIKOAJA .......... 35Marcin Zwolski LEPSZA PIKA NONA NI FELIKS DZIERYSKI ................ 40Piotr Semkw O NIEKTRYCH DYSCYPLINACH SPORTOWYCHSW KILKA... ......................................................................................... 47Jacek Sawicki SIADAJ BRACIE, DALEJ HOP! .......................................... 50Tomasz Chinciski JUTRO WOLNA SOBOTA .......................................... 53Agnieszka Graliska-Toborek C PO ARTYCIE W CZASIE MARNYM? ... 57Pawe Perzyna JAROCIN Z PERSPEKTYWY SUBY BEZPIECZESTWA ..... 61

PRAWO I HISTORIAJoanna elazko ZOTO DLA BEZPIEKI ..................................................... 66

RELACJE I WSPOMNIENIAMarcin Kapusta HARCERSKIE OBOZY ........................................................ 68

DOKUMENTYSawomir Cenckiewicz OPERACYJNIE NIECIEKAWI FIGURANCI ................... 72Grzegorz Majchrzak REJS.......................................................................... 79Janusz Kotaski WITAMY POLONI W I LIDZE ....................................... 81

2KA

LEN

DA

RIU

M IP

N

8 sierpnia8 sierpnia8 sierpnia8 sierpnia8 sierpnia wArchiwum Pastwowym w Opolu odbyo si uroczyste otwarcie wystawy Wok Pra-wystawy Wok Pra-wystawy Wok Pra-wystawy Wok Pra-wystawy Wok Pra-skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r.,skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r.,skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r.,skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r.,skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r., przygotowanej przezOBEPIPN we Wrocawiu. Przedstawiono bogaty zbir fotografii i dokumentw czsto prezen-towanych po razpierwszy ze zbiorw IPN, Orodka KARTA, Archiwum Akt Nowych,Archiwum Pastwowego, Ossolineum, CAWi zbiorw prywatnych.

18 sierpnia18 sierpnia18 sierpnia18 sierpnia18 sierpnia wBiaymstoku obchodzono szedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcieszedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcieszedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcieszedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcieszedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcie.Wsiedzibie biaostockiego Oddziau IPN spotkali si ocaleni ydzi zBiaegostoku iichrodziny orazPolacy udzielajcy im pomocy podczas okupacji hitlerowskiej. Wbiao-stockim Orodku Kultury otwarto wystaw wystaw wystaw wystaw wystaw przygotowan przezOBEP IPN w Biaymsto-ku Kto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej podKto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej podKto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej podKto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej podKto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej podokupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944).okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944).okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944).okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944).okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944).

2 wrzenia2 wrzenia2 wrzenia2 wrzenia2 wrzenia wsali konferencyjnej Oddziau Instytutu Pamici Narodowej w Poznaniu przy ul. Rol-nej 45a odbya si uroczysta inauguracja dziaalnoci Klubu Historycznego im. gen.Klubu Historycznego im. gen.Klubu Historycznego im. gen.Klubu Historycznego im. gen.Klubu Historycznego im. gen.Stefana Roweckiego GrotaStefana Roweckiego GrotaStefana Roweckiego GrotaStefana Roweckiego GrotaStefana Roweckiego Grota. Klub w Poznaniu powoano zinicjatywy wiatowegoZwizku onierzy Armii Krajowej Okrg Wielkopolska orazOddziau Instytutu Pa-mici Narodowej w Poznaniu na wzr podobnego przedsiwzicia dziaajcego oddwch lat wWarszawie.

45 wrzenia45 wrzenia45 wrzenia45 wrzenia45 wrzenia wsiedzibie IPN w Warszawie odbya si midzynarodowa konferencja naukowamidzynarodowa konferencja naukowamidzynarodowa konferencja naukowamidzynarodowa konferencja naukowamidzynarodowa konferencja naukowa WokWokWokWokWokPraskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r.Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r.Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r.Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r.Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r.. Referaty wygosili naukowcyzPolski i Czech specjalizujcy si w tej tematyce. Konferencji towarzyszya wystawawystawawystawawystawawystawaprzygotowana przezOBEP IPN we Wrocawiu powicona udziaowi PRL w inwazji naCzechosowacj i reakcjom spoeczestwa polskiego na to wydarzenie.

9 wrzenia9 wrzenia9 wrzenia9 wrzenia9 wrzenia wPaacu Mieroszewskich w Bdzinie miay miejsce uroczystoci zwizane zuroczystoci zwizane zuroczystoci zwizane zuroczystoci zwizane zuroczystoci zwizane zsze-sze-sze-sze-sze-dziesit rocznic zagady ydw bdziskichdziesit rocznic zagady ydw bdziskichdziesit rocznic zagady ydw bdziskichdziesit rocznic zagady ydw bdziskichdziesit rocznic zagady ydw bdziskich zorganizowane przezOBEP IPN wKa-towicach i Muzeum Zagbia w Bdzinie. Odbya si sesja naukowa, wernisa wysta-wy tematycznej, zoono take kwiaty pod obeliskiem upamitniajcym eksterminacjydw bdziskich. Patronat honorowy nad imprez objli prezes IPN i prezydentmiasta Bdzina.

17 wrzenia17 wrzenia17 wrzenia17 wrzenia17 wrzenia wsali konferencyjnej Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciw-ko Narodowi Polskiemu w Warszawie, przy ul. Towarowej 28 odbya si kolejna sesjaKlubu Historycznego im. gen. Stefana Roweckiego ,,Grota zatytuowana ,,Polski Wrze-,,Polski Wrze-,,Polski Wrze-,,Polski Wrze-,,Polski Wrze-sie 1939 r. spojrzenie po 64 latachsie 1939 r. spojrzenie po 64 latachsie 1939 r. spojrzenie po 64 latachsie 1939 r. spojrzenie po 64 latachsie 1939 r. spojrzenie po 64 latach. Wykady wygosili red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulskii prof. Pawe Wieczorkiewicz.i prof. Pawe Wieczorkiewicz.i prof. Pawe Wieczorkiewicz.i prof. Pawe Wieczorkiewicz.i prof. Pawe Wieczorkiewicz.

1819 wrzenia1819 wrzenia1819 wrzenia1819 wrzenia1819 wrzenia na Zamku Kazimierzowskim w Przemylu odbya si przygotowana przezOBEP IPNwRzeszowie konferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latachkonferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latachkonferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latachkonferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latachkonferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latach1939-19411939-19411939-19411939-19411939-1941, w ktrej uczestniczyli badacze tej tematyki zcaego kraju. Konferen-cji towarzyszya wystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latachwystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latachwystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latachwystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latachwystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latach1939194119391941193919411939194119391941.

Kalendarium IPNsierpie wrzesie 2003

3KA

LEND

AR

IUM

IPN

sierpie i wrzesie 2003r.sierpie i wrzesie 2003r.sierpie i wrzesie 2003r.sierpie i wrzesie 2003r.sierpie i wrzesie 2003r. od pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaBIAYSTOK 116 1018GDASK 49 (16* + 8**) 2128 (640* + 275**)KATOWICE 41 1403KRAKW 21 1502LUBLIN 16 674D 14 758POZNA 28 1460RZESZW 17 898WARSZAWA 30 1545WROCAW 20 975BUiAD 33 (6***) 1381 (87***)KONSULATY 5 227RAZEM 390 13969

WNIOSKI ZREALIZOWANE 4842

STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW O UDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIEO STATUS POKRZYWDZONEGO

wnioski przyjmowane wdelegaturach: *Bydgoszcz, **Koszalin, ***Radom

1928 wrzenia1928 wrzenia1928 wrzenia1928 wrzenia1928 wrzenia BEP IPN po raztrzeci uczestniczyo w warszawskim VII Festiwalu NaukiVII Festiwalu NaukiVII Festiwalu NaukiVII Festiwalu NaukiVII Festiwalu Nauki. Odbya sim.in. dyskusja panelowa Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989 poczonaz projekcj filmu dokumentalnego orazlekcje, wykady dla modziey szkolnej iwy-cieczki tematyczne.

25 wrzenia25 wrzenia25 wrzenia25 wrzenia25 wrzenia wWarszawie odbya si konferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiarkonferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiarkonferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiarkonferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiarkonferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiarsprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnegosprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnegosprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnegosprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnegosprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnego zorganizowana przezBEP IPN.

2628 wrzenia2628 wrzenia2628 wrzenia2628 wrzenia2628 wrzenia na terenie wojewdztwa podlaskiego trway imprezy i spotkania w ramach PodlaskiegoPodlaskiegoPodlaskiegoPodlaskiegoPodlaskiegoFestiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Pracownicy OBEP IPN w Biaymstoku przygotowali wykady, wernisae,projekcje filmw dokumentalnych i dyskusj panelow Blaski i cienie stosunkw polsko-ydowskich w omyskiem w XX wieku.

30 wrzenia30 wrzenia30 wrzenia30 wrzenia30 wrzenia rozpocza si zorganizowana przezOBEP IPN w Warszawie III edycja EdukacyjnegoEdukacyjnegoEdukacyjnegoEdukacyjnegoEdukacyjnegoPrzegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, podczas ktrej przypomniane bdarcydziea polskiego kina orazfilmy dokumentalne i kroniki.

wwarszawskiej siedzibie IPN odbya si wsporganizowana przezInstytut promocjapromocjapromocjapromocjapromocjadrugiego numeru magazynu prawniczegodrugiego numeru magazynu prawniczegodrugiego numeru magazynu prawniczegodrugiego numeru magazynu prawniczegodrugiego numeru magazynu prawniczego Ius et LexIus et LexIus et LexIus et LexIus et Lex powiconego w caoci pro-blematyce rozlicze zprzeszoci w sensie prawnym i historycznym.

Opracowali: Agnieszka Bajor-Zagrska iMicha Durakiewicz

4RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U O WAKACJACH,WYPOCZYNKUI CZASIE WOLNYMZ KRZYSZTOFEM KOSISKIM I PAWEM SOWISKIMROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencjaB.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencjaB.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencjaB.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencjaB.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencjaikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby-ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby-ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby-ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby-ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby-wateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwociwateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwociwateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwociwateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwociwateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwocitakiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo-takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo-takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo-takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo-takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo-czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy-czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy-czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy-czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy-czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy-poczynku iczasu wolnego.poczynku iczasu wolnego.poczynku iczasu wolnego.poczynku iczasu wolnego.poczynku iczasu wolnego.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Oczywicie bardzo wiele zaley od tego, co uznamy za wypoczy-nek zorganizowany. W dawnych czasach wyjazdy byway duym przed-siwziciem organizacyjnym. Jednak nas interesuje moment pojawie-nia si masowego wypoczynku zorganizowanego przez wyspecjalizowaneorganizacje turystyczne. Za Antonim Mczakiem mona powiedzie, eer nowoczesnej turystyki zapocztkowa Thomas Cook, otwierajcwWielkiej Brytanii pierwsze na wiecie biuro podry. W 1841r., idcpiechot 24 km na zebranie lokalnego towarzystwa trzewoci, wpadna pomys, aby zorganizowa wycieczk kolej dla kilkuset osb zeswo-jego rodzinnego miasta do odlegego o15 mil miasteczka Leicester.Tak narodzia si jedna znajpotniejszych brany gospodarczych wsp-czesnego wiata.

W XIX w. pojawia si wikszo podstawowych form wypoczynku,rozwijanych potem wwieku XX. Wraz zupowszechnianiem si wEuro-pie pracy najemnej turystyka zacza obejmowa coraz szersze krgispoeczne. Klasowa struktura wczesnego spoeczestwa sprzyjaa wy-anianiu si odrbnych form wypoczynku dla poszczeglnych grup spo-ecznych, np. robotnikw. Czyniono takie prby wAustrii. Rwnie nie-miecka SPD organizowaa podobne formy wypoczynku dla robotnikw.Zorganizowany wypoczynek jest wic znany od dosy dawna. Najszyb-ciej rozwija si wpastwach wysoko uprzemysowionych itam najszyb-ciej wszed do pakietu powszechnych praw socjalnych. Tak jest do dzi.

Istnia on jednak take wPolsce midzywojennej. Na przykad PPSorganizowaa wczasy dla robotnikw. Byy te inicjatywy branowe, po-szczeglne zwizki zawodowe, czsto zwizane zPPS, np. kolejarzy czydrukarzy, miay nawet wasne orodki wypoczynkowe. Tworzono rw-nie rozmaite zorganizowane formy wypoczynku modziey. Od poczt-ku lat dwudziestych we Lwowie dziaao Polskie Biuro Podry Orbis,proponujce bardzo szerok ofert usug turystycznych, skierowan ra-

5RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

czej dla zamoniejszej klienteli. By to wypoczynek zorganizowany, jed-nak wzupenie inny sposb ni wwersji komunistycznej.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Sprbujmy uchwyci genez zjawiska wolnego czasu, ktre jesthistorycznie nowe. Mona je datowa na koniec XIX w. Warto wskazakilka tendencji, ktre zaczy wystpowa rwnoczenie. Pod koniecXIXw. nastpi oglny wzrost dobrobytu, obejmujcy rne grupy spo-eczne. Niektrzy historycy nazywaj to rewolucj konsumenck. Naprzeomie XIX iXX w. zacz upowszechnia si omiogodzinny dziepracy. Norm byy wolne niedziele. Przywilejem robotnikw iinnychmiejskich grup zawodowych staway si take coroczne urlopy. Re-prezentanci wolnych zawodw zaczynali dysponowa rwnie wolnymisobotami. Pojawia si wic spora ilo wolnego czasu, ktr prbowa-no jako wykorzysta. Upowszechniay si wynalazki techniczne, ua-twiajce ycie codzienne. Sprawiy m.in., e kobiety na og penicefunkcj gospody domowych zaczy dysponowa pewn nadwykczasu, ktr mogy przeznaczy na rozrywk czy ycie towarzyskie. Tetendencje mona zaobserwowa szczeglnie wyranie na przykadziespoeczestwa amerykaskiego. Do powiedzie, e Amerykaniew1919r. wydali na rozrywk (tzn. na rne atrakcje czasu wolnego)2,5 mld, a w1929r. 4,5 mld dolarw. W tamtych czasach byy tozawrotne kwoty.

Przeom XIX iXX w. to czas narodzin kultury masowej: kina, literaturyiprasy brukowej, radiowych oper mydlanych, reklamy, masowych igrzysksportowych. By te czasem demokratyzacji spoeczestw zaczynay roz-pada si tradycyjne, sztywne struktury spoeczne. Demokratyzacja spoe-czestw iupowszechnienie kultury masowej przyczyniy si do ujednolice-nia gustw, zachowa, ubiorw milionw ludzi. Na przeomie XIX iXX w.specjalizacji ulegaa przestrze miejska. Zaczy si wyodrbnia dzielni-ce fabryczne, mieszkalne isuce rozrywce. Symbolicznym przykademmoe tu by tzw. Karta Ateska z1930r., wktrej wzywano urbanistwplanujcych przestrze miejsk do wyodrbniania przestrzeni przezna-czonej na rozrywk iwypoczynek wczasie wolnym.

B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np.B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np.B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np.B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np.B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np.wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk,wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk,wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk,wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk,wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk,sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr.sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr.sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr.sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr.sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Tak, bdziemy wic mwi onowej formule zorganizowanegowypoczynku, ktra istniaa wczeniej wpastwach faszystowskich, a tak-e wZSRR. Cechowa j szczeglnie bardzo duy udzia pastwa wor-ganizowaniu spoeczestwu czasu wolnego. By moe waniejszy bynie tyle udzia pastwa by on znaczny take wzachodnich demokra-cjach, ewoluujcych wkierunku pastwa opiekuczego co jego tota-litarna formua. We Woszech wlatach trzydziestych, a nawet dwudzie-stych, istniay bardzo ciekawe formy tego nowego stylu wypoczynkowego,

6RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U ktre potem pojawiay si wkomunizmie. W nazistowskich Niemczechorganizowano masowe wakacje dla robotnikw na wyspie Rugia. Po-wsta tam wielki orodek wczasowy, mogcy pomieci okoo 50 tys.osb naraz. Tak due imprezy turystyczne de facto organizowane przezpastwo ipoczone zagitacj polityczn nasuwaj skojarzenia zkon-cepcj kolektywnego wypoczynku wkomunizmie. Podobnie jak wko-munizmie istniaa te wymiana wczasowa pomidzy bratnimi krajamifaszystowskimi.

W Polsce po 1945r. pojawiy si te nowe komunistyczne formy,symbolizowane przez Fundusz Wczasw Pracowniczych, ale do 1949r.nie byy one wszechobecne. Lata 19451949 to bardzo specyficznyokres, poniewa dominacja wadzy nad wypoczynkiem nie tylko nie byapena, ale powiedziabym, e jej wogle nie byo. FWP do 1947r.dysponowa siedmioma domami wczasowymi. Natomiast pozostaeszeset tylko finansowa, byy one wrkach zupenie innych organiza-cji, take niepastwowych. Poczwszy od 1945r. wadze komunistycz-ne mwiy opotrzebie nowego zorganizowania wypoczynku, ale ichnaciski na pocztku nie byy takie due. Rosy jednak zkadym rokiem.W 1949r. idea ta skrystalizowaa si wpostaci cakowitej centralizacjiwypoczynku ipodporzdkowania czasu wolnego wypoczywajcych ko-munistycznym wzorcom obyczajowym oraz tego, co pani nazywa nad-zorem nad wypoczynkiem.

B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po-B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po-B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po-B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po-B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po-wiedzenia.wiedzenia.wiedzenia.wiedzenia.wiedzenia.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Posumy si dla uatwienia synnym dramaturgicznym ujciemamerykaskiego socjologa Ervinga Goffmana, ktry zakada (uprasz-czajc nieco), e ycie czowieka skada si zwystpw publicznych(jak praca zawodowa, kontakty zinstytucjami publicznymi, czynnoci napokaz) oraz zdziaa podejmowanych po zejciu ze sceny, za kuli-sami. W idealnym pastwie komunistycznym czowiek mia odgrywakilka rl wramach tego samego wystpu, wjednym teatrze, ktregowycznym reyserem bya wadza komunistyczna, stojca na stray sce-nariusza (ideologicznego). Pytanie oczas wolny czowieka jest take,amoe przede wszystkim, pytaniem oindywidualne zachowania jed-nostki. Marks iEngels np. we wsplnie napisanej rozprawie Ideologianiemiecka (w latach 18451846) stawiali gwnie dwie tezy. Po pierw-sze, komunistyczne spoeczestwo przyszoci bdzie spoeczestwemkolektywistycznym, nastpi dialektyczny powrt do gospodarki natural-nej, wsplnoty pierwotnej, wzbogaconych jednak przez samowiado-mo uzyskiwan wkolejnych etapach rozwoju dziejw. Po drugie cojest istotniejsze zpunktu widzenia naszej rozmowy przewidywali, oczympisali wprost, kres indywidualizmu: ludzie stan si identycznymi eg-zemplarzami gatunku, tzn. uwolni si od tego, co ich rni, a pozosta-nie to, co ich czy. Innymi sowy, zczy ich racjonalna jednomylno.

7RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

B.P. Co to miao znaczy wpraktyce?B.P. Co to miao znaczy wpraktyce?B.P. Co to miao znaczy wpraktyce?B.P. Co to miao znaczy wpraktyce?B.P. Co to miao znaczy wpraktyce?

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Engels dopowiedzia to wpochodzcych z1845r. Przemwie-niach wElberfeldzie. Przepowiada, e wtym komunistycznym spoecze-stwie przyszoci nie bdzie konkurencji irynku. To oczywiste. Nastpitake budowa nowej administracji, ktra zajmie si organizacj ju nietylko poszczeglnych segmentw ycia, ale caego ycia spoecznego,czyli wadza bdzie odgrywaa wanie rol reysera, scenarzysty idyrek-tora tego jedynego teatru ycia spoecznego. Take ycie iobyczaje ro-dzinne stan si funkcj ycia wkolektywie. Wreszcie ito warto pod-kreli nastpi likwidacja podziau ycia spoecznego na sfer publiczniprywatn. Mona to podsumowa wnioskiem, e zgodnie zdoktrynalny-mi wyobraeniami kolejne sfery aktywnoci czowieka, takie jak praca,samorozwj, rozrywka, prokreacja miay by funkcj ycia wkolektywie.W idealnym pastwie komunistycznym nie przewidywano miejsca na ycieprywatne czy na indywidualne formy spdzania wolnego czasu, ktre spra-wiayby, e jednostka funkcjonowaaby poza kolektywem. Takie zjawiskanie miay wogle zaistnie. Myl, e Orwell wRoku 1984, przejaskra-wiajc nieco obraz, do dobrze wyczuwa intencje ideologw. Dlategohistoria czasu wolnego wkomunizmie to bardziej historia wypoczynkuzorganizowanego ni czasu wolnego.

B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew-B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew-B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew-B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew-B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew-nym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Taknym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Taknym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Taknym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Taknym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Takszczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny,szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny,szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny,szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny,szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny,ze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajeniaze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajeniaze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajeniaze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajeniaze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajeniaitradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo-itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo-itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo-itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo-itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo-nowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacjnowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacjnowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacjnowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacjnowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacjwypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasemwypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasemwypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasemwypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasemwypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasemumacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd.umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd.umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd.umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd.umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Komunici prbujc organizowa wypoczynek masowy, stanliprzed trudnym zadaniem. Spoeczestwo polskie nie miao wielkich tra-dycji wypoczynkowych. Byo spoeczestwem wznacznej mierze agrar-nym, mao zurbanizowanym, oniewielkim odsetku ludzi wyksztaconychi mwic najprociej biednym. Aktywne wykorzystanie czasu wolne-go, szczeglnie gdy mwimy oturystyce wyjazdowej, moliwe jest tylkowtedy, gdy s na to pienidze iwiedza. Pobudzenie do aktywnoci pol-skiego spoeczestwa wtej dziedzinie byo zatem problemem ioczywi-cie musiao by procesem. Na pocztku komunizm nie przywizywazbyt duej wagi do treci wychowawczych wypoczynku chociaby dlate-go, e mia inne, waniejsze problemy. Potem, wraz ze stalinizacj,nacisk na tworzenie zorganizowanych form wypoczynku by coraz wik-szy. Nigdy jednak nie by a tak wszechobecny, jak wprzypadku kluczo-wych dla utrzymania wadzy dziedzin ycia. Sprawy masowej turystykibardzo czsto wsocjalizmie spychano na dalszy plan. Dla komunizmu

8RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U wybudowanie drogi do miejscowoci turystycznej zawsze miao mniej-szy sens ni uoenie kolei midzy hut ikopalni.

B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci-B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci-B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci-B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci-B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci-ko, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacjako, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacjako, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacjako, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacjako, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacjamieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynkumieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynkumieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynkumieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynkumieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynkuwzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi-wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi-wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi-wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi-wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi-gniciem systemu.gniciem systemu.gniciem systemu.gniciem systemu.gniciem systemu.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Nie zawsze musiao by a tak zdrowo zuwagi na rozwijajcy siprzemys. Prawdziwe koszty wypoczynku do trudno ustali zuwagi nanierynkowy charakter gospodarki komunistycznej. Mwic owydatkach,nie mona jednak pomin subwencji pastwowych, ktrymi objto nie-mal wszystkie sfery produkcji iusug wPolsce, od ywnoci przez turnuswczasowy po mieszkanie. Jak zwykle wtakich wypadkach wiele te zale-y od tego, co przyjmiemy za punkt odniesienia. Niewtpliwie wiele osbwyjechao wtedy po raz pierwszy imogo to odczuwa wkategoriachawansu wzestawieniu zsytuacj przedwojenn. Sprawa staje si bar-dziej skomplikowana, gdy zaczniemy otym awansie myle wkatego-riach oglniejszych, sytuujc go na tle przemian oglnowiatowych. Nawiecie wzrost mobilnoci turystycznej wlatach pidziesitych ipniejwiza si zszerszym procesem podnoszenia stopy yciowej mas wmo-dernizujcych si spoeczestwach kapitalistycznych. Do atwo wyka-za, e Polska komunistyczna znalaza si na marginesie tych przemian.Dla zobrazowania procesu podwyszania standardu ycia spoeczestwzachodnich moemy posuy si modnym wsocjologii terminem: efektwindy. Mona powiedzie, e wkomunizmie ta winda pia si wgrznacznie wolniej ni na Zachodzie, a wpewnym momencie po prostu sizacia, pozostawiajc polskie spoeczestwo midzy pitrami.

W Polsce wypoczynek, nawet po wojnie, by przede wszystkim do-men inteligencji, wmaym stopniu robotnikw, a chopw wzasa-dzie wcale. Tego nie udao si wkomunizmie zasadniczo zmieniprzez czterdzieci pi lat. Oczywicie wyjazdy umasowiy si po-wiedzmy tak jak wXIX w. wieku kolej elazna. Dysproporcji dotycz-cych wypoczynku nie udao si przeama do dzi. To dosy naturalnatendencja zwizana ztym, e wypoczynek jest elementem ksztatowa-nia si nowoczesnego spoeczestwa miejskiego. Proces ten zaczsi wEuropie Zachodniej itam przybra najbardziej charakterystyczneformy. W tym sensie komunizm by raczej biorc, a nie dawc. Oczy-wicie prbowano ten proces wpisa wscenariusz ideologiczny pod-porzdkowa, przerobi. Nie udao si jednak osign takiego po-ziomu wyjazdw jak na Zachodzie czy nawet wCzechosowacji iNRD,bo Polska tradycyjnie nie bya krajem zkrgu kultury turystycznej. Gdyju udao si troch t kultur zaszczepi, dalsze plany rozwoju zniwe-czy kryzys gospodarczy komunizmu, ktrego skutki odczuwamy do dzi.Kryzys ten dotkn omielam si zauway wznacznie wikszym

Przed balem przebieracw, kolonie, 1968 r.

Fot. ze zbiorw W

ojciecha Czaplickiego

10

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U stopniu robotnikw ni inteligencj, mimo wszystko lepiej przygoto-wan do zagospodarowania wasnego czasu wolnego. Najbardziejuzalenieni od idei zbiorowych idotowanych wczasw robotnicy stra-cili najwicej. Od drugiej poowy lat siedemdziesitych udzia robotni-kw wletnim wypoczynku zmniejsza si znacznie szybciej ni wprzy-padku inteligencji. System ponis porak wbardzo czuym punkcie.Gdy po 1989r. run sztucznie podtrzymywany system wczasw pra-cowniczych, robotnicy nie pojechali na wczasy do Grecji czy Hiszpanii,tylko zostali wdomach.

B.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paruB.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paruB.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paruB.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paruB.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet parudni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli-dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli-dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli-dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli-dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli-tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce-tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce-tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce-tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce-tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce-nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi-nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi-nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi-nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi-nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi-k spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakterk spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakterk spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakterk spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakterk spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakterludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo-ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo-ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo-ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo-ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo-wanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzajuwanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzajuwanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzajuwanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzajuwanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzajuzlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy niezlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy niezlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy niezlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy niezlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy niezagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa-zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa-zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa-zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa-zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa-dzy by wtej dziedzinie ogromny.dzy by wtej dziedzinie ogromny.dzy by wtej dziedzinie ogromny.dzy by wtej dziedzinie ogromny.dzy by wtej dziedzinie ogromny.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Z pewnoci ma pani racj. To, co powiedziaem wczeniej, byoanaliz na najbardziej oglnym poziomie. Chciaem wykaza, wjakichwarunkach komunizm funkcjonowa.

Podstawow ide komunistycznego wypoczywania byo to, e czaswolny ma nalee do pastwa, a nie obywatela. To pastwo miaodecydowa otym, kto bdzie wypoczywa, a kto nie, gdzie bdzie wy-poczywa, a gdzie nie, co podczas tego wypoczynku bdzie robi, acze-go nie, jakie zabytki bdzie zwiedza, a jakich nie itd. T ide najgorli-wiej realizowano wokresie stalinowskim, kiedy rzeczywicie wczasy miayby modelowym laboratorium spoeczestwa komunistycznego. Tamchop mia poznawa robotnika, Kaszub grala, worodkowej wie-tlicy wszyscy mieli czyta pras polityczn, gra wszachy, a nie wbry-da, spotyka si zliteratem, piewa pieni rewolucyjne albo uczy siyciorysw Stalina czy Bieruta.

B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz?B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz?B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz?B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz?B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz?

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Bywao rnie. Bardzo czsto sami organizatorzy ulegali atmosfe-rze wypoczynku. Poza tym czsto brakowao pomieszcze, eby te praceprowadzi. Zapleczem do wypoczynku byy wwikszoci poniemieckiewille ipensjonaty, wktrych nie byo porzdnej wietlicy iduej stow-ki, ktra bya jednym zcentrw kolektywnego ycia. Jeli jej nie byo, totrzeba byo j zbudowa, ale to zabierao sporo czasu. Do tego docho-dziy problemy natury przestrzennej wprzypadku schronisk grskichirnych izolowanych orodkw kopotem byo dostarczenie ywnoci,

11

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

co dopiero mwi oprelegencie. Niemniej jednak wpierwszym okre-sie ten scenariusz starano si realizowa znajwiksz gorliwoci.

B.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ciB.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ciB.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ciB.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ciB.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ciostatni na wczasach nie bywali?ostatni na wczasach nie bywali?ostatni na wczasach nie bywali?ostatni na wczasach nie bywali?ostatni na wczasach nie bywali?

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Wczasy byy dobrym miejscem do zrealizowania komunistycznejkoncepcji oszerszym zasigu czenia miasta zwsi, bratania si klas,kontaktu midzy nimi. W cigu czternastu dni mona byo zebra rneosoby zrnych stron Polski ije wymiesza. Troch chopw kiero-wano na wczasy zpegeerw. W okresie stalinowskim wedug oficjal-nych statystyk na wczasach trzydzieci par procent stanowili robotni-cy, okoo siedemdziesiciu inteligencja, chopw byo par procent.Moim zdaniem te proporcje byy jeszcze bardziej drastyczne prawie90 proc. to bya szeroko rozumiana inteligencja, 10, gra 20 proc. robotnicy, szczeglnie wduych kurortach.

wiat robotnika iwiat inteligenta to dwa zupenie rne wiaty. Gdywlatach pidziesitych robotnik wyjeda na wakacje, musia naj-pierw zdoby walizk, ktrej na og nie mia. Dobrze, gdy mia garni-tur, past iszczoteczk do zbw. Tych rzeczy brakowao po wojnie,spoeczestwo byo bardzo biedne. Robotnicy le si czuli wtakich ku-rortach jak Zakopane czy Sopot, bo tam panowaa podniosa atmosferadaleka od ich codziennoci. Nie wiedzieli, jak zachowa si przy stole.Bali si, e taki inteligent, gdy bdzie siedzia znimi przy stole, bdziesi znich mia. Robotnicy czsto nie rozumieli, na czym polega wypo-czynek wkurortach. Oczekiwali czego bliszego ich tradycji spdzaniawolnego czasu. W komunizmie bardzo le patrzono na wczasy rodzin-ne, starano si organizowa wczasy oddzielne dla dorosych, oddzielnedla dzieci. W rodzinie robotniczej wtym okresie byo to co niewyobra-alnego, eby ona pojechaa na wczasy bez ma, albo m bez ony,albo dzieci same. To nie byy takie czasy jak teraz, e dziecko wwiekupitnastu lat opuszcza rodzicw na trzy tygodnie inie bardzo wiadomo,co ono robi. Robotnicy nie chcieli jedzi na wczasy zpowodw obycza-jowych imaterialnych.

B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy?B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy?B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy?B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy?B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy?

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Zdarzay si nawet ucieczki robotnikw zwczasw. Gwnympowodem nie musia by zy stosunek do komunizmu. To by co, doczego nie nawykli, czego nie rozumieli ico ich denerwowao. Dzisiajwszystkim si wydaje, e to zdrowo chodzi po grach albo wynajkajak ipopywa po mazurskich jeziorach. W latach pidziesitych ta-kiego przekonania wspoeczestwie nie byo. Wiele osb nie odczu-wao potrzeby wypoczynku poza miejscem zamieszkania. Inni urlopzchci przeznaczyliby na dodatkow prac. Gdy robotnik po jedena-stomiesicznej pracy whucie czy pod ziemi wkopalni przyjeda

12

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U nawczasy, najpierw spa cztery dni. Potem chcia posiedzie na weran-dzie, poleakowa, ale chodzi wgry to niekoniecznie. Nie miazreszt ubrania, eby chodzi po grach, przyjeda czsto wgarnitu-rze ipantoflach (jeli mia), bo mu si wydawao, e musi si pokaza,bo tam bdzie inteligencja...

B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla-B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla-B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla-B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla-B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla-nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin,nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin,nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin,nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin,nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin,e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao.e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao.e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao.e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao.e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Na pocztku komunizmu wikszo spoeczestwa nie chciaabra wnich udziau. Dzisiaj na wakacje wyjeda tylko 51 proc. spo-eczestwa.

B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz-B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz-B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz-B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz-B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz-nych.nych.nych.nych.nych.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. W pniejszym okresie, po 1956r., wczasy stay si towaremdeficytowym. Liczba tych, ktrzy chcieli wyjecha, bya znacznie wikszaod tego, co pastwo mogo zaoferowa. Dosta wczasy nie byo wicatwo. Zawsze moemy mwi otych, ktrzy wypoczywali,i otych, kt-rzy nie wypoczywali. Mona nawet napisa histori niewypoczywaj-cych. By moe oddawaaby lepiej natur wczesnego spoeczestwa.Wypoczywao okoo p miliona osb wramach wczasw FWP do1956r. Potem liczba ta bardzo szybko rosa. W okresie gierkowskiejprosperity ponad 4 mln osb skorzystao zwczasw pracowniczych ichybadrugie tyle byo na wczasach indywidualnych. Do tego trzeba doliczyjeszcze 23 mln uczestnikw kolonii modzieowych. Na pierwszy rzutoka by to olniewajcy postp, ale trzeba pamita, e startowalimyzbardzo niskiego puapu ie wdrugiej poowie lat siedemdziesitychtendencja wzrostowa ustpia na rzecz tendencji spadkowej. Kto, ktomile wspomina te czasy, moe si na mnie obrazi. Powiem jednak, ewzrost ten sztucznie podtrzymywao pastwo, ktre topio tu mnstwopienidzy, a sama idea wypoczynku zbiorowego symbolizowanego przezzakady pracy iFWP bya archaiczna na tle przemian wiatowych.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Pytanie oczas wolny wokresie stalinizmu to wznacznej mierzepytanie oczas spdzany zrodzin lub wramach krgu rodzinnego. Nieunikniemy zatem pytania ostosunek komunizmu do rodziny. W historiikomunizmu zaistnia dylemat, czy rodzina jest komrk spoeczestwakomunistycznego. W latach trzydziestych rozstrzygnito t spraw tak(przykadem moe tu by sowiecki kodeks rodzinny z1936r.), e rodzi-na ma by podstawow komrk spoeczestwa komunistycznego,ale obyczaje rodzinne musz ewoluowa idostosowywa si do scena-riusza ideologicznego. W PRL rol swoistego medium midzy wadzowiatow, rodzin iszko mia odgrywa m.in. miesicznik Szkoa

13

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

iDom, wydawany od 1949r. przez Ministerstwo Owiaty. Dostarczaon instrukcji, jak ma wyglda ycie rodzinne iorganizowanie czasuwolnego wrodzinie, szczeglnie modziey. Podliczmy: na dzie po-wszedni ucznia miao si skada pisze lekcji wszkole, zbirkaorganizacyjna, praca izabawa wwietlicy lub udzia wpracach czy czy-nach spoecznych, nastpnie powrt do domu, udzia wobowizkachdomowych (co ciekawe, sugerowano, eby od najmodszych lat przy-gotowywa dzieci do dorosych rl spoecznych).

B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro-B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro-B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro-B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro-B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro-blem niedziel.blem niedziel.blem niedziel.blem niedziel.blem niedziel.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. W tamtych czasach tydzie roboczy trwa na og sze dni.Jeden dzie pozostawa niezagospodarowany. Rzdzcy podejmowaliprby zagospodarowywania tego dnia, narzucajc modziey jakie zo-bowizania lub oferujc takie formy spdzenia wolnego czasu, ktre byodcigay modych ludzi od tradycyjnych przyzwyczaje, mwic wprost od udziau wporannej Mszy w. Na przykad wmarcu 1950r. kura-torzy wydali nastpujce zarzdzenie (adresowane gwnie do dyrekto-rw szk): W niedziele wgodzinach rannych dla modziey naleyorganizowa wiczenia sportowe, zajcia wietlicowe, koncerty itp. Tospowoduje, e modzie nie bdzie potrzebowaa chodzi do kocioa.W tym samym zarzdzeniu zalecono, aby punkty kolonijne nie byyumieszczane wpobliu kociow. Powiedzmy od razu, e oile nie-dziela bya pewnym kopotem zpunktu widzenia organizowania mo-dym ludziom czasu wolnego, otyle wakacje staway si ju niemal dra-matycznym wyzwaniem. Ten problem mia dwojaki charakter. Przedewszystkim by problemem natury organizacyjnej. Nowym zjawiskiemdrugiej poowy XX w. wPolsce byo to, e oboje rodzice pracowali. Trzebawic byo co zrobi zdziemii modzie, ktrych rodzice przebywaliosiem godzin poza domem. Pojawia si te problem natury ideologicz-nej. Z wielu dokumentw iwypowiedzi wyziera niepokj, e po dziesi-ciu miesicach aplikowania rozmaitych bodcw wychowawczych mo-dzie znajdzie si poza zasigiem wadzy. Mogo si zdarzy, e wyjedzieona do rodziny na wsi iznajdzie si wenklawie zupenie nienaruszonejtradycji, zabiegi wychowawcze oka si wic nieskuteczne. Wysiekpastwa komunistycznego wokresie stalinowskim, by zaoferowa mo-dziey nowe formy spdzania wolnego czasu czy wypoczynek wakacyj-ny, by ogromny. Czsto jednak przynosi efekty odwrotne do zamierzo-nych. W 1948r. zlikwidowano dotychczasowe instytucje organizujceczas wolny modziey, jak YMCA, Towarzystwo Przyjaci Ogrodw Jor-danowskich, Stowarzyszenie Ognisko, a na ich gruzach organizowa-no sie dziecicych imodzieowych domw kultury, wietlice, paacemodziey. Wiele ztych dziaa okazywao si nieskutecznych. Na przy-kad wgrudniu 1953r. redakcja ycia Warszawy stawiaa pytania,dlaczego na imprezach Modzieowych Domw Kultury wci bywa tak

14

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U niewiele osb. W tym samym czasie Express Wieczorny przestrzegaprzed wasajc si po ulicach modzie iapelowa ozapewnieniejej waciwych warunkw wyycia si. Nawet gazety reimowe za-uwaay, e prby tworzenia nowych form spdzania czasu wolnego smao skuteczne. Niemniej ju w1949r. zzorganizowanego przez rz-dzcych wypoczynku wakacyjnego skorzystao ponad milion modychludzi poniej osiemnastego roku ycia. Liczba ta wskazuje, e skala przed-siwzicia bya naprawd znaczca.

B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo-B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo-B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo-B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo-B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo-czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak-czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak-czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak-czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak-czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak-tywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, etywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, etywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, etywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, etywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, ekult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych,kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych,kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych,kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych,kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych,igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo-igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo-igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo-igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo-igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo-wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali.wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali.wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali.wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali.wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali.Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera-Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera-Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera-Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera-Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera-jc okrelone spektakle.jc okrelone spektakle.jc okrelone spektakle.jc okrelone spektakle.jc okrelone spektakle.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Na spraw komunistycznego odpoczywania mona te spojrzeinaczej nie akcentujc jego aktywnej strony. Wadza mwia spoecze-stwu macie by pasywni. Wypoczynek zorganizowany jest bardziej pa-sywny ni wypoczynek indywidualny. Wczasy FWP najczciej oferowaybardzo mao rozwijajc aktywno. Najpierw bya to orodkowa wietli-ca, gry wietlicowe, potem upowszechnio si ogldanie telewizji. Autorzytej koncepcji nie oferowali wypoczynku aktywnego. Wgruncie rzeczywkoncepcji komunistycznego spoeczestwa chodzio ospowodowaniejego biernoci, aby obywatele za bardzo nie rozwijali swoich niekonwen-cjonalnych zainteresowa, wymykajcych si spod kontroli. Na tym pole-gaa idea kolektywizacji. W propagandowym obrazie wprawdzie monabyo zobaczy komunistycznych herosw, ktrzy na wczasach zrana gim-nastykuj si na play, ale warto pamita, e aktywno wypoczywaj-cych wduej mierze zaleaa od tego, co proponowa im instruktor kultu-ralno-owiatowy, a ten bardzo czsto nie mia ochoty robi za wiele.

B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. Ci, ktrzy widzieli znany film MarkaCi, ktrzy widzieli znany film MarkaCi, ktrzy widzieli znany film MarkaCi, ktrzy widzieli znany film MarkaCi, ktrzy widzieli znany film MarkaPiwowskiegoPiwowskiegoPiwowskiegoPiwowskiegoPiwowskiego RejsRejsRejsRejsRejs, wiedz, e , wiedz, e , wiedz, e , wiedz, e , wiedz, e taki czowiek by, delikatnie mwic,taki czowiek by, delikatnie mwic,taki czowiek by, delikatnie mwic,taki czowiek by, delikatnie mwic,taki czowiek by, delikatnie mwic,nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji.nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji.nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji.nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji.nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Nie analizowaem spoecznego skadu tej grupy zawodowej.Wokresie stalinowskim byli to ludzie nieraz nieprzygotowani do jakiej-kolwiek roli wychowawczej, dobrani pod ktem kryteriw klasowych lubpartyjnych. Niektrzy jednak odgrywali pozytywn rol wsensie najbar-dziej elementarnym. Dzi do tego mao kogo przekonam, ale wydajemi si, e bez pomocy owych instruktorw czas wielu robotnikw upy-waby jeszcze bardziej monotonnie ibezsensownie. Wiele osb, po razpierwszy wyrwanych ze swojego domowego mikrowiata, nie wiedziao,

15

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

co robi ztak du iloci czasu wolnego zdala od rodziny. Gdybypuci je samopas, nie zorganizowayby sobie czasu lepiej wwarun-kach komunistycznych. Wielu znich dobrze to rozumiao idomagaosi lepszej pracy kaowcw, co dzi brzmi miesznie, ale wtamtychczasach da si zrozumie. Oczywicie zdarzali si te rni aktywici,politrucy, ktrzy bardzo aktywnie prbowali realizowa akcj wprowa-dzania obrzdowoci komunistycznej wpostaci rnych form zorganizo-wanego wypoczynku, np. wsplnych wycieczek...

B.P. ...szlakiem partyzantw GL...B.P. ...szlakiem partyzantw GL...B.P. ...szlakiem partyzantw GL...B.P. ...szlakiem partyzantw GL...B.P. ...szlakiem partyzantw GL...

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. ...i ycia wietlicowego. Dosy typowym zjawiskiem worodkachFWP przed 1956 r. byo to, e po poudniu jaki prelegent wystpowazreferatem osytuacji midzynarodowej.

B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi-B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi-B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi-B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi-B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi-czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy-czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy-czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy-czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy-czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy-cieczk, oddzielali si od grupy?cieczk, oddzielali si od grupy?cieczk, oddzielali si od grupy?cieczk, oddzielali si od grupy?cieczk, oddzielali si od grupy?

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Zapewne takie rzeczy si zdarzay. Prosz jednak pamita, enajlepsz metod kontroli by monopol na usugi turystyczne. Indywi-dualna aktywno wsystemie kolektywnym bya cakiem inna ni dzi.Do lat siedemdziesitych indywidualny turysta zmuszony by do korzy-stania zpastwowej stowki, czsto nie mia wasnego sprztu tury-stycznego, bo nie mona byo go kupi, musia zatem korzysta zpa-stwowej wypoyczalni. Poniewa komunizm wypenia ogromn czcaego sektora nazwijmy go gospodark turystyczn skutecznieogranicza moliwoci indywidualne. Na przykad wtaki sposb, enieobecno wstowce przy obiedzie koczya si tym, e po prostubyo si godnym.

B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom-B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom-B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom-B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom-B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom-promitowany, a szachy godne zaufania.promitowany, a szachy godne zaufania.promitowany, a szachy godne zaufania.promitowany, a szachy godne zaufania.promitowany, a szachy godne zaufania.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Odpowied wydaje si stosunkowo prosta. Bryd traktowano jakowykwit elitarnego ycia buruazyjnego, szachy za postrzegano jako ro-syjsk, a potem radzieck gr narodow.

B.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jestB.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jestB.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jestB.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jestB.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jestzajciem niesychanie absorbujcym umysowo.zajciem niesychanie absorbujcym umysowo.zajciem niesychanie absorbujcym umysowo.zajciem niesychanie absorbujcym umysowo.zajciem niesychanie absorbujcym umysowo. Nie jest te adnNie jest te adnNie jest te adnNie jest te adnNie jest te adngr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry-gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry-gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry-gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry-gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry-da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno-da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno-da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno-da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno-da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno-wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem.wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem.wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem.wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem.wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Od poowy XIX w. rosyjscy szachici odnosili ewidentne sukcesyirosyjska, a potem radziecka szkoa szachowa naleaa do najlepszych

16

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U na wiecie, co wida idzisiaj. Ten fakt by rozstrzygajcy. W historiikomunizmu nie wszystko da si wytumaczy racjonalnie.

P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Dla jeszcze lepszego wprowadzenia wklimat wczasw pracowni-czych trzeba powiedzie, e miay to by wczasy purytaskie ipowane.Rozrywka wokresie stalinowskim nie miaa polega na przebywaniuwdusznej kawiarni, popijaniu piwka czy czego innego igrach rozrywko-wych, do jakich zaliczaj si rozmaite gry karciane, jak tysic, dure, skatitp., tylko na powanych doniosych aktywnociach. Komunici wyobraalisobie, e szachy s wanie tak powan gr, ktra oznacza te pewienawans spoeczny, bo gdy nagle robotnicy zaczn gra wszachy, stan siinnymi ludmi ni wokresie, kiedy grali wkarty. W tym upatrywabymistot sprawy, ale nie wykluczam tego, e istotne byo ito, i szachy byygr do jakiego stopnia radzieck. Transmisj radzieckich wzorw wi-da bardzo wyranie. Poniewa wZSRR szachy byy aktywnoci popu-larn, podan, automatycznie powielano ten wzorzec.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Chc nawiza do wtku, e komunizm promowa aktywne for-my wypoczynku, ktre miayby suy rozwojowi fizycznemu. Sdz, ewarto przeanalizowa wizj nowego czowieka komunizmu, jaka poja-wiaa si wtekstach ideologicznych nie tylko wczasach stalinizmu, aletake wczeniej. Zgodnie zwizjonerskimi tekstami, w nowy czowiekkomunizmu mia si odznacza take doskonaoci biologiczn, jakwprost pisa Lew Trocki wrozprawce Literatura irewolucja ju w1926r.Gdy zajrzymy do Pedagogiki Iwana Kairowa, dziea niezwykle wanegoiwpywowego wokresie stalinizmu, dowiemy si, e nowy czowiekkomunizmu mia si odznacza nie tylko now wiadomoci, ale takepiknem fizycznym iwanie doskonaoci biologiczn. Jeli spojrzymyna plakaty propagandowe zprzeomu lat czterdziestych ipidziesi-tych, to ujrzymy na nich efektownych mczyzn...

B.P. ...i dorodne kobiety...B.P. ...i dorodne kobiety...B.P. ...i dorodne kobiety...B.P. ...i dorodne kobiety...B.P. ...i dorodne kobiety...

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. ...tak, bardzo dorodne. Moe nie jest to idea pikna kobiecegoznaszego punktu widzenia, ale zca pewnoci s one okazae fizycz-nie Krtko mwic wypoczynek mia by aktywny. Udao mi si zna-le dziennik wakacyjny sporzdzony przez organizatorw obozu letniegozwarszawskiej szkoy im. Wadysawa IV wNowej Wsi wlipcu 1951r.W dzienniku mamy dokadne zapiski otym, co modzie robia danegodnia od godz. 7.00 do 22.00. Najpierw pobudka wyznaczony dyurnyodgrywa sygna na trbce; szybkie mycie, ubieranie si igimnastyka;apel iwyznaczenie obowizkw na dany dzie; krtka praswka, wtrak-cie ktrej odczytywano najwaniejsze artykuy znajwaniejszych dzienni-kw otym, co danego dnia wydarzyo si na wiecie albo co istotnegozrobia wadza; niadanie; prace porzdkowe wobozie; wymarsz do po-bliskiej spdzielni rolnej iile godzin pracy wpolu (take dla zademon-

17

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

strowania sojuszu klasowego); potem kilka chwil wolnych; obiad; okoogodz. 15.00 obowizkowe leakowanie; mniej wicej dwietrzy godzinyna zajcia rekreacyjne (w istocie kolektywne), tzn. wsplne kpanie siwpobliskiej rzece, bieganie albo gra wpik; okoo godz. 19.00 kola-cja; obowizkowe pogadanki ideologiczne, ktrym towarzyszy piewmasowy; apel wieczorny, wtrakcie ktrego podsumowywano dzieiewentualnie udzielano pochwa lub nagan, iwreszcie sen...

B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony...B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony...B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony...B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony...B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony...

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. ...a do porannej trbki. Kolejne dni byy bardzo podobne.Zobozw ikolonii wraca mieli dziarscy, krzepcy, uwiadomieni nowiludzie, budowniczowie nowej rzeczywistoci. Trzeba jednak zazna-czy, e mwimy tu raczej otym, jak miao by. W praktyce bywaornie, oczym mona si przekona, sigajc choby do wspomnieJacka Kuronia.

B.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmuB.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmuB.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmuB.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmuB.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmuotym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza-otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza-otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza-otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza-otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza-no niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. Sno niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. Sno niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. Sno niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. Sno niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. Ste opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby-te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby-te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby-te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby-te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby-wateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwnowateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwnowateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwnowateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwnowateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwnomodziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno-modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno-modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno-modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno-modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno-wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug.wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug.wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug.wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug.wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug.Pijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona byaPijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona byaPijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona byaPijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona byaPijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona byawic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byywic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byywic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byywic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byywic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byyjeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiejjeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiejjeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiejjeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiejjeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiejbardzo swobodne normy obyczajowe.bardzo swobodne normy obyczajowe.bardzo swobodne normy obyczajowe.bardzo swobodne normy obyczajowe.bardzo swobodne normy obyczajowe.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Komunizm purytaski stawa si stopniowo. W latach dwudzie-stych wZwizku Radzieckim wystpoway silne tendencje antypuryta-skie (tzn. antyburuazyjne). W tym okresie popularna bya np. teoriaszklanki wody Aleksandry Koontaj mwica otym, e stosunek sek-sualny to tyle, co wypicie szklanki wody. Radzieckie kodeksy rodzinnezlat dwudziestych pozwalay na przeprowadzenie rozwodu przez powia-domienie partnera oswoich zamiarach za porednictwem poczty. Ko-munizm sta si purytaski dopiero wlatach trzydziestych i wtej waniewersji dotar do Polski w1944r. Nie przeszkodzio to temu, e w1948r. ito na obrzeach Zwizku Modziey Polskiej zaczy powstawawduych miastach tzw. koa wolnej mioci, ktre odwoyway si doradzieckich tradycji zlat dwudziestych. Takie koo (na krtko) powstaonp. wLiceum Oglnoksztaccym im. Juliusza Sowackiego wWarsza-wie, notabene eskim! Tego typu tendencje ju wwczas traktowanojak odchylenia. W lutym 1950r. szef ZMP, Wadysaw Matwin, stanow-czo zabroni takich inicjatyw. Podczas Krajowej Narady Aktywu Szkolne-go mwi: Sprawa moralnoci, sprawa k wolnej mioci to bardzo

18

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U istotne zagadnienie dla klas ostatnich. Podobny problem istnia wKom-somole po rewolucji. [] Nie uwaamy, e kocha si mona tylko raz,lecz ZMP-owiec winien wstosunkach zdziewcztami odnosi si zpo-wag izrozumieniem, zpoczuciem odpowiedzialnoci. Teoria wolnejmioci nie ma nic wsplnego zmoralnoci socjalistyczn.

Polityka wzgldem modziey wokresie stalinowskim miaa zresztkilka faz. Pierwsza faza, czyli lata 19491951, to czas przyzwolenia narewolucyjne postawy modziey zZMP zachcano j do obalania daw-nych struktur spoecznych, wystpowania przeciwko starszemu pokole-niu. Po 1951r. zaczo obowizywa haso ZMP pomaga nauczycie-lowi. Modzie miaa by bardzo precyzyjnie wpisana wstrukturspoeczn izaj cile okrelon pozycj.

B.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszymB.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszymB.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszymB.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszymB.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszymokresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK,okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK,okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK,okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK,okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK,zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych.zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych.zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych.zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych.zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Roczniki, ktre wiadomie przeyy wojn, inaczej odbieray zale-cenia wadz iodmiennie na nie reagoway ni te, ktre tych dowiad-cze nie miay. W latach pidziesitych zacza nastpowa powolnaprzemiana mentalna. Po latach wrozmowie zJackiem Trznadlem Ja-rosaw M. Rymkiewicz (urodzony w1935r.) wspomina ten okres: [Sys-tem] przeszkadza mi jednak y, jak chciaem. Przeszkadza mi korzy-sta zprzyjemnoci ycia, zkoleeskich bibek, zpicia wrestauracjachzkolegami. Wobec tego przestaem ulega systemowi, bawio mnie coinnego, nie bawio mnie chodzenie na zebrania, system by jednakprzeciwko yciu. Stopniowo przybieraa na sile subkultura bikiniarzy.Pojawiay si prby organizowania sobie prywatnego ycia przez mo-dzie, spdzania wolnego czasu wsposb mniej kontrolowany. Odby-way si prywatki, modzie wmiecie zacza sucha jazzu, rock androlla itd., prbowaa spdza czas wzupenie odmienny sposb, ninakazyway komunistyczne wzorce. Jak wyglday takie imprezy, monaprzeczyta chociaby wZym Leopolda Tyrmanda.

eby zamkn problem stalinizmu: rok 1956 by przeomowy naco zwracaa uwag Hanna wida-Ziemba przede wszystkim dlatego,e moliwe stao si stworzenie przestrzeni ycia prywatnego, wktrwadza raczej nie ingerowaa. Mona byo prbowa y swoim prywat-nym yciem. Czowiek bierny, ktry nie kontestowa wadzy inie anga-owa si wdziaania opozycyjne, mg przey swoje ycie wkrgurodzinnych, tradycyjnych obyczajw, rytuaw, obrzdw, poprzestajcna symbolicznych gestach, jak pjcie na wybory...

B.P. ... ina pochd pierwszomajowy.B.P. ... ina pochd pierwszomajowy.B.P. ... ina pochd pierwszomajowy.B.P. ... ina pochd pierwszomajowy.B.P. ... ina pochd pierwszomajowy.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Niemniej jednak w1956r. rzdzcy podjli prb dotyczy tozwaszcza modziey stworzenia infrastruktury spdzania wolnego cza-

19

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

su. Na przeomie lat pidziesitych iszedziesitych reaktywowanoorganizacje, ktre za czasw stalinowskich uznano za wrogie ideolo-gicznie Towarzystwo Przyjaci Ogrodw Jordanowskich, Stowarzy-szenie Ognisko. W rnych miastach Polski budowano nowe placezabaw, powstaway nowe modzieowe domy kultury, ktrych oferta byaznacznie atrakcyjniejsza ni wczeniej. W MDK modzie uczya si grywping-ponga, uczestniczya wkursach taca, czasami zdobywaa pod-stawy jzykw obcych. By to take czas pojawienia si rnych oddol-nych inicjatyw, ktrych jeli nie wspomagao pastwo, to przynajmniejich nie hamowao. Myl zwaszcza oruchu pedagogiki podwrkowej.Inicjatywa ta narodzia si w1956r. wGrudzidzu izyskaa charakteroglnopolski. W rnych miastach Polski zaczy powstawa tzw. komi-tety dziecice, ktrych czonkowie, ludzie oskonnociach spoeczni-kowskich, organizowali druyny modzieowe, zabawy irozrywk na lo-kaln skal. Ten ruch rozwija si ciekawie do 1964r., kiedy wziy gopod kontrol Towarzystwo Przyjaci Dzieci oraz Komitet Dzieci iMo-dziey Frontu Jednoci Narodu. Zinstytucjonalizowana izbiurokratyzo-wana inicjatywa zacza wygasa.

Musimy te pamita, e na przeomie lat pidziesitych isze-dziesitych rodzia si spontaniczna kultura modzieowa, ktrej swo-istym zwornikiem sta si big-beat. Organizacji przeciwstawiano indy-widualizm (cho zarazem by to jednak indywidualizm dostosowany dowzorcw kultury masowej). Jako ciekawostk podam, e pierwsz pol-skojzyczn radiostacj, ktra nadaa wiosn 1964r. wywiad zczon-kami zespou The Beatles, byo Radio Wolna Europa. Wadze oczy-wicie staray si t modzieow kultur ogranicza. Na przykadw1966r. wiat Modych przestrzega, co brzmi do zabawnie, przedinwazj nastolatkw wnasze codzienne ycie. Zabiegi wadz majcena celu narzucenie modziey oficjalnych norm zachowa okazay siniezbyt skuteczne. Wreszcie, cho dopiero wlatach siedemdziesitych,rzdzcy jakby uznali, e suchanie Beatlesw iczesanie si na beat-lesa wcale nie musi by spoecznie szkodliwe zpunktu widzenia ko-munizmu. To zreszt, jak sdz, ciekawy przyczynek do ewolucji men-talnej komunizmu.

B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej,B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej,B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej,B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej,B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej,ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier-ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier-ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier-ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier-ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier-min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej,min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej,min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej,min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej,min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej,alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu.alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu.alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu.alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu.alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Spoycie alkoholu (a cilej mwic: wdki) roso od lat pi-dziesitych skokowo. W poowie lat pidziesitych na statystycznegoPolaka przypadao 3,3 l czystego spirytusu. Dekad pniej ju 4,5 l.Na pocztku lat siedemdziesitych 6,1 l. Apogeum spoycia alkoholunastpio wlatach 19791980. Na statystycznego Polaka przypadaowwczas 8,5 l czystego spirytusu. Spoycie alkoholu spado nieco wstanie

20

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U wojennym, by ponownie wzrosn u schyku PRL. Oczywicie statystykata nie uwzgldnia trunkw przyrzdzanych wasnym sumptem.

W dniu wypaty zataczaa si niemal caa robotnicza Polska. Chybaod lat szedziesitych upowszechnia si na masow skal obyczaj urz-dzania imienin, najczciej przybierajcych posta alkoholowych im-prez. Zabrzmi to brutalnie, ale zwaszcza wlatach siedemdziesitychiosiemdziesitych kilka milionw Polakw spdzao czas wolny walko-holowym zamroczeniu.

Popularne wwczas wycieczki zakadowe zamieniay si walkoho-lowe libacje. Alkohol towarzyszy te coraz czciej spotkaniom modychludzi. Zacytuj tu dwa znamienne listy. Pierwszy znich nadesa do wia-ta Modych w1981r. pewien nastolatek: Od najmodszych lat prze-bywaem zchopakami, ktrzy mieli do pienidzy, a nie wiedzieli, coznimi zrobi, inie umieli spdzi wolnego czasu, bo nie byo gdzie.Idlatego moe syszaem czsto takie sowa jak: chopaki, skadamy sina alkohol. W 1986r. do redakcji Jestem nadszed jeszcze bardziejdosadny list, od pewnej siedemnastolatki, bdcej wciy: Pod ko-niec wrzenia wpewn sobot pojechaam do kuzynki, ktrej rodzicebyli na wycieczce. Korzystajc zich nieobecnoci, urzdziymy prywat-k zalkoholem, na ktr zaprosiymy koleanki ikolegw Krystyny (ta-kie imi ma kuzynka). Pocztkowo bawilimy si wspaniale, ale pniejalkohol uderzy nam do gowy. [] Byam odurzona isama nie wiem,kiedy znalazam si wjego ramionach, poszlimy do drugiego pokoju,on zamkn drzwi na klucz, no i zaczo si [].

Zdarzay si zreszt ibardziej dramatyczne wypowiedzi. Inny nasto-latek pisa w1981r.: Przysigem sobie, e nie bd pi alkoholu,poniewa wiem, na przykadzie taty, do czego to prowadzi. Te takrne listy dobrze oddaj atmosfer tamtych czasw.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Rezygnacj ztraktowania odpoczynku jak obywatelskiego za-dania na rzecz bardziej rozrywkowego spdzania tego czasu monazilustrowa przykadem do 1956r. wspisie wyposaenia wietlicyorodka KC PZPR witezianka wMierkach byy takie pozycje, jakgranaty wiczebne. W 1956r. zastpiono je warcabami, chiczy-kiem, stoami bilardowymi iszaf grajc. Wadza wpewnym mo-mencie zrozumiaa, e najlepsz propagand dla Polski Ludowej b-dzie sam wyjazd wypoczynkowy. Ludzie bd wyjeda icieszy siztych wyjazdw, ito wanie bdzie czynnikiem stabilizujcym sys-tem. Oczywicie propaganda wjakim stopniu towarzyszya wypoczy-wajcym, ale kto wie, czy nie bya ona lepiej przyjmowana iabsorbo-wana wpniejszym okresie, wanie dlatego e system by stabilny,ludzie nie mieli innych perspektyw poza nim, a jednoczenie propa-ganda nie bya a tak nachalna jak wokresie stalinowskim.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Wadza komunistyczna zawsze miaa ambicje reyserskie istaana stray scenariusza ideologicznego, do ktrego miay by (przynaj-

Bieszczady, lata szedziesiteBieszczady, lata szedziesiteBieszczady, lata szedziesiteBieszczady, lata szedziesiteBieszczady, lata szedziesite

Fot. ze zbiorw Krzysztofa Findziskiego

22

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U mniej teoretycznie) dostosowywane wszelkie obszary ycia. Moliwociwadzy jednak zawsze byy czym ograniczone. W latach siedemdzie-sitych spoeczestwo PRL zaczo uczestniczy, chyba po raz pierwszyna tak skal, woglnych przemianach cywilizacyjnych. Pojawia simoliwo spdzania weekendu gdzie poza domem, na zielonej traw-ce dziki posiadaniu wasnego samochodu, najczciej malucha co zreszt wStanach Zjednoczonych i wEuropie Zachodniej byo mod-ne ju wlatach dwudziestych. Zjawisko spdzania wolnego czasu nawasn rk wystpio wPolsce zwieloletnim opnieniem.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Lata siedemdziesite s rzeczywicie dobrym punktem dla obser-wacji ewolucji systemu komunistycznego. Wwczas, kiedy ruch wcza-sowy wPolsce Ludowej osign apogeum, wadze coraz bardziej od-chodziy od ideologizacji wypoczynku. Wczasowe obchody 22 lipca,pogadanki zdziaaczami partyjnymi czy tzw. ludmi dobrej roboty (przo-downikami pracy dekady Edwarda Gierka) nadal byy elementem wcza-sowego scenariusza. Jednak coraz czciej staway si pustym rytuaemwmyl niepisanej umowy pomidzy wadz a spoeczestwem: wyuczestniczycie wrytuale, my nie wnikamy, czy jestecie wierzcy.

Z propagandowego punktu widzenia owiele waniejsze byy kolej-ne koncesje na rzecz rozwoju masowej turystki. Masowe wyjazdy wy-poczynkowe miay by wyrazem dobrych perspektyw pastwa, szcze-glnie wtedy, gdy okazao si, e to moe by nie tylko wyjazd zFWP,ale take wyjazd zagraniczny, czasem nawet na Zachd, lub jaka for-ma odpoczynku indywidualnego, wczasy bardziej specjalistyczne ka-jakarskie, eglarskie itd. W latach siedemdziesitych zwypoczynku wy-jazdowego korzystao ju 34 proc. spoeczestwa, ztego wiele osbwyjechao samodzielnie, bez porednictwa, cho czsto wynajmujcmiejsce wzakadowym orodku wczasowym albo korzystajc zjego sto-wki, bo system kolektywny nie dawa zbyt wiele pola dla prywatnejinwencji. Jednoczenie wanie rozszerzanie si pola dla dziaalnociprywatnej inicjatywy byo jedn zciekawszych zmian, zachodzcychwgospodarce turystycznej wtym okresie. W latach siedemdziesitychwZakopanem trudno byo znale miejsce noclegowe poza baz pry-watn, tzw. prywatnymi kwaterami. Takich silnych iwiadomych eko-nomicznie spoecznoci lokalnych nie byo jednak wiele. Kto, kto wy-jeda wPeerelu na wakacje, rzadko mg nie mie kontaktuzpastwow gospodark.

B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia-a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud-a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud-a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud-a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud-a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud-nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra-nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra-nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra-nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra-nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra-wie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miastwie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miastwie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miastwie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miastwie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miastzCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil-zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil-zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil-zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil-zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil-koma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polskakoma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polskakoma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polskakoma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polskakoma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polskaotworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby-otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby-otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby-otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby-otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby-

23

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po-wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po-wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po-wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po-wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po-prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna.prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna.prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna.prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna.prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna.

K.K.K.K.K.K.K.K.K.K. Mwic ooglnych przemianach cywilizacyjnych, nie mona niewspomnie owpywie na formy spdzania wolnego czasu przeomowe-go wynalazku XX w., jakim bya telewizja. Samo pojcie wolnego czasuzaczo nabiera nowego znaczenia. Ju w1967r. wgospodarstwachdomowych znajdoway si 3 mln odbiornikw telewizyjnych. Kilkana-cie lat pniej kade gospodarstwo miao telewizor czarno-biay, copite kolorowy, a w1989r. wco trzecim gospodarstwie domowymby telewizor kolorowy. Ju w1969r. niektrzy socjologowie zaczynaliostrzega, e wielu modych ludzi spdza przed telewizorem do trzechgodzin dziennie. Upowszechnienie si telewizji spowodowao pewienparadoks, polegajcy na tym, e ludzie zaczli zamyka si wprzestrze-ni domowej, a rwnoczenie absorbowa problemy caego wiata. Totake wwczas wadza ludowa po raz pierwszy bardziej dosownieprzenikna do mieszka. Mona by si zastanawia, jak rzdzcy, zaporednictwem (swojej) telewizji, podsuwali wzorce codziennego ycia,wtym rwnie wypoczynku.

Trzeba przy tym jednak podkreli, e spdzanie wolnego czasu przedtelewizorem, np. wsplne ogldanie meczw zudziaem orw Gr-skiego, sprawiao rado milionom Polakw. Prawdopodobnie wja-kim stopniu telewizja, pokazujca np. sukcesy polskich sportowcw,przyczyniaa si do poprawy (krtkotrwaej zreszt) nastrojw spoecz-nych wlatach siedemdziesitych.

B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po-B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po-B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po-B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po-B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po-cztek moe otzw. pocigach przyjani.cztek moe otzw. pocigach przyjani.cztek moe otzw. pocigach przyjani.cztek moe otzw. pocigach przyjani.cztek moe otzw. pocigach przyjani.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Idea powstaa po 1956r. Pocigi te jedziy do wszystkich krajwdemokracji ludowej, cho najbardziej popularne byy te do ZSRR. Or-ganizowao je Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej, a jego lokalneczy zakadowe oddziay typoway ikwalifikoway osoby do wyjazdu.

B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe.B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe.B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe.B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe.B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Sprawa ta miaa dwa wymiary. W rozumieniu wadz pocigi przy-jani miay charakter propagandowy. Chodzio oto, eby obywatele bez-porednio doznawali przyjani midzy naszymi narodami. Rwnoczeniepodczas tych podry ludzie fantastycznie handlowali, bo te pocigi rzeczy-wicie traktowano jak pocigi przyjani, wktrych celnicy pasaerw niekontrolowali. Byoby bardzo le, gdyby wtakim pocigu ujawniono, ekto wywozi zoto, futra czy ortaliony, bardzo wpewnym momencie popu-larne. W ten sposb rodziy si strategie zwane przez socjologw pasoyt-nicz innowacyjnoci. Chodzi wnich owykorzystywanie przez spoecze-stwo sabych punktw komunizmu dla wasnego zysku.

24

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us-B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us-B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us-B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us-B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us-siadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldalisiadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldalisiadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldalisiadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldalisiadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldalijak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo-jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo-jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo-jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo-jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo-chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa-chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa-chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa-chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa-chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa-nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw.nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw.nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw.nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw.nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Podre zagraniczne stopniowo si upowszechniay. Po 1956r.propagowano wyjazdy do krajw socjalistycznych. W latach siedemdzie-sitych na Zachd wyjedao zPolski okoo p miliona ludzi (w poszcze-glnych latach ta liczba rnie si ksztatowaa, ale by to mniej wicej tenrzd wielkoci), a do krajw socjalistycznych wyjedao cznie zruchemprzygranicznym midzy NRD a Polsk ponad dziewi milionw. Teproporcje zmieniy si dopiero u schyku PRL, kiedy wicej ludzi wyjedaona Zachd, przede wszystkim wcelach zarobkowych. Wwczas te krajesocjalistyczne izoloway si od Polski, gdy nie chciay u siebie polskiejzarazy. Niemniej przez cay okres PRL byo odwrotnie wyjazdy do krajwsocjalistycznych miay by podstaw polityki wturystyce zagranicznej.

B.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiarB.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiarB.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiarB.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiarB.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiarswobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy-swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy-swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy-swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy-swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy-gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo-gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo-gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo-gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo-gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo-we wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polskwe wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polskwe wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polskwe wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polskwe wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polskwzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bezwzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bezwzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bezwzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bezwzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bezplanu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb-planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb-planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb-planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb-planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb-ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po-ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po-ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po-ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po-ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po-drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia-drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia-drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia-drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia-drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia-aaaaa by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta-by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta-by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta-by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta-by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta-nie nie naleao do jej inicjatywy.nie nie naleao do jej inicjatywy.nie nie naleao do jej inicjatywy.nie nie naleao do jej inicjatywy.nie nie naleao do jej inicjatywy.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Sprawa autostopu dobrze pokazuje pewn ambiwalencj komu-nizmu. Autostop by wPeerelu zorganizowany, co jest samo wsobierzecz paranoiczn iabsurdaln, bo przecie on naley do krgu ak-tywnoci zupenie samodzielnej.

B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr-B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr-B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr-B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr-B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr-nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody...nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody...nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody...nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody...nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody...

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. ...a tu pojawiaj si jakie ksieczki, rejestry, kupony. To byo ab-surdalne, ale oczywicie wynikao zchci sprawowania kontroli nad spoe-czestwem. Wszystkie, nawet najbardziej oddolne dziaania miay by kon-trolowane. Jednoczenie prosz zauway, e autostop by dozwolony tylkowPolsce, wadnym innym kraju komunistycznym nie mona byo upra-wia tej formy podrowania, a jeli istniaa, to bya nielegalna. Przyjeda-li wic modzi ludzie zWgier, NRD iZwizku Radzieckiego, eby sobiepojedzi autostopem, nawet tym zorganizowanym. Tu znowu wystpujedwoisto zagadnienia wadza dopuszczaa bowiem pewne formy aktyw-

25

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

noci, czsto zakadajc, e bdzie je kontrolowa, co byo lip wduymstopniu, bo ruch turystyczny szybko sta si zbyt duy, eby go kontrolowa...

B.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jakoB.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jakoB.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jakoB.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jakoB.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jakopewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by.pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by.pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by.pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by.pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by.

P.S.P.S.P.S.P.S.P.S. Komunici musieli te wyrazi ciche przyzwolenie na przykad naprywatn inicjatyw noclegow, bo inaczej podrujcy nie mieliby gdziemieszka. W Zakopanem jak przekonuje Jerzy Kochanowski wla-tach siedemdziesitych byo okoo 140 tys. miejsc noclegowych wba-zie gralskiej