Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

- Đức Hòa - • - Thứ Năm, 12/04/2018 

- - -   -  

KHỞI NGUỒN MỸ THUẬT DÂN TỘC:

BỪNG NỞ NGHỆ THUẬT GỐM PHÙNG NGUYÊN

(khoảng từ 2000 trCN đến 1000 trCN)

Họa sĩ Đức Hòa

Bấy lâu nay đa số chúng ta – ở trình độ phổ thông – chỉ biết đến Văn minh Đông Sơn với trốngđồng – được coi như tiêu biểu và tưởng rằng đó là khởi đầu của văn minh Việt cổ… Rất tiếc đasố ấy chưa biết rằng từ trước đó rất lâu, dân tộc ta đã bắt đầu quá trình hình thành – các nhàkhảo cổ và sử học đã và đang chứng minh một cách thành công trên cơ sở vô số hiện vật đượcphát lộ

từ rất nhiều cuộc khai quật khoa học cũng như nhiều công trình nghiên cứu có giá trị… Điều hếtsức thú vị là ngay ở điểm khởi nguồn dân tộc ấy đã xuất hiện một loạt đồ gốm thô mộc nhưngtuyệt đẹp về tạo dáng và hoa văn trang trí. Đó là GỐM PHÙNG NGUYÊN.

1 – Đôi lời về văn hóa khảo cổ Phùng Nguyên và sự hình thành dân tộc –quốc gia của người Việt Nam

1 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Học môn lịch sử từ trường phổ thông, chúng ta đã biết các Văn hóa khảo cổ từng nối tiếp nhauxuất hiện trên đất nước ta như Văn hóa Hòa Bình, Bắc Sơn, Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Munvà Đông Sơn… Đó là những trang tiền sử rất quan trọng trong quá trình hình thành dân tộc vàquốc gia Việt Nam. Từ những bầy người nguyên thủy, người Việt cổ đã tiến hóa, rèn giũa vàphát triển các kỹ năng sống để chế ngự thiên nhiên vùng miền sông nước, gia tăng dân số, dầndần hình thành một xã hội phù hợp với đà phát triển của văn minh nhân loại. Nếu ở thời kỳ đồđá như văn hóa Hòa Bình, người nguyên thủy Bắc Việt Nam chủ yếu còn sống trong hang độngvà săn bắt-hái lượm thì đến thời văn hóa Phùng Nguyên họ đã rời hang ra sống ngoài trời, trêncác bãi nổi và đi thuyền bè trên sông nước, sau đó dần dần lập làng, trồng lúa, chăn nuôi… tạimiền trung du và đồng bằng cao ven các sông ngòi Bắc Bộ. “Văn hóa Phùng Nguyên tồn tại vàphát triển trong thời gian cách ngày nay trên dưới 4000 năm. Những dấu tích để lại hầu hết làcác làng định cư, các di chỉ cư trú ngoài trời.”(Khảo cổ học VN, tập II- Thời đại kim khí, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia-Viện Khảo cổ học, chủ biên GS Hà Văn Tấn, NXB Khoa học Xã hội, HN 1999). Cuốn sách màchúng tôi vừa viện dẫn- được coi như tuyên ngôn chính thức của giới khảo cổ và lịch sử ViệtNam- còn đưa ra một nhận định quan trọng: “Hầu hết các vấn đề về văn hóa Phùng Nguyên đều còn được bỏ ngỏ, chỉ trừ một điều mà mọiý kiến đều nhất trí, ở dạng này hay khác, coi văn hóa Phùng Nguyên là giai đoạn mở đầu trong quá trình hình thành dân tộc và quốc giađầu tiên của người Việt.”

2 – Gốm Phùng Nguyên bừng nở ngay từ khởi nguồn dân tộc

Như trên đã nói, từng có các văn hóa khảo cổ xuất hiện rất sớm trên đất nước ta như Hòa Bình,Bắc Sơn, v.v… Tuy nhiên ở các thời đại đồ đá xa xưa và kéo dài hàng vạn năm ấy, ngườinguyên thủy trên đất nước ta hầu như chưa biết làm nghệ thuật. Đơn giản là trình độ sống củahọ còn rất thô sơ với các công cụ ghè đẽo bằng đá. Mãi đến cuối thời đại đó, họ mới biết đanlát, làm gốm. Cũng còn tìm thấy được những mảnh gốm của người nguyên thủy trước PhùngNguyên với cách tạo dáng sơ khai và một số hoa văn đơn giản, chưa thành hệ thống.

2 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Nồi gốm Phùng Nguyên, kỹ thuật miết láng và hoa văn kiểu ĐỐI XỨNG TRỤC QUAY BẬC 2.(Nguồn: Sách “Văn hóa Phùng Nguyên” – Hán Văn Khẩn, NXB Đại học quốc gia Hà Nội –2005) Do các điều kiện thiên nhiên và khí hậu ưu đãi, khoảng 2000 năm trCN, người nguyên thủy tiếnhóa thành người Việt cổ cùng với sự xuất hiện rạng rỡ của văn hóa Phùng Nguyên. Trongkhoảng một thiên niên kỷ của văn hóa khảo cổ này, tổ tiên ta đã đạt được nhiều thành tựu đángkhích lệ trong công cuộc chế ngự thiên nhiên, nâng tầm cuộc sống, xây dựng xã hội và tạo ranhững sản phẩm có chất lượng nghệ thuật như đồ đá, gốm và trang sức.

3 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Nồi gốm Phùng Nguyên với hoa văn khắc vạch hình học hóa được xoa bột đất trắng vào các nétlõm, tạo hiệu quả nổi bật các đường nét. (Sưu tập của họa sĩ – nhà nghiên cứu Bùi Hoài Mai) Nhu cầu tiến bộ cuộc sống đã thúc đẩy người Phùng Nguyên kết hợp đất với lửa mà tạo ra đồgốm dùng để đựng, đun nấu, ăn uống, sinh hoạt. Họ từng nặn và nung được các bình, vò, nồilớn với đường kính miệng lên tới 50-60cm nhưng cũng làm được các cốc, chén, bát… có đườngkính chỉ 5-10cm. Về kỹ thuật, người Phùng Nguyên đã có bàn xoay để tạo ra gốm miệng trònhoàn chỉnh, tương đối mỏng đều và căng đều ngoài mặt. Họ nung gốm ngoài trời với nhiệt độtối đa khoảng 600 – 800 độ C. Họ từng sản xuất ra một số lượng dồi dào các sản phẩm gốm đểđến ngày nay các nhà khảo cổ còn khai quật được nhiều vạn mảnh gốm các loại (ở mỗi di chỉ)và may mắn còn thấy một ít đồ gốm gần như nguyên vẹn. Ở thời hiện đại, chúng ta có quá nhiềuđồ gốm, sứ, gỗ, thủy tinh, nhựa, đồng, nhôm, sắt, gang, thép, inox, v.v… nên khó thấy đượcbước tiến kỳ diệu của người Việt cổ khi sản xuất được hàng loạt gốm đẹp thời Phùng Nguyên.Phải nói đó là bước nhảy vọt về công nghệ vì có bàn xoay. Trước đó, ở hậu kỳ đá mới, ngườinguyên thủy trên đất Việt Nam mới chỉ làm ra rất ít gốm thô, chủ yếu là nặn tay nên khó căngtròn và mới lác đác trang trí hoa văn sơ khai. 3 – Vẻ đẹp mộc mạc của gốm Phùng Nguyên

Trước hết, cần phải lưu ý đa số bạn đọc ở trình độ phổ thông về điều này: vì Phùng Nguyên mớichỉ được coi như điểm khởi đầu của văn minh Việt cổ nên đồ gốm thời đó cũng vừa mới thoát rakhỏi trình độ sơ khai, bước đầu đi vào quy củ, sản xuất bắt đầu chuyên môn hóa, chưa cómen… và cách rất xa gốm hiện đại nếu xét về trình độ kỹ thuật. Tuy nhiên, nếu xét về mặt nghệthuật thì đây xứng đáng là sự bừng nở đẹp đẽ một cách đáng ngạc nhiên.

Gốm Phùng Nguyên có tạo dáng đẹp, thanh thoát và khá phong phú. Do có kỹ thuật bàn xoaymà đồ gốm thời này luôn có kết cấu cân đối, tròn đều và căng. Ngoài đa số kiểu dáng phổthông của nồi, bình, vò, cốc, chén, bát, dọi xe chỉ, chì lưới… còn có các dạng đặc biệt nhưmâm bồng tròn, mâm bồng lục giác, đĩa có tai, thố gốm, bát chân cao, bình tứ giác gần giốngcái gùi…

4 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Thố gốm Phùng Nguyên cao 20cm, đk miệng 24cm, đk đáy 16cm và bản vẽ giải trình đường néthoa văn. Nguyễn Kim Dung và Tăng Chung phát hiện năm 2002 tại di chỉ Xóm Rền, Phú Thọ.(Nguồn: Sách “Văn hóa Phùng Nguyên” – Hán Văn Khẩn, NXB Đại học quốc gia Hà Nội –2005). Gốm Phùng Nguyên có các màu nâu xám, đỏ nhạt, xám đen. Có những bình gốm tạo được hiệuquả đậm nhạt mạnh rất ấn tượng do cách kết hợp vẽ hoa văn bằng nét với các mảng được miếtláng bóng đậm. Kỹ thuật miết láng cho thấy nghệ nhân thời Phùng Nguyên rất kỳ công chămchút vẻ đẹp của gốm và có gu thẩm mỹ đặc biệt. Đôi khi các hoa văn gốm còn được xoa mộtthứ bột đất sét trắng, điền đầy các nét lõm, tạo hiệu quả đường nét nổi bật rất bắt mắt.

5 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Thố gốm Phùng Nguyên cao 22cm, chân đế cao 4cm, đk miệng 28,5cm, đk chân đế 16,8cm vàbản vẽ giải trình đường nét hoa văn. Kiểu ĐỐI XỨNG GƯƠNG và ĐỐI XỨNG TỊNH TIẾN. (Nguồn:Sách “Văn hóa Phùng Nguyên” – Hán Văn Khẩn, NXB Đại học quốc gia Hà Nội – 2005) 4 –Nổi trội hơn hết là hệ thống hoa văn được cách điệu cao và rất biến hóa

“Gốm Phùng Nguyên nổi tiếng về những đồ án hoa văn đẹp, đa dạng, phong phú”(Hán VănKhẩn- Cơ sở khảo cổ học- Đại học Quốc gia Hà Nội, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội). Cách tạohoa văn kết hợp khắc vạch với văn đập, văn thừng, văn chải, văn trổ lỗ, in lăn, chấm rải, đôi khiđắp thêm và miết láng… Hoa văn trang trí trên gốm Phùng Nguyên chắc chắn bắt nguồn từthiên nhiên nhưng đã nhanh chóng được cách điệu cao trên cơ sở hình học hóa, hệ thống hóa.Bố cục hoa văn thường được xếp theo băng dải vòng quanh thân và chân đế gốm hay trên mặtmâm bồng. Vì có hệ thống hoa văn trang hoàng ngoài mặt mà gốm Phùng Nguyên đẹp lên bộiphần, không chỉ đơn thuần để làm đồ đựng mà còn để làm đồ cúng tế, trưng bày, ngắm nghía,được tăng giá trị khi trở thành sản phẩm trao đổi và buôn bán. Đặc trưng quan trọng nhất củahoa văn gốm Phùng Nguyên là kết cấu đối xứng và lặp đi lặp lại. “Đối với người Phùng Nguyên, cái đối xứng quả là một yếu tố của cái đẹp” (Hà Văn Tấn- Người Phùng Nguyên và đối xứng). Dường như nghệ nhân gốm thuở ấy được thỏachí theo đuổi các kết cấu đối xứng để biến hóa nó khôn cùng, tạo ra vô vàn biến thể hết sức vuimắt, kết hợp tĩnh với động, nghiêm cẩn với linh hoạt…

6 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Họa tiết hoa văn gốm Phùng Nguyên bắt nguồn từ thiên nhiên: hình lá cây hay hạt, hình nửavầng trăng hay trăng khuyết… trong kết cấu đối xứng gương. (Nguồn: Sách “Theo dấu các vănhóa cổ” – Giáo sư Hà Văn Tấn, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia, Viện Khảocổ học, NXB Khoa học Xã Hội – Hà Nội – 1997)

7 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Họa tiết hoa văn gốm Phùng Nguyên được cách điệu cao kiểu ĐỐI XỨNG TRỤC QUAY BẬC 2 từđơn giản (8 hình trên) đến phức tạp hóa (2 hình dưới). (Nguồn: Sách “Theo dấu các văn hóa cổ”– Giáo sư Hà Văn Tấn, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia, Viện Khảo cổ học,NXB Khoa học Xã Hội – Hà Nội – 1997)

8 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Hoa văn gốm Phùng Nguyên đã được cách điệu cao kiểu ĐỐI XỨNG GƯƠNG (2 hình trên) vàkiểu HÌNH CHỮ S, đồng thời là ĐỐI XỨNG TRỤC QUAY BẬC 2 (2 hình dưới). (Nguồn: Sách“Theo dấu các văn hóa cổ” – Giáo sư Hà Văn Tấn, Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân vănquốc gia, Viện Khảo cổ học, NXB Khoa học Xã Hội – Hà Nội – 1997) Theo thống kê của giáo sư Hà Văn Tấn, có 3 kiểu kết cấu hoa văn đối xứng Phùng Nguyên: đốixứng gương, đối xứng trục quay bậc 2 và đối xứng tịnh tiến. Đối xứng gương là khi ta có thể kẻmột đường thẳng chia đôi một hoa văn mà 2 nửa hoàn toàn bằng nhau và đối diện nhau quađường thẳng đó- như một hình ảnh nhìn qua gương vậy. Đối xứng trục quay bậc 2là khi hình hoa văn này lật sang phía đối diện nhưng lại xoay tiếp nửa vòng theo trục vuông gócvới trục đối xứng, tạo ra thứ hoa văn kép rất sinh động. Đối xứng tịnh tiếnlà từ một hoa văn gốc rải ra liên tiếp theo một đường diềm kéo dài. Nói theo cách của các sinhviên mỹ thuật khi làm bài trang trí diềm tường là vẽ đi vẽ lại một hoa văn theo chiều dài củađường diềm. Ngoài 3 kiểu đối xứng kể trên, còn một kiểu nữa là đối xứng tỏa tròn, theo như hình mặt trời sơ khai trên mặt một con dọi xe sợi Phùng Nguyên: các cánh mặt trờiđối xứng qua lỗ tâm của con dọi. Kể ra làm được như vậy ở buổi đầu hình thành dân tộc cáchđây 3000 – 4000 năm đã là đáng khâm phục. Nhưng thậm chí còn kỳ diệu hơn nữa khi cácnghệ nhân Phùng Nguyên đã thoải mái biến hóa các kết cấu hoa văn trên bề mặt gốm. Loạihoa văn ưa thích nhất của người Phùng Nguyên là hoa văn hình chữ S hay là kiểu 2 hình tròncó chấm tâm nối nhau bằng vạch tiếp tuyến chéo. Trong chuyên luận xuất sắc “Người PhùngNguyên và đối xứng”, giáo sư Hà Văn Tấn thống kê có đến gần 30 kiểu đồ án hoa văn hình chữS!

9 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Hình ngôi sao nhiều cánh được vẽ trên một con dọi xe sợi, đất nung, di chỉ Nghĩa Lập. Đâyđược coi là mẫu khởi nguồn cho hình tượng ngôi sao nhiều cánh giữa mặt trống đồng Đông Sơnsau này. (Nguồn: Sách “Theo dấu các văn hóa cổ” – Giáo sư Hà Văn Tấn, Trung tâm Khoa họcXã hội và Nhân văn quốc gia, Viện Khảo cổ học, NXB Khoa học Xã Hội – Hà Nội – 1997)

10 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Bình gốm Phùng Nguyên với nhiều băng hoa văn chạy ngang có chấm rải và họa tiết hình chữS, đồng thời có các cột hoa văn theo chiều dọc. (Nguồn: Sách “Cơ sở Khảo cổ học” – Hán VănKhẩn chủ biên, NXB Đại học quốc gia Hà Nội – 2008) 5 – Người Phùng Nguyên còn cótư duy hình học đáng nể

Hiệu quả của các hoa văn trên gốm của người Phùng Nguyên còn cho thấy họ có tư duy đặcbiệt về hình học. Thoạt tiên họ đã vẽ ra được các hoa văn đối xứng. Rồi họ thoải mái xoaychuyển và biến hóa các hoa văn ấy về cả hình dáng, chi tiết và kết cấu từ đơn lẻ đến tổng thể.Họ làm thành các băng hoa văn ngang và dọc, hơn nữa còn làm thành các dải hoa văn chạyvòng tròn, có đồng tâm trên mặt mâm bồng. Họ vẽ ra các hình tròn khá chuẩn- các nhà khảo cổhiện đại đã tìm thấy dấu vết của một loại gần như compa mà họ đã để lại trên mặt gốm. Họ cònphải căn chỉnh sao cho các băng diềm bao quanh kết thúc một vòng tròn khép kín mà các hoavăn bên trong vẫn cách đều- nhưng các hoa văn ấy không chỉ lặp lại một cách đơn điệu- chúngcòn biến hóa, lật ngược xuôi, đối xứng trục quay và thêm thắt các hoa văn phụ điền vào các chỗtrống nữa. Như vậy hình học được biểu hiện một cách nghệ thuật và nghệ thuật trong tính toánhình học- đó là tài năng đáng kinh ngạc của các nghệ nhân Phùng Nguyên từ thuở sơ khai củadân tộc.

11 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

2 nồi gốm Phùng Nguyên cỡ nhỏ với HOA VĂN HÌNH CHỮ S và HOA VĂN ĐỐI XỨNG TRỤCQUAY BẬC 2 (Nguồn: Sách “Văn hóa Phùng Nguyên” – tác giả Hán Văn Khẩn, NXB Đại họcquốc gia Hà Nội – 2005)

12 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Bản vẽ mặt 2 chiếc mâm bồng, di chỉ Xóm Rền với bố cục hoa văn băng dải chạy thành cáclớp vòng tròn đồng tâm. Vòng chủ đạo có kết cấu hoa văn được cách điệu cao, với họa tiết kiểuĐỐI XỨNG TRỤC QUAY BẬC 2. (Nguồn: ách “Theo dấu các văn hóa cổ” – Giáo sư Hà Văn Tấn– Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia – Viện Khảo cổ học – NXB Khoa học XãHội – Hà Nội – 1997)

13 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

Bản vẽ 2 bình gốm Phùng Nguyên với hệ thống các băng hoa văn chạy vòng quanh thân. Bìnhbên trái có các băng hoa văn chính với họa tiết kiểu ĐỐI XỨNG GƯƠNG (trên) và hình sóng nướckiểu ĐỐI XỨNG TỊNH TIẾN kết hợp với HOA VĂN HÌNH CHỮ S (giữa). Bình bên phải có vẽ kếtcấu hoa văn ĐỐI XỨNG GƯƠNG, đồng thời vừa chạy thành băng ngang vừa lật lên, lật xuống.(Nguồn: Hình bên trái từ sách “Theo dấu các văn hóa cổ” – Giáo sư Hà Văn Tấn, Trung tâmKhoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia, Viện Khảo cổ học, NXB Khoa học Xã Hội – Hà Nội –1997; Hình bên phải từ sách “Văn hóa Phùng Nguyên” – Hán Văn Khẩn – NXB Đại học quốcgia Hà Nội – 2005) 6 – Cảm nghĩ về tài năng trang trí của người Phùng Nguyên

Là một họa sĩ, tôi từng học và sau này dạy sinh viên làm các bài trang trí hình vuông, chữ nhật,tròn, diềm tường, vải hoa… Ở thời hiện đại thì nguồn tài liệu là vô biên, lại có môn hình học từthời phổ thông hỗ trợ, thế mà các sinh viên vẫn như đánh vật với quá trình cách điệu để tạo rahọa tiết, sau đó là thu xếp các kết cấu đối xứng, xử lý mảng trống, tăng giảm kích thước hoa văntrong khuôn khổ các hình đã định… Với đầy đủ phương tiện hiện đại trong tay, kiến thức trongđầu mà không ít sinh viên mỹ thuật vẫn mắc các lỗi mà nghệ nhân thô sơ mấy nghìn năm trướchầu như không mắc phải: nét chập, hình méo, hình dính, dàn không đều, mảng đặc và mảngtrống không ăn ý. Hiếm khi chúng tôi dùng tới đối xứng trục quay bậc 2, vì khó quá chăng ? Vậymà cách đây hơn 3 thiên niên kỷ, tổ tiên chúng ta đã làm được những điều kể trên một cáchngoạn mục! Sau đó các hoa văn Phùng Nguyên còn được kế tục và nâng cao đến mẫu mựctrên các đồ đồng Đông Sơn, nhất là trên các hộ tâm phiến, thạp và trống đồng.

14 / 15

Khởi nguồn mỹ thuật dân tộc: Bừng nở nghệ thuật gốm Phùng Nguyên

7 – Xứng đáng được tôn vinh

Sẽ không hề quá lời khi ca ngợi người Phùng Nguyên, ở quá khứ xưa xa lắc, chỉ với các phươngtiện sơ khai nhất, hoàn toàn vẽ tay, đã tạo ra hệ thống hoa văn hết sức đẹp đẽ, bừng nở trongbiến hóa trên các đồ gốm khởi nguồn mỹ thuật dân tộc.

Có một câu hỏi bấy lâu nay đau đáu trong tâm khảm chúng ta rằng cớ sao ngay khi các quốcgia sơ kỳ của tổ tiên mới thành lập (như Văn Lang và Âu Lạc) thì người Việt đã sớm bị mấtnước và trải qua hơn nghìn năm Bắc thuộc – thế mà dân tộc ta không bị đồng hóa trong biểnngười của đế chế Trung Hoa mênh mông để vùng lên quật khởi ở thế kỷ X và bảo vệ thànhcông nền độc lập tới tận ngày nay? Rất nhiều nhà nghiên cứu đã tìm ra câu trả lời, chắc các độcgiả đã biết, xin phép khỏi nhắc lại… Còn chúng tôi thì cho rằng truyền thống văn hóa nghệ thuậtcũng đáng chú ý – nó cho phép người Việt ta, sau hơn nghìn năm Bắc thuộc, tự tin rằng mìnhkhông phải người Hán mà là người Việt Nam, với bản sắc riêng biệt và rõ nét, kế thừa được tinhhoa truyền thống phong phú và tinh tế của cha ông… mà trong số đó có truyền thống mỹ thuậtrực rỡ, khởi đầu từ Gốm Phùng Nguyên.

15 / 15