ydziw Polsce Ludowej

cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431nakad 3500 egz.

9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1

ISSN 1641-9561

N R 1 1 ( 5 8 )l i s t o p a d2 0 0 5

ydziw Polsce Ludowej

numer indeksu 374431nakad 3500 egz.

cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

B I U L E T Y NB I U L E T Y NI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E JI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdyniatel. (0-58) 660 67 00fax (0-58) 660 67 01

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublintel. (0-81) 534 59 11

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 dtel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecintel. (0-91) 484 98 00

pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawatel. (0-22) 530 86 25

ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

BIAYSTOK

GDYNIA

KATOWICE

KRAKW

LUBLIN

D

POZNA

RZESZW

SZCZECIN

WARSZAWA

WROCAW

ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJRedaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN

Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),Janusz Kotaski, Pawe Machcewicz, Krzysztof Madej,Bartomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman

Projekt graficzny: Krzysztof FindziskiSkad iamanie: Wojciech Czaplicki

Korekta: Anna KaniewskaAdres: ul. Towarowa 28, 00-839 WarszawaTel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26

e-mail: Barbara.Polak@ipn.gov.plhttp://www.ipn.gov.pl

Druk: Instytut Technologii Eksploatacjiul. Puaskiego 6/10, 26-600 Radom

11111

INSTYTUTU PAMIC I NARODOWEJB I U L E T Y N

N R 1 1 ( 5 8 )L I S T O P A D

2005

SPIS TRECI

ROZMOWY BIULETYNUWszyscy krawcy wyjechali. O ydach wPRL zNatali Aleksiun zNatali Aleksiun zNatali Aleksiun zNatali Aleksiun zNatali Aleksiun

iDariuszem Stol rozmawia Barbara PolakiDariuszem Stol rozmawia Barbara PolakiDariuszem Stol rozmawia Barbara PolakiDariuszem Stol rozmawia Barbara PolakiDariuszem Stol rozmawia Barbara Polak ............................................ 4

KOMENTARZE HISTORYCZNEJanusz Wrbel Janusz Wrbel Janusz Wrbel Janusz Wrbel Janusz Wrbel W cieniu Holocaustu. Odrodzenie spoecznoci

ydowskiej wdzkiem po II wojnie wiatowej ..................... 26Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk ydzi wkierownictwie UB.

Stereotyp czy rzeczywisto? ......................................................... 37Jan aryn Jan aryn Jan aryn Jan aryn Jan aryn Crka marnotrawna, czyli Luna wLaskach ................ 43Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Pawe Piotrowski Od konfrontacji do wsppracy.

Polskie iizraelskie suby specjalne .......................................... 51Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Wojciech Trbacz Pianista pod specnadzorem ................................. 58Eryk KrasuckiEryk KrasuckiEryk KrasuckiEryk KrasuckiEryk Krasucki Nastpcy Tronw ydowski

bigbit ze Szczecina ............................................................................ 61

DOKUMENTYMarta Danielik Marta Danielik Marta Danielik Marta Danielik Marta Danielik ydzi przeciw ydom? ............................................... 70

RELACJE I WSPOMNIENIAPiotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Piotr Szubarczyk Historia ycia Michaa Zammela .......................... 76Jerzy Komiski Jerzy Komiski Jerzy Komiski Jerzy Komiski Jerzy Komiski Wspomnienia Sprawiedliwego ............................... 86

RECENZJEMwi gotyk ............................................................................................. 104

Na okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwszaNa okadce str. pierwsza: Gwny Rabin Wojska Polskiego pk dr Dawid Kahane modli sipodczas uroczystoci odsonicia pomnika Bohaterw Getta w Warszawie, 19 kwietnia 1948r.;str. czwartastr. czwartastr. czwartastr. czwartastr. czwarta: jedna z mogi onierzy 36. puku Legii Akademickiej z 28. Dywizji Piechoty Armiid polegych wbitwie na przedpolach Warszawy 12 wrzenia 1939r.

22222

KA

LEN

DA

RIU

M I

PN Wrzesiepadziernik 2005

1 wrzenia ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne wokupowanej Wielkopolsce 19391945 otwarcie wystawy (przy-gotowanej przez poznaskie OBEP) wMuzeum Ziemi Rawickiej wRawiczu.

2 wrzenia Prasa polska na obczynie 19391947 Prasa polska na obczynie 19391947 Prasa polska na obczynie 19391947 Prasa polska na obczynie 19391947 Prasa polska na obczynie 19391947 inauguracja wystawy wSopocie. GdaskieOBEP przygotowao ekspozycj ze zbiorw dr. hab. Marka Ney-Krwawicza.

4 wrzenia z okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowych z okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowych z okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowych z okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowych z okazji 25. rocznicy podpisania Porozumie Sierpniowych biaostockie OBEP wspl-nie zZarzdem Regionu Podlaskiego NSZZ Solidarno zorganizowao sesj popularno-naukow wBiaymstoku.

6 wrzenia wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego wBiaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego wBiaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego wBiaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego wBiaymstoku.wiadkowie historii inauguracja nowego cyklu edukacyjnego wBiaymstoku. Spotkaniapowicone problemom najnowszej historii ilosom spoeczestwa polskiego wlatach 19391989 odbywa si bd raz wmiesicu. Gociem pierwszego bya Eugenia Maresch, publicyst-ka, czonek wielu organizacji iinstytucji emigracyjnych, sekretarz Rady Dziedzictwa Archiwalnego.

Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. Kopalnia Wujek 16 grudnia 1981 r. wystaw przygotowan przez poznaskieOBEP otwarto wremie.

Ocaleni znieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego zZSRS wlatach 19421950 Ocaleni znieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego zZSRS wlatach 19421950 Ocaleni znieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego zZSRS wlatach 19421950 Ocaleni znieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego zZSRS wlatach 19421950 Ocaleni znieludzkiej ziemi. Losy uchodstwa polskiego zZSRS wlatach 19421950 wystawa dzkiego OBEP wCentralnym Muzeum Wkiennictwa wodzi.

810 wrzenia Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956Represje sowieckie wobec spoeczestw Europy rodkowo-Wschodniej 19441956 midzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana wTomaszowie Mazowieckim iBor-kach przez Akademi witokrzysk Filia wPiotrkowie Trybunalskim, dzki Oddzia IPN,UM Tomaszowa Mazowieckiego iZAK.

10 wrzenia Rysunki sprzed wier wieku (stan wojenny ipo) Jacka Fedorowicza Rysunki sprzed wier wieku (stan wojenny ipo) Jacka Fedorowicza Rysunki sprzed wier wieku (stan wojenny ipo) Jacka Fedorowicza Rysunki sprzed wier wieku (stan wojenny ipo) Jacka Fedorowicza Rysunki sprzed wier wieku (stan wojenny ipo) Jacka Fedorowicza wernisa przy-gotowanej przez gdaskie OBEP wystawy wSopocie.

13 wrzenia Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce. WrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce. Wrzesiepadziernik1939 r. 1939 r. 1939 r. 1939 r. 1939 r. otwarcie wystawy (przygotowanej przez BEP) wWbrzenie.

14 wrzenia Armia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynieArmia gen. Wadysawa Andersa maa Ojczyzna na obczynie wykad dr. hab.Marka Ney-Krwawicza wznowi po wakacjach cykl gdaskiego OBEP Z materiawInstytutu Pamici Narodowej. Wykady wiadkowie Dokumenty Filmy.

1517 wrzenia Zagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy wczasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy wczasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy wczasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy wczasieZagada ludnoci ydowskiej na polskich terenach wcielonych do Rzeszy wczasieIIwojny wiatowej IIwojny wiatowej IIwojny wiatowej IIwojny wiatowej IIwojny wiatowej midzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana wKatowi-cach przez Niemiecki Instytut Historyczny iIPN.

16 wrzenia Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 przygotowana przez poznaskie OBEP ekspozycjazostaa pokazana wMuzeum Regionalnym wWgrowcu.....

PRL tak daleko, tak blisko PRL tak daleko, tak blisko PRL tak daleko, tak blisko PRL tak daleko, tak blisko PRL tak daleko, tak blisko otwarcie wystawy (przygotowanej przez BEP iwarszaw-ski Oddzia IPN) wMuzeum Regionalnym wPleszewie.

21 wrzenia Dyrektor krakowskiego Dyrektor krakowskiego Dyrektor krakowskiego Dyrektor krakowskiego Dyrektor krakowskiego OOOOOddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.ddziau IPN dr hab. Janusz Kurtyka kandydatem na prezesa IPN.W gosowaniu Kolegium IPN otrzyma 6 gosw a wiceprezes IPN Janusz Krupski 5 gosw.

Halina Szymaska iJan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu wokresie IIwojnyHalina Szymaska iJan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu wokresie IIwojnyHalina Szymaska iJan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu wokresie IIwojnyHalina Szymaska iJan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu wokresie IIwojnyHalina Szymaska iJan Kowalewski oficerowie polskiego wywiadu wokresie IIwojnywiatowej wiatowej wiatowej wiatowej wiatowej byli bohaterami spotkania Klubu Historycznego im. gen. Stefana RoweckiegoGrota wWarszawie.

Walka UB zopozycj polityczn Walka UB zopozycj polityczn Walka UB zopozycj polityczn Walka UB zopozycj polityczn Walka UB zopozycj polityczn przygotowana przez biaostockie OBUiAD wystawazostaa zaprezentowana wsiedzibie IPN wBiaymstoku.

2223 wrzenia O wolno obywatela iniezawiso pastwa O wolno obywatela iniezawiso pastwa O wolno obywatela iniezawiso pastwa O wolno obywatela iniezawiso pastwa O wolno obywatela iniezawiso pastwa konferencja naukowa, przygotowanaprzez krakowskie OBEP wzwizku z60. rocznic powstania WiN, odbya si wPAN wKrakowie.

27 wrzenia Z okazji Dnia Polskiego Pastwa Podziemnego Z okazji Dnia Polskiego Pastwa Podziemnego Z okazji Dnia Polskiego Pastwa Podziemnego Z okazji Dnia Polskiego Pastwa Podziemnego Z okazji Dnia Polskiego Pastwa Podziemnego wBiaymstoku zainaugurowano cyklrajdw historycznych dla modziey.

28 wrzenia IPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych OsobowychIPN zoy skarg na decyzj Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowychzakazujc Instytutowi udostpniania badaczom archiwalnych pomocy ewidencyjnych doWojewdzkiego Sdu Administracyjnego.

30 wrzenia Midzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno wKrakowie iwMaopolsce wlatachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno wKrakowie iwMaopolsce wlatachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno wKrakowie iwMaopolsce wlatachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno wKrakowie iwMaopolsce wlatachMidzy Sierpniem a Grudniem. Solidarno wKrakowie iwMaopolsce wlatach19801981 19801981 19801981 19801981 19801981 konferencja naukowa zorganizowana przez ZR NSZZ Solidarno Mao-polska, Instytut Historii UJ oraz Oddzia IPN wKrakowie.

3 padziernika Warsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych iponadgimnazjalnych Warsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych iponadgimnazjalnych Warsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych iponadgimnazjalnych Warsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych iponadgimnazjalnych Warsztaty dla nauczycieli szk gimnazjalnych iponadgimnazjalnych nt. Polskie Pa-stwo Podziemne zorganizowao wSopocie gdaskie OBEP.

5 padziernika Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce wge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce wge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce wge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce wge-Kolegium IPN nie znajduje podstaw do zakwestionowania faktu, e akta bdce wge-stii WSI zostay przekazane Instytutowi wcaoci stii WSI zostay przekazane Instytutowi wcaoci stii WSI zostay przekazane Instytutowi wcaoci stii WSI zostay przekazane Instytutowi wcaoci stii WSI zostay przekazane Instytutowi wcaoci stwierdzono po wysuchaniu gen.Marka Dukaczewskiego iekspertw.

Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji wPolsce po IIwojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji wPolsce po IIwojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji wPolsce po IIwojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji wPolsce po IIwojnie wia-Lekcj historii wykad Ksztatowanie si aparatu represji wPolsce po IIwojnie wia-towejtowejtowejtowejtowej poczony zprezentacj multimedialn dla uczniw I LO wBrzegu przeprowadziliwsiedzibie wrocawskiego IPN pracownicy OBEP.

33333

KA

LEND

AR

IUM

IPN

wrzesiepadziernik 2005r.wrzesiepadziernik 2005r.wrzesiepadziernik 2005r.wrzesiepadziernik 2005r.wrzesiepadziernik 2005r. od pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaod pocztku wydawaniaBIAYSTOK 60 2232BYDGOSZCZ 31 1172GDASK 60 4016KATOWICE 79 4117KIELCE 16 495KRAKW 178 4226LUBLIN 70 2545D 46 2584POZNA 54 4598RADOM 23 714RZESZW 85 3106SZCZECIN 54 1034WARSZAWA 57 4843WROCAW 86 3372BUiAD 134 6815

RAZEM 1033 45 869

WNIOSKI ZREALIZOWANE 21 26621 26621 26621 26621 266

STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW OUDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIEOSTATUS POKRZYWDZONEGO

6 padziernika Spotkanie zJackiem Zygmuntem Sawickim, Spotkanie zJackiem Zygmuntem Sawickim, Spotkanie zJackiem Zygmuntem Sawickim, Spotkanie zJackiem Zygmuntem Sawickim, Spotkanie zJackiem Zygmuntem Sawickim, autorem ksiki Bitwa o prawd. Historiazmaga o pami Powstania Warszawskiego 19441989 odbyo si wramach KlubuHistorycznego im. gen. Stefana Roweckiego Grota wWarszawie.

68 padziernika Zagada ydw nauczanie zperspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie zperspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie zperspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie zperspektywy wiadka Zagada ydw nauczanie zperspektywy wiadka konferencja naukowo-eduka-cyjna zorganizowana przez lubelskie OBEP wHotelu Campanile wLublinie.

7 padziernika Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989 Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989 Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989 Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989 Rozpoznawa! Wykrywa! Zapobiega! Pod okiem bezpieki 19561989 otwarciewystawy gdaskiego OBEP wElblgu.

Z najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, wrzesiepadziernikZ najwiksz brutalnoci... Zbrodnie Wehrmachtu wPolsce, wrzesiepadziernik1939 r. 1939 r. 1939 r. 1939 r. 1939 r. otwarcie wystawy wChemnie.

VII lekcja historii wterenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii wterenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii wterenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii wterenie Solidarno spojrzenie po 25. latach VII lekcja historii wterenie Solidarno spojrzenie po 25. latach zostaa zorga-nizowana wodzi przez miejscowe OBEP we wsppracy zMidzyzakadow KomisjNSZZ Solidarno Pracownikw Owiaty d-Bauty.

13 padziernika Na tropach II konspiracji harcerskiej Na tropach II konspiracji harcerskiej Na tropach II konspiracji harcerskiej Na tropach II konspiracji harcerskiej Na tropach II konspiracji harcerskiej wykad hm. Ryszarda Jakubowskiego wKlubieHistorycznym im. gen. Stefana Roweckiego Grota wWarszawie.

1819 padziernika Solidarno wielkopolska wdokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska wdokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska wdokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska wdokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 Solidarno wielkopolska wdokumentach aparatu bezpieczestwa 19801981 konferencja midzynarodowa zorganizowana przez ZR NSZZ Solidarno Wielkopolska,Wysz Szko Nauk Humanistycznych iDziennikarstwa oraz poznaski OddziaIPN.

19 padziernika Na nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej Grajewski Na nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej Grajewski Na nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej Grajewski Na nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej Grajewski Na nowego przewodniczcego Kolegium IPN zosta wybrany Andrzej Grajewski histo-ryk, zastpca redaktora naczelnego tygodnika katolickiego Go Niedzielny.

20 padziernika Losy onierzy AK wpeereluLosy onierzy AK wpeereluLosy onierzy AK wpeereluLosy onierzy AK wpeereluLosy onierzy AK wpeerelu przedstawi podczas spotkania Klubu Historycznego im. gen.Stefana Roweckiego Grota wSzczecinie prof. Jerzy Eisler.

Promocja ksiki Sdziowie warszawscy wczasie prby Promocja ksiki Sdziowie warszawscy wczasie prby Promocja ksiki Sdziowie warszawscy wczasie prby Promocja ksiki Sdziowie warszawscy wczasie prby Promocja ksiki Sdziowie warszawscy wczasie prby autorstwa dr. Marii Stanow-skiej iprof. dr. hab. Adama Strzembosza odbya si wIPN wWarszawie.

21 padziernika Szlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w1945 roku Szlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w1945 roku Szlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w1945 roku Szlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w1945 roku Szlakiem pamici deportacje Grnolzakw do ZSRR w1945 roku rajd historycz-ny zorganizowany przez katowickie OBEP wraz ze lskimi szkoami.

25 padziernika Zbrodnia Katyska wprocesie norymberskim Zbrodnia Katyska wprocesie norymberskim Zbrodnia Katyska wprocesie norymberskim Zbrodnia Katyska wprocesie norymberskim Zbrodnia Katyska wprocesie norymberskim wykad prof. Witolda Kuleszy wKlubieHistorycznym im. gen. Roweckiego Grota wPoznaniu.

Konferencja dla modzieyKonferencja dla modzieyKonferencja dla modzieyKonferencja dla modzieyKonferencja dla modziey zorganizowana przez wrocawskie OBEP wZibicach.26 padziernika Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 otwarcie wystawy wSzczecinie.

Pk Stanisaw Burza Karliski przedstawi swoj ksik W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-W Burzy Dziejowej. Wspomnie-nia 19391945nia 19391945nia 19391945nia 19391945nia 19391945 wKlubie Historycznymim. gen. Roweckiego Grota wodzi.

jmr

44444

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

UR

OZM

OW

Y B

IULE

TYN

U WSZYSCY KRAWCYWYJECHALIO YDACH WPRL ZNATALI ALEKSIUN IDARIUSZEMSTOL ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw wPRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw wPRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw wPRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw wPRL bez opisa-B.P. Nie mona zacz rozmowy sytuacji ydw wPRL bez opisa-nia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo wPolscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo wPolscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo wPolscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo wPolscenia stanu pocztkowego, to znaczy tego, ilu ydw byo wPolscewchwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ewchwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ewchwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ewchwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, ewchwili powoania Polski lubelskiej, ilu przeyo Zagad. Wiem, epodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbypodanie tej liczby nie jest rzecz prost, rne rda podaj liczbymidzy 30 tys. a150 tys.midzy 30 tys. a150 tys.midzy 30 tys. a150 tys.midzy 30 tys. a150 tys.midzy 30 tys. a150 tys.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Tej liczby rzeczywicie nie da si ustali, moemy jedynie mwizduym przyblieniem. Trzeba zarazem wyrni dwie grupy: jedna gru-pa to ydzi, ktrzy przeyli pod niemieck okupacj (tu abstrahujemy odpowojennych granic, ktre s jeszcze pynne). Druga za to ci, ktrzy odzimy 1946r. repatriowali si ze Zwizku Sowieckiego. Jeli chodzi otpierwsz grup, to liczby wahaj si wliteraturze midzy 30 tys. cojest wedug mnie zdecydowanie zanion liczb a100, 120 tys. Je-sieni 1944r. na terenie Polski lubelskiej, terenach wyzwolonych ju(w kontekcie ydowskim jest to sowo, ktrego bezpiecznie mona uy-wa) spod okupacji niemieckiej, zarejestrowano liczb 8 tys. Myl, eliczb bezpieczn jest 6080 tys. polskich ydw, ktrzy przeyli podniemieck okupacj.

B.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichB.P. Jaki to jest odsetek caej przedwojennej spoecznoci polskichydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.ydw? Tu oczywicie pojawi si karkoomna sprawa zamiany granic.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Dla ludnoci ydowskiej te zmiany miay znacznie mniejsze zna-czenie, jeli chodzi oliczebno, okrelon przez skal Zagady. Wedledrugiego, azarazem ostatniego powszechnego spisu ludnoci, prze-prowadzonego wII Rzeczypospolitej w1931r., mieszkao wjej grani-cach prawie 3 miliony 200 tysicy ydw. Prby okrelenia liczebnocispoecznoci ydowskiej wPolsce wmomencie wybuchu wojny, przyuwzgldnieniu przyrostu naturalnego iniewielkiej wdrugiej poowielat trzydziestych emigracji zPolski, daj przyblion liczb 3,5 milionaosb. Jak ju wczeniej wspomniaam, najprawdopodobniej okoo 60tys. ludzi przetrwao pod okupacj niemieck. Jeli chodzi ostrukturdemograficzn tej grupy, wyrana jest przewaga mczyzn oraz ludzimodych. Natomiast nie byo prawie wcale dzieci irodzin. Takie szczt-kowe dane zostay zebrane wodzi, zaraz po wyzwoleniu. Tam prze-trwao kilkaset osb, ktre po ostatecznym zlikwidowaniu getta Niemcypozostawili, by porzdkoway jego teren. Tam te wida t cakowiciezaburzon piramid wieku, struktur pci itd.

55555

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

B.P. Amona co powiedzie ostrukturze spoecznej?B.P. Amona co powiedzie ostrukturze spoecznej?B.P. Amona co powiedzie ostrukturze spoecznej?B.P. Amona co powiedzie ostrukturze spoecznej?B.P. Amona co powiedzie ostrukturze spoecznej?

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Zistniejcych danych wynika, e ydzi, przebywajcy po wyzwo-leniu wposzczeglnych orodkach, pochodzili na og zinnych miast.Lokalne spoecznoci przestay bowiem istnie. ydzi, ktrzy tu po woj-nie znaleli si we Lwowie, wwikszoci nie pochodzili ztego miasta,podobna sytuacja panowaa wLublinie itd. Prawidowo ta dotyczyzwaszcza obozw pracy, jak to miao miejsce wCzstochowie czy naDolnym lsku. Wtym ostatnim przypadku okoo 8 tys. polskich ydwwyzwolono wrnych filiach obozu Gross-Rosen. Przed wojn nie mielioni ztym regionem nic wsplnego, zostali tam po prostu przywiezieni.Podobnie byo zydami wobozie pracy wStarachowicach, wHasagu[take obz pracy przyp. red.] wCzstochowie, gdzie byo wielu ydwdzkich. Wracajc do statystyki rne byy domysy, ilu polskich ydwmoe by wZwizku Sowieckim, aprzywdcy spoecznoci ydowskiejwPolsce lubelskiej liczyli, e moe przyjedzie stamtd p miliona ydw.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Czytaem kiedy raport ktrego zprzedstawicieli przedwojennejendecji przesany do rzdu RP wLondynie, ktry wyraa obawy, e doPolski wrci ze wschodu okoo p miliona ydw. Jak wida, skonnodo przeszacowania liczby ocalaych ydw bya na obydwu kocachpolitycznego spektrum.

B.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojnieB.P. Ale czy da si opisa liczb ydw mieszkajcych po wojniewPolsce?wPolsce?wPolsce?wPolsce?wPolsce?

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Pewnie byo okoo poowy tej liczby, ktrej si albo obawiano, albospodziewano. Ci ydzi polscy przyjechali zZSRS wpierwszej fali repatriacjimidzy lutym alatem 1946r. Ich liczba dochodzi do 140tys. Wczeniejprzybywaj te ydzi zterenw, ktre byy wgranicach Polski przed 1939r.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Przesiedlenia zZiem Utraconych nazywano ewakuacj. Repa-triacja wcisym tego sowa znaczeniu dotyczya ludzi powracajcychzgbi Zwizku Sowieckiego. To nie tylko kwestia nazewnictwa, trochinny by status tych ludzi ioczywicie inne mieli dowiadczenia wojenne.

B.P. Czy wtym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy wtym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy wtym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy wtym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,B.P. Czy wtym okresie, tych pierwszych dwch powojennych lat,kiedy wracali do Polski ludzie zZachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie zZachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie zZachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie zZachodu jecy, robotnicy, onie-kiedy wracali do Polski ludzie zZachodu jecy, robotnicy, onie-rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?rze czy rwnie wracali stamtd ydzi?

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To byy jednostki, czasem niewielkie grupy, byli nawet tacy, kt-rzy wrcili zPalestyny. By zreszt ciekawy przypadek wejcia takiej gru-py Palestyczykw do wywiadu, co potem rni antysyjonici wywle-kali wlatach szedziesitych. Ci reemigranci nawet nie wszyscy bylikomunistami, byli wrd nich np. lewicowi syjonici. Ale takie powrotybyy liczbowo nieistotne.

66666

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

UR

OZM

OW

Y B

IULE

TYN

U N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Zasadniczy kierunek ruchu ludnoci ydowskiej by ze wschodu nazachd, zPolski raczej ni do Polski. Wydaje mi si, e wwikszociwypadkw ludzie, ktrzy wracali, wracali nie zzamiarem pozostania, alekrtkiego pobytu wcelu poszukiwania krewnych, sprawdzenia, czy ktonie wrci. Czsto umawiano si, e jeli uda si przey, to spotkamy siwtakim czy innym miejscu dla zaatwienia jakich spraw majtkowychiwyjazdowych. Jedynym przypadkiem podjtej na szersz skal prbypozostania wPolsce byo osadnictwo ydowskie na Dolnym lsku.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To, e nie moemy okreli liczby tych ludzi zdokadnoci dodwudziestu tysicy, to nie jest nic niezwykego. Przy okrelaniu liczebnociinnych grup narodowociowych Polakw, Niemcw, Ukraicw mar-gines bdu jest duo wikszy. Wliczbach bezwzgldnych, ale nie pro-centowo, znamy liczb ydw wzgldnie dobrze. Jeli chodzi oliczb Niem-cw czy Polakw, to moemy si myli nawet okilkaset tysicy. wczesnedane oficjalne s niewiarygodne iczsto niespjne, np. wedug danychz1946r. Polska ma rzekomo 24 miliony mieszkacw, ale wiadomo, eniecisoci pojawiay si zarwno na etapie oblicze, jak iw wyniku celo-wej manipulacji. Dane demograficzne, cho to przecie podstawowe licz-by dotyczce historii, budz sporo wtpliwoci, np. do dzi nie wiemy,jakie straty ludnociowe Polska poniosa wdrugiej wojnie wiatowej, roz-bienoci midzy szacunkami szy wmiliony, nadal s spory dotyczcewielkoci migracji powojennych, nikt nie wie zpewnoci, ilu byo wtedywPolsce Niemcw, itd. To, e nie moemy dokadnie policzy ydw,nie jest zatem zaskakujce. Margines bdu podawany wliczbach bez-wzgldnych jest stosunkowo niewielki, aczkolwiek wstosunku do wielko-ci grupy, wwymiarze procentowym, jest duy, bo bya to grupa nieliczna wporwnaniu zPolakami, Niemcami czy nawet Ukraicami. Wprzy-padku ydw gwn przyczyn trudnoci wdokonaniu oblicze, iby moegwn cech, jest stay ruch: wzasadzie trudno mwi ozasobie ludno-ciowym, jest stay przepyw. Moemy stwierdzi, e wjakim momenciebyo ich sto tysicy, apo miesicu czy trzech take sto tysicy, ale to s juinni ludzie ilu znich wtym czasie wyjechao iilu przyjechao. Ta ruch-liwo poszczeglnych osb ipynno grupy wyrnia si na tle pozosta-ych mieszkacw wczesnej Polski, ktrzy te byli przecie bardzo ruchli-wi. Intensywno ruchw ludnoci wlatach 19441948 bya zupeniewyjtkowa, Europa Zachodnia czego takiego nigdy nie dowiadczya.

B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-B.P. Chc do koca zrozumie przyczyn, dla ktrej tak jest. Mo-na by si spodziewa, e przynajmniej cz znich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz znich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz znich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz znich mogaby myle,na by si spodziewa, e przynajmniej cz znich mogaby myle,i s std, przeyli Zagad ipozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad ipozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad ipozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad ipozostaj tu, skd pochodz.i s std, przeyli Zagad ipozostaj tu, skd pochodz.

N.A. N.A. N.A. N.A. N.A. Nie ma rodzin.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To jest klucz. Zostaj jednostki, to nie jest spoeczestwo, to jestpopulacja. Uywamy terminu spoeczestwo ydowskie czy nawet spo-

77777

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

ecznoci ydowskie ale ta grupa ma tak niezwyk struktur imobil-no, e mona si zawaha przed uyciem sowa spoeczestwo.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Najwysz liczb, jeli chodzi oydw przebywajcych wPolsce,ktr znamy zrejestracji prowadzonej przez instytucje ydowskie, naj-wysz dla caego powojennego okresu, jest ponad 250 tys. to byo tuprzed pogromem kieleckim, wczerwcu 1946r. Zkolei najwiksza licz-ba wyjazdw nastpia zaraz potem jesieni 1946r. Trzeba rwniedoda, e bya wPolsce powojennej trudna do okrelenia liczba ludzi,ktrzy wedug kryteriw norymberskich kwalifikowaliby si jako ydzi,azrnych powodw nie zdecydowali si na powrt do przedwojennejtosamoci poczwszy od posugiwania si nazwiskami ztzw. aryjskichpapierw, askoczywszy na tym, e nie nawizali adnych kontaktwzjakkolwiek ydowsk instytucj. S oczywicie rne formy porednie,np. ludzie uywaj nadal aryjskich papierw, ale rejestruj si wkomite-tach ydowskich. Szacowano, e ludzie, ktrzy nie zostali zarejestrowanijako ydzi przez instytucje ydowskie ani religijne, ani wieckie sta-nowili okoo 10 proc. caej spoecznoci. To te jest nieprecyzyjna oce-na, bo ci, ktrzy nie ujawnili si w1946r., mogli to uczyni pniej, np.w1949r., albo im przypomniano oich pochodzeniu w1968r. Oprcztego trzeba te pamita opewnej liczbie dzieci, ktre zostay znalezio-ne lub przekazane iprzechowane przez instytucje, najczciej kocielne,przez klasztory albo przez rodziny nieydowskie wokupowanej Polsce.Te dzieci czsto byy za mae, eby pamita, albo ich wiadomo wa-snych przedwojennych korzeni bya bardzo mglista. Niektre nie zostayodebrane po wojnie ani przez rodzin, ani przez instytucje ydowskie,ktre takie prby podejmoway iszukay ocalaych dzieci ydowskich.Wpolskim MSZ mona znale dokumenty mwice ostaraniach am-basady izraelskiej szukajcej ydowskich dzieci wPolsce, ktre miay krew-nych wIzraelu, ktrzy wiedzieli lub domniemywali, e zostay one urato-wane ipozostay wklasztorach. Jeszcze wlatach pidziesitych doma-gano si ich odszukania, przekazania owym rodzinom. T grup tenaley doliczy do liczby uratowanych.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Jest te grupa ludzi, ktrzy w1939r. nie zadeklarowaliby sijako ydzi, nie byli wyznania mojeszowego, jako jzyk ojczysty podalibyjzyk polski, natomiast podczas wojny byli ydami, tak bowiem ocenialiich Niemcy wedug ustaw norymberskich. Tacy ludzie zostali zpowro-tem wepchnici wydostwo na si.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Na przykad Ludwik Hirszfeld. Tak byo nawet wtedy, gdy rodzinaprzesza na katolicyzm wXIX wieku. Maestwa realizoway si wkrgupodobnych rodzin, zasymilowane rodziny eniy si midzy sob. Naprzykad wedug tych zasad Krzysztof Kamil Baczyski mg si znalewgetcie warszawskim, chocia zapewne nie miao to nic wsplnegozjego wasnym poczuciem tosamoci.

88888

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

UR

OZM

OW

Y B

IULE

TYN

U D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Wefekcie bywao tak, e kto w1939r. nie by liczony jako yd iw adnym cywilizowanym rozumieniu tego sowa ydem nie by,w1940r. by ydem, aw 1946r. rnie.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Jest taki pikny wiersz Juliana Tuwima ojego powrocie do to-samoci ydowskiej wwyniku tego, co si wydarzyo, wsolidarnoci zcier-pieniem ydw polskich. Trudno jednak powiedzie, ilu byo ludzi opo-dobnej do jego tosamoci, okrelonej wanie przez wydarzenia latZagady. Wydaje mi si, e to nie jest bardzo liczna grupa. Tak wicmona przyj owe 250 tysicy za punkt szczytowy statystyki dotyczcejliczby ydw wpowojennej Polsce. Pniej ich liczba bdzie tylko spa-da. Po Kielcach wcigu p roku wyjeda okoo 150 tys. ludzi. Tenubytek nigdy nie zosta uzupeniony.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Erozja, zmniejszanie si grupy, to bardzo wymowny wyraz jej zmierz-chu. Po wstrzsie, jakim bya Zagada, ydostwo polskie ju si po prostunie podnioso. Mona si zastanawia, jaki wpyw na ten proces mia faktwejcia Polski pod dominacj sowieck inarzucenie rzdw komunistycz-nych, ale chyba ibez tego szanse odbudowy czy choby zachowania tychszcztkw, jakie ostay si do 1945r., byy niewielkie. Jeli spojrzymy naydw wPolsce powojennej, a do upadku PRL, to chyba najwaniejszymprocesem spoecznym dla tej grupy byo stopniowe zmniejszanie si, ero-zja. Ten proces mia dwa nurty fale emigracji wypywajce co jaki czas,gdy wadze otwieray granice, iwska, ale nieustanna struka erozji natu-ralnej, poprzez mier lub midzypokoleniow zmian tosamoci. Takiprzykad demograficznej implozji jest rzadki, ale niezupenie wyjtkowy,byo nawet wnaszym ssiedztwie takie pastwo, ktre przez cay czas swo-jego istnienia miao coraz mniej ludnoci NRD.

B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Czy by Czy by Czy by Czy by Czy by baby boombaby boombaby boombaby boombaby boom wrd polskich ydw? wrd polskich ydw? wrd polskich ydw? wrd polskich ydw? wrd polskich ydw?

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Zdecydowanie tak, ale jego skutki widoczne s przede wszystkimwobozach dipisw. To by rezultat nowych maestw zawartych po wojnie.

B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Przynajmniej dwie ydowskie partie miay wswym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay wswym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay wswym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay wswym programie Przynajmniej dwie ydowskie partie miay wswym programieponowne zakorzenienie si wPolsce.ponowne zakorzenienie si wPolsce.ponowne zakorzenienie si wPolsce.ponowne zakorzenienie si wPolsce.ponowne zakorzenienie si wPolsce.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Decyzje opozostaniu, czsto czasowe, wynikay ze skrzyowania wzgl-dw ideologicznych ipraktycznych, osobistych. Rzeczywicie Bund, przed-wojenny Bund iPPR komunici ydowscy ci, ktrzy nie identyfikowali sizIzraelem iz ydostwem przynajmniej na poziomie ideologii mieli wizjnie tylko pozostania wPolsce; mogli widzie wyaniajcy si ksztat ustrojowynowej Polski wkategoriach triumfu. Nie tylko mona wPolsce pozosta, alenaley przyczy si do dziea budowania ustroju, ojakim marzyo si przedwojn. Wizja Polski socjalistycznej, komunistycznej stanowia ogromn za-cht dla wielu ludzi do tego, eby zosta. Entuzjazm ten podzielaa przynaj-

99999

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

mniej cz skrajnej lewicy syjonistycznej ludzie zPoalej Syjon-Lewicy czyHaszomer Hacair oraz innych organizacji modzieowych (wspomnielimywczeniej, e przeyli gwnie ludzie modzi, wic na mapie politycznej byywidoczne gwnie organizacje modzieowe, anie dorose partie).

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. ydowska Palestyna bya konkurencj dla Polski Ludowej takewsensie idei porzdku spoecznego. WIzraelu miao przecie powstapastwo socjalistyczne. Do wyjazdu do Palestyny pociga nie tylko syjo-nizm to miao by nie tylko pastwo ydowskie, ale te pastwo spra-wiedliwoci spoecznej. Dla ludzi olewicowych sympatiach to musiaby niebahy motyw, wrezultacie projekty odbudowy ycia ydowskiegowychodzce od ydowskiej lewicy, komunistycznej czy bundowskiej, miayprzez to chyba mniejsz si przycigania. No ioczywicie dominacjalewicowych syjonistw uzarania Izraela pomoga wpozyskaniu nieocze-kiwanego izaskakujcego poparcia sowieckiego dla idei syjonizmu.

B.P. Wdwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. Wdwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. Wdwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. Wdwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskaB.P. Wdwch pierwszych powojennych latach mniejszo ydowskamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniamiaa, obiektywnie patrzc, najwygodniejsze warunki do pozostaniawPolsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.wPolsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.wPolsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.wPolsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.wPolsce. Niezalenie od tego, jakie byy decyzje poszczeglnych osb.ydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychydzi, jako jedyna mniejszo, mieli moliwo zakadania wasnychpartii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,partii politycznych, tworzenia organizacji spoecznych, kulturalnych,owiatowych, handlowych. To zaczyna si ju wokresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju wokresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju wokresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju wokresie tzw. Polskiowiatowych, handlowych. To zaczyna si ju wokresie tzw. Polskilubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc zopisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc zopisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc zopisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc zopisulubelskiej. Te moliwoci zostay wykorzystane, czyli, sdzc zopisuczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakoczysto zewntrznego, ydzi stanowili grup, ktra chciaaby tu jakomniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. Ista-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. Ista-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. Ista-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. Ista-mniejszo pozosta. To nie byo obliczone na krtkie trwanie. Ista-nowio jedn zprzyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn zprzyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn zprzyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn zprzyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaanowio jedn zprzyczyn, dla ktrych reszta spoeczestwa uwaaat mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.t mniejszo za faworyzowan przez system komunistyczny.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Istotnie, niektrzy historycy mwi nawet otym powojennymokresie, e by to czas powstania na krtko ydowskiej autonomii naro-dowej wPolsce. Speni si kluczowy element ydowskiego programunarodowego wokresie midzywojennym. To jest prawda, ale spjrzmyna skal to dotyczyo mniej ni dwustu tysicy ludzi.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Gdyby ich byo piset tysicy, to nie dostaliby takiej swobody. Tobya grupa marginalna wdwojakim sensie liczbowo nieistotna iwduejmierze wyalienowana zreszty spoeczestwa. Dlatego im mona byopopuci. Marginalno tej grupy sprawia, e ona bya niewana poli-tycznie. Wiadomo byo, e adni Polacy nie wstpi do jakiego Bunduczy demokratycznego Ichudu...

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. ...i nie bd publikowa wprasie ydowskiej, nawet polskoj-zycznej. Jednak od pnej jesieni 1948r., aju zpewnoci od prze-omu lat 1948/1949, zaczyna si inny okres pod wzgldem atmosferypolitycznej. Autonomia ydowska oile wogle miaa miejsce jestteraz gwatownie ograniczana iwaciwie wcigu dwch lat przestaje

1010101010

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

UR

OZM

OW

Y B

IULE

TYN

U istnie. To wszystko, co udao si zbudowa wlatach 19451947, dzikiistniejcym moliwociom politycznym igospodarczym kooperatywy,spdzielnie, sklepy (byy nawet kibuce, ktre w1946r. stanowiy punktyzborne przed wyjazdem za granic), szkoa baletowa we Wrocawiu,szkolnictwo, obki ipunkty dokarmiania niemowlt. Caa ta infrastruk-tura istniaa, bya naprawd imponujca...

B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia... ...przez sam fakt swojego istnienia...

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. ...no ibya pomoc zagraniczna pynca zZachodu.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Tak. To zreszt jest cecha charakterystyczna tej mniejszoci, kt-ra musiaa sobie radzi imiaa tradycje samoorganizowania si. Alejednak wadze na to pozwalaj itutaj nie ma dyskusji. Niemniej odpocztku nowe wadze wykazyway pewn ambiwalencj wobec ydow-skiej obecnoci. Zjednej strony pozwolono na organizowanie si, alezdrugiej strony po pogromie wKielcach nastpia cicha umowa zsyjo-nistami iwaciwie otworzono dla wyjedajcych granice. Mona sizastanawia, czy tutaj wadze wykazay si empati wobec cierpieniaydw iich pragnienia wyjazdu albo ucieczki, czy te byo winteresiewadz, eby ta mniejszo nie bya specjalnie wPolsce widoczna. Po-dobnie nie jest do koca jasne, czy budzi entuzjazm polskich wadzfakt, e moskiewskie ustalenia orepatriacji mwiy oprzedwojennychobywatelach polskiej iydowskiej narodowoci. Wlatach 1945 i1946Ministerstwo Administracji wielokrotnie wydawao oklniki, proszc wo-jewodw iwadze lokalne, terenowe oto, eby ydom nie utrudniaycia, wychodzi im naprzeciw, przyznawa dodatkowe racje ywno-ciowe, dawa jakie mieszkania, nie domaga si od nich dokumen-tw, ktrymi ludzie powracajcy zobozw, lasw, bunkrw nie moglipo prostu dysponowa, np. by nie oczekiwano, eby rzemielnicy ydow-scy przedstawili pen przedwojenn dokumentacj ich uprawnie dowykonywania zawodu. Jeli takie oklniki powtarzay si, to znaczy, ewterenie dziao si inaczej.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Uwaajmy, eby nie przesadzi wocenie warunkw, ktre nowawadza dawaa ydom. Po pierwsze, na wyszych szczeblach wadzybyo jakie zrozumienie dla sytuacji ydw wPolsce, ale na niszychniekoniecznie. Po drugie, sprawy ydw nie byy przecie jakim spe-cjalnym priorytetem, nowa wadza miaa ograniczone rodki iwielebardzo powanych problemw, przede wszystkim za problem zwa-snym przetrwaniem. Przecie te wadze w1946r. nie byy wstanie za-pewni ydom podstawowego bezpieczestwa. Pogrom kielecki jestnajbardziej wymownym tego przykadem, ale rnych napaci, aktwagresji wobec ydw byo wiele, co rodzio przemone poczucie zagro-enia napady rabunkowe, zabjstwa, kto mg im wrzuci granatprzez okno, to si przecie zdarzao. To by moment najwyszej chyba

1111111111

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

whistorii Polski intensywnoci nienawici wobec ydw, wikszej chybani przed wojn. Dla mnie jedn znajwikszych zagadek naszej dwu-dziestowiecznej historii s postawy Polakw wobec ydw po Zaga-dzie, wanie wlatach czterdziestych, kiedy ydw jest ju tylko garstka,aprzejaww nienawici wsowach iczynach wiele, kiedy odywanp. redniowieczny mit oydach porywajcych dzieci chrzecijaskie,ktry wydawa si ju martwy. Fakt ydzi byli nadreprezentowani wapa-racie wadzy, dochodzio do sporw omienie ydowskie przejte wcza-sie wojny itp. ale to jeszcze za mao, by to wyjani. Zwyka, spoecz-no-polityczna teoria konfliktu, wtym wypadku nie satysfakcjonuje. Naszczcie kilka lat temu pojawio si nieco inne, nowe podejcie, ktret mroczn zagadk troch rozjania.

B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.B.P. Prosz zatem je przytoczy.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ma ono charakter psychologiczny, wychodzi od psychologii syn-dromu posttraumatycznego. Michael Steinauf, historyk, iJohn Hartman,psychoanalityk, niezalenie od siebie wskazuj na czynnik, jakim byoobserwowanie Zagady zbliska. Mwi nieco innymi jzykami, ale opo-dobnym problemie jakie s psychologiczne skutki bycia wiadkiemczego potwornego. Jest powana literatura psychologiczna na ten te-mat, oludziach, ktrzy byli winiami obozw koncentracyjnych, wielewycierpieli, ale byli te wiadkami niebywaych cierpie wsptowarzy-szy niedoli, apotem mieli przez duszy czas podobne problemy emo-cjonalne, wtym zaskakujcy, ambiwalentny stosunek do innych ofiar.Polska jest tym krajem wEuropie, gdzie najwicej ludzi widziao Zaga-d bezporednio. Niemcy widzieli, jak ydw wywoono, podobnie Fran-

Ofiary wydarze w Kielcach 4 lipca 1946r.

Fot.

z A

IPN

1212121212

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

UR

OZM

OW

Y B

IULE

TYN

U cuzi czy Holendrzy, czsto nawet ofiary wierzyy, e s tylko przesiedla-ne na wschd. WPolsce (a take na Litwie, Ukrainie itd.) byo inaczej,tu setki tysicy jeli nie miliony ludzi widziay mier ydw, syszayjej odgosy lub czuy jej odraajcy, sodkawy zapach. Do dzi pami-tam, jakie wraenie zrobia na mnie wiele lat temu krtka relacja miesz-kanki okolic Beca, wanie na temat odoru, ktry unosi si nad oko-lic. Widok cia przykrytych gazetami, kolumn maszerujcych na pewnmier, polowania na ludzi na ulicach miast iw lasach, to dowiadcze-nia na Zachodzie nieznane. Powstaje pytanie, czy takie dowiadczenie,dowiadczenie mimowolnego wiadka, rodzi jakie psychologiczne skutki.Ot wspomniani naukowcy mwi, e rodzi, ie okupowana Polska,wiele tysicy jej nieydowskich mieszkacw, zostao wrezultacie na-znaczonych pitnem tego dowiadczenia. Psychiczna reakcja na takiedowiadczenie jest zoona izupenie irracjonalna; pami otym jestjakby konwulsyjna, uczucia, jakie si ztego rodz, s intensywne inie-kontrolowane, aco najwaniejsze, to czsto wcale nie jest uczucie lito-ci czy sympatii. Jak wspomniaem, tajemnica jest mroczna, nie jestempsychologiem, ale skaniam si do tej teorii, bo nie widz innego wyja-nienia takich przedziwnych zachowa, jak np. gdy kto wrzuca granatdo sierocica, gdzie s ydowskie dzieci.

B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-B.P. To jest zapewne syndrom po, bo jest duo wiadectw po-kazujcych, e wczasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e wczasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e wczasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e wczasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-kazujcych, e wczasie, kiedy ten horror trwa, kiedy jest si wspl-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nie ofiarami, na rwnych prawach, to wtedy istnieje jaki mecha-nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.nizm lojalnoci, mioci, solidarnoci.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Chciabym jeszcze doda par sw do kwestii stosunku wadziskutkw tego. Przecie relacja wadzaobywatel, wtym przypadku ydpolski, to tylko niewielka czstka codziennego ycia, aolbrzymia wik-szo tego, co na ycie si skada, to jest relacja zjego ssiadami, ludmiznanymi inieznanymi, zktrymi si styka, czy to bdzie Wrocaw, Radom,Kielce, czy jakie miasteczko, do ktrego wrci jeden lub paru ydw.Podkrelam to po to, eby troch odsodzi opis powojennego pooeniaydw wPolsce. Owszem, jeli si porwna moliwoci dziaania spo-ecznego, oczym mwia Natalia, to wida, e zaistniay warunki, ktrychydzi wPolsce nigdy nie mieli. Wpoowie lat czterdziestych wnowej Pol-sce dostali pole dziaania nieco wiksze ni inne grupy. Moja ocena rz-dw komunistycznych wtedy ipniej jest jednoznaczna, ale jednego imnie mona wwczas odmwi. Komunici, przynajmniej ci przekonani,byli anty-antysemitami, czyli zwalczali antysemitw. Robili to iszczerze,iinstrumentalnie. Czy to zwyrachowania, eby oczerni, zwaszcza woczachZachodu np. przypinajc atk antysemity generaowi Okulickiemu, czyze szczerych przekona dla komunistw antysemityzm by przecie syno-nimem najgorszej reakcji ifaszyzmu. Tym bardziej godna uwagi jest ichideowa elastyczno pod koniec lat czterdziestych, gdy rusza kampaniaprzeciw kosmopolityzmowi, gdy potpiaj Slanskiego, itd.

1313131313

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. ydzi to dostrzegaj. Ludzie mwi no owszem, wadza jestnam przychylna idziej si rzeczy dobre, ale nie da si tutaj zosta, bona co dzie nie da si tutaj y. Myl, e musimy te powiedzie parsw opsychologicznym aspekcie mieszkania wPolsce po Zagadzie.Wrelacjach ztego czasu, pisanych na gorco, wspomina si osytu-acjach, kiedy rozpoznawano na ulicy, szczeglnie wmniejszych miej-scowociach, ubrania ydowskich krewnych czy ssiadw. Jest te pa-mitnik spisany przez yda zSokala, ktry wraz zrodzin przey ukrytyprzez polsk rodzin, wstrasznych zreszt warunkach, wpodziemnymbunkrze. Ot on wyszed po zakoczeniu wojny na powierzchni ipopewnym czasie odway si na spacer po rynku miasteczka. Nagle orien-tuje si, e mija kolejne domy, wktrych mieszkali jego przyjaciele ydzi,domy, ktre rozpoznaje. Domy, ktre nie stoj puste po mierci ichwacicieli, ale mieszkaj tam ju inni ludzie. Nikt nie zosta, zcaej tejspoecznoci, ktrej on by czci. Wtedy postanawia, e musi wyje-cha: jeszcze nie zPolski, na razie postanawia wyjecha zSokala, byuciec od wspomnie, ktre s zbyt bolesne.

B.P. Wtych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. Wtych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. Wtych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. Wtych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-B.P. Wtych przeyciach by moe tkwi tajemnica czasowego suk-cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.cesu Dolnego lska. Tam wszyscy byli nowi.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Tam mona byo wyjecha inie by zmuszonym do konfrontowaniasi zZagad. Ssiedzi nie nosili ubra po najbliszych inie mieli wmiesz-kaniu mebli po znajomych. To byo miejsce, gdzie pomys na odbudowy-wanie ycia rodzinnego, odbudowanie spoecznoci lokalnej, mia szansepowodzenia. Wtych dawnych miejscowociach, zwaszcza wmaych, gdziewszyscy si przecie przed Zagad znali, waciwie to byo psychologicznieniemoliwe. Do tego dokadaa si sprawa bezpieczestwa, ktra wtychniewielkich miejscowociach bya najostrzejsza, bo tych trzech, piciu wra-cajcych byo wystawionych na ataki, byo bardzo widocznych. NatomiastDolny lsk, Szczecin zdaway si dawa osadnictwu ydowskiemu szans.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Dolny lsk to by pomys paradoksalny, pomys na pozostaniewPolsce ijednoczenie wyjazd zPolski. To byo takie miejsce, ktre jubyo zagranic zdala od rodzinnego miasteczka, ktre stao si ydow-skim cmentarzem, ale jednak wPolsce: inne otoczenie spoeczne, innedomy, inny krajobraz. Moliwe, e gdyby takich miejsc nie byo, to ciludzie wyemigrowaliby jeszcze szybciej.

B.P. Prosz opowiedzie oDzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie oDzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie oDzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie oDzieroniowie, ktry by troch takimB.P. Prosz opowiedzie oDzieroniowie, ktry by troch takimpolskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?polskim Birobidanem. Czy to by pomys wadz, czy samych ydw?Czy do zakorzenienia si, czy te jako co wrodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co wrodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co wrodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co wrodzaju obozu przej-Czy do zakorzenienia si, czy te jako co wrodzaju obozu przej-ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?ciowego przed wyjazdem?

N.A. N.A. N.A. N.A. N.A. Dzieroniw jest rzeczywicie wyjtkowy, bo to jest ta jedynamiejscowo wpowojennej Polsce, gdzie przed 1948r. mieszka na

1414141414

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U tyle wysoki odsetek ydw, e moe przypomina przedwojenne wschod-nioeuropejskie sztetl ydowskie miasteczko. Na zdjciach zDziero-niowa zdrugiej poowy lat czterdziestych wida szyldy po ydowsku, wji-dysz. Mwi si otym, e tam byo sycha jidysz na ulicy. Wszystko tokoczy si wraz zfal emigracji po powstaniu pastwa Izrael.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Badajc rok 1968, trafiem na zapiski ludzi wyjedajcych zDzier-oniowa, jak si spotykali ipytali aty kiedy wyjedasz? Wtedy ponow-nie pojawi si syndrom, e nie mog zosta, bo bd jedynym ydem.

B.P.B.P.B.P.B.P.B.P. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana zwyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana zwyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana zwyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana zwyjazdami. Nurtuje mnie jeszcze jedna sprawa, zwizana zwyjazdami.Spotkaam wNiemczech ydw zPolski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam wNiemczech ydw zPolski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam wNiemczech ydw zPolski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam wNiemczech ydw zPolski, ktrzy byli tam od kocaSpotkaam wNiemczech ydw zPolski, ktrzy byli tam od kocalat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czylat czterdziestych, rwnie takich, ktrzy osiedli tam pniej. Czywielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-wielu obrao ten kierunek emigracji? Intrygujce jest dla mnie ydow-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie zNiemcami, zniem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie zNiemcami, zniem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie zNiemcami, zniem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie zNiemcami, zniem-skie dowiadczenie zetknicia si po Zagadzie zNiemcami, zniem-czyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. Wjakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. Wjakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. Wjakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. Wjakim stopniuczyzn, jzykiem, struktur materialn miasta itd. Wjakim stopniuta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.ta konfrontacja odbywaa si take na Dolnym lsku.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To jest gigantyczny, ale odrbny temat jak Polacy, ydzi polscyczy Ukraicy zakorzeniaj si wtym nowym kraju, tak rnym od ichmaych ojczyzn.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Myl, e wprzypadku ydw to ma posmak dodatkowy.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. ydzi wyjedajcy zPolski wlatach czterdziestych nie kiero-wali si na zachd, tylko na poudnie. Wyjedali przez Czechosowa-cj, dokadnie przez Czechy, ku amerykaskiej strefie okupacyjnejwpoudniowych Niemczech. Nie wiem, jak to si potem procentoworozkadao, zdaje si, e wikszo jechaa do Palestyny, ale nie tylkodo Palestyny.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Nie. To jest pewna mitologia ucieczki ydw zEuropy poZagadzie, ktrzy marzyli oPalestynie ioniczym innym nie mogli my-le. Te wyjazdy powojenne s przede wszystkim wyjazdami z, aniewyjazdami do. Zwaszcza po Kielcach to jest po prostu paniczna uciecz-ka ichodzi przede wszystkim oto, eby si znale poza granicami Pol-ski. Dokd jecha? to jest ju inne, wtrne zperspektywy wyjedaj-cych pytanie. Wyjedajcy zPolski ydzi zatrzymuj si wobozach di-pisw, skd mniej wicej poowa emigruje do Stanw Zjednoczonych,za druga poowa do Palestyny, awaciwie do Izraela. Wczeniej emi-gracja do Palestyny bya niemoliwa, liczba certyfikatw przyznawanychprzez Brytyjskie Wadze Mandatowe bya minimalna, apoza tym ideo-logia nie zawsze decydowaa oyciowych wyborach. Wsferze ideologiiludzie mogli uwaa, e syjonizm jest waciw drog, ale jeli jedynypozostay przy yciu czonek rodziny mieszka np. we Francji, podejmo-wano decyzj, by jecha wanie tam.

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

Marzec `68Marzec `68Marzec `68Marzec `68Marzec `68WarszawaWarszawaWarszawaWarszawaWarszawa

Fot. z AIPN

1616161616

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Zachowuj si jak emigranci, jad tam, gdzie maj krewnych,znajomych, bo to jest jaki punkt zaczepienia.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Awsytuacji, kiedy jeszcze byy szcztki rodzin, to pragnieniezczenia si zkrewnymi miao wymiar dodatkowy, poza praktycznym to bya potrzeba bycia zosob, ktra pamitaa rodzicw, rodzestwo,wspmaonka itd. Cz ludzi miaa krewnych wPalestynie ztej przed-wojennej emigracji, wtedy decyzja owyjedzie tam bya dla ocalaychjeszcze bardziej logiczna.

B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.B.P. Wyjanijmy spraw wyjazdw do Niemiec.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Liczba ydw, ktrzy pod koniec lat czterdziestych ina pocztkupidziesitych znaleli si wNiemczech, gwnie wamerykaskiej strefieokupacyjnej, iktrzy zostali tam, to znaczy nie wyjechali do USA idoIzraela, jest niewielka.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ja pamitam pojedyncze, wyrniajce si nazwiska, np. Mar-celi Reich-Ranicki [przey getto warszawskie; funkcjonariusz WUBP naGrnym lsku; pracownik wywiadu Polski Ludowej wLondynie; wybit-ny krytyk literacki przyp. red.], ktry potem trafi do Niemiec. Ale to sjednostki. Raczej trzeba by si spyta, co si stao ztymi ydami, ktrzyzostali wyzwoleni wobozach wNiemczech.

B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.B.P. Stawiam takie pytanie.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Oni te znaleli si wobozach dipisw. Oczywicie bya te mniejliczna grupa ludzi, ktrzy yli wniemieckich miastach, ktrzy szli na stu-dia, pracowali zawodowo (byli zreszt oskarani przez Amerykanw iBry-tyjczykw oto, e stanowi si napdow czarnego rynku, handlu walu-tami itd.). To jest pewne podobiestwo do sytuacji wPolsce wtym czasie oswajania niemczyzny na prastarych ziemiach sowiaskich. Wtedypisano otym mocno propagandowym jzykiem tutaj laa si krew ydow-ska, ateraz yd, rolnik, albo rzemielnik, wanie wtych niemieckichdomach, niemieckich gospodarstwach bdzie odbudowywa swoje ycie.Byy to teksty ideologiczne ipolityczne, trudno mi powiedzie, czy ludzie,ktrzy si do tych niemieckich kamienic wprowadzali, odczuwali jakidyskomfort iw jakim stopniu on by wikszy, inny ni polski, nieydowski.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Myl, e specyfika ydowskiej reakcji na zamieszkanie wka-mienicy wDzieroniowie polegaa na ywych wspomnieniach drama-tycznych przej wczasie wojny. Uatwienie mogo by takie, e to byajednak ludno miejska. Zasiedlenie Ziem Zachodnich po drugiej woj-nie wiatowej to bya nie tylko migracja ze wschodu na zachd, ale teze wsi do miasta. Znaczna cz nowych mieszkacw Wrocawia czySzczecina to przybysze ze wsi, wich przypadku obco tych miast bya

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

1717171717

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

podwjna. Architektura, iw ogle cywilizacja materialna, wktrej przy-szo im y, bya obca bo niemiecka, iobca, bo miejska. To jest napewno bardzo ciekawy temat jak oswajano to nowe otoczenie. Napoziomie propagandowym byy hasa oprastarych, piastowskich zie-miach, na ktrych jest politura niemczyzny (ktr cierano, niszczccmentarze izamalowujc niemieckie napisy), natomiast wpraktyce dniacodziennego oswajano, zajmowano ten wiat na jakie inne sposoby.

B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-B.P. Kiedy zaczyna brakowa przyzwole na emigracj ydw, two-rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.rzy si ich spoeczno na terenie Polski. Chciaabym, eby j opisa.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Przeom roku 1948 i1949 jest cezur wpowojennej historiipolskich ydw zjednej strony powstaje pastwo Izrael, zdrugiej nastpuje wyrana zmiana polityki wobec ydw.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. To jest dosy przypadkowa zbieno wczasie. Powstaje pastwoIzrael, wkrtce potem zaczyna si kampania przeciwko kosmopolitomwZwizku Sowieckim, co jest pewnym sygnaem dla pozostaych krajwbloku. Ale Izrael jest nadal przyjaznym pastwem, ma bardzo silne wspar-cie tego powstajcego bloku sowieckiego otrzymuje czesk bro, pol-skie oparcie dyplomatyczne wONZ itd. Trzeci czynnik, ktry zbiega siwczasie, to przyspieszenie sowietyzacji Polski. Nastpuje m.in. oglnyGleichschaltung organizacji spoecznych, wtym wchonicie PPS przezparti komunistyczn. Ta centralizacja, konsolidacja iunifikacja organiza-cyjna dotyczy te organizacji ydowskich. Inny czynnik godny wzmianki tozamknicie granic. Do 1948r., gdy trwaj masowe deportacje Niem-cw, asystem zabezpieczenia granic na wzr sowiecki by wpowijakach,uciec byo wzgldnie atwo. Rok, dwa lata pniej zabezpieczenie granicjest nieporwnywalnie lepsze, anielegalny wyjazd praktycznie niemoliwy dlatego gwn form nielegalnej emigracji staj si odmowy powrotudyplomatw, marynarzy itp. Tak zatem zbiego si wwczas kilka proce-sw ina ich przeciciu powstaje fala emigracji ydowskiej wlatach 19491950. Wadze zezwalaj na emigracj do Izraela wramach tzw. opcjinarodowociowej, azarazem wiadomo ju, e jak si teraz nie wyjedzie,to si nie wyjedzie wogle itrzeba bdzie y wzsowietyzowanej Polsce.

B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?B.P. Kto wyjeda, kto zostaje?

D.S. D.S. D.S. D.S. D.S. To trwa dokadnie rok od wrzenia 1949 do wrzenia 1950r. kiedy mona si zarejestrowa na tzw. opcj izraelsk. To brzmi jakplebiscyt narodowociowy, ale chciabym, ebymy motyww wyjazdunie redukowali do kwestii tosamoci narodowej. Przecie ci emigranciwidzieli, e kraj jest komunizowany pen par. Sadz, e gdyby inniPolacy, polscy nie-ydzi, eby uy tego niezrcznego terminu, nagledostali wwczas tak szans, e mog si zarejestrowa iwyjecha zaelazn kurtyn, to te bardzo wielu by si zgosio, bez wzgldu na

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

1818181818

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U pochodzenie, wyznanie itd. Wtym czasie ju nikt nie moe mie zu-dze, do czego Polska zmierza.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Ludzie odczuwaj, e ta istniejca do tej pory autonomia ydowskakoczy si, atmosfera si zagszcza, wic podejmuj decyzj owyjedzie.wiadcz otym np. relacje wanie zDzieroniowa, oktrym mwilimywczeniej. Irena Hurwic-Nowakowska prowadzia tam badania terenowedo swojego doktoratu na Wydziale Socjologii UW. Ludzie mwi otym, ewszyscy wyjedaj idlatego te ioni zaczynaj si pakowa, bo zkim bdsi wniedalekiej przyszoci bawi ich dzieci. Ci wic, ktrzy po 1950r.zostaj wPolsce oczywicie uoglniajc wiedz, e zostaj wbardzoniewielkiej liczebnie spoecznoci, zbardzo niewielk przestrzeni swobo-dy wyraania swej odrbnoci. Trudno mi powiedzie, jak dalece wlatachpidziesitych, szedziesitych, aju szczeglnie siedemdziesitych, mo-emy mwi oyciu spoecznoci ydowskiej, na ile ci ludzie tworz spo-eczno, ana ile to s jednostki, ktre maj ydowskie pochodzenie.

D.S. D.S. D.S. D.S. D.S. W1956r. granice na moment otwieraj si iludzie znw wy-jedaj. Wyemigrowao wtedy 32 tys. osb, deklarujc jako cel podryIzrael. To jest skumulowana liczba tych, ktrzy nie mogli wyjecha przezpoprzednie pi, sze lat. Ate sze lat by to wietny okres, eby sicakowicie zniechci do Polski Ludowej. Wokresie stalinowskim wieleosb nabrao pragnienia, eby std wyjecha, ale w1956r. wypuszczo-no Niemcw (ponad 300 tys.!) iydw, plus stosunkowo niewielk licz-b emigrantw-Polakw, atake jakie Angielki ony polskich onierzyprzywiezione zZachodu, itd. Znw przy otwieraniu granic zastosowanokryterium etniczne moliwo emigracji bya wyjtkiem zarezerwowa-nym dla wspomnianych dwu grup. Jednoczenie przyjeda do Polski300 tys. ludzi ze Zwizku Sowieckiego wramach tzw. drugiej repatriacji.Wtej fali s te ydzi, ale dla wielu znich Polska bya tylko przystankiemwdrodze na zachd. Natrafiem nawet na informacj, e jacy niepolscyydzi prbowali wykorzysta t sytuacj iwyjecha zZSRS przez Polsk.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Pojawiay si wtedy fikcyjne maestwa.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Mamy wic ju trzeci fal emigracji, po falach po pogromie kielec-kim iw latach 19491950. Ta trzecia fala obejmuje tych, ktrzy wczeniejnie wyjechali. Tych, ktrzy nie byli syjonistami, ktrzy zwykle byli zasymilo-wani, ktrzy wpowojennej Polsce znaleli sobie jakie miejsce, nierzadkowaparacie wadzy. Jeli wyjedali, to znaczy, e wiele ztego, co ich do tejpory wPolsce trzymao, musiao osabn lub znikn. Oczywicie w1956r.pojawiaj si te specyficzne czynniki wypychajce, ujawniaj si nastro-je antyydowskie ipojawia si przekonanie (zreszt suszne), e moliwociwyjazdowe za chwil si skocz, wic trzeba si pospieszy.

B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.B.P. No, ale tak jak wczeniej, znowu pewna grupa pozostaje.

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

1919191919

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ale jest pytanie, czy oni pozostaj wPolsce jako ydzi, czy zja-kiego innego powodu, pomimo tego, e s ydami.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Na przykad wyjedaj bundowcy. Niektrzy wyjedaj zresztjeszcze wlatach 19461947 przy pomocy struktur syjonistycznych. Dzi-ki temu, e syjonici organizuj emigracj, oni te mog wyjecha.Syjonici zdaj sobie spraw, e oni wyjedaj zzsowietyzowanej Pol-ski. To jest oczywicie pewien odam Bundu. Inny odam jest znaczniebliszy PPR. To jest jeszcze jeden zelementw, ktry naleaoby wzipod uwag.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Spjrzmy na decyzje oemigracji nie tylko pod ktem tosamocinarodowej. Czowiek ma wiele rnych potrzeb, nie tylko potrzeb przyna-lenoci, aitosamo ma zoon naley do jakiego miejsca, widzisiebie wjakim porzdku spoecznym, np. jest krawcem, ale niekonieczniechce by czonkiem spdzielni krawieckiej. Nie redukujmy decyzji owyje-dzie do tego czysto etnicznego aspektu. On by wany, ale nie jedyny.

B.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, ainni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, ainni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, ainni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, ainni, na przekrB.P. Jedni chc za wszelk cen std wyjecha, ainni, na przekrwszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,wszystkiemu, zostaj. To s jednak zupenie inne grupy motyww,przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.przeciwnie skierowane. Mnie interesuj ci, ktrzy zostaj.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Statystyczna wikszo jednak wyjeda. By moe to nie jest tak,e oni wmomencie, wktrym widz pierwszy sowiecki czog, wiedz,e doyli koca nazizmu iw tym momencie wiedz, e nastpna rzecz,ktr chc zrobi, to spakowa walizk iucieka. Jednak wikszo pozakoczeniu wojny wyjeda zPolski.

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

Naczelna Rada Religijna ydw Polskich, koniec lat czterdziestych XXw.

2020202020

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U B.P. Ale przecie ipo wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie ipo wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie ipo wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie ipo wojnie istniay procesy asymilacyjne.B.P. Ale przecie ipo wojnie istniay procesy asymilacyjne.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Asymilacja jest bardzo skomplikowanym zjawiskiem. Wliteratu-rze przedmiotu odchodzi si od tego pojcia na rzecz akulturacji.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Przez asymilacj rozumiemy akulturacj plus integracj spoeczn.Ojakiej integracji spoecznej moemy mwi wsytuacji, kiedy spoecze-stwo ydowskie istnieje wtakiej dziwnej, rozproszkowanej postaci? Trzebawielkiej determinacji, eby integrowa si spoecznie ipozosta ydem.Jest wiele historycznych przykadw pokazujcych, e najsilniejszym moto-rem asymilacji jest moliwo awansu spoecznego. Asymilacja na skalmasow udaje si wkrajach, ktre si rozwijaj, modernizuj. Pastwakomunistyczne miay swoje drogi modernizacji, oferoway szanse awansuspoecznego, ale stawiay te specyficzne wymogi. Awansuj ci ludzie, kt-rzy wybrali socjalizm. By to uj krtko by moe jeli ydowski krawiecchce mie wasn firm, anie by tylko czonkiem spdzielni, to trafia nabariery awansu iintegracji, ktre gdzie indziej nie wystpuj. Dlatego niesam syjonizm czy tosamo narodowa decyduje oemigracji.

B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie uwszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie uwszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie uwszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie uwszystkich by entuzja-B.P. Ale stosunek do pastwa Izrael nie uwszystkich by entuzja-styczny, przede wszystkim ureligijnych ydw.styczny, przede wszystkim ureligijnych ydw.styczny, przede wszystkim ureligijnych ydw.styczny, przede wszystkim ureligijnych ydw.styczny, przede wszystkim ureligijnych ydw.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Akto powiedzia, e oni pojechali do Izraela! Jak ju wyjechalizPolski, to jechali, dokd chcieli.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Sprawa religijnych ydw to jest jedno zwielkich pyta powojen-nego okresu wpyw Zagady na skomplikowane skadniki ydowskiej to-samoci, zwaszcza wXX w. Jest tosamo wiecka ijest tosamo religij-na, czyli zjednej strony poczucie przynalenoci opartej na religii, zdrugiejwpyw kultury, jzyka itd. Nie widziaam danych statystycznych na ten temat,nie sdz te, by mona byo przeprowadzi takie obliczenie, ale oglnierzecz biorc, nieco wiksz szans na przeycie pod niemieck okupacjmieli ci, ktrzy znali dobrze jzyk polski, ktrym nie bya obca polska kultura,ktrzy mieli znajomych iprzyjaci po tzw. stronie aryjskiej. Ci, ktrzy przeyli,wznacznym chyba odsetku naleeli do krgw ydowskiej inteligencji, mo-na wich przypadku mwi oakulturacji, aczasem wrcz asymilacji.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ludzie s przewanie osiadli, ze spoeczestwa zwykle emigrujejaki niewielki odsetek, wprzypadku ydw wPRL mamy sytuacj od-wrotn. Wkolejnych falach emigracyjnych wyjeda znaczna cz, ana-wet poowa populacji. To do niezwyka proporcja, waciwa migracjomprzymusowym raczej ni migracjom zwykym, czyli ekonomicznym. PoKielcach wyjeda poowa tych, ktrzy byli wPolsce w1946r. W1950r.wyjeda prawie poowa tych, ktrzy pozostali do tego czasu, aw 1968r.wyjeda poowa tych, ktrzy mieszkali tu w1967r. Po Marcu68, wla-tach 19681970, wyjechao 13,5 tysica polskich ydw, aw 1967r.

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

2121212121

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

szacowano ich liczb na okoo 25 tysicy. Mielimy wic prawdziwy exo-dus, ito powtarzany par razy. Kady znich jest dla czonkw tej grupychwil prby, kiedy staj przed dylematem zosta czy wyjecha. Wsy-tuacji, gdy poowa grupy wyjeda, przed pozostaymi itymi, ktrzy siwahaj, staje pytanie: to ja tu sam zostan? Wrd pozostajcych byliludzie, ktrzy czuli si stranikami pewnego miejsca. Takie postacie poja-wiaj si wopowiadaniach Hanny Krall. Marek Edelman te mia wypo-wiedzi wtym wanie duchu. Stranicy pewnego miejsca, ludzie zoso-bist misj. Ale jest to misja wanie wysoce osobista, czyli jednostkowa,na takiej podstawie nie buduje si ycia spoecznego.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Jeszcze jedna uwaga zaraz po wojnie wcaej grupie ocalaychitych, ktrzy przyjechali do Polski wraz zfal repatriacyjn, wktrej coprawda jest wiele dzieci iludzi starszych, przewaali modzi mczyni.Wielu modych polskich ydw, ktrzy nie wyjedaj zPolski, wstpujewmieszane zwizki maeskie. Im te trudniej jest podj decyzjowyjedzie w1956 czy 1968r.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Bez wtpienia fale emigracyjne zlat 1950 i19561957 przy-piecztowuj pewien rodzaj selekcji etniczno-politycznej. Emigranciwyjedaj jako ydzi ijako ludzie, ktrzy nie widz dla siebie miejscawnowym porzdku, apozostaj ci, ktrzy mocniej zwizani s zpol-skoci ilepiej dostosowani do otoczenia, jakim jest PRL. Nic dziwnegozatem, e ta grupa stopniowo si rozmywa, ulega erozji, poprzez mie-szane maestwa, odejcie od jzyka ireligii przodkw wkolejnympokoleniu. Wlatach szedziesitych nie ma ju wPolsce adnego kwa-lifikowanego rabina. By chyba jeden rzezak. Jest to zatem spoecze-stwo, ktre powinno zanikn. Cudem jest raczej to, e przetrwao, eistnieje. Kluczem do tej tajemnicy jest chyba pewna rnorodno to-samoci ydowskiej, tzn., e mona by ydem na kilka sposobw, tak-e po odejciu od religii, jzyka iwielu obyczajw przodkw.

B.P. Pani powiedziaa, e po 1968r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968r. nie istnieje ju spoecznoB.P. Pani powiedziaa, e po 1968r. nie istnieje ju spoecznoydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968r. pastwo objawioydowska, istniej poszczeglni ludzie. Po 1968r. pastwo objawioniemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-niemal urzdowy antysemityzm, ale przecie pozostay struktury ydow-skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.skiej spoecznoci, teatr, IH. Chc, ebymy wyjanili ten fenomen.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Struktury organizacyjne mniejszoci ydowskiej pozostay na pokaz.

B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?B.P. Dla kogo?

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Dla zagranicy, moe te dla samych siebie, czyli lepszego samo-poczucia wadz. Grynberg daje jako przykad gry pozorw Teatr ydowskiimienia Estery Kamiskiej, wktrym grali nie-ydzi. Mona pokaza ipo-wiedzie: prosz, oto jak pastwo ludowe dba okultur ydowsk, utrzy-muje teatr, dotuje ydowskie towarzystwo spoeczno-kulturalne, ydowski

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

2222222222

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U Instytut Historyczny. Rola wszystkich organizacji mniejszociowych wpe-erelu bya zreszt dwojaka. Dopuszczano jaki margines kultywowaniaswoich tradycji wrd Biaorusinw, ydw, Ukraicw, Niemcw. Legal-ne organizacje mniejszociowe daway sporo wymiernych korzyci ist-niay czytelnie, gazetki, zespoy kulturalne, szkoy itp., ale trzeba byo za topaci, wykazujc si nadgorliw lojalnoci. Organizacje takie byy na-rzdziem, jakbymy to dzi powiedzieli, zarzdzania mniejszociami, par-tyjnego nadzoru iesbeckiej infiltracji rodowiska. Wszystko, co si wnichdziao, azwaszcza obsadzanie stanowisk kierowniczych, odbywao sipod czujnym okiem wadz partyjnych imilicji. Nie bez przyczyny towarzy-stwa spoeczno-kulturalne byy nadzorowane przez MSW.

B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.B.P. ydowski Instytut Historyczny istnia cay czas.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. IH istnia cay czas ito jest moim zdaniem zjawisko niezwykleinteresujce. Jest fenomenem, bo udao mu si nawigowa wtakich okre-sach, kiedy wydawao si, e nie byo szans na jego przetrwanie jako od-rbnej jednak ydowskiej instytucji. Byy plany, eby IH zlikwidowa ijegokolekcje archiwalne ibiblioteczne rozdzieli, powysya do rnych lokal-nych archiww. Moe to byo podobnie jak zTeatrem ydowskim wy-godniej byo powiedzie, e mamy tak instytucj otradycjach sigajcychjeszcze okresu midzywojnia. Moe bya to te umiejtna polityka dyrekcjiIH, ktra staraa si przycichn na czas szczeglnie trudny. Zastanawia-am si kiedy, jak to si stao, e cay powojenny czas wychodzi te Biu-letyn IH. Owszem, tam s teksty zpolitycznymi tytuami, jak naley, alebadania trway. Azdrugiej strony, jak wielu czytelnikw mia wlatach sie-demdziesitych iosiemdziesitych Biuletyn IH? To by zupeny marginesycia tego kraju iby moe nie by on warty fatygi, eby go zlikwidowa.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Trzeba powiedzie, e te teksty wbiuletynie zawsze byy prawo-mylne. Takie pismo nie mogo si wychyla.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Itak, inie, bo tam s rzeczy czytane do dzisiaj.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Ja nie mwi, e s tam tylko teksty faszywe (cho tendencyjnes), mwi tylko, e jak kto chcia eksperymentowa, bada granicetolerancji wadz, to raczej winnym tytule, ale nie wtym. Jest jeszczegodna wzmianki sprawa dopuszczenia pomocy zagranicznej dla ydw.A do wojny szeciodniowej w1967r. ydzi dostaj znaczc pomoczagraniczn jako jedyna organizacja mniejszociowa wPolsce. Byato pomoc od organizacji ydowskich na Zachodzie, koordynowana przezamerykaski Joint, ktra wlatach 19561967 sza wmiliony dolarw,zarwno wgotwce, jak iw materiaach dla ydowskich spdzielni pracyitp. Wprzypadku Niemcw czy Biaorusinw byo to nie do pomylenia.

B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.B.P. Wic poszukajmy odpowiedzi wyjaniajcej ten stan rzeczy.

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

2323232323

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Myl, e ta sytuacja bya wynikiem skrzyowania dwch czynni-kw zjednej strony dziaalno ifunkcjonowanie tej mniejszoci byymarginalne, to byo swego rodzaju getto, zktrego nie rozprzestrzenia siadna zaraza, zdrugiej dopuszczano to na pokaz dla zagranicy. Jest teodwieczna tradycja samoorganizacji, szczeglne umiejtnoci spoeczneydw. To Stanisaw Bystro chyba powiedzia, e wGalicji ydowski bie-dak ma znacznie lepsze ycie ni chrzecijaski biedak, wanie dlatego,e moe liczy na pomoc jakiego bractwa czy stowarzyszenia. Dobro-czynno, jamuna, pomoc innym czonkom spoecznoci to wnaucza-niu religijnym bardzo wane cnoty. Ponadto przez setki lat ycia wdiaspo-rze, wrozproszeniu, ydzi mogli liczy tylko na siebie, otoczenie byo zwykleniechtne, czsto wrogie. Wrezultacie spoecznoci ydowskie wykszta-ciy duo gstsz tkank tego, co dzi nazywa si spoeczestwem obywa-telskim, ni ich ssiedzi. Ten kapita spoeczny trudno przeceni.

B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e wspoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e wspoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e wspoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e wspoecze-B.P. Niemniej wiele tych faktw powodowao, e wspoecze-stwie panowao takie przekonanie ouprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie ouprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie ouprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie ouprzywilejowanej pozycji ydw,stwie panowao takie przekonanie ouprzywilejowanej pozycji ydw,wzmocnione ich udziaem wstrukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem wstrukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem wstrukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem wstrukturach wadzy.wzmocnione ich udziaem wstrukturach wadzy.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. To jest jeden ztematw, ktry jest nieostry itrudny. Jaka cztych ludzi, ktrzy wPolsce pozostali iuczestniczyli wadministrowaniutym pastwem, to ludzie, ktrzy byli te do Polski niezwykle przywizani.Do takiej czy innej wizji Polski, ale uwaali si za polskich patriotw,poczuwali si do zwizku zpolsk kultur.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Chciabym jeszcze na chwil wrci do sytuacji pocztkowej, bopominlimy wany fakt uzarania naszej historii. Ot Polska komuni-styczna powstaje jako pastwo narodowe ju Lampe to zapowiadaw1943r. Polska Ludowa bdzie pastwem narodowym, ale zara-zem jako pastwo dwuetniczne. We wczesnych dokumentach nowychwadz, wumowach dotyczcych przesiedle irepatriacji zZSRS Polacyiydzi oddzielani s od pozostaych: albo podaje si wprost, e przesie-dlenie dotyczy tylko osb narodowoci polskiej iydowskiej, albo wymie-nia si negatywnie e nie dotyczy Biaorusinw, Ukraicw iLitwinw.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. WManifecie Lipcowym te ydzi s chyba wymienieni jakojedyna mniejszo.

B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?B.P. Jak mona to wytumaczy?

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Tym, e now granic uzasadniano wzgldami etnicznymi miej-sce Ukraicw, Biaorusinw, Litwinw byo wodpowiednich republikachradzieckich, tym, e Sowieci ju podczas rozmw zSikorskim w1941r.grali kart mniejszociow wsprawach polskich, tym, e poowa ZwizkuPatriotw Polskich to byli ydzi aSowieci si na to godzili. Tak czyinaczej, ta dwuetniczno jest czym godnym uwagi. Wlatach czterdzie-

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

2424242424

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U stych, gdy Niemcy musz zPolski wyjecha, Ukraicy musz wyjecha,ydzi mog iwjecha, iwyjecha. Zasada pozostawaa wmocy jeszczepodczas tzw. drugiej repatriacji zZSRS w1956r., kiedy znw moliwabya migracja zZSRS do Polski tylko Polakw iydw.

B.P. ydzi wPRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi wPRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi wPRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi wPRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-B.P. ydzi wPRL, mimo wszystkich zawika, byli. Jako polscy oby-watele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwatele. Przy wszystkich strasznych dowiadczeniach mieli te swjwkad wbudow tego systemu.wkad wbudow tego systemu.wkad wbudow tego systemu.wkad wbudow tego systemu.wkad wbudow tego systemu.

D.S. D.S. D.S. D.S. D.S. Jeszcze wrc do kwestii troch ztym zwizanej, faworyzowaniainstytucji ydowskich przez komunistw ydowskich czy ydowskiego po-chodzenia, co im zarzucano. Myl, e byo tego duo mniej, ni sisdzi, aprzy tym ja bym nie sprowadza takich dziaa do wymiaru tosa-moci etnicznej czy pochodzenia. Jeeli tacy ludzie co popierali lub chronili,to mogli to robi take jako Polacy, ktrzy maj pewn wizj Polski, ktrzywoleli mie tak Polsk, wktrej jest IH, ni tak, wktrej go nie ma.

N.A.N.A.N.A.N.A.N.A. Dlatego ja, mwic otej polskiej powojennej mapie politycznej,wprowadziam rozrnienie midzy ydowskimi komunistami akomunista-mi pochodzenia ydowskiego, to s bowiem najczciej inne grupy ludzi.Mona przej si komunizmem zwaszcza wlatach trzydziestych zachysty-waa si komunizmem cz modziey ydowskiej ibynajmniej nie tracipoczucia narodowej tosamoci, oczywicie zdecydowanie wieckiej tosa-moci, zachowa silny zwizek zkultur, zamiowanie do jzyka jidysz. Oczy-wicie, e jest te komunizm, wktrym si odrzuca tosamo narodowapriori, wkadej jej postaci. Nie mona miesza ze sob casusu JakubaBermana icasusu Bernarda (Bera) Marka. Obaj wierzyli wide budowaniakomunizmu, ale Bernard Mark pozosta komunist ydowskim, piszcymwjidysz, rozmiowanym wliteraturze ydowskiej. Czy kiedy strzelano do ydwwPolsce w1945 i1946r., strzelano do nich jako komunistw, czy jako doydw? Mona patrze na kady przypadek odrbnie, niemniej jednak cha-rakter przemocy przeciwko przedstawicielom nowej wadzy icharakter prze-mocy przeciwko ydom rniy si na wiele wanych sposobw. Oczywiciebyy przypadki, e zastrzeliwszy kogo po wycigniciu go zpocigu, znale-ziono przy nim legitymacj partyjn albo UB. Ale szukano przede wszystkimzperspektywy tego, co okrelao si jako ydowski wygld.

D.S.D.S.D.S.D.S.D.S. Weszlimy na bardzo trudny igrzski grunt. Wtpi, czy otosamo-ci tych ludzi mona powiedzie co zarazem oglnego isensownego, mamytu przecie cae spektrum ydw, ydw polskich, ydw-Polakw iPola-kw ydowskiego pochodzenia. Kto si gdzie znajduje wtym spektrum,mona by tylko ustali, zadajc mu stosowne pytanie wniektrych przy-padkach mamy na nie odpowied, np. wankietach personalnych funkcjo-nariuszy MBP/MSW jest rubryka narodowo iniektrzy podaj ydow-ska, ale co przez to rozumieli, nie wiem. Poza tym odpowied mogabyby inna wrnych momentach ycia danej osoby. Przecie Jakub Berman

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

2525252525

RO

ZM

OW

YB

IULETY

NU

Natalia AleksiunNatalia AleksiunNatalia AleksiunNatalia AleksiunNatalia Aleksiun historyk, adiunkt na Wydziale Sto-sunkw Politycznych i Midzynarodowych UJ oraz pra-cownik IH PAN. Doktorat na Wydziale Historii UW natemat ruchu syjonistycznego wydany przez Wydawnic-two Trio pt. Dokd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce19441950. Publikowaa w czasopismach naukowychpolskich i zagranicznych na temat powojennej historiiydw wPolsce, stosunkw polsko-ydowskich oraz hi-storiografii ydowskiej.

Dariusz StolaDariusz StolaDariusz StolaDariusz StolaDariusz Stola historyk, docent w Instytucie StudiwPolityc