1_ Cansaran

Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bil. Dergisi Science and Eng. J of Fırat Univ. 19 (3), 243-257, 2007 19 (3), 243-257, 2007

243

Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri

(Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir

Araştırma

Arzu CANSARAN1, Ömer Faruk KAYA2 ve Cengiz YILDIRIM1

1Amasya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı, Amasya 2Harran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Botanik Anabilim Dalı, Şanlıurfa

[email protected]

(Geliş/Received:05.02.2007; Kabul/Accept:08.03.2007)

Özet: Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köyleri arasında halkın değişik alanlardaki bitki bilgisini belirlemeye yönelik etnobotanik çalışmaları, Eylül 2004–Mart 2006 tarihleri arasında sürdürülmüştür. 2 kişilik bir ekiple aralıklı olarak toplam 15 gün, 20 kaynak kişi ile görüşülmüş, 170 bitki örneği toplanmış ve etnobotanik özellikleri ortaya konmuştur. Bu örneklerden 10’u Türkiye’ye endemik olup toplam 106 takson belirlenmiştir. Bazı örtüşen kullanımlar (özellikle gıda bitkileri ile tıbbi bitkiler arasında) da olmakla birlikte 59 gıda, 14 ilaç, 6 yakacak, 7 yem ve 20 el sanatlarında kullanımın yanı sıra 18 bitki türünün de farklı alanlarda yararlı oldukları saptanmıştır. Alandan; farklı bitki kullanımlarına ilişkin 136 kullanım biçimi (reçetesi) derlenmiştir. Ayrıca “kullanımları saptanamayan ancak yerel adları tespit edilen” 8 bitki de genel bitki listesine eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Karadeniz Bölgesi, Amasya, Etnobotanik.

An Ethnobotanical Study (Amasya/Gümüşhacıköy) Between the Vicinity

of Ovabaşı, Akpınar, Güllüce and Köseler Villages

Abstract: The aim of this ethnobotany research carried out between September 2004 and March 2006 was to determine the population’s use of plants for various purposes in Ovabaşı-Akpınar-Güllüce-Köseler villages, Gümüşhacıköy, town of Amasya. A team of 2 worked periodically for total 15 days. During this period 20 local people were interviewed and 170 plant samples were collected. 10 of these plants are endemic to Turkey and total 106 taxa were determined. Although there were some overlapping uses (especially between food and medicinal plants) 59 plants were used for food, 14 for medicinal purpose, 6 as fuel, 7 as animal feed and 20 for hand-crafts, as well as 18 plant species useful for diverse purposes. From the area 136 recipes were collected. On the other hand, 8 plants were listed in the general plant list although their use were not determined but their local names were well-known.

Keywords: Black Sea Region, Amasya, Ethnobotany.

1. Giriş

Kısaca insan-bitki etkileşimi şeklinde tarif edebileceğimiz etnobotanik araştırmalar, deneme yanılma yoluyla edinilmiş ve uzun bir zaman sürecinde nesilden nesile aktarılarak günümüze ulaşmış çok değerli bilgileri içerirler. Etnobotanik konusundaki ilk yayın; “etnobotanik” teriminin de ilk kez kullanıldığı “ The purposes of Ethnobotany” (Harsberger) adlı eserdir [1]. Amasya ilinde; “Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köyleri arasında” Eylül-2004 ile Mart-

2005 tarihleri arasında gerçekleştirilen bu etnobotanik çalışma ile, yöre halkının hangi tür bitkilerden hangi amaçlarla (beslenme, insan ve hayvan tedavisi, boya yapımı, nazara karşı; süs ve çit bitkisi, yem, yakacak bitkileri olarak vb.) ve nasıl yararlandıkları tespit edilmeye çalışılmıştır.

Amasya ilinde etnobotanik alanında en eski çalışma, Alpınar’ın (1979) çalışmasıdır [2]. Bundan başka Amasya’da, Fujita ve arkadaşlarının (1995) [3], Cansaran ve Kaya’nın (2007) [4], Ezer ve Mumcu-Arısan’ın (2006)

A. Cansaran, Ö. F. Kaya, C. Yıldırım

244

[5] araştırmaları olmuştur. Amasya’ya yakın bölgelerde bunların dışında da birtakım etnobotanik çalışmalar yapılmıştır [6-10].

Araştırma yapılan yerleşim alanlarının rakımları altimetre ile ölçülmüştür. Buna göre Ovabaşı: 1200 m, Akpınar: 1300 m, Güllüce: 1400 m, Köseler: 1100 m yüksekliğindedir. Amasya Valiliği’nden öğrenilen bilgilere göre [11] araştırılan alanlardaki nüfus sayıları da aşağıdaki gibidir: Ovabaşı (Gümüş bucağı): 437 (Erkek: 208, Kız: 229); Akpınar (Gümüş bucağı): 28 (Erkek: 17, Kız: 11); Güllüce (Gümüş bucağı): 50 (Erkek: 31, Kız:19 ); Köseler (Gümüş bucağı): 523 (Erkek: 258, Kız: 265).

Amasya ili, Kuzey Anadolu ve İç Anadolu’nun sınırı üzerindedir [12]. Araştırma alanı olarak seçilen Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler köyleri (Gümüşhacıköy-AMASYA), Amasya il merkezinin batısında olup, Amasya ve Çorum illeri sınırında yer alan Eğerli Dağı (1767 m.) üzerindedir. Türkiye florasındaki kareleme

sistemine göre ise A5 karesi içerisine girmektedir [13]. Araştırma alanının topoğrafik yapısını gösteren harita Şekil 1.’de verilmiştir. Orta Karadeniz bölgesinin güneyinde yer alan Amasya ili diğer Karadeniz illerine nazaran sert bir iklime sahiptir. Bununla beraber Amasya bölgenin diğer illeriyle kıyaslanırsa kurak sayılır. İl içinde yağış kuzeyden güneye inildikçe azalmaktadır [14]. Kısacası Amasya’da geçit bölgesi iklimi egemendir. Genellikle ılıman olan olan iklim bazen Karadeniz, bazen de İç Anadolu karasal iklim özelliğini gösterir. Bununla birlikte alanın jeolojisi, topografik ve orografik yapısı da bölgenin iklimi üzerinde etkili olmaktadır. Amasya’da Emberger’e göre “yarı kurak Akdeniz iklim katı” (kışı son derece soğuk) hâkimdir [15]. İklim katı belirlenirken; Çevre ve Orman Bakanlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünden alınan, Amasya’ya ait 29 yıllık (1975-2003) meteorolojik verilerden yararlanılmıştır [16].

Şekil 1. Araştırma alanının topoğrafik haritası

Ovabaşı, Akpınar, Güllüce ve Köseler Köyleri (Gümüşhacıköy/Amasya) Arasında Kalan Bölgede Etnobotanik Bir Araştırma

245

Çalışma sahasını içerisine alan Amasya’da, daha çok flora çalışmaları yapılmıştır [12,17-20], vejetasyon çalışmaları ise birkaç tane olup [20, 21] devam etmekte olanları da mevcuttur. Çalışma sahasının vejetasyonu; yüksekliğe, coğrafi konuma ve iklim yapısına bağlı olarak değişiklikler göstermektedir. Alandaki orman vejetasyonu bazı kesimlerde güzel bir gelişim gösterirken bazı kesimlerde de oldukça tahrip edilmiştir. Bu tahrip alanlarında ise bazen bozuk orman, bazen de step vejetasyonları yayılış göstermiştir. Örneğin; Köseler köyü civarında 1200-1250 m.’lerde Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica - Pinus sylvestris var. hamata karışık ormanları yer alırken, Ovabaşı köyü’nde 1200 m.’de Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica ormanları görülür. Ouercus macranthera ssp. syspirensis, Populus tremula, Carpinus betulus, Acer campestre ssp. campestre, Rhus coriaria alanda yaygın olan çalı türleridir. Step vejetasyonunun alandaki yaygın türü ise Astragalus microcephalus’tur [21].

Jeolojik açıdan bakıldığında çalışma alanında Eosen; volkanik fasiyesler yaygın olup yer yer Holosen; yeni alüvyonlara da rastlanmaktadır [22]. Toprak açısından bakıldığında ise alanda iki tip toprak yaygındır. Bunlar daha çok Köseler ve Güllüce köylerinde yaygın olan kahverengi orman topraklarıyla, Ovabaşı ve Akpınar köylerinde yaygın olan kahverengi topraklardır [21].

2. Materyal ve Metot

Bu çalışmada Amasya ilinde Etnobotanik Alan Araştırması gerçekleştirilmiştir. Alan

araştırmaları Eylül 2004–Mart 2006 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Alanda 20 kaynak kişi ile görüşülmüş ve alandan 170 bitki örneği toplanmıştır. Köylere; ilkbahar, sonbahar ve yaz aylarında 3’er kez ziyaret yapılmış; kış aylarında ise 1’er kez gidilmiştir. Bu ziyaretlerde o yörelerde kalınmamış, ancak oralarda konaklanılan süreler içerisinde (gün boyunca), hemen her an halktan bilgi edinilmeye çalışılmıştır. Teşhis işlemleri esnasında “Türkiye Florası”ndan [13,23,24] yararlanılmıştır. Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köylerinde bire-bir görüşme yoluyla bitkilerin kullanılış şekilleri ve varsa yerel isimleri öğrenilmiştir. Soru formu, “yeri , bitkinin latince adı, yerel adı, hangi amaçla kullanıldığı, kullanılan kısmı ve kullanım şekli” kısımlarından oluşmaktadır. Ayrıca formun üst tarafında görüşme tarihi, yerleşim alanının adı ve görüşülen kişinin adı da belirtilmiştir. Daha sonra tüm yerleşim alanlarından toplanan bilgiler içerisinden sırayla gıda, tıbbi, yakacak, yem, el sanatları, yararlı-zararlı ve diğer amaçlar için kullanılan bitkiler çıkartılarak derlenmiştir. Bitkilerin kullanım kodları verilirken TÜBA-TÜKSEK kapsamında Buldan’da yapılan Etnobotanik Pilot Projesi [25] esas alınarak düzenlenen sisteme uyulmuştur (Tablo 1).

Bitkilerin kullanılan kısımları ise AMASYA

İli Etnobotanik Alan Araştırması 2005 (Amasya Merkez İlçesi, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş köyleri ile Yassıçal ve Ziyaret beldelerinde) [7] esas alınarak aşağıdaki gibi kodlanmıştır (Tablo 2).


246

Tablo 1: Bitki grubu/ kullanımı (Bitkilerin Kullanım Kodları)

I. GIDA BİTKİLERİ

II. İLAÇ

OLARAK YARARLANILANLAR

(ŞİFA BİTKİLERİ)

III. YAKACAK OLARAK

YARARLANILANLAR

IV. YEM OLARAK

YARARLANILANLAR

V. EL SANATLARINDA YARARLANILAN

BİTKİLER

VI. DİĞER YARARLI BİTKİLER

VII. YARARLI / ZARARLI KABUL EDİLEN

BİTKİLER

Yaprak ve filizleri yenilenler- 01

İnsan tedavisinde- 01

_

_

Doğal boyamada kullanılan (boyar madde ve mordanlar)- 01

Çatı örtüsü, çardak, çit bitkileri- 01

Zararlılar- 01

Kök ve gövdeleri yenilenler- 02

Hayvan tedavisinde- 02

_

_

Hasır örme- 02

Yağ elde edilenler (sığla, defne gibi)- 02

Bir başka yararlı bitkiye işaret edenler- 02

Yumruları yenilenler- 03

_

_

_ Sepet örme-03 Katran- 03

Hayvanların sevmediği,yemediği bitkiler- 03

Meyve ve tohumları yenilenler- 04

_

_

_

Süpürge- 04 Zamk, tutkal- 04

Zehirli olduğu bilinen, zehirli olduğuna inanılan bitkiler- 04

Mantarlar- 05

_ _ _ Ağaç işleri (kap, kaşık, kovan, baston, oyuncak ,ağızlık, müzik araçları)- 05

Uyuşturucu, yatıştırıcı- 05

Güzel kokusuyla sevilenler- 05

Çiçekleri yenilenler- 06

_ _ _

Tespih, boncuk-06 Muska, büyü, tütsü- 06

Kötü kokan bitkiler ve kötü koktuğu için ad verilenler- 06

Çay olarak kullanılanlar -07

_ _ _

Nazarlık- 07

Kuş, balık avında kullanılanlar- 07

Dış görünüşüyle adlandırılanlar-07

Baharat olarak kullanılanlar- 08

_ _ _ Diğer (ip, alet sapı, hediyelik eşya vb.)- 08

Süs bitkileri- 08

Çok görüldüğü bir yere dayanarak isim verilenler- 08

Diğer (bitki özleri, sakız, maya vb.)- 09

_ _ _ _ Gölge

vericiler- 09

Diğer (mevsimsel işaretler)- 09

_ _ _ _ _

Böcek kovucu, öldürücüler- 10

_

_ _ _ _ _

Küf ve mantara karşı- 11

_

_ _ _ _ _

Sabun- 12 _

_ _ _ _ _

Arıların bal aldığı bitkiler- 13

_

_ _ _ _ _

Erozyona karşı kullanılanlar- 14

_

_ _ _ _ _

Su kurutma ve temizleme- 15

_

_ _ _ _ _

Sosyal kullanımlar (çocuk oyunları, süslenme)- 16

_

_ _ _ _ _

Rüzgâr kesiciler- 17

_

_ _ _ _ _

Diğer (kuluçka, dölleme)- 18

_


247

Tablo 2. Bitkilerin Kullanılan Kısımları A Tüm bitki

B Kökleri

Ca Yumru gövde Cb Rizom Cc Soğan

C

Toprak-altı gövdesi

Cd sert soğan D Gövdesi

E Yaprakları-filizleri

F Çiçekleri

G Meyvesi

H Tohum

Ia Öz Ib Kabuk Ic Latex Id Reçine Ie Kozalak

I

Diğer If Katran

K Mantar

L Liken

Daha sonra familyalarına göre alfabetik olarak sıralanan bitkiler “sonuçlar” kısmında verilmiştir (Tablo 3). Bitki taksonlarının otörleri yazılırken “Authors of Plant Names” isimli eserden [26] kontrol edilmiştir. Alandaki endemik bitkiler ise Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı’ndan [27] kontrol edilerek verilmiştir. Bu çalışmada ayrıca; bir bitkinin farklı kullanımları var ise hepsi de alt alta yazılmıştır. Bu arada, halk tarafından farklı amaçlarla kullanılmasalar bile, ülkemizde bitkilerimizin yöresel adları konusunda büyük bir eksiklik olduğu görüldüğü için, sadece yerel isimleri tespit edilebilen bitkiler de “kullanımı saptanamayan ancak yerel ad verilenler” olarak asıl listeye eklenmiştir.

3. Sonuçlar

3. 1. Genel Bulgular Eylül 2004 ile Mart 2006 tarihleri arasında

yürütülen bu çalışma neticesinde 136

kullanım biçimi (reçetesi) derlenmiştir. Kullanımı saptanamayan ancak yerel adları tespit edilen bitkilerin de asıl listeye eklenmesiyle 106 takson değerlendirilmiştir (Tablo 3). Değerlendirilen toplam 106 bitki taksonunun 95’i doğal, 11’i de kültür bitkisidir. Genel olarak bitkilerin 4’ü Akdeniz, 10’u Avrupa-Sibirya, 8’i de İran-Turan fitocoğrafik bölgesi elementidir. Bazı örtüşen kullanımlar da olmakla birlikte, kullanım alanlarına göre bitki sayıları şöyledir: Gıda (59), İlaç (14), Yakacak (6), Yem (7), El sanatları (20), diğer yararlı bitkiler (15), yararlı/zararlı kabul edilen bitkiler (3), kullanımı saptanamayan ancak yerel ad verilenler (8). Tüm bitkilerin % 9.43’ü (10 tanesi) endemiktir. Endemik türlerin kullanımı Dünyanın başka hiçbir yerinde saptanamayacağından bu türlerin yerel olarak nasıl kullanıldıklarının bilinmesi kültür tarihi açısından olduğu kadar, gerektiğinde koruma önlemleri alınması açısından da önemlidir [25].


248

Tablo 3. Amasya – Gümüşhacıköy (Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler Köyleri Arasında) Etnobotanik Çalışmasında Belirlenen Bitki Listesi

Familyası Cins/Tür adı Yerel adı Kullanılan kısım

Kullanım kodu

Örnek no

Endemizm ve

fitocoğrafik bölge

1 Divisio: ASCOMYCOTA Morchella sp. kuzu göbeği K I05 3355-B -

2 ACERACEAE Acer campestre L. ssp.

campestre akçaağaç D(genç) V08 (alet

sapı) 4296 -

3 AMARANTHACEAE Amaranthus retroflexus L. kelce/ karagöz

otu E I01 3272 -

4 ANACARDIACEAE Rhus coriaria L. tetre / tetire/

sumak D(genç),E II01 4317 -

5 APIACEAE Conium maculatum L. baldıran otu A VII04 4309 -

6 ASTERACEAE Anthemis cretica L. ssp.

argaea (Boiss.&Ball) Grierson

papatya F I07 4311-A End./ Ir.- Tur. El.

7 A. cretica L. ssp. umbilicata

(Boiss.&E. Huet) Grierson papatya F I07 4342 -

Ic I09 (sakız) 8

Cichorium intybus L. çıtlık A V04

4326 -

I07 9

Helichrysum plicatum DC. ssp. plicatum

yayla çiçeği F II01

4339 -

10 Scorzonera cana (C.A.Mey.)

H. Hoffm. var. jacquiniana (W. Koch) Chamb.

tekelcan / teke sakalı

E I01 4337 -

11 Scorzonera pseudolanata

Grossh. Pırçalak başı E I01 3377 -

12 Tanacetum vulgare L. koyun gözü F I07 4324 - 13 Tragopogon aureus Boiss. yemlik E I01 3378 End.

14 Tripleurospermum callosum

(Boiss.&Heldr.) E. Hossain koyun gözü F II01 3379 End.

15 BERBERIDACEAE Berberis crataegina DC. kızamık E I01 3269 - 16 Berberis vulgaris L. kızamık D(genç) V04 3365 -

I01 17

BORAGINACEAE Anchusa leptophylla Roem.&Schultes ssp.

leptophylla

dikencik / dikenli ot

E II01

3357 -

18 BRASSICACEAE Capsella bursa – pastoris

(L.) Medik. kuş ekmeği /

kuşkuş E I01 4343-B -

E I01 19

*Lepidium sativum L. ssp. sativum

tere A V04

-

20 Sinapis arvensis L. namzan A VII04 4180-B -

21

CAPRIFOLIACEAE Lonicera caucasica Pall. ssp. orientalis (Lam.)

Chamb.&Long

kurt kulağı D (genç) V04 4180-A End.

22 CARYOPHYLLACEAE Silene vulgaris (Moench)

Garcke var. vulgaris gıcırdayık / gıcır tavuk

E I01 3271 -

23 Stellaria media Vill. ssp.

media (L.) Vill. gaz gursağı E I01 4318-B -

24 CHENOPODIACEAE *Atriplex hortensis L. keskin

süpürgesi A V04 -

E I01

25

*Beta vulgaris L. provar. altissima (Döll) J. Helm

kocabaş / şeker pancarı

B(yumru) I02

-

26 Chenopodium album L. ssp.

album var. album aşlı sirken E I01 3358 -

I04 27

CORNACEAE Cornus mas L. kiren G II02

4344-A Euro.- Sib. El

I04 28

Cornus sanguinea L. ssp. australis (C.A.Mey) Jav.

kiren G II02

4341 Euro.- Sib. El

D III 29 CORYLACEAE Carpinus orientalis Mill. ssp. orientalis

isirin D(genç) VI01

4306 -


249

V08 (alet sapı) VI01 D(genç)

V03 30 Corylus avellana var.

avellana fındık

G I04

4305 -

31 CRASSULACEAE Sempervivum brevipilum

Muirhead kader çiçeği A VII09 4323 End.

32 CUCURBITACEAE Bryonia alba L. sarmaşık /

ineğimsağma E I01 3374 Euro.- Sib. El

33 CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L. ssp.

oxycedrus ardıç Ie II01 4331 -

G I04

V07

34

ELAEAGNACEAE *Elaeagnus angustifolia L. iğde

D(genç)

V06 (tespih)

-

35 FABACEAE Astragalus microcephalus

Willd. keven A IV 4299 Ir.- Tur. El.

36 A. podperae Sirj. keven A IV 4315 Ir.- Tur. El.

37 Colutea cilicica Boiss. &

Bal. patlangaç G VI16 4300 -

38 *Vicia anatolica Turril fiğ A IV - 39 Vicia cracca L. ssp. cracca dağ yoncası A IV 3361-B Euro.- Sib. El 40 *Vicia ervilia (L.) Willd. burçak A IV - 41 FAGACEAE Quercus robur L. ssp. robur …. D III 4344-B Euro.- Sib. El

D(genç) V08 (alet sapı) 42

Q. hartwissiana Steven ….

D III

3371-B -

G VI 16 (çoc. Oy.)

43

Q. macranthera Fisch & C.A. Mey. ex Hohen. ssp.

syspirensis (G. Koch) Menitsky

….

D III

4332-B End.

44 GERANIACEAE Erodium ciconium

(L.)L’Hér. katır tırnağı E I01 4390 -

45 Erodium cicutarium

(L.)L’Hér. ssp. cicutarium katır tırnağı E I01 4391 -

46 Geranium macrostylum

Boiss. deve dabanı Ca I03 3368 E. Medit.

(mt.) El. 47 HYPERICACEAE Hypericum perforatum L. kantoron E,F I07 3391-A -

48 IRIDACEAE Crocus ancyrensis (Herbert)

Maw çiğdem Cd I03 4389 End./ Ir.- Tur.

El. D(genç) V05

(oyuncak) 49

JUGLANDACEAE *Juglans regia L. ceviz

G I04

-

50

LAMIACEAE Mentha longifolia (L.) Huds. ssp. longifolia

su nanesi / dağ nanesi

E I08 4311-B -

51 Salvia sclarea L. ellik otu E VI18 4314-B - 52 Salvia tomentosa Mill. ellik otu E VI18 3373 Medit. El. 53 Salvia virgata Jacq. ellik otu E VI18 4312-B Ir.- Tur. El.

54 Teucrium chamaedrys L.

ssp. chamaedrys cipkesen E II01 4178 -

E I08 55

Thymus sipyleus Boiss. ssp. rosulans (Borbas) Jalas

kekik

E,F I07

4325 -

56 LILIACEAE Allium atroviolaceum Boiss. körmen E I01 4316-B -

57 Allium scoradoprasum L.

ssp. rotundum (L.) Stearn körmen E I01 4316-A -

58 LORANTHACEAE Viscum album L. ssp. album gökçek E II01 4338-B -

59 MALVACEAE Alcea apterocarpa (Fenzl)

Boiss. fatmagül A VI08 4335-B End./ Ir.- Tur.

El. 60 Malva neglecta Wallr. kömeç E I01 3273 -

61 ORCHIDACEAE Cephalanthera rubra (L.)

Rich. şelep Ca I03 4310-B -


250

62 Dactilorhiza romana (Seb.)

Soo ssp. romana şelep Ca I03 4313-B Medit. El.

63 Orchis mascula (L.) L. ssp.

pinetorum (Boiss.&Kotschy) E.G. Camus

şelep Ca I03 4334 E. Medit. El.

64 PAPAVERACEAE Chelidonium majus L. ….. A(özsu) II01 4335-A -

65 Papaver lacerum Popov gelin eli / gelin

parmağı E I01 4312-A -

66 *Papaver somniferum L. haşhaş H I04 -

67 Roemeria hybrida (L.) DC.

ssp. hybrida haşhaş oynaşı E I01 4314-A -

Id I09 (sakız)

E I07 D(özsu) II01

D III Ie VI16(çoc.

Oy.)

68

PINACEAE Pinus nigra J.F. Arnold ssp. nigra var. caramanica

(Loudon) Rehder

çam

If VI03

4297 -

Id I09 (sakız) E I07

D(özsu) II01 D III Ie VI16(çoc.

Oy.)

69

Pinus sylvestris L. var. hamata Steven

çam

If VI03

4298 -

I07

70

PLANTAGINACEAE Plantago major L. ssp. major

yaprağı bağ / bağ otu

E

II01

4310-A -

71 PLUMBAGINACEAE Acantholimon acerosum

(Willd.) Boiss. var. acerosum

…… A IV 4304 -

72 POACEAE Hordeum bulbosum L. arpa A IV 4313-A - G(kabuk) V02

73 *Zea mays L. mısır

G I04 -

74 POLYGONACEAE Polygonum aviculare L. telli E I01 4301 -

75 Polygonum cognatum

Meisn. madımak / madımak pancarı

E I01 4307 -

76 Rumex patientia L. yağlı (sümüklü)

efelik / sarma efeliği

E I01 3369 -

77 Rumex scutatus L. ekşimik /

ekşimük / ekşi efelik

E I01 4322 -

78

PORTULACACEAE Portulaca oleracea L. ssp. oleracea

pirpürüm / soğukluk

E I01 4330 -

79 ROSACEAE Cotoneaster nummularia

Fisch.& C.A. Mey. sıçan kulağı D(genç) V04 4182 -

80 Crataegus bornmuelleri

Zabel yemişen D(genç) V08(alet

sapı) 4302 -

81 C. microphylla G. Koch yemişen D(genç) V08(alet

sapı) 4303 H.Ö. El.

G V16 (çoc oy.)

I07

D(genç)

V08(alet sapı)

82

Crataegus orientalis Pall. ex M. Bieb var. orientalis

aluç

G I04

4332-A -

G I04 83

*Cydonia oblonga Mill. ayva E I07

-

84 Malus sylvestris Mill. ssp.

orientalis var. orientalis (A. Uglitzkich) Browicz

acuk G I04 4320 -


251

G I04

85 *Mespilus germanica döngel /

muşmula / beşbıyık

E I07 -

G I04 86

Pyrus elaeagnifolia Pall. ssp. elaeagnifolia

ahlat E I07

3270 -

I04 87

Rosa canina L. kuşburnu G I07

4336 -

88 Rubus idaeus L. böğürtlen G I04 4340 -

89 Sorbus umbellata (Desf.)

Fritsch var. umbellata tavşan kulağı D(genç) V04 3355-A -

90 SALICACEAE Populus nigra L. ssp. nigra dal kavağı D VI01 3359 - 91 Populus tremula L. dağ kavağı D VI01 4327 Euro.- Sib. El

V05 92

Salix alba L. söğüt D(genç) V03

4321 Euro.- Sib. El

D I02 93

SCROPHULARIACEAE Verbascum caudatum Freyn&Bornm.

sığır kuyruğu / öküz götü E, H II01

4333 End./ Ir.- Tur. El.

94 Veronica arvensis L. …. E I01 3370 Euro.- Sib. El

95 Veronica multifida L. sabun otu E VI12 3360 End./ Ir.- Tur.

El. V04

96 ULMACEAE Ulmus minor Mill. ssp.

minor kara ağaç D(genç)

V08(alet sapı)

4338-A -

I01 97

URTICACEAE Urtica dioica L. ısırgan E I08

4319 Euro.- Sib. El

98 ZYGOPHYLLACEAE Peganum harmala L. yüzerlik A(kök

hariç) VI06 (tütsü) 4308 -

99 POLYGONACEAE • Polygonum convolvulus L. bakla oynaşı … … 3367 - 100 CARYOPHYLLACEAE • Agrostemma githago L. karaca otu … … 3371-A -

101 RUBIACEAE • Galium spurium L. ssp.

spurium zağar daşağı … … 3372 -

102 CAPRIFOLIACEAE • Viburnum lantana L. tavşan elması … … 4181 - 103 RANUNCULACEAE • Clematis vitalba .L. hırsız urganı … … 4329 -

104 • Ranunculus

constantinopolitanus (DC.) d’Urv.

mayıs çiçeği … … 4343-A -

105 CUCURBITACEAE • Ecballium elaterium (L.)

A. Rich. yaban kavunu … … 4328 -

106 LILIACEAE • Muscari armeniacum

Leichtlin ex Baker karga soğanı … … 4318-A -

Not: “•” İle işaretlenen bitkiler “kullanımları saptanamayan, ancak yerel ad verilen” bitkilerdir.

“*” İle işaretlenen bitkiler “kültür bitkileri”dir. 3. 1. 1. Gıda Olarak / Beslenmede Kullanılan Bitkiler

Çalışma sahasında meyve yetiştiriciliği rakım ve biraz da iklimden dolayı çok fazla değildir. Ayva, döngel (muşmula), dut vb. birkaç meyvenin kültürü yapılırken ahlat (yabani armut), acuk (yabani elma), aluç, kuşburnu, böğürtlen, kızılcık (kiren), iğde vb. yabani meyvelerden özellikle yararlanılmaktadır. Bölge ekonomik açıdan fazla gelişmiş değildir. Sebzelerden de bilhassa, tütün, haşhaş, şekerpancarı (kocabaş), ayçiçeği ve buğday

tarımı gerçekleştirilmektedir. Çalışma alanında tespit edilen 59 bitki gıda

amaçlı kullanılmaktadır. Bunların 8’i kültür bitkisidir. Gıda olarak tüketilen bitkilerin 4’ü ise endemiktir. Gıda olarak tüketilenler grubundaki bitkilerin 27’sinin filiz ve yaprakları (çoğunlukla pancarlar), 1’inin kökü, 1’inin gövdesi, 5’inin yumruları, 13’ünün de meyve ve tohumları yenilmektedir. 14’ü çay olarak, 2’si baharat olarak 3’ü de diğer amaçlar için (bitki özleri, sakız, maya vb.) kullanılmaktadır.

Gıda olarak tüketilen bitkiler arasında en büyük çoğunluğu; yörede “pancar” olarak tabir edilen, filiz ve yaprakları yenen bitkiler oluşturur. Bu bitkiler şöyle sıralanabilirler:

Rumex patientia (yağlı efelik): Yaprakları

tek başına kavrularak yenir, yapraklarından sarma da yapılır.


252

Silene vulgaris var. vulgaris (gıcırdayık): Yaprakları tek başına kavrularak yenir veya taze yapraklarından salata da yapılır.

Beta vulgaris provar. altissima (kocabaş): Yaprakları yumurta ile kavrularak yenir veya yapraklarının turşusu yapılır.

Scorzonera cana var. jacquiniana (teke sakalı): Genç sürgünleri diğer pancarlarla karışık olarak kavrulur veya yumurta ile pişirilerek yenir.

Urtica dioica (ısırgan): Haşlanıp ıspanak gibi sulu ve pirinçli pişirilir veya hamur işlerine “iç” olarak koyulur.

Tragopogon aureus (yemlik): Gövde (dışı soyularak) ve yaprakları hem çiğ olarak yenir hem de diğer pancarlarla karışık olarak kavrulur.

Verbascum caudatum (sığır kuyruğu): Gövdesinin dış kısmı soyularak içi çiğ çiğ yenir.

Polygonum cognatum (madımak pancarı): Taze sürgün ve yaprakları tek başına kavrulur. Ayrıca bahçelerde kültüre de alınır. Kurutularak her mevsim tüketilir.

Portulaca oleracea ssp. oleracea (pirpürüm / soğukluk): Taze sürgün ve yaprakları tek başına bulgurla az suda kavrulur veya taze yaprak ve sürgünlerden salatası yapılır.

Amaranthus retroflexus (kelce): Taze sürgün ve yaprakları tek başına haşlanarak kavrulur ya da yumurta ile pişirilerek tüketilir.

Chenopodium album ssp. album var. album (aşlı sirken): Bahçelerde kültüre alınır. Taze sürgün ve yapraklarının kısa tiritli (sulu) yemeği yapılır veya soğanla kavrulur. Sarması da yapılır. Ayrıca pidelere iç olarak da koyulur.

Bryonia alba (ineğimsağma), Veronica arvensis, Capsella bursa-pastoris (kuşkuş), Malva neglecta (kömeç), Anchusa leptophylla ssp. leptophylla (dikencik), Erodium ciconium (katır tırnağı), Erodium cicutarium ssp. cicutarium (katır tırnağı), Scorzonera pseudolanata (pırçalak başı), Stellaria media ssp. media (gaz gursağı), Papaver lacerum (gelin eli), Roemeria hybrida ssp. hybrida (haşhaş oynaşı), Polygonum aviculare (telli): Sadece kavrularak (karışık) yenir.

Ayrıca tüm bu bitkilerin yanında Berberis crataegina (kızamık) ve Rumex scutatus (ekşimük)’un yaprakları çiğ olarak yenmektedir. Allium atroviolaceum (körmen) ve Allium scorodoprasum ssp. rotundum yaprakları da çiğ soğan gibi tüketilmektedir. Beta vulgaris provar.

altissima (kocabaş) metamorfik yumru kökleri yenilen bir bitkidir. Kocabaş kökü ya soba veya fırınlarda pişirilerek yenir ya da pekmezi yapılarak tüketilir.

Orchis mascula ssp. pinetorum (şelep); yumru (tuber) benzeri kökleri, Cephalanthera rubra (şelep); rizomları ve Dactilorhiza romana ssp. romana (şelep); yumruları çiğ olarak yenen bitkilerdir. Crocus ancyrensis bitkisinin ise kormları (sert soğan) ya çiğ çiğ yenmekte ya da bulgur pilavına katılarak pişirilmektedir (“çiğdemli pilav”). Geranium macrosytlum (deve dabanı) da yumruları çiğ olarak yenen bitkiler arasındadır.

Yörede meyve ve tohumlarından yararlanılan bitkiler ise aşağıdaki gibi sıralanabilir: Crataegus orientalis var. orientalis (aluç): Meyveleri hem taze olarak yenir hem de meyvelerinden özellikle kahvaltılarda yenmek üzere “pekmez” yapılır.

Cornus mas (kiren) ve Cornus sanguinea (kiren): Meyveleri çiğ yenir ya da marmelatı (“kiren ekişisi”) yapılır. Ayrıca marmelatı sulandırılarak (halk dilinde “şurup” olarak) komposto niyetine içilir.

Rosa canina (kuşburnu): Meyvelerinden marmelat yapılarak yenir.

Cydonia oblonga (ayva): Meyveleri çiğ yenir ya da marmelatı veya kompostosu yapılır,

Mespilus germanica (döngel/muşmula): Meyveleri çiğ olarak tüketilir.

Pyrus elaeagnifolia ssp. elaeagnifolia (ahlat): Meyveleri çiğ yenir veya pekmez yapılır. Bu pekmez yörede yapılan diğer pekmezlere göre biraz daha sıvı olur.

Malus sylvestris ssp. orientalis var. orientalis (acuk): Meyveleri ya taze olarak tüketilir veyahut da meyvelerinden pekmez yapılır. Pekmezi oldukça katı olup “horpuk” adını alır.

Papaver somniferum (haşhaş): Tohumları önce kavrulur sonra da dövülerek çörek yapımında kullanılır.

Elaeagnus angustifolia (iğde): Meyveleri çiğ olarak yenir.

Çalışma alanında çeşitli kısımları çay

yapımında kullanılan bitkiler de mevcuttur. Bunlar yararlanılan kısımlarına göre dört grup altında toplanabilir:


253

a) Genç dalları veya sürgünlerinden çay yapılan bitkiler:

Crataegus orientalis var. orientalis (aluç): Genç dalları suda kaynatılır, çay gibi demlenip içilir.

Pinus sylvestris var. hamata (sarı çam) ve Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam): Genç sürgünleri (halk dilinde “burçlar”) ince ince doğranır, kurutulur ve çay gibi demlenerek içilir. b) Meyvelerinden çay yapılan bitkiler:

Rosa canina (kuşburnu): Meyveleri suda kaynatılır, çay gibi demlenerek içilir. Ihlamura da katılabilir. c) Yapraklarından çay yapılan bitkiler:

Cydonia oblonga (ayva), Mespilus germanica (döngel/muşmula), Plantago major ssp. major (bağ otu), Pyrus elaeagnifolia ssp. elaeagnifolia (ahlat). d) Çiçeklerinden çay yapılan bitkiler:

Anthemis cretica ssp. argaea (papatya), Anthemis cretica ssp. umbilicata (papatya), Tanacetum vulgare (koyun gözü), Helichrysum plicatum ssp. plicatum (yayla çiçeği).

Tüm bunların dışında Thymus sipyleus ssp. rosulans (kekik) ve Hypericum perforatum (kantoron) yaprak ve çiçeklerinin birlikte kullanılmasıyla çayları elde edilen ve içilen bitkilerdir.

Yörede; Mentha longifolia ssp. longifolia (su nanesi / dağ nanesi), Thymus sipyleus ssp. rosulans (kekik) ve Urtica dioica (ısırgan)’nın yaprakları baharat olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca yörede yetişen Cichorium intybus (çıtlık)’un latexinden sakız yapılır. Öncelikle bu bitkinin kökü bir miktar kesilir, sonra kökü aşağıya gelecek şekilde bitki güneşte kurutulur. Kökten çıkan latex sakız olarak çiğnenir. Alanda yetişen çam türlerinin (Pinus sylvestris var. hamata / sarı çam ve Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica / karaçam) gövdelerinden alınan reçine (yöresel adıyla “akılgan”) de sakız olarak çiğnenmekte hatta bunun mide rahatsızlıklarını giderdiğine de inanılmaktadır. 3.1. 2. Halk Tıbbında Kullanılan Bitkiler

Amasya geçmişte başka bir çok alanda olduğu gibi tıp alanında da Osmanlı

İmparatorluğu’nun önemli şehirlerinden biri olmuştur. Türkçe ilk akrabazin ile ilk Türkçe cerrahi eserin Amasya’da işlenip yayınlanmış olması bu yöreye tıp ve eczacılık tarihi bakımından ayrı bir değer kazandırmaktadır [2]. Çalışma alanında toplam 14 bitkinin tedavi amaçlı (fitoterapi: alternatif tıp) kullanıldığı gözlemlenmiştir. Bunların hepsi de doğal bitkilerdir. Tıbbi amaçlı kullanılan bitkilerin 2 tanesi endemiktir. Bunlar; Tripleurospermum callosum ve Verbascum caudatum’dur.

Yörede; hayvan hastalıklarından anlayan ve sadece bununla ilgilenen kişilere rastlanılmamıştır ancak hayvan tedavisinde kullanılan iki bitki not edilebilmiştir. Bunların ikisi de “kızılcık (kiren)” türleridir (Cornus mas ve Cornus sanguinea ssp. australis). Bu bitkilerin meyvelerinden elde edilen marmelat “kiren ekşisi” adını almakta ve hayvanlarda “tabak (şap)” hastalığında ağza sürülmektedir. Kiren ekşisi aynı zamanda hayvanlarda ishal (amel) kesici olarak da kullanılmaktadır.

İnsan tedavisinde yararlanılan bitkiler arasında ise aşağıdakiler sayılabilir:

Helichrysum plicatum ssp. plicatum (yayla çiçeği): Çiçekleri çay gibi demlenerek içildiğinde astım-bronşite iyi gelir.

Chelidonium majus: Gövdesinden çıkan turuncu renkli özsu, egzamalı (demralı) ve siğilli ciltlere sürülür. Bu özsuyun aynı zamanda ciltteki mantar hastalıklarına da iyi geldiğine inanılır.

Pinus sylvestris var. hamata (sarıçam) ve Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam): Gövdelerinin dış kabukları soyulur ve alttan çıkan beyaz renkli ve hafif yoğun özsu (kazımık) kazınarak yenir. Bunun karın ağrısını giderdiğine inanılır. Ayrıca; bu bitkilerin reçineleri mide rahatsızlıklarına karşı sakız olarak çiğnenir.

Teucrium chamaedrys ssp. chamaedrys (cipkesen): Yaprakları çiğ olarak çiğnenir. Ağrıları, özellikle de karın ağrısını kısa sürede keser.

Anchusa leptophylla ssp. leptophylla (dikenli ot / dikencik): Yaprakları kavrularak yendiğinde bronşite iyi gelir.


254

Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus (ardıç): Kozalakları (halk arasında “enek” adını alır) suda kaynatılır ve bu su nefes darlığına karşı ılıtılarak içilir.

Plantago major ssp. major (bağ otu): Yaprakları ya göğüs yumuşatıcı olarak kurutulup çay gibi demlenerek içilir ya da külde ısıtılıp olgunlaştırıcı olarak çıbanlara sarılır.

Viscum album ssp. album (gökçek): Yaprakları kaynatılarak suyu içilirse nefes darlığını giderir.

Verbascum caudatum (öküz götü): Yaprak ve tohumları suda birlikte kaynatılır ve bu su süzülerek içilir. Bunun nefes darlığına iyi geldiği düşünülür.

Rhus coriaria (tetre / tetire/ sumak): Genç gövde ve yaprakları suda kaynatılır ve bu su ılık halde yaraları temizlemek için kullanılır (antiseptik özellik).

3.1.2. Yakacak Olarak Kullanılan Bitkiler

Alanda 6 bitkinin yakacak olarak kullanımı belirlenmiştir. Bunların hepsi de yabani bitki olup sadece bir tanesi endemiktir (Quercus macranthera ssp. syspirensis-pelit). Diğer yakacak bitkileri ise; Q. robur ssp. robur (pelit), Q. hartwissiana (pelit), Pinus sylvestris var. hamata (sarıçam), Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam), ve Carpinus orientalis ssp. orientalis (isirin)’dir..

3.1.4 Yem Olarak Kullanılan Bitkiler

Çalışma sahasında; hayvanların beslenmesinde 7 bitkiden yararlanıldığı saptanmıştır. Bunlardan 2’si kültür bitkisidir (Vicia ervilia- burçak ve Vicia anatolica- fiğ). Bunların yanında Hordeum bulbosum (arpa) ve Vicia cracca ssp. cracca (dağ yoncası) da yem olarak kullanılan bitkilerdendir. Ayrıca, Astragulus podperae (keven), A. microcephalus (keven) ve Acantholimon acerosum var. acerosum (keven) bitkileri de yem bitkileridir. Bu türlere ait bireylerin gövdelerindeki dikenler yakılır, sonra bu gövdeler kıyılarak dövülür ve samana katılarak hayvanlara yedirilir. Bu işlemler bu üç tür için ayrı ayrı veya birlikte uygulanabilir.

3.1. 5. El Sanatlarında Yararlanılan Bitkiler

Çalışma sahasında, bitkilerden yararlanılarak yapılan el sanatları arasında; hasır ve sepet örme, süpürge yapımı, ağaç işleri (oyuncak), tespih yapımı, nazarlık yapımı, alet sapı yapımları sayılabilir. Alanda bu amaçla 5’i tarımı yapılan 20 bitki kullanılmaktadır. Bu bitkilerin 1’i endemiktir (Lonicera caucasica ssp. orientalis).

Alanda mısır bitkisinin (Zea mays) meyve kabuklarından hasır elde edilirken; fındık (Corylus avellana var. avellana) ve söğüt (Salix alba) bitkilerinin genç dallarından sepet örülmektedir.

Yöredeki süpürge bitkileri iki grup altında toplanır: Otsu süpürgeler odunsu süpürgeler (çalkı süpürgeleri).

Otsu süpürgeler: Otsu süpürgelerin en güzel örneği, bahçelere ekilen ve sonra tohuma geçip kuruyunca yan yana getirilerek bağlanıp süpürge yapılan Atriplex hortensis (keskin süpürgesi)’dir. Bunun yanında Cichorium intybus (çıtlık), Lepidium sativum ssp. sativum (tere) vb. bitkilerin kurumuş gövdeleri de yan yana bağlanmak suretiyle süpürge olarak kullanılır.

Odunsu süpürgeler (çalkı süpürgeleri): Çalışma bölgesinde, genç gövdelerinden süpürge (çalkı süpürgesi) yapılan odunsu bitkiler ise Berberis crataegina (kızamık), Berberis vulgaris (kızamık), Lonicera caucasica ssp. orientalis (kurt kulağı), Sorbus umbellata (tavşan kulağı) ve Cotoneaster nummularia (sıçan kulağı)’dır.

Alanda; Salix alba (söğüt) ve Juglans regia (ceviz)’nın genç gövdelerinden çocukların oynamaları için “düdük” yapılmaktadır. Elaeagnus angustifolia (iğde)’nın genç gövdelerinin küçük parçalar halinde yontularak ipe dizilmesiyle de tespih elde edilmekte veya bu gövde parçaları nazara karşı insanların özellikle de çocukların üzerlerinde taşınmaktadır.

Crataegus bornmuelleri (yemişen), Crataegus microphylla (yemişen), Crataegus orientalis var. orientalis (aluç), Acer campestre ssp. campestre (akçaağaç), Carpinus orientalis ssp. orientalis (isirin), Q. robur ssp. robur (pelit), Q. hartwissiana (pelit) ve Quercus macranthera ssp. syspirensis (pelit) ise düzgün ve genç gövdeleri seçilerek alet sapı (balta, kürek, kazma vb.) yapılan bitkilerdir.


255

3. 1. 6. Diğer Bitki Kullanımları

Yörede, bitkilerin temel kullanım alanlarının dışında kalan çeşitli sosyal ve tekil uygulamalar da bu araştırmayla ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Örneğin; Populus tremula (dağ kavağı) ve Populus nigra ssp. nigra (dal kavağı) gövdeleri; ahır, koruluk, odunluk vb. yerlerin yapımında kereste olarak kullanılmaktadır. Corylus avellana var. avellana (fındık) ve Carpinus orientalis ssp. orientalis (isirin)’in genç gövdeleri ise kesilerek çit yapımında kullanılır.

Pinus sylvestris var. hamata (sarıçam), Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica (karaçam)’dan elde edilen “katran” çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır. Öncelikle bu katran sıcaktan etkilenmemeleri için hayvanların başlarına sürülür, başa sürülen katran aynı zamanda sinek vb. böcekleri de kovar. Yaralara uygulanan katran ise yaraların mikrop kapmasını engeller.

Peganum harmala (yüzerlik)’nın özellikle meyve ve yapraklarının nazara karşı tütsüsü yapılır. Ayrıca yine nazara karşı bu bitki, evlerin kapı önlerine asılır.

Alcea apterocarpa (fatmagül) süs bitkisi olarak evlerin önlerine ekilir. Veronica multifida (sabun otu) yaprakları köpüren bir bitkidir.

Çocuklar Q. robur ssp. robur (pelit), Q. hartwissiana (pelit) ve Quercus macranthera ssp. syspirensis (pelit)’in palamutları (pelit kozalağı) ile, Pinus sylvestris (sarıçam), Pinus nigra ssp. pallasiana (karaçam)’nın da kozalakları ile oynarlar. Crataegus orientalis var. orientalis (aluç)’in meyvelerini ipe dizerek kolye yapan çocuklar, Colutea cilicica (patlangaç)’nın şişkin meyvelerini de oyun olsun diye patlatırlar.

Salvia tomentosa (ellik otu), Salvia virgata (ellik otu) ve Salvia sclarea (ellik otu) bitkileri orak biçerken gevşemesin diye elliklere koyulur.

Sinapis arvensis (namzan)’ın özellikle küçükbaş hayvanları zehirlediği, Conium maculatum (baldıran otu)’un da zehirli olduğu yöre halkınca belirtilmiştir.

Ayrıca Sempervivum brevipilum yörede “kader çiçeği” olarak bilinir. Köylüler bu bitkiyi kökü ile birlikte sökerek tavana asar ve bir dilek

tutarlar. Bitkinin gövdesi uzamaya devam ederse dileklerinin kabul olacağına, etmezse kabul olmayacağına inanırlar.

4. Tartışma

Amasya’da (Gümüşhacıköy ilçesine bağlı Ovabaşı-Akpınar-Güllüce ve Köseler köyleri arasında) halkın çeşitli alanlardaki bitki kullanımlarını gözlemlemeye yönelik olarak yürütülen bu çalışma ile sonuç olarak 136 reçete (değişik kullanım biçimi) derlenmiştir. Değerlendirilen toplam 106 bitki taksonunun 95’i doğal, 11’i de tarımı yapılan kültür bitkileridir. Özellikle gıda ve tıbbi amaçlı kullanılan bitkiler arasında bazı örtüşen kullanımlar da olmakla birlikte, yörede toplam 1 bölüm (mantarlar) ve 43 familyada (tohumlu bitkiler) yer alan 106 takson arasında; 59 gıda, 14 ilaç, 6 yakacak, 7 yem, 20 el sanatları ve 18 de diğer alanlar kullanımı saptanmıştır. Kullanımları saptanamayan ancak yerel ad verilen 8 bitkinin isimleri de envanter ana listesinin sonuna eklenmiştir. Değerlendirilen 106 bitki taksonunun 10’u (% 9.43) Türkiye ve Ege Adalarına özgüdür (endemik). Çeşitli amaçlarla yararlanılan bu 10 endemik bitkinin, 8 tanesi tehlike kategorilerinden “LR (Ic)”ye girmektedir (LR-Lower risk: Az tehdit altında; Ic-least concern: En az endişe verici). Yani bu endemikler herhangi bir koruma gerektirmeyen ve tehdit altında olmayan bitkilerdir. Geri kalan 2 endemik bitkiden 1 tanesi (Anthemis cretica ssp. argaea) tehlike kategorilerinden “LR (cd)”ye (cd-conservation dependent: koruma önlemi gerektiren); diğeri (Sempervivum brevipilum) de “LR (nt)”ye (nt-near threatened: tehdit altına girebilir) dahildir [27].

Amasya ilinde etnobotanik alanında en eski çalışma, 1979 yılında yapılan Alpınar’ın çalışmasıdır [2]. Bu çalışma Akdağ ve çevresindeki köyler ile Amasya (merkez)’da gerçekleştirilmiş olup, çalışmada ilaç olarak kullanılan 36 bitkinin yerli kullanılışı tartışılarak 60 bitkinin de Amasya yöresi için özel olan adları saptanmıştır. Bunun dışında 1995’de Amasya’yı da kapsayan Orta ve Batı Karadeniz Bölgesinde Fujita ve diğer araştırmacıların gerçekleştirdiği [3] bir çalışma mevcuttur. Bu araştırmada ise Amasya-Merkez (Amasya


256

Kalesi, Beldağ ve Yuvaköy köyleri) ile Amasya’nın Taşova ilçesinden (Destek) toplanan bitkiler yöre halkının da katkılarıyla değerlendirilmiştir. Amasya’da bu alanda gerçekleştirilen bir diğer araştırma ise Cansaran ve Kaya tarafından Amasya il merkezi, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş köyleri; Yassıçal ve Ziyaret beldelerinde yapılan çalışmadır [4]. Bu çalışmayla da 350 bitki örneğinin değerlendirilmesiyle; 127 gıda, 93 ilaç, 12 yakacak, 16 yem ve 60 el sanatlarında kullanımın yanı sıra 49 bitki türünün de farklı alanlarda yararlı oldukları saptanmıştır. Ayrıca alandan farklı bitki kullanımlarına ilişkin 407 kullanım biçimi (reçetesi) derlenmiştir. Amasya’da etnobotanik sahasında bir başka araştırma da Ezer ve Mumcu-Arısan tarafından ortaya konmuştur [5]. Araştırıcılar bu çalışmada; Merzifon (Amasya)’da 35 bitki ve 4 hayvan türü ile 3 hayvansal ve 1 inorganik kaynağın çeşitli şekillerde halk ilacı olarak kullanıldığını tespit etmişlerdir.

Geleneksel (yerel) bitki bilgisi duruma göre zaman ve mekan içinde değişiklikler gösterebilir. Ancak, yine de etnobotanik çalışmaların yapılması kültürümüzü yansıtması açısından, son derece gerekli ve önemlidir. Bu araştırmada da, daha önce yapılan bu tür çalışmaların büyük bir çoğunluğunda olduğu gibi, bitkilerin besin amaçlı kullanımları ön plana çıkmıştır. Her ne kadar diğer bitki kullanımlarına da önem verilip, her türlü kullanım amacı öğrenilmeye çalışılsa da sonuç yine de değişmemiştir. Bu durum; halkımızın bitkilerden daha çok gıda amaçlı yararlandığını ortaya koymuştur. Genellikle tıbbi amaçlı kullanım da birçok çalışmada gıda amaçlı kullanım ile birlikte başta gelmektedir. Örneğin; yine Amasya’da (Amasya Merkez İlçe, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş köyleri; Yassıçal ve Ziyaret beldelerinde) yapılan bir diğer çalışmada [4] da gıda amaçlı bitki kullanımı ilk sırada yer alırken onu hemen arkasından tıbbi kullanım izlemektedir. Yine Amasya’da yapılmış olan üç farklı araştırma [2, 3, 5] sırf halk ilaçları üzerinedir ve bu araştırmalarla çok değerli bilgilere ulaşılmıştır.

Amasya’da daha önce yapılmış olan çalışmaların bu çalışma ile birtakım benzerlikleri vardır. Örneğin; Amasya/Merkez’deki çalışmada [4] da, bu çalışmada da gıda bitkileri denilince ilk akla gelen bitkiler Amasya yöresinde

“pancar” olarak tabir edilen bazı bitkilerdir ve her iki çalışmadaki pancarların çoğu benzerdir. Yine, sadece halk ilaçları üzerine yapılan çalışmalardaki bazı sonuçlara bu çalışmada da ulaşılmıştır. Örneğin; Helichrysum plicatum ssp. plicatum, Pinus sylvestris var. hamata, Pinus nigra ssp. nigra var. caramanica, Plantago major ssp. major vb. bitkilerin tıbbi kullanımları bu çalışma ile Fujita ve arkadaşlarının yapmış olduğu çalışmada [3] benzerlikler göstermektedir.

Tüm bunlara karşılık elbette ki aynı yörede gerçekleşmiş olan şu anki çalışma dahil bu beş farklı araştırmada [2-5] birtakım farklı sonuçlara da ulaşılmıştır. Mesela; Amasya/Merkez’deki çalışmada [4] şu anki çalışmadan farklı olarak, çayı yapılan bitkiler; Matricaria chamomilla var. recutita, Nepeta italica, Sideritis dichotoma, Thymus sipyleus ssp. rosulans, Tilia rubra ssp. caucasica iken şu anki çalışmada diğerinden [4] farklı çay bitkileri; Pinus sp., Mespilus germanica, Plantago major ssp. major, Pyrus elaeagnifolia ssp. elaeagnifolia, Anthemis cretica ssp. argaea, ve Hypericum perforatum’dur. Ayrıyeten; yöresel isimlerde bazı uyuşmazlıklar göze çarpabildiği gibi; farklı bitkilere aynı adın verildiğine de rastlanılmıştır. Örneğin; Matricaria chamomilla var. recutita / koyun gözü (Amasya / Merkez - [4] ) ve Tanacetum vulgare / koyun gözü (Amasya / Gümüşhacıköy)’de olduğu gibi…

Sonuç olarak, bitkileri açısından son derece zengin olan ve bitkilerinin üçte biri endemik olan yurdumuzda bu tür etnobotanik çalışmalarının yapılması, çeşitli yörelerdeki kültürlerimizin ortaya konulması son derece önemlidir. Özellikle kullanımları saptanan endemik bitkiler; ekonomik açıdan hem yöre insanlarına hem de ülkemize değerli katkılar sağlayabilecektir. Bitki kullanımı bilgilerinin kaydedilmesi, envanterlenmesi ve geniş kitlelere ulaştırılması hem bizler hem de gelecek kuşaklar için paha biçilmez değerdedir. Bu çalışma ile “Amasya” ilinin belli bir bölgesinin etnobotanik zenginliği ortaya konulmuştur.

Teşekkür Bu çalışmanın yapılmasındaki

desteklerinden dolayı Ondokuz Mayıs Üniversitesi Araştırma Fonuna (AE-029) teşekkür ederiz…


257

Kaynaklar 1. Yıldırımlı, Ş., (2004). Etnobotanik Ve Türk Etnobotaniği. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Sayı: 17, Sy: 183. 2. Alpınar, K. (1979). Amasya Yöresi Bitkilerinin Yerli Ad Ve Tıbbi Kullanılışları. Bitki, 6 (3–4): 243-249. 3. Fujıta et al. (1995). Traditional Medicine In Turkey VII: Folk Medicine In Middle and West Black Sea Regions. Economic Botany, 49, 406-422. 4. Cansaran, A., Kaya Ö.F. (2006). Amasya Merkez İlçesi, Bağlarüstü, Boğaköy ve Vermiş Köyleri İle Yassıçal ve Ziyaret Beldeleri Etnobotanik Envanteri 2005, TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 5, 135-170. 5. Ezer, N., Arısan-Mumcu, Ö. (2006). Folk Medicines In Merzifon (Amasya, Turkey), Turk J Bot, 30, 223-230. 6. Sezik, E., Yeşilada, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, Y., Tanaka, T. (2001). Traditional Medicine In Turkey X:Folk Medicine In Central Anatolia. Journal of Ethnopharmacology, 75: 95–115. 7. Sezik, E., Zor, M., Yeşilada, E. (1992). Traditional Medicine In Turkey II :Folk Medicine In Kastamonu. International Journal of Pharmacognosy, 30, 233–239, 1992. 8. Vural, M., Karavelioğulları, F.A., Polat, H. (1997). Çiçekdağı (Kırşehir) ve Çevresinin Etnobotanik Özellikleri. Ot Sistematik Botanik Dergisi, 4, 117-124. 9. Ertuğ, F. (2000). An Ethnobotanical Study In Central Anatolia (Turkey). Economic Botany, 54 (2) pp. 155-182. 10. Dönmez, A.A. (2000). An Ethnobotanical Study In The Karagüney Mountain (Kırıkkale): Uses, Nutriational Value And Vernacular Names. Hacettepe Bulletin Of Natural Sciences And Engineering Series A, 28, 22-32. 11. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (2000). Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal Ve Ekonomik Nitelikleri İl 05 Amasya, Ankara. 12. Baytop, A., Alpınar, K. (1980). Amasya ve Akdağ florası üzerinde yeni gözlemler. Doğa Bilim Dergisi, 1: 6-9.

13. Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey And The East Aegean Islands, Vol. 1-9, Edinburgh Univ. Press., Edinburgh.

14. Tarım Orman Ve Köy İşleri Bakanlığı (1991). Amasya İli Arazi Varlığı, Köy Hizmetleri Genel Müd, İl Rapor No: 05, Ankara. 15. Akman, Y. (1990). İklim ve Biyoiklim. Palme Yayınları, Ankara. 16. Çevre ve Orman Bakanlığı, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (2003). Ortalama Ekstrem Sıcaklık Ve Yağış Değerleri Bülteni, Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara. 17. Cansaran, A., Aydoğdu, M. (1998). Flora of the Area between Amasya Castle and the Villages of Vermiş and Yuvacık. Turkish Journal of Botany, 22: 269-283.

18. Cansaran, A. (2002). The Flora of Eğerli Mountain (Amasya – Turkey). Doğa Tr. J. of Botany, 26, 453 – 475. 19. Korkmaz, H., Yalçın, E., Engin, A., Yıldırım, C. (2005). Flora of Tavşan Mountain (Merzifon-Amasya). OT Sistematik Botanik Dergisi, 12, 2: 103-140. 20. Ketenoğlu, O., Aydoğdu, M. (1994). Amasya-Yozgat-Çorum Arasında Kalan Bölgenin (Karadağ, Kırlar Ve Buzluk Dağları) Floristik Ve Sintaksonomik Yönden Araştırılması, TÜBİTAK, Proje No: TBAG-1129, Ankara. 21. Cansaran, A., Aydoğdu, M. (2001). Phytosociological Research on Eğerli Mountain (Amasya, Turkey). Israel Journal of Plant Sciences, 49, 4, 309-326. 22. M.T.A. Genel Müdürlüğü, Enerji Hammadde Etüd Ve Arama Daire Başkanlığı (1982). Gümüşhacıköy (Amasya) Yöresinin Jeolojisi Ve Petrol Olanakları, M.T.A. Rapor No: 8122, Ankara. 23. Davis, P.H., Mıll, R.R. and Tan, K. (1988). Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Vol. 10 (Supplement), Edinburgh Univ. Press., Edinburgh. 24. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C. (2000), Flora of Turkey And The East Aegean Islands, Vol. 11 (Supplement), Edinburg Univ. Press., Edinburgh. 25. Ertuğ, F., Tümen, G., Çelik, A., Dirmenci, T. (2004). Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araştırması 2003. TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 2, 187-218. 26. Brummit, R.K., Powell, C.E. (1992). Authors of Plant Names, Kew: Royal Botanic Gardens. 27. Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N. (2000). Red Data Book of Turkish Plants. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ankara.

Documents

1_ Cansaran