1

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑΤΕΧΝΕΣ Ι ( ΕΛΠ 12)

1η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Η κεραμική αποτελεί μια από τις σημαντικότερες κατηγορίες

της αρχαίας ελληνικής τέχνης, καθώς μας παρέχει πλούσιες

πληροφορίες για την ιστορία και τον πολιτισμό της κάθε εποχής.

Να επιλέξετε ένα παράδειγμα αγγείου της προϊστορικής, ένα της

γεωμετρικής, ένα της αρχαϊκής, και ένα της κλασικής περιόδου, να

τα περιγράψετε, να αναλύσετε την εικονογραφία και την

τεχνοτροπία τους, και να επισημάνετε τις πληροφορίες που μας

παρέχουν για την εποχή τους.

Φοιτήτρια : Φωτεινή Αναστασοπούλου

Καθηγητής : κ. Γιάννης Παπαδάτος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

2

1 Εικόνα περιεχομένων: Ανάπτυγμα από τον Αμφορέα Διπύλου.

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ΤΑ ΚΕΡΑΜΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ ΣΤΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Η ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΣΤΑ ΑΡΧΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Η ΜΕΓΑΛΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΣΤΑ ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

7

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις της αρχαίας Ελλάδας, αποτυπώνονται στα

κεραμικά καλλιτεχνήματα της κάθε εποχής, καθιστώντας τα ιστορικές πηγές. Η

τεχνοτροπία και η θεματολογία τους συνέβαλλε σημαντικά στη μελέτη του αρχαίου

ελληνικού πολιτισμού.

Στην παρούσα εργασία, θα αναλύσουμε εικονογραφικά, τεχνοτροπικά και

ιστορικά τέσσερις παραστάσεις από αντίστοιχα κεραμικά αγγεία της αρχαίας

Ελλάδας. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα μας απασχολήσουν με τη σειρά, ο

προϊστορικός «κρατήρας των πολεμιστών», ο γεωμετρικός «αμφορέας του Διπύλου»,

το αρχαϊκό «πρωτοαττικό αγγείο» του ζωγράφου του Πολυφήμου, καθώς και μια

κλασσική αττική λευκή λήκυθος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ

ΕΠΟΧΗΣ

Εικόνα: Ο κρατήρας των πολεμιστών, ΥΕ ΙΙΙ Γ περιόδου, περίπου 1200

π.Χ

2

Τη Μυκηναϊκή κεραμική της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ Γ περιόδου, γύρω στο

1200 π.Χ., αντιπροσωπεύει «ο κρατήρας των πολεμιστών»,εύρημα ομώνυμης οικίας

σε ανασκαφές της Ακρόπολης των Μυκηνών2. Στη μία πλευρά του πήλινου κρατήρα,

ύψους 41 εκ3. αναπαρίσταται αναχώρηση έξι οπλισμένων ανδρών με περικεφαλαίες,

δόρατα, κνημίδες, κυκλικές ασπίδες με οριζόντια απότμιση στο κάτω μέρος τους 4,

θώρακες και κοντούς κροσσωτούς χιτώνες. Μια γυναίκα με μακρύ φόρεμα πίσω τους,

υψώνει το χέρι σε ένδειξη αποχαιρετισμού ή πένθους. Για το χείλος, τη βάση, τις

λαβές, και τις ταινίες του δοχείου, καθώς και τις μορφές, έχει χρησιμοποιηθεί

καστανοκόκκινη βαφή. Οι ασπίδες και τα λοφία των κρανών είναι σε καστανό

ανοιχτό χρώμα και το φόντο υποκίτρινο.

Οι στρατιώτες αποδίδονται με τα πόδια πλάγια ανοικτά προς τα δεξιά σε

βηματισμό, τα πέλματα όμως πατούν στατικά στο έδαφος. Το κορμί τους σε

«αιγυπτιακή στάση», είναι στραμμένο μετωπικά, οι παλάμες φαντάζουν διάφανες,

ενώ το δεξί μάτι αφύσικα μεγάλο, δίνεται στο πλαϊνό του προσώπου τους. Ο

αφαιρετικός ρυθμός στερεί την πιστότητα στις λεπτομέρειες των σχηματοποιημένων

πανομοιότυπων μορφών και η έλλειψη βάθους και περιβάλλοντα χώρου είναι

εμφανής. Τα δισάκια δεμένα στις άκρες των δοράτων, δεν έχουν ως όφειλαν

κατακόρυφη κλίση· ομοίως και τα λοφία του δεύτερου και τρίτου πολεμιστή από

αριστερά. Σχηματοποιημένη και η μορφή της γυναίκας, με το ένα χέρι σε σχήμα

δρεπανιού να υψώνεται στο κεφάλι5.

Παρά το ότι η θεματολογία αυτού του εικονιστικού ρυθμού αγγείου είναι από

τις ελάχιστες, ο καλλιτέχνης στερείται έμπνευσης και ερεθισμάτων, γεγονός που

συνάδει με την κατάλυση του μυκηναϊκού πολιτισμού από τους Δωριείς6. Η γυναίκα

γνέφει στους πολεμιστές με την πίκρα του πένθους που θα ακολουθήσει την άνιση

μάχη με τις ορδές των σκληρών εισβολέων του βορρά.. Ο κόσμος τους διαλύεται, εξ’

ου και το άδειο φόντο του αγγείου, χωρίς κανένα κόσμημα. Η επιβλητική τους

εξάρτυση μαρτυρά την πρότερη δόξα των ευκνημίδων Αχαιών της μεταγενέστερης

Ιλιάδας, αλλά και τις εμπορικές επαφές με Ανατολή και Δύση προ παρακμής.. Το

κέρατο που εξέχει της περικεφαλαίας παραπέμπει σε χαυλιόδοντα, ενώ τα μέταλλα

2 Ν. Καλτσάς, Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών3 http://fereniki1.pblogs.gr/140253.html4http://www.salimbeti.com/micenei/shields1.htm 5 Λευτέρης Οικονόμου-Πέπη Ρηγοπούλου, Σταθμοί στην Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης, σ. 1056 Α. Παπαγιαννοπούλου, ΕΑΠ, σ. 73Λευτέρης Οικονόμου-Πέπη Ρηγοπούλου, Σταθμοί στην Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης, σ. 56Χιού Χόνορ Τζον Φλέμινγκ, Ιστορία της Τέχνης, σ. 60

3

του οπλισμού τους εισάγονταν από Κύπρο και Μέση Ανατολή (χαλκός) καθώς και

από Ισπανία και Βαλτική (κασσίτερος ως πρώτη ύλη για ορείχαλκο)7.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΤΑ ΚΕΡΑΜΙΚΑ ΑΓΓΕΙΑ ΣΤΗ

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Εικόνα: Αμφορέας Διπύλου, περίπου 750 π.Χ, με γεωμετρική διακόσμηση

και σκηνή από πρόθεση νεκρού.

Ο ταφικός αμφορέας του Διπύλου του 750 π.Χ. περίπου, ανήκει στην

Υστερογεωμετρική εποχή Ι. Αγγείο ύψους 1,55 μέτρα, βρέθηκε σε νεκροταφείο στο

Δίπυλο πλησίον του Κεραμεικού των Αθηνών8. Φέρει τρεις ζώνες αφαιρετικών

παραστάσεων, δύο στο λαιμό με ζώα της Ανατολής που επαναλαμβάνονται και μία

κεντρική στο ύψος των λαβών, με πρόθεση νεκρού και θρηνωδούς. Στις υπόλοιπες

ζώνες που περιλαμβάνουν αφηρημένα γεωμετρικά σχέδια, κυριαρχούν οι μαίανδροι9.

Για τη διακόσμηση του κιτρινωπού αγγείου έχει χρησιμοποιηθεί μαύρο και καστανό

χρώμα.

7 http://users.sch.gr/maritheodo/history-pi/section7/lemmata/3-1-0.htm, Επικοινωνίες μεταξύ πολιτισμών του Αιγαίου.8 Δ. Πλάντζος, ΕΑΠ, σ. 217 Γ. Κοκορού-Αλευρά, Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, σ. 369 Κώστας Παπαϊωάννου, Τέχνη και Πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα, σ. 66

4

Η αφηγηματική παράσταση της πρόθεσης, παρουσιάζει μαύρες

σκιαγραφημένες, στατικές, γεωμετρικές μορφές εκατέρωθεν και κάτω από το

νεκροκρέβατο γυναίκας που κείτεται σε πλάγια θέση, με το σάβανό της στον αέρα..

Ο καλλιτέχνης σε αφαιρετικό ύφος, αποδίδει τις ψηλόλιγνες μορφές με μαύρα

τρίγωνα για τον κορμό, γραμμές για τα ιδιαίτερα ψηλά πόδια και πιο λεπτές για τα

τρίγωνα των χεριών στο κεφάλι, σε στάση θρήνου, καθώς και στίγματα για το

πρόσωπο και τις μακριές μύτες. Στις γυναίκες τα πόδια δείχνουν καλυμμένα από

μακρύ ρούχο. Το παιδί δεξιά της νεκρής ξεχωρίζει από τη διαφορά ύψους και την

απαλότερη σκιά.. Οι όρθιοι θρηνωδοί σε «αιγυπτιακή» στάση, διατάσσονται

συμμετρικά τηρώντας την «κανονικότητα». Στίγματα που σχηματίζουν ψηλόκορμους

σταυρούς κοσμούν τον χωρίς βάθος χώρο10.

Ο ελληνικός αποικισμός, φέρνει σε επαφή τον ελληνικό χώρο με

ανατολικούς πολιτισμούς και το εμπόριο ξεκινά και πάλι. Στα μέσα του 8ου αιώνα,

στο γεωμετρικό διάκοσμο των αγγείων, προστίθενται εξωτικά ζώα και πουλιά σε

διάταξη αλλά και καθημερινές αφηγηματικές παραστάσεις. Τα ταφικά έθιμα

πρωτοστατούν αποδεικνύοντας το σεβασμό των ανθρώπων στους νεκρούς. Οι

άντρες έχουν πρωταρχικό ρόλο και στις θρηνωδίες, στις οποίες όμως λαμβάνουν

μέρος γυναίκες και παιδιά, όπως δηλώνει η παράσταση του αμφορέα του Διπύλου11.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : Η ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΣΤΑ ΑΡΧΑΪΚΑ

ΧΡΟΝΙΑ

10 http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/geom/geom.agg.9.htm, Γεωμετρική ΑγγεογραφίαΛευτέρης Οικονόμου-Πέπη Ρηγοπούλου, Σταθμοί στην Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης, σ. 102Δ. Πλάντζος, ΕΑΠ, σ. 218G. Gombrich, Χρονικό της Τέχνης, σ. 75-7711 Γ. Κοκορού-Αλευρά, Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, σ. 36 Χιού Χόνορ Τζον Φλέμινγκ, Ιστορία της Τέχνης, σ. 99

5

Εικόνα: Πρωτοαττικό αγγείο του 670 – 660 π.Χ, με θέμα την τύφλωση

του Πολύφημου.

Ο πρωτοαττικός αμφορέας του β’ τέταρτου του 7ου π.Χ. αιώνα, ύψους 1,42 μ.,

με τις ψηλές περίτεχνες λαβές, χρησιμοποιήθηκε για ταφή παιδιού και βρέθηκε σε

τάφο του δυτικού νεκροταφείου της Ελευσίνας. Τρεις παραστάσεις κοσμούν το

αγγείο· στο λαιμό η τύφλωση του Πολύφημου από τον Οδυσσέα και δύο συντρόφους

του, στη ζώνη της βάσης των λαβών η αναμέτρηση αγριόχοιρου και λιονταριού , ενώ

το σώμα του αγγείου κοσμεί η μυθολογική σκηνή της καταδίωξης του Περσέα από

τις Γοργόνες. Οι ζωγραφισμένες ή εγχάρακτες ασπρόμαυρες παραστάσεις έχουν

αφηγηματικό χαρακτήρα και είναι απλοϊκά ρεαλιστικές, αποδίδονται δε με τη μέθοδο

της σκιαγραφίας και του περιγράμματος. Έχει χρησιμοποιηθεί μαύρο χρώμα πάνω

στο καστανοκόκκινο φόντο του ψημένου πηλού12.

Οι σχηματικές μορφές της πρώτης παράστασης, ψηλόλιγνες και σε

«αιγυπτιακή» στάση, διακατέχονται από μια ελευθερία στην απόδοση των κινήσεων.

Ο Οδυσσέας ξεχωρίζει με υπόλευκο χρώμα.. Η εγχάραξη βοηθά στις λεπτομέρειες

των προσώπων - όπου τα μάτια ζωγραφίζονται ολόκληρα στο πλάι, ακόμα και αυτό

το μοναδικό του κύκλωπα- αλλά και στην ανατομία των σωμάτων. Ο Πολύφημος

καθιστός λόγω όγκου, ακουμπά στο εν είδει τοιχώματος σπηλιάς πλαίσιο, με το

κεφάλι του δυσανάλογο σε σχέση με το σώμα του. Τα ανατολίζοντα κοσμήματα όπως

οι ρόδακες, αποδίδουν βάθος στο χώρο, Ο «ελάινος μοχλός» συμπίπτει με το

πλαίσιο της εικόνας, πάνω από τα κεφάλια των Αχαιών και το χέρι του Οδυσσέα

12 Δ. Πλάντζος, ΕΑΠ, σ. 232

6

κατευθύνει την αδέξια απόληξή του στο μάτι του Κύκλωπα που ανοίγει το στόμα

ανέκφραστα σε ένδειξη πόνου. Παρά τα γεωμετρικά κατάλοιπα και την ανατολίζουσα

επιρροή, η παράσταση είναι αρκούντως φυσιοκρατική.13.

Ο πρωτοαττικός ρυθμός, προγενέστερος του μελανόμορφου που ακολουθεί,

αντλεί τα θέματά του από τη μυθολογία και τα κατορθώματα των ομηρικών Αχαιών.

Η πόλη-κράτος της Αθήνας διοικείται μεν από τους αριστοκράτες, ωστόσο είναι

σαφές ότι η υπεράσπισή της και η πρόοδός της στηρίζεται στην ευρύτερη κοινωνία

και στους δεσμούς που την διέπουν, όπως η κοινή καταγωγή και το ένδοξο παρελθόν.

Οι καλλιτέχνες αποτυπώνουν στις αγγειογραφίες τους αυτούς τους δεσμούς και τις

ηρωικές καταβολές. Στην παράσταση που εξετάζουμε, ο Οδυσσέας και ο σύντροφός

του πατούν τον Πολύφημο σε ένδειξη υπεροχής. Το μόνωτο κύπελλο που κρατά ο

Κύκλωπας αποκαλύπτει την αδυναμία του λόγω μέθης να αντιδράσει, τονίζοντας την

ευρηματικότητα των Αχαιών14.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ ΣΤΑ

ΚΛΑΣΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ.

13 Λευτέρης Οικονόμου-Πέπη Ρηγοπούλου, Σταθμοί στην Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης, σ. 105 Γ. Κοκορού-Αλευρά, Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, σ.79-80

14 Κ. Σουέρεφ, ΕΑΠ σ. 162

7

ΕΙΚΟΝΑ: Λευκή λήκυθος, του 410-400 π.Χ, ζωγράφου της Ομάδας των

Καλαμιών.

.

Οι λήκυθοι, κομψής διακόσμησης αγγεία, ελάχιστα χρηστικά στην

καθημερινότητα λόγω του εύθραυστου της κατασκευής τους , χρησιμοποιούνται ως

κτερίσματα που συνοδεύουν το νεκρό και περιέχουν λάδι ή αρωματικά έλαια. Η

πλαστική και ζωγραφική τους τεχνοτροπία, μινιμαλιστική αλλά ιδιαίτερα

εκφραστική, μεταθέτει σε μικρή επιφάνεια την «μεγάλη ζωγραφική»15.Το βάθος τους

βάφεται σε λευκό χρώμα και η διακόσμηση με χρήση ορυκτών ή φυτικών χρωμάτων

διαλυμένων σε νερό, έπεται του ψησίματος. Βάση, λαιμός, λαβή και στόμιο έχουν

15 Δ. Πλάντζος, ΕΑΠ, σελ. 253,254 Κώστας Παπαϊωάννου, Τέχνη και Πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα, σ. 267-268

8

σκούρο καφέ χρώμα. Οι απλές, λεπτές, μαύρες ή καφετιές γραμμές συνθέτουν

φυσιοκρατικά τις σιλουέτες και τον όγκο τους ενώ τα χρώματα που χρησιμοποιούνται

απαλά και πλούσια, προσδίδουν ζωντάνια.16. Η αττική λευκή λήκυθος από την

Ερέτρια17, ταφικό εύρημα του 410 – 400 π.Χ. , εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο

Αθηνών και είναι έργο κάποιου ζωγράφου της Ομάδας των Καλαμιών. Ένας νεκρός

πολεμιστής, μπροστά στην επιτύμβια στήλη του τάφου του, πλαισιώνεται από τη

σύζυγό του που κρατά τα όπλα του και ένα φίλο του.

Ο αγγειογράφος, με περισσή τεχνική ελάχιστων καφετιών γραμμών, αποδίδει

μια συναισθηματικά φορτισμένη σκηνή. Με απλές πινελιές ,τα σφιγμένα χείλη και το

θλιμμένα αφηρημένο πλάγιο βλέμμα του νεκρού αρκεί για να εκφράσει τη θλίψη για

τη ζωή που χάνει. Ομοίως εκφράζει τη θλιμμένη έκφραση των ανθρώπων που τον

χάνουν καθώς και τη τρυφερή στοργή στον τρόπο που η σύζυγος κρατά τα όπλα του

νεκρού. Είναι εκπληκτικός ο τρόπος που μέσα από απλές γραμμές, τονίζονται

ανατομικές και ενδυματολογικές λεπτομέρειες, οι ρεαλιστικές στάσεις των σωμάτων,

αποδίδονται αντικείμενα σε φυσικό μέγεθος και σωστή θέση, αλλά και το βάθος και

ο περιβάλλοντας χώρος, με την επιτύμβια στήλη πίσω από τον καθισμένο νεκρό.

Η Αθήνα των κλασικών χρόνων, ηγέτιδα δύναμη μετά τις επιτυχίες των

Μηδικών, εγκαθιδρύει το πρώτο δημοκρατικό πολίτευμα, συσσωρεύει στους κόλπους

της οικονομικό και πνευματικό πλούτο και φτάνει στο απόγειο της ακμής της. Η

κλασική τέχνη, δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει την ίδια πορεία, εξιδανικεύοντας τα

βιώματά της. Οι απώλειες του Πελοποννησιακού πολέμου στα τέλη του αιώνα,

αποτυπώνονται σε έργα όπως η λήκυθος που εξετάσαμε. Η θλίψη για το θάνατο των

Αθηναίων πολεμιστών και η νεκρική ατμόσφαιρα, εκφράζονται σε τέλεια ισορροπία

με την ζωντάνια της παράστασης18.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στα προϊστορικά, γεωμετρικά, αρχαϊκά και κλασικά αγγεία τους οι

καλλιτέχνες εξιστορούν και περιγράφουν το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι των

αντίστοιχων περιόδων, τις επαφές του πολιτισμού τους με αντίστοιχους μακρινούς,

16 Κ. Παπαιωάννου, Τέχνη και Πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα, σελ. 26817 Δ. Πλάντζος, ΕΑΠ, σελ. 25318 Mosse, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, σ. 262-268 Χιού Χόνορ Τζον Φλέμινγκ, Ιστορία της Τέχνης, σ. 121-122

9

τις εμπορικές δραστηριότητες του κόσμου τους, το κοινό ηρωικό παρελθόν και τους

δεσμούς των Ελλήνων.

Παρά τις όποιες πολιτιστικές επιρροές άλλων λαών, το ελληνικό πνεύμα

διατηρείται αναλλοίωτο και εξελίσσεται μέσα από μια διαρκή αναζήτηση. Οι

Έλληνες κεραμείς και αγγειογράφοι, δημιουργικοί και ανήσυχοι, βασισμένοι στο

ελληνικό ήθος και ύφος, συμβάλλουν στην αμφίδρομη σχέση ιστορίας και τέχνης·

δημιουργούν τέχνη μέσω της ιστορίας και διατηρούν την ιστορία στους αιώνες μέσω

της τέχνης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δ. Πλάντζος, Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες,

Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Α, Προϊστορική και

Κλασική Τέχνη, ΕΑΠ , Πάτρα 1999

Κ. Σουέρεφ, Ιδεολογικά Στοιχεία της Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης, Τέχνες Ι:

Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και

Πολεοδομίας, Τόμος Α, Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, ΕΑΠ , Πάτρα 1999

Α. Παπαγιαννοπούλου, Οι Προϊστορικοί Χρόνοι, , Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές

Τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Α,

Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, ΕΑΠ , Πάτρα 1999

Νικόλαος Καλτσάς, Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, Τράπεζα EFG

Eurobank Ergasias AE / Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση, Εκδόσεις Όλκος,

Αθήνα 2007

Claude Mosse, Annie Schnapp-Gourbeillon,Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας

( 2000-31π.Χ ), Εκδόσεις Δ.Ν.Παπαδήμα, Αθήνα 2008

Γ. Κοκκορού – Αλευρά, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Σύντομη Ιστορία (1050-50

π.Χ.), Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995

Λευτέρης Οικονόμου – Πέπη Ρηγοπούλου, Σταθμοί στην Ιστορία της Ελληνικής

Τέχνης, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1994

Κώστας Παπαϊωάννου, Τέχνη και Πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα, Εναλλακτικές

Εκδόσεις, Αθήνα 2009

10

G. Gombrich, Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα

1994

Χιού Χόνορ – Τζον Φλέμινγκ, Ιστορία της Τέχνης, Εκδόσεις Υποδομή ΕΠΕ, Αθήνα

1991

Ιστοσελίδα : http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/geom/geom.agg.9.htm, Γεωμετρική Αγγεογραφία

11