1. Chủ Nghĩa Hợp Hiến

1

T P C H I N T C A B N G O I G I A O H O A K

T p 9 , S 1 , t h n g 3 / 2 0 0 4

CH NGHA HP HIN V CC NN DN CH ANG NI LN

3

Ch ngha hp hin v cc nn dn ch ang ni ln Li Ban bin tp

Gii thiu

C th cm nhn r cm gic k vng,

trng i ca cc i biu tham d cuc

hp lp hin. Cc quan chc, nhng

ngi dn thng, cc hc gi, cc tr

thc tn gio v cc nh lnh o cng

ng m a s c cc khu vc c

tri ca mnh bu ln i din cho

ngi dn n d s kin c

coi l mang tnh lch s ny. Cc i biu

t c s nht tr v c cu ca chnh

ph v mt hin php m bo quyn

cho tt c cng dn, t do tn gio v

mt b my t php c lp, ngoi ra

cn c nhng vn khc. i biu t

bt k, cc ch k c thu thp li, v

mt vn kin n gin tr thnh ngn

hi ng dn ng ca hy vng trn

mt mnh t tng b p ch hung tn.

Bi cnh cuc hp ny khng phi l

Philadelphia nm 1788 hay Vacsava nm

1791; m l Afghanistan nm 2003 khi

ngi Pashtun, Tajik, Hazara, Uzbek v

nhng nhm khc i din cho s a

dng ca x hi Afghanistan triu tp

mt cuc hp Hi ng Tc trng Loya

Jirga nht tr v mt hin php mi.

Nhng ngay c s kin bc ngot ny

ca ch ngha hp hin cng khng phi

l s kin mi nht. Khi cc thnh vin

ca Hi ng iu hnh Iraq k Lut

iu hnh Qu v thit lp mt khun

kh php l Iraq qu tin ti mt

chnh ph c ch quyn c bu ln

mt cch dn ch, t nc h gia

nhp tr li gia nh cc quc gia php

quyn. iu cha tng c trc y

Iraq l Hin php lm thi bo m cc

quyn c bn ca mi ngi dn Iraq, k

c ph n, v trn trng cc quyn t do

t lu c gn gi, cao cc nn

dn ch trn th gii.

Trong tp ch ny, chng ti c gng

trnh by vi c gi mt s quan im

v ch ngha hp hin, nhng b phn

cu thnh chnh ca mt hin php

thnh cng, v kinh nghim ca cc

nc trong lch s v vic xy dng hin

php cho ring nc mnh. Mt s tc gi

c bi vit trong tp ch ny l nhng

ngi c thm quyn hng u Hoa K

v lut hin php. Chng ti c bit

vinh d c ng bi pht biu ca mt

v thm phn ng v ca Ta n Ti

5

cao Hoa K. Do Hin php Hoa K lun l

ngun cm hng cho cc nh son tho

hin php trn khp th gii nn chng

ti bt u bng mt bi vit gii thch l

do ti sao hnh thnh nn ci m tc

gi Albert Blaustein gi l mt hng

xut khu quan trng nht ca Hoa K.

Ph Thm phn Ta n Ti cao Sandra

Day OConnor trong bi pht biu ti

Din n T php Arp phn tch tm

quan trng ca mt b my t php c

lp i vi sc mnh ca ch cm

quyn v nhng n lc dn ch trong th

gii Arp nhm m bo s c lp v t

php . Cc nh nghin cu v hin

php l A.E. Dick Howard v Herman

Schwartz trong cc bi vit ca mnh

trnh by v kinh nghim lm c vn cho

cc nh son tho hin php trn khp

th gii ca mnh v v nhng b phn

cu thnh c bn ca hin php cng

nh vic Hin php Hoa K tip tc c

vai tr to ln.

Khi nn dn ch pht trin rng khp

trn th gii, cc nh son tho tng lai

s nghin cu hc tp nhng hin php

hin thi. H phi nh rng khng c m

hnh no l gin n v khng c mt

khung hin php no nht thit phi p

dng c hon ton cho tt c cc

nc. Chng ti xin mi cc c gi tip

tc tm hiu ch mang tnh thi s

ny thng qua cc trang Web c cung

cp trong ti liu tham kho. Chng ti

hy vng tp ch ny s to nn cuc

tranh lun ca cc c gi v bn cht

ca dn ch v vai tr ca cc hin php

trong nn dn ch .

7

Introduct ionCont

Ch ngha hp hin v cc nn dn ch ang ni ln

Thng 3 nm 2004

11

HIN PHP HOA K: MT HNG XUT KHU QUAN TRNG NHT CA M

Trong bi vit ny, Albert Blaustein, ngi tng ging dy ti Trng Lut

Rutgers v l tc gi ca b sch su tp v Hin php Hoa K, phn tch vic

Hin php Hoa K c cc chnh ph khc s dng lm hnh mu nh th

no trong qu trnh xy dng hin php ca h. c vit k nim 200

nm Hin php Hoa K, bi bo ny vn l bn nh gi kinh in v tnh hp

dn ca vn kin chnh tr c bn ny ca Hoa K i vi cc quc gia ang

u tranh ginh dn ch t th k XVIII n th k XXI.

23

XY DNG NHNG B PHN CU THNH NN HIN PHP

Herman Schawartz, gio s Trng Lut Washington thuc i hc Tng hp

American, bn v nhng quyt nh c bn phi c a ra v hnh thc

chnh ph mun xy dng trc khi bt u qu trnh son tho mt hin

php. Nhng c trng c bn nh h thng chnh ph, bn cht ca vic xem

xt li bn n, v vic bo v cc quyn thiu s cn phi c bn bc v

quyt nh trc khi t bt son tho.

37

HNG TI NN DN CH HP HIN TRN TON TH GII:

GC NHN CA NGI M

Gio s lut ca Trng i hc Tng hp Virginia v l nh t vn thng

xuyn v sa i hin php A.E. Dick Howard phn tch vic cc nc Trung

v ng u v cc nc khc trn th gii hc tp nhng g t m hnh

hin php ca nc M v tnh hnh chnh tr, vn ha c th ca mi nc

tc ng n qu trnh xy dng hin php khc nhau ca cc nc ny

nh th no.

Mc lc

9

Bin tp Th k ta son

Chuyn gia tham kho Ph trch m thut

Tr l ha

Leslie High Mark Betka Anita Green Lorna Dodt Diane Woolverton

Chu trch nhim xut bn Ph trch bin tp Qun l sn phm

Tr l Qun l sn phm Ban bin tp

Judith S. Siegel Guy E. Olson Christian Larson Sylvia Scott George Clack Kathleen R. Davis Francis B. Ward

Vn phng cc Chng trnh Thng tin Quc t, B Ngoi giao Hoa K cung cp cc sn phm v dch v gii thch v chnh sch, x hi v cc gi tr ca M. Vn phng xut bn nm tp ch in t nghin cu nhng vn ct li m hin nay nc M v cng ng quc t ang phi i mt. T bo ny gm nm ch (Trin vng kinh t, Nhng vn ton cu, Nhng vn v dn ch, Chng trnh ngh s chnh sch i ngoi M, X hi v cc gi tr M), cung cp cc thng tin phn tch bnh lun v c bn v cc lnh vc ch .

Tt c cc s u c xut bn bng ting Anh, ting Php, ting B o Nha v ting Ty Ban Nha v nhng s chn lc cn c xut bn bng ting Arp v ting Nga. Nhng s bng ting Anh xut bn cch nhau khong mt thng. Cc s dch sang ting khc xut bn sau s ting Anh t 2 n 4 tun.

Cc kin nu trn cc t bo khng nht thit phn nh quan im hoc chnh sch ca chnh ph M. B Ngoi giao M khng chu trch nhim v ni dung v kh nng truy cp thng xuyn n cc Website kt ni vi cc bo, trch nhim hon ton thuc v cc nh qun tr cc Website ny. Cc bi bo c th c dch v ng li nc ngoi tr cc bi c yu cu xin php bn quyn.

Cc s bo hin hnh hoc s c c th tm thy trn trang ch ca Phng cc Chng trnh thng tin quc t trn mng World Wide Web theo a ch: http://usinfo.state.gov/journals/journals.htm. Cc bi bo c lu di nhiu dng khc nhau tin xem trc tuyn, truyn ti xung v in ra. Cc kin ng gp xin gi n i s qun M hoc gi n to son a ch: Editor, Issues of Democracy * and Human Rights -- IIP/T/DHR * U.S. Department of State * 301 4th Street, S.W.* Washington, D.C. 20547 * United States of America *

Email: [email protected]

TP CH IN T CA B NGOI GIAO HOA K Tp 9, S 1, thng 3/2004


55

TM QUAN TRNG CA S C LP V T PHP

Ph Thm phn Ta n Ti cao OConnor c bi pht biu ny ti Din n

T php Arp mi y Bahrain. Trong bi pht biu ny, b cho rng s c

lp ca b my t php l mt nhn t c bn ca mt chnh ph hp hin

thnh cng v b nu v d c th v mt s bn hin php ca cc nc

trong khu vc m bo c s c lp . OConnor cng phn tch cc

bin php trong h thng t php Hoa K nhm bo v thm phn chng li

sc p chnh tr.

67

TI LIU THAM KHO

Ti liu c thm v ch ngha hp hin.

Cc trang Web trn mng Internet v ch ngha hp hin.

11

Nhng nh lp quc ca Hoa Kz son tho hin php bng vn bn u tin trn th gii cch y hn 200 nm. Ngy nay, di sn ca vn kin lch s vn th hin r trong cc hin php ca hu ht cc nn dn ch trn th gii, v di sn tip tc nh hng ti nhng ngi son tho nhng hin php mi nht. K nim ngy ra i vn kin quan trng ny, mt nh nghin cu tiu biu v hin php phn tch m hnh Phila-delphia gip thay i th gii nh th no v vic m hnh ny tip tc l hnh mu ca s cm quyn dn ch.

Hin php Hoa K l mt hng xut khu

quan trng nht ca Hoa K. T khi mi

ra i, nh hng ca n lan rng

trn ton th gii. V d c nhng ni

nh hng cha mang li dn ch v

t do nhng mang li nim hy vng

v mt chnh ph ca dn, do dn v v

dn, nh li ca Tng thng Abraham

Lincoln.

Cu chuyn v nh hng cn c

k li. Nhng Nh Lp Quc ca nc M

xy dng mt hin php to nn bc

t ph quan trng c bit trong cuc

u tranh ginh t do cho con ngi hin

ang cn tip din. H tin vo nguyn

tc chnh ph hp hin v hy vng kiu

chnh ph ny c th ph hp c bn

ngoi nc M. Thomas Jefferson

cao Hin php l tng i bn vng v

l tm gng trng tn cho cc dn tc

khc noi theo. ng vit rng Khng th

khng [nhn thc] c rng chng ta

ang hnh ng v ton th nhn loi.

Tng thng John Adams tin chc rng

nhng t tng chnh tr ca Hoa K s

tc ng su sc n cc nc khc. Al-

exander Hamilton cho rng nhn dn M

Hin php Hoa K Mt hng xut khu quan trng nht ca M Albert P. Blaustein


13

c quyn quyt nh vn liu bn

thn cc x hi c thc s c kh nng

xy dng mt chnh ph tt hay khng.

James Madison, v Tng thng v l

ngi ng gp cho H s Lin bang

(Federalist Papers), cho rng cc th h

v sau s bit n cc Nh Lp Quc v

thnh tu chnh tr ca h v v nhng

nguyn tc qun l t nc hiu qu

c quy nh trong Hin php Hoa K.

Do , chnh nhng Nh Lp Quc tr

thnh nhng ngi thy v l do v

(quan trng hn) l lm th no son

tho Hin php. Nhng hc tr ch yu

ca h l ngi Php. V d, Marquis de

Lafayette cng nh nhng nhn vt ch

trch ch c Php khc u rt

khm phc Jefferson. (Vn cn mt bn

tho Tuyn ngn Nhn quyn v Dn

quyn ca Php nm 1789 vi ch vit

tay sa cha bn l ca Jefferson y

thng c xem nh l mt trong

nhng vn kin c son tho v quyn

con ngi quan trng nht). Do , cc

hc gi Php xm li quanh Gouverneur

Morris, mt kin trc s chnh ca Hin

php Hoa K [ngi c giao nhim v

chp bt phn li m u Chng ti

Nhn dn Hp chng quc, nhm thit

lp mt Lin minh hon chnh hn] khi

ng n thm Paris.

Nhng khng ch c ngi Php ngi

khen nhng Nh Lp Quc. Hin php Ba

Lan c thng qua ngy 3/5/1791 ra

i trc vn kin ca Php bn thng.

Xem xt k Hin php ca Ba Lan ngay

t phn m u c th khng nh vic

hc tp m hnh ca Hoa K. Hn na,

cn c h s v cc cuc hp tham vn

v hin php Hoa K gia cc hc gi

c, o, B, H Lan, Ty Ban Nha v B

o Nha vi cc nh lnh o Tn Th

gii. Mt trong nhng nh lnh o ca

phong tro cch mng Brazil l Mason

Jose Joaquim da Maia tr chuyn vi

Jefferson Php v nhng vn ny.

S M RNG CH NGHA HP HIN

K t ngy 17 thng 9 nm 1787, hin

php n bn c xem l c trng

c bn nht ca quc gia. Ngy nay,

trong s 192 nc c lp trn th gii,

hu nh tt c u c mt hin php

nh th hoc cam kt c mt hin php

nh th. Mt s ngoi l nh Vng quc

Anh, New Zealand v Israel y l

nhng nc dn ch c nn lut hc hin

php rt pht trin nhng li khng c

mt vn kin c th no c th gi l

hin php. Cam kt vi nguyn tc v

vai tr ti cao ca ngh vin, cc hin

php ca cc nc ny gm nhiu o

lut khc nhau c tn gi c th nh

lut c bn (trng hp ca Israel) hay

nn hc thut php l c xp vo loi

nn tng hoc c h thng.

CH NGHA HP HIN M TRC NM

1787

Cc s gia thng nht tr rng hin

php u tin c ngn t v vic thit

lp mt thc th chnh tr cm quyn l

Cc ch th c bn Connecticut nm

1639; thc t l hin php u tin c s

dng t hin php l Hin php Virgin-

ia nm 1776.

15

Ngay sau Tuyn ngn c lp nm 1776,

mi ba khu vc thuc a c ca Anh

bt u son tho mt lot cc hin

php mi. Mi lm bn hin php c

xut bn trong thi gian t 1776 n

1787, su bn quan trng nht xut bn

nm 1776. Nhng bn ny c c hin

php Pennsylvania v Virginia. C hai

vn kin ny c nc ngoi quan tm

v c dch ra cc ngn ng khc, c

bit l ting Php, vi tun sau khi c

cng b. Cc bn sao khc d bng ting

Anh, ting Php hay mt ngn ng no

khc nhanh chng n tay cc hc gi Ba

Lan, c, o, Thy S v Ty Ban Nha,

cng nh Mexico, Venezuela, Argentina

v Brazil.

Sau khi k kt hip c lin minh gia

Php v Hoa K nm 1778, nhng bn

hin php ca cc bang ny, hi c

gi l B lut ca T nhin, c xut

bn Paris. Nm 1783, v B trng ca

Hoa K Paris l Benjamin Franklin

c B trng Ngoi giao Php chnh

thc cho php in Paris Hin php ca mi ba bang Hoa K. Nm 1786, mt

nm trc khi son tho Hin php Hoa

K, nh trit hc v ton hc Php l

Marquis de Condorcet trnh by

tng ca ng v mt bn tuyn ngn

cc quyn ca Php v tin hnh mt

cng trnh nghin cu v vai tr ca cc

t tng chnh tr ca Hoa K c nhan

V nh hng ca Cch mng M n d

lun v lut php chu u.

TIN L HOA K

D sao th chnh Hin php Philadelphia

t ra tin l khng th o ngc

c ca ch ngha hp hin. Vo thi

im son tho v thm ch trc khi

c thng qua, mt kha hc v Hin

php Hoa K c lut gia Jacques

Vincent Delacroix dy ti Trng i hc

Paris, mt trng o to trnh i

hc min ph. Khng r s ngi nc

ngoi tham gia kha hc ny l bao

nhiu. Tuy nhin, c bit l kha hc

li cun rt ng ngi theo hc v

y l ch ca nhiu bi bo trn t

Le Moniteur, t bo quan trng nht

Php. Paris hi l th hc thut

ca chu u v l trung tm nghin cu

v cc cuc cch mng v tc ng ca

chng.

D nhin ngi B l nhng ngi u

tin chu tc ng ca nhng t tng

hp hin mi, th hin qua cuc cch

mng B nm 1789. ng Dn ch B ch

tn ti trong mt thi gian ngn nm

1790 nghin cu, tham kho cc hin

php bang ca Hoa K.

Nhng nh hng u tin ca Hin

php Hoa K i vi cc hin php quc

gia c th hin trong cc vn kin ca

Ba Lan v Php nm 1791. Hin php Ba

Lan cng cht yu. Hin php ny bin

mt trong mt lot t chia ct t nc

v n nm 1795, Ba Lan chm dt tn

ti nh mt quc gia ring bit mi cho

n ht Chin tranh Th gii Th nht.

17

Nhng y khng phi l trng hp ca

Hin php Php nm 1791. Tuy ch tn

ti khng lu v c thay th bng cc

hin php nm 1793 v 1795 nhng nh

hng ln nht n Ty Ban Nha. Hin

php Php da trn Hin php Hoa K

ny c s dng lm nn tng ca Hin

php Cadiz nm 1812, Hin php u

tin ca Ty Ban Nha. Sau , hin php

ny li lm nn tng cho Hin php u

tin ca B o Nha nm 1822. Nhng

hin php vng bn o Iberia ny c

bit n bi Simon Bolivar v nhng v

anh hng trong phong tro gii phng

dn tc M Latinh khc v cng rt

quan trng trong vic chun b son tho

hin php cc quc gia mi chu M

ny.

Nm 1784, Francisco de Miranda xy

dng mt d n v s t do v c lp

ca ton b lc a chu M ca Ty Ban

Nha v tm kim s h tr ca nhng

ngi theo ch ngha hp hin Bc M

hng u trong d n ca mnh. Khng

c c s ng h cn thit, ng i

Lun n v theo ui nghip kinh doanh

trong hn hai thp k. ng quay tr li

Venezuela nm 1810 v hp tc vi Boli-

var thnh lp mt chnh ph M Latinh

da trn Hin php ca Hoa K. Theo

lch s, Venezuela, Argentina v Chile

xy dng nhng hin php u tin ca

mnh vo nm 1811, mt nm trc khi

Hin php Cadiz ca Ty Ban Nha ra i.

Tt c u mt phn da trn m hnh

Hin php Philadelphia.

Hin php Hoa K cng tc ng ti s

pht trin ca Ch ngha Lin bang M

Latinh. Venezuela v Argentina l nhng

quc gia lin bang nh Mexico v Brazil,

hai nc c hin php nm 1824.

Hin php Hoa K cng l m hnh

chu Phi. Liberia, ni c nhng n l

c gii phng t Hoa K sinh sng,

thng qua hin php nm 1847, hin

php ny c son tho phn ln bi

mt v gio s Khoa Lut trng i hc

Tng hp Harvard.

Tin l Hoa K tr thnh s khi

ngun cng nh l m hnh ca cc hin

php chu u ra i sau cc cuc cch

mng nm 1848. Vo nm , nhng

bc pht trin hin php quan trng

u tin din ra o v Italia v

nhng hin php mi c ban hnh

Php v Thy S. cng l nm ban

hnh Hin php Frankfurt khng bao gi

c thc hin trn thc t. Hin php

ny c s dng di dng bin th cho

cc hin php v sau ca c nh hin

php c son tho cho quc c

v hin php thnh lp Cng ha Weimar

nm 1919.

Ch ngha thc dn Hoa K cng dn

n s pht trin hin php hn na vo

cui th k. Cuba, Panama v Philippines

u thng qua nhng hin php quc gia

theo phong cch Hoa K. Ch ngha thc

dn ny cng th hin r qua hin php

trc Chin tranh Th gii Th nht ca

Haiti c Tr l B trng Hi qun hi

l Franklin D. Roosevelt son tho.

19

Cho n nay, hin php quan trng nht

trong thi k Chin tranh Th gii Th

nht l hin php Mexico c thng qua

nm 1917. Hin php ny vn cn tn

ti d thng xuyn b sa i v l mt

trong nhng hin php mang tnh lch s

nht tng c son tho. y l hin

php u tin cng nhn cc quyn kinh

t, vn ha v chnh tr. Cu trc bn

trong v phn ln ngn t c vay

mn trc tip t Hin php Philadelph-

ia. Trong trong thi k gia hai cuc

Chin tranh Th gii, nhiu nc M

Latinh son tho li hin php, v m

hnh Philadelphia th hin r trong cc

hin php ny. Hin php ca Chile v

Uruguay l nhng v d in hnh nht.

Vi s kt thc Chin tranh Th gii Th

hai, nh hng ca Hoa K l ch o

trong qu trnh son tho nhng hin

php c bn mi ca Ty c v Nht

Bn. t c bit n hn nhng khng

km phn quan trng l vic hc tp m

hnh Philadelphia trong Hin php nm

1949 ca n . Cc bn sao bo co

ca Ta n Ti cao Hoa K khng ch

c cc thm phn Ta n Ti cao n

c m cn thng xuyn trch dn.

Vic nghin cu ch ngha hp hin Hoa

K sau Chin tranh Th gii Th hai

khin gn nh ton th gii quan tm

tm hiu vai tr ca Ta n Ti cao Hoa

K trong vic quyt nh tnh hp hin

ca lut php. Do chc nng ny

cng c thc hin bi Ta n Ti cao

n v Ta n Ti cao Australia cng

nh cc nc theo thng lut khc.

Cc nc M Latinh khng th tin hnh

vic thm tra tnh hp hin v c cu t

php ca h da trn h thng lut dn

s. Tuy nhin, nhng nc ny mun

a vo c quy trnh thm tra tnh hp

hin. Gii php l thnh lp cc ta n

hin php. Nhng ta n u tin kiu

ny l c v Italia, v k t

pht trin rng khp trn th gii. Ta

n Hin php Ba Lan (c thnh lp

trong thp nin 1980) l ta n u tin

cc nc cng sn. Brazil son tho

hin php mi nm 1988 v r sot li

h thng t php ca mnh nhm quyt

nh liu c nn thm chc nng thm

tra tnh hp hin trong ta n ti cao hay

thnh lp mt ta n hin php.

Tc ng ca Hin php Philadelphia vn

cn tip tc. Nigeria, quc gia ng dn

nht chu Phi, b h thng ngh vin

k tha ca Anh v c a vo Hin

php c lp. Nm 1999, nc ny

thng qua mt hin php mi thnh lp

chnh ph tng thng v chm dt s

cm quyn ca gii qun s trong nhiu

nm. Tng t nh vy, nh hng ca

Hoa K cng th hin r trong cc hin

php ca Canada v Honduras nm

1982, El Salvador nm 1983, Liberia

nm 1984, Guatemala nm 1985, v

Philippines nm 1987.

TM HIU NH HNG CA HOA K

Tt c u dn n cu hi: Ti sao Hin

php Hoa K li c nh hng ln nh

vy? Trc ht, l hin php u tin

v do l tin l hin nhin cho tt c

nhng nh son tho hin php v sau.

Hu ht cc nh son tho hin php

21

Tuy nhin, l do chnh v nh hng ca

Hin php Philadelphia nc ngoi c

th gi gn trong mt t - l s thnh

cng. Hoa K l nc giu nht, t do

nht v hng mnh nht trn th gii,

vi mt hin php tn ti lu nht. Lu

i th hai l Hin php ca B t nm

1831, tip n l ca Na Uy t nm

1841. Ch c bn nc khc c hin php

c son tho trc th k 20: Argenti-

na nm 1853, Luxembourg nm 1868,

Thy S nm 1878, v Columbia nm

1886. By hin php khc c son

tho trc Chin tranh Th gii Th hai.

Hin php Hoa K vt qua th thch

ca thi gian. Vic nghin cu hin php

Hoa K l d n chnh t nht mt chc

nc, v gi tr ca n ang c phn

tch nhm son tho nhng hin php

mi.

Albert P.Blaustein l Gio s Lut ti Khoa Lut Rutgers, i hc Tng hp Bang New Jersey. ng l tc gi ca nhiu cng trnh hc thut v ch ch ngha hp hin gm tc phm su tp v Hin php Hoa Kz c nhan Hin php ca cc quc gia ph thuc v cc quc gia c ch quyn c bit+. Blaustein gip son tho hn 40 hin php trn khp th gii v i thm hu ht cc nc ny. Nm 1991, ng gip son tho Hin php Lin bang Nga. Gio s Blaustein mt nm 1994.

(1) Nhng c nhn c ng gp vo nhng vn

kin quan trng (Vn kin Lin bang, Tuyn

ngn c lp, Cc iu khon hp bang, v

Hin php Hoa K) dn n s thnh lp Hp

chng quc Hoa K da trn nhng l tng

v t do v quyn t do.

Cc quan im trong bi bo ny l ca tc gi v khng nht thit phn nh quan im hay chnh sch ca Chnh ph Hoa Kz.

u l lut s, v lut s chc chn phi

da vo tin l. T ban u, cc bi bnh

lun v Hin php Hoa K c cc lut

s xut bn, nghin cu v tranh lun

trn ton th gii.

Nhng Nh Lp Quc M cao ch

cng ha c kim sot bi hin php

v h thnh cng trong vic xy dng

mt ch cn bng gia trt t v t

do. iu ny khin nhiu ngi nc

ngoi n t nc chng ta nghin

cu v chnh ph theo phong cch Hoa

K v tr v p dng nhng c trng c

chn lc ca m hnh ny. Trong nhiu

trng hp, iu ny tr nn d dng

nh cc hc bng ca cc qu v cc

trng i hc Hoa K cng nh cc

hc bng ca Chnh ph Hoa K. Ngoi

nhng i tng ny cn c nhng ngi

nc ngoi n Hoa K v cc mc ch

khc nhng cng chu tc ng mnh m

ca ch ngha hp hin Hoa K. Khi u

l Lafayette t Php v Tadeusz Kosci-

uszko t Ba Lan, c hai l s quan trong

qun i ca George Washington v sau

tr thnh nhng nh lnh o trong

cuc u tranh ginh t do t nc

mnh.

Theo chiu ngc li, nh hng ca

Hin php Hoa K c mang ra nc

ngoi bi nhng ngi M c mi lm

c vn son tho hin php cc nc

khc. Ngi M gip son tho hin

php ca Liberia, Mexico, c, Nht Bn

v Zimbabwe. Cc hc gi Hoa K cng

ng gp tng ci cch hin php

Philippines [v gn y hn l ng u

v Trung ng].

23

Tc gi ni ting v l nh nghin cu hin php Herman Schwartz phn tch nhng kh khn ca cc nh son tho nhng hin php mi nht trn th gii. Schwartz i su vo nhng b phn cu thnh chnh c cc nh son tho hin php xem xt nh cu trc ca chnh ph, vic bo v quyn con ngi v th tc sa i.

Nhng ngi son tho hin php cho

cc nn dn ch mi ni ln ang gp

phi nhng kh khn phc tp. Trc

ht, h phi son tho mt vn kin gip

cho x hi gii quyt m thm nhng

vn kh khn v gy chia r, thng

l trong nhng tnh hung rt nghim

trng. ng thi h phi ra nhng

bin php bo v hiu qu quyn con

ngi, nh quyn bt ng ca thiu s.

Th hai, nhng bt ng v xung t

thng bng pht nhanh chng v gii

quyt chng c th gy ra nhng vn

lu di. Khi m phn v qu trnh

chuyn i, nh hu ht cc nc

thuc khi Lin X c, th nhng k thua

cuc s c bm gi ly cng nhiu quyn

lc cng tt. Nu s thay i lin quan

n vic lt hon ton mt ch

nh Iraq th nhng k thng cuc s

u tranh ginh git quyn lc. Nhng

tha hip gii quyt nhng tranh chp

ny thng c a vo trong hin

php v v lu di c th s rt phin

toi. V d, nhng tha hip v ch n

l trong Hin php Hoa K gip thng

Xy dng nhng b phn cu thnh nn hin php

Herman Schwartz


25

qua c Hin php ny nhng rt cuc

li khng c li cho quc gia.

Hn na, mt hin php c son tho

vo mt thi im c th, thng l khi

x hi i mt vi nhng vn nan gii

v kinh t, x hi v cc vn khc. Ai

cng mong mun v thng thy cn

thit phi gii quyt nhanh chng nhng

vn ny. Nhng nhng iu khon

c son tho nhm gii quyt nhanh

chng nhng vn trc mt c th

khng phi l nhng gii php ph hp

v lu v di.

Nguy c i vi tt c nhng vn kin

c son tho vo mt thi im c th

v mt ni c th l kh c th d

on trc tng lai v tng lai s

lun khc vi nhng g c d on. Do

, nhng nh son tho hin php phi

cho php cc chnh ph trong tng lai

c c s linh hot gii quyt nhng

thch thc kh lng.

Mt bi hc kh ph bin l nhn quyn

cn phi c bo v ngay lp tc v c

hiu qu. Khi mt ch c on b lt

th x hi chc chn s c cm gic

c gii phng v kht khao t do.

Nhng cm gic hn hoan ny khng ko

di lu. Thc tin cc nn dn ch mi

v c cho thy nu nhn quyn khng

c bo v hp l ngay t u th s

kh lm c iu sau ny.

NHNG XEM XT S B

Trc ht, hin php nn c son tho

bi mt c quan lp php thng thng

hay bi mt hi ng lp hin c bit?

Nu quyt nh theo kiu th nht th

nhng nh lp php ng nhim c th

son tho mt hin php gip h ti v.

Mt hi ng lp hin c bit i din

cho cng nhiu b phn trong x hi

cng tt l gii php hay hn, d c cng

knh v tn km hn.

Mt quyt nh s b khc l v vic

thay i hay sa i hin php sau khi

thng qua. Lm c iu ny khng d.

Hin php cn phn nh nhng gi tr

su sc nht ca x hi v nhng quy

tc nn c bn ca quy trnh dn ch.

Nhng gi tr v quy tc ny cn phi n

nh. Mt khc, v mt s iu khon

c xy dng do p lc nht thi nn

xung t v nhng mong mun trong

giai on u c th khng ph hp v

lu di khin kh thay i v c th cn

tr cc chnh ph mi gii quyt tha

ng nhng vn kh lng trc.

V l do ny nn tt nht l r sot li

nhng kha cnh cu trc ca hin php

sau mt thi gian nht nh. C mt cch

l c mi hay hai mi nm mt ln

cn lp mt y ban chuyn gia xem xt

c cn phi thay i v mt cu trc hay

khng. Vic ny c th rt c ch sau

mi nm u tin khi t nht cng xut

hin mt s vn ny sinh t hin

php.

Tuy nhin, vic r sot ny khng nn

lm yu i nhng iu khon v nhn

quyn d c th c mong mun lm iu

ny. Khi thi k hn hoan ban u dn

gim i v khng c nhng ci thin mc

27

sng nhanh chng nh mong i th

nhn quyn cng t c quan tm hn.

Cc nh lnh o v thm ch ngi dn

c th coi nhn quyn l mt th xa x

v xp sau nhng vn nh n nh

kinh t, d thc t cho thy rng nhn

quyn him khi cn tr vic gii quyt

hiu qu nhng thch thc ny.

Mt vn t ra ban u c lin quan

khc l hin php nn ngn hay di.

Nhiu ngi Hoa K cho rng v Hin

php ngn gn ca chng ti tn ti

hn 200 nm nn hin php ngn l tt

nht, thm ch i vi c nhng nn dn

ch non tr. Ti khng nht tr vi quan

im ny. Khng th tm thy lut hin

php Hoa K trong vn bn ba mi t

iu khon gc v sa i. Ch c th tm

thy lut ny trong gn 540 tp phn

quyt m Ta n Ti cao Hoa K y

quyn lc v c nn tng vng chc

a ra trong khong 215 nm qua.

Nhng phn quyt ny thit lp nn

nhng nguyn tc v quyn hin php c

bn nht ca chng ti, mt s nguyn

tc v quyn ny c th thy r trong

Hin php Hoa K. Tuy nhin, cc nn

dn ch mi khng c thun li vi 215

nm xy dng nhng quyn ny v

hu ht khi u khng c mt ngnh t

php vng mnh. H c th v nn da

trn nhng kinh nghim ca Hoa K v

cc nc khc, tin hnh son tho

nhng nguyn tc v quyn c bn ny

thnh hin php m khng cn phi ch

i cc ta n.

iu ny d nhin khng c ngha l hin

php cn phi rt chi tit. Hin php nu

nhi nht qu nhiu c th cn tr s

linh hot cn thit. Quyt nh nn a

ci g vo hin php, ci g nn cho c

quan lp php, v ci g khng nn quy

nh, l mt trong nhng vn u tin

c bn nht v kh khn nht.

NHNG B PHN CU THNH

Ci gi l nhng vn v cu trc dc

v ngang l nhng vn kh khn nht

v chng lin quan n s phn chia

quyn lc. Gii quyt nhng vn ny

hu nh lun gp phi tranh ci v chnh

tr v nhng mc tiu ngn hn, c bit

l lm th no c c v gi c

quyn lc, thng chi phi nht.

Mt vn u tin l nn xy dng h

thng tng thng hay ngh vin. D mi

h thng c nhiu kiu khc nhau nhng

u quy v hai nhm. H thng tng

thng m ni ting nht l ca Hoa K

thng lin quan n vic bu ra trc

tip hay nh Hoa K l gin tip trong

mt s nm nht nh, mt ngi ng

u ngnh hnh php. Theo m hnh ca

Hoa K, tng thng va l nguyn th

quc gia va l ngi ng u chnh

ph, ra c chnh sch i ni, i

ngoi v b nhim b trng trin

khai nhng chnh sch ny. Cc b

trng thng phi c c quan lp

php thng qua, nhng rt cuc li chu

s ch o v kim sot ca tng thng.

C quan lp php c bu ra c lp

cng trong mt s nm nht nh. C

tng thng v c quan lp php thng

khng chu s bi nhim ln nhau. iu

29

ny to ra mt h thng hp php kp

v quyn lc c phn chia r rng.

H thng tng thng to nn s n nh

v di quyn ca mt tng thng mnh

c th to nn mt b my lnh o

mnh. Tuy nhin, s n nh ny c th

tr nn cng nhc v mt v tng thng

khng c ng h hay khng c nng

lc khng th b cch chc d dng cho

n khi ht nhim k. Ngoi ra, c th

dn n s b tc v lp php nu c

quan lp php b kim sot bi mt ng

chnh tr khc. Nu s chia r ny tip

din th chnh ph s khng th hot

ng c hiu qu trong nhiu nm.

Trong h thng ngh vin, quc hi l

ngun hp php ha bu c duy nht.

Khng c s phn quyn gia c quan

lp php v hnh php c quan t

php d nhin l c lp nhng ng

ngoi phng din lp php v ngnh

hnh php, thng c gi l chnh ph

v ng u l th tng, c chn ra

bi ng c a s gh trong quc hi

hoc bi mt lin minh chim a s cc

nh lp php. Nguyn th quc gia l

tng thng hu nh khng c quyn lc

v thng c quc hi bu ra. Th

tng v chnh ph chu trch nhim

trc quc hi v c th b quc hi bi

nhim. iu linh hot l c th t chc

bu c vo bt k lc no. Do khng c

s phn chia quyn lc chnh thc no

gia lp php v hnh php nn kh c

th xy ra b tc v mt chnh ph hay

th tng mt lng tin ca quc hi c

th b quc hi bi nhim.

Tuy nhin, h thng ngh vin c th gy

ra s thay i thng xuyn cc chnh

ph v rt bt n nh. H thng ny

cng c th gy ra nhng thay i ln

t ngt trong chnh sch khi mt ng

i lp ginh a s v c th to ra mt

kiu mt n nh mi.

Cha c cu tr li r rng h thng no

tt hn. S la chn thng ty thuc

vo lch s, cc nhu cu ca tng giai

on, v cc nhn t khc. Tt c cc

nc thuc khi Lin X c k c cc

nc Bantch, tr Lin X, chn ch

ngh vin ch yu v h mun tr

thnh mt b phn ca Ty u vi hu

ht cc nc u theo ch ngh vin.

Tuy nhin, tt c cc nc cng ha

khng phi vng Bantch thuc Lin X

trc y u chn h thng tng

thng.

Mt vn cng phi c quyt nh l

nn c mt c quan lp php c vin

(mt vin) hay lng vin (thng vin

v h vin). Nu mt quc gia s tr

thnh quc gia lin bang vi nhng b

phn tng i c lp nh Hoa K hay

c th nn c mt c quan lp php th

hai (thng l thng vin nh Thng

vin Hoa K) i din cho li ch ca cc

b phn. Vin th hai ny i khi ch

c a ra mt s quyt nh nh v

thu, b nhim ta n hay cc b nhim

khc, hay cc vn trc tip tc ng

n bn thn cc b phn.

Vic quyt nh nn c mt vin th hai

li lm ny sinh thm mt vn : nh

nc s c tp trung ha n mc

31

no? Bao nhiu quyn lc v quyn t

ch cn c phn cho cc cp chnh

quyn thp hn nh khu vc hay cc n

v quc gia? Bao nhiu quyn c lp cn

c dnh cho cc thnh ph, th trn v

lng x? C rt nhiu kh nng, t

nhng n v rt t ch cho n s kim

sot hon ton ca trung ng. Rt hp

l khi phn nhiu quyn t ch cho cc

n v khu vc v a phng v cc n

v ny c th qun l hiu qu v v

chnh quyn trung ng thng khng

am hiu v tinh hnh v nhu cu a

phng. Hn na, s tham gia vo chnh

quyn a phng gip ngi dn c c

hi tham gia trc tip vo hoch nh

nhiu chnh sch quan trng nh hng

n cuc sng ca h, v c th l mt

b phn quan trng ca s t qun l

dn ch.

C QUAN T PHP

Lch s chng minh nhu cu cn c

mt c quan t php c lp c th ngn

khng cho cc ngnh khc vt qu gii

hn ca hin php, v c bit khi lin

quan n nhng quyn con ngi c

bn. c th l h thng t php

thng xuyn nh Hoa K hoc mt

ta n c bit, mt ta n hin php,

c quyn quyt nh v nhng vn

hin php v mt s vn khc nh

c. Trong trng hp u, quyn lc

cui cng l ta n ti cao gm cc thm

phn ta n thng trc c b nhim

sut i v thng gii quyt cc v

phc thm ca cc ta cp di; h

quyt nh v nhng vn hin php

ch khi cn thit gii quyt tranh chp

lin quan. Tuy nhin, hu ht cc thnh

vin ta hin php l nhng gio s lut

v nhng ngi khc khng lm vic

trong h thng ta n thng trc m

thng lm vic trong mt, thng th

hn mt, nhim k 8 n 12 nm. H

quyt nh v cc vn hin php nu

c cc quan chc cao cp trong chnh

ph, cc ta n yu cu v nhiu nc

l theo yu cu ca cng dn khng nh

quyn ca h b xm hi. Hu ht cc

nn dn ch mi ni ln chn vic

thit lp cc ta hin php, mt phn v

vic xem xt li bn n ca cc thm

phn bnh thng khng phi l thng l

ca h, v phn v h khng tin tng

vo c quan t php hin ti.

D chn la h thng no th hin php

cng phi quy nh r quyn ca ta n

trong vic bi b lut v cc quy nh,

o lut khc khng ph hp vi hin

php. Nu c ta n hin php c bit

th khng nn quy nh cho n nhng

trch nhim khng lin quan. Phn ln

cng vic ca ta ny s gy nhiu tranh

ci v mt trong nhng trch nhim

chnh, c bit trong nhng nm u, l

xc lp ranh gii hin php gia cc c

quan cm quyn. Ngoi ra, i khi ta s

phi phn quyt chng li chnh ph

trong cc v vic v nhn quyn. Trong

tt c nhng tnh hung trn, ta thng

b nhng bn thua cuc ch trch gay gt.

Hin php khng nn lm tng nhng

tnh hung gy cng kch nh th khi

giao cho cc ta n hin php nhng

nhim v phi-ta n hay phi-hin php,

v t ra trong nhng nm u tin cc ta

ny cha c c uy tn v s ng h

33

ca cng chng, nhng iu kin gip h

hot ng hiu qu.

Xy dng mt c quan t php c lp l

mt l do khc gii thch ti sao hin

php khng nn qu ngn. Hin php

cng c th th cc ta n cng d vin

dn iu khon ph hp trong hin php

a ra cc phn quyt gy tranh ci

hn, v cc ta ny s t b coi l

hnh ng theo nhng quan im ch

quan ca cc thm phn.

Do cc phn quyt ca ta thng nhy

cm v mt chnh tr nn s c lp v

khng thin v ca chng phi c m

bo bi hin php. C quan t php phi

l mt nhnh c lp ca chnh ph v

khng di quyn ca B T php. C

quan ny cn kim sot cc vn v ti

chnh v hnh chnh ca mnh, khng

dnh lu n c quan hnh php, d nht

thit phi chu s kim sot ca c quan

lp php v ngn sch.

Hin php cng phi quy nh vic cc

thm phn ta n cp thp hn p dng

hin php trong qu trnh phn quyt

ca h. nhiu nn dn ch mi, nhng

thm phn ny thng pht l nhng

vn v hin php khi a ra phn

quyt.

BO V NHN QUYN

Thc tin hin nay l hin php phi bo

v nhn quyn v ta n, c bit l ta

n hin php c bit, phi ng vai tr

chnh trong vic bo v . Ta n Ti

cao Hoa K i tin phong v mt ny,

nhng cc ta n trn th gii gi y

mi cng nhn trch nhim ny. Khi c

vn lin quan n cc hip nh nhn

quyn quc t c cc chnh ph thng

qua th cc thm phn t coi mnh c

trch nhim tun th nhng hip c

ny. H thng tham kho ta n cc

nc khc v nhng vn chung. Kt

qu l s ra i mt b lut hin php

quc t v nhn quyn.

Mi hin php mi hin nay u c tuyn

b v cc quyn con ngi c bn. iu

ny vn cha . Hin php phi thnh

lp cc th ch m bo thc thi nhng

quyn . Hin php phi quy nh c

th rng nhng ai kin co quyn ca h

b xm hi u c tip cn vi ta n,

v nu mt v xm hi xy ra th nn

nhn c th c c gii php ph hp

cho v . Nhiu nc nhn ra rng

mt vin thanh tra (thng l mt iu

tra vin hay ngi ha gii khiu kin) l

rt cn thit trong vn ny. Mt

phng c bit trong vn phng cng t

vin nh nc cng c th rt hu ch.

iu c bit quan trng i vi nn dn

ch l cng dn c th bit c vic

chnh ph c thc hin ng n nhim

v ca mnh v hnh ng v li ch ca

nhn dn hay khng. Hin php cn c

nhng quy nh cho php cng dn tip

cn nhanh chng v t tn km tt c cc

ti liu, vn bn ca chnh ph, ngoi tr

vic cng b nhng ti liu c th e da

n an ninh quc gia, tnh ring t c

nhn, thc thi lut hay mt s li ch

quc gia quan trng khc. cho c

quan lp php quyt nh c nn thc

35

hin bin php ny khng l khng hay

v nhiu chnh ph chng li nhng bin

php nh th hay c lm suy yu ng

k nhng bin php . Chng c vin

chc no li mun cng chng xm xoi

cc hot ng ca mnh.

THNG QUA HIN PHP

Vn cui cng l cn thng qua hin

php nh th no? Thng qua bi mt

hi ngh lp hin c bit nh cp

trn? Bi mt ngh vin thng thng

nh nhiu nc chu u? Bi cng

chng? Cng chng nn tham gia trc

hay sau khi son tho xong hin php?

Nu l sau, cng chng nn tham gia

nh th no? Nhng cu hi ny v mt

s cu hi khc c gii p theo

nhiu cch khc nhau, v d nhiu nh

chnh tr hc cho rng vic thng qua

hin php cn phi do dn, nhng iu

ny cha c p dng rng ri.

Son tho hin php l mt s th

nghim, kt qu t c lun rt khc

so vi nh v d on ban u. Hn

na, s thnh cng ca mt hin php

thng l kt qu ca nhng nhn t

bn ngoi nn kinh t, cc lc lng x

hi trong trong mt x hi, quan h i

ngoi ca quc gia, thin tai, v nhiu

nhn t khc vt khi tm kim sot

ca cc nh son tho hin php.

Bt chp nhng kh khn trn, cc hin

php mi ca cc nn dn ch ang ni

ln c th to nn s khc bit. Chng

to ra c hi him hoi xy dng mt

x hi ni con ngi c th sng trong

ha bnh v t do. Lch s khng ban

tng cho mt quc gia nhiu c hi nh

th, v khi c hi n, phi vt qua cc

thch thc v tng lai ca quc gia ang

b e da.

Herman Schwartz l gio s lut ti Trng Lut

Washington, i hc Tng hp American Wash-

ington, D.C., ng chuyn v lut hin php, dn

quyn, chng c quyn v quy nh tin ch. ng

l thnh vin ca Phi on Hoa Kz ti cc kz hp

50 v 51 ca y ban Nhn quyn Lin Hp Quc

vo nm 1994 v 1995. ng l tc gi ca nhiu

cng trnh nh cun Cuc u tranh v ta n hin

php chu u thi kz hu cng sn, Nh xut bn

i hc Tng hp Chicago, 2000.

Cc quan im trong bi bo ny l ca tc gi v

khng nht thit phn nh quan im hay chnh

sch ca Chnh ph Hoa Kz.

37

Gio s lut v cc vn cng cng A.E. Dick Howard c mt bi pht biu v Ch ngha hp hin, nhn quyn v php quyn Iraq ti bui iu trn chung trc cc y ban T php v i ngoi ca Thng vin Hoa Kz vo ngy 25 thng 6 nm 2003. Trong phin iu trn ny, Gio s How-ard phn tch s phc tp trong vic xy dng mt c ch iu hnh hp hin nhng nn dn ch non tr v nhng nh hng ca Hin php Hoa Kz. Khi ngi dn Iraq chun b t iu hnh t nc ca mnh, vn lm th no th ch ha nhng nguyn tc ca mt nn dn ch c ghi trong hin php l mt yu t ti quan trng.

Gn y, ti c c hi c tham gia

cng nhng ngi son tho hin php

nhng quc gia ang mun t nn

mng cho mt nn dn ch t do hp

hin. Mt vi nm trc, ti c rt c

kinh nghim son tho hin php khi

tham gia son tho bn hin php hin

nay ca bang Virginia. Nhng khng c

kinh nghim no hu ch hn l c

chng kin s hnh thnh hin php

cc nn vn ha v t nc khc.

Kinh nghim v ch ngha hp hin so

snh khin ti t mt cu hi v

phm vi mt t nc c th gip ,

hoc a ra nhn nh v tin trnh xy

dng hin php ca mt quc gia khc.

Kh nng chuyn giao nhng tng v

hin php qua bin gii vn ha hay h

thng lut php khc nhau nh th no?

Liu c nhng gi tr chung no c

th o lng c nhng thnh cng

tng i ca mt h thng hin php

khng? Hay nh mt s ngi tranh lun

rng hin php c nht thit phi c

Tin ti nn dn ch lp hin trn khp th gii: Mt quan im ca M

A.E. Dick Howard


39

t trn nn tng vn ha, lch s,

truyn thng v hon cnh ca mt t

nc khng? i vi Hoa K, c mt cu

hi rt c th: Hin php ca Hoa K c

lin quan g n hin php ca cc nc

khc?

KINH NGHIM CA TRUNG V NG U

lm r thm nhng cu hi ny,

chng ta hy nghin cu kinh nghim

ca mt s nc thuc Trung v ng

u. Sau khi ch ngha cng sn sp ,

mi quc gia trong khu vc ny phi vit

li hin php mi v xy dng cc th

ch cao dn ch t do hp hin.

Nhng ngi son tho hin php

tm c mt s ngun da vo khi

son tho hin php mi.

i vi mt vi nc, h c th tham

kho chnh nhng kinh nghim trc y

ca h. V d, ngi Ba Lan tm li

truyn thng ch ngha hp hin ca h

c nu trong bn Hin php ng nh

ngy 3 thng 5 nm 1791. Ngi Hunga-

ry c mt truyn thng php quyn rt

mnh m, c ngun gc rt sm t "Con

B Vng" (1) nm 1222. Nhng nhng

truyn thng thng vn vt v qu

c. Trc nm 1989, hu nh khng c

nc no Trung v ng u c

hng mt ch ngha hp hin, mt nn

dn ch v php quyn lu di (nn dn

ch thc s ca Tip Khc gia hai cuc

chin tranh th gii l mt ngoi l in

hnh).

Cc nc Trung v ng u c c hi

chng kin - v trng cy vo - kinh

nghim ca Ty u. Ty u l ci ni ct

li ca nhiu nn dn ch hp hin hin

i, v d nh nhng li dy ca thuyt

Khai sng (mt phong tro ca chu u

vo th k XVIII nhn mnh l do tn ti

ca con ngi phi c trc), v cng l

ngun gc cho rt nhiu nguyn tc hin

php c bn (nh phn lp quyn). Hn

th na, xu hng da vo hin php,

dn ch v php quyn bt r r rt

Ty u t Chin tranh Th gii Th hai.

Nc c, ng dy t tro tn ca cuc

chin tranh ny, tr thnh mt tm

gng ng khm phc ca nn dn ch

lp hin. Ty Ban Nha, vt qua di sn

ca vin tng c ti Franco, v mi

phng din tr thnh mt quc gia

chu u hin i. Vi nhng v d ny v

nhiu v d khc tham kho, cc nh

son tho hin php Trung v ng u

thit k cc h thng hp hin theo

nhiu cch khc nhau ang hnh thnh

theo khun mu Ty u. V d, Ta n

Hin php ca c thc y vic

thnh lp ta n hin php khp Trung

v ng u.

Cc chun mc v t liu quc t l

ngun t liu tham kho cho cc nc

chu u hu cng sn, cng nh cc

khu vc khc ca th gii. iu ny c

bit ng hnh thnh v bo v nhn

quyn. Do vy, cc nh son tho hin

php trng cy vo vn kin quc t nh

cc Cng c ca Lin Hp Quc v

ngun khc trong khu vc nh Cng c

chu u v Nhn quyn v cc vn kin

Helsinki v Copenhagen ca T chc Hp

tc v An ninh chu u (OSCE). Rt ph

bin l cc bn hin php hu cng sn

41

quy nh rng lut php v cc hip c

quc t s l lut php trong mi nc.

Ngi ta c th cho rng nhng ngi

lm hin php Trung v ng u s

hc kinh nghim ca cc nc lng ging

gn gi nht vi h. iu ny dng nh

rt hu ch khi cc quc gia ny c cng

nhng vn ca th gii hu cng sn,

nh s tn ph x hi dn s trong sut

k nguyn cng sn, tc ng v cng

tai hi ca nn kinh t mnh lnh cng

tm l nghi k trong i sng x hi lan

trn trong nhng nm thng . Tuy

nhin, n tng ca ti l cc nh lm

lut trong khu vc ny khng tht s

quan tm hc hi kinh nghim cc nc

lng ging. y cng c th l hu qu

ca s th hn lch s li trong khu

vc. Nhng iu cng th hin sc

ht ca cc m hnh phngTy, c bit

do c nguyn rng khp ca cc nc

Trung v ng u mong mun "ti hi"

vi i gia nh chu u, c bit l tr

thnh thnh vin ca Lin minh chu u.

Th gii gm cc nc hu cng sn c

hng n kinh nghim, tng v m

hnh ca Hoa K khng? B ngoi cc

bn hin php mi trong khu vc cho

ngi ta cm tng s nh hng ca

Hoa K l m nht. Ngi ta thy khp

Trung v ng u cc h thng ngh vin

ch khng phi h thng quc hi nh

ca Hoa K, h thng bu chn tng

thng c dng dp Ty u (Php chng

hn) nhiu hn Hoa K, ta n hin php

tng t m hnh ca c hn l Ta n

Ti cao ca Hoa K. Vn nh hng

ca Hoa K nhiu hay t - cho d cc

nc hu cng sn chu u hay u

(nh Iraq) - i hi nghin cu k hn

ch khng th kt lun qua ci nhn bn

ngoi.

NH HNG CA CH NGHA HP HIN

CA HOA K: GC NHN LCH S

Giai on cch mng Hoa K l thi gian

c nhiu cch tn v thu c nhiu

thnh tu. thc c v tr ca h

trong lch s, nhng ngi sng lp nc

M hnh thnh cc khi nim nh ch

ngha lin bang, tam quyn phn lp,

kim sot t php v cc khi nim khc

m tr thnh nhng nguyn tc ct

li ca ch hp hin hin i, khng

ch Hoa K m nhiu quc gia khc.

X hi Hoa K khc xa x hi chu u; v

d, khng c ch qun ch lp hin

v khng c trt t x hi kiu thnh ly

ct c. Tuy th, ngi chu u chm ch

theo di s tin trin ca ch hp

hin Hoa K t Chin tranh Cch mng

cho n khi xy dng hin php v v

sau na.

Sut hai hoc hn hai th k chng

kin nhiu lung giao lu mnh m gia

cc tng v hin php ca Hoa K v

ca cc quc gia khc. Mt s im ni

bt trong nhng giao lu ny gm:

Thi k thnh lp Php v Hoa K.

Cch mng Php, nm 1789, khin

ngi Php ch nhiu hn n nhng

tng ca ngi M. Chnh khch Hoa

K, nh Benjamin Franklin, rt ni ting

Paris qung b nhng g ang xy

ra Hoa K, cng nh v Tng thng k

43

nhim Thomas Jefferson. Bn Tuyn

ngn Virginia v cc Quyn (1776)

tc ng n vic son tho Tuyn ngn

Nhn quyn v Dn quyn ca Php

(1789). Khi Quc hi Php tho lun bn

Hin php u tin ca Php, cc thnh

phn n ha v cp tin phi vin dn

cc v d rt ra t kinh nghim ca cc

bn hin php bang ca Hoa K, c bit

ca cc bang Massachusetts v Pennsyl-

vania.

Ch ngha t do th k XIX. Trong nhng

thp nin u ca th k XIX, cc nh

ci cch t do chu u v Nam M vin

dn Hoa K l mt bng chng cho thy

rng dn ch t do c th tn ti v pht

trin. Khi cc cuc cch mng nm1848

n ra chu u, cc hi ngh t chc

Php v c thng xuyn phn tch cc

nh ch ca Hoa K xem cc nh

ch t do chu u s c hnh th ra

sao. Vo lc ny, trit-s gia Alexis De

Tocqueville (trong cun Dn ch Hoa

K) cao kinh nghim ca Hoa K,

c bit l v ch ngha lin bang v

gim st t php. Hin php Paulskirche

ca c 1849, d tho ti Frankfurt, v

thc cht khng c thc hin, nhng

cc nguyn tc ca n, c xy dng

trn tng ca ngi M (v d v ch

ngha phong kin v vic gim st t

php) ti xut hin trong b Lut C bn

ca c nm 1949. Nam M, thi k

Simon Bolivar mang li hin php da

rt nhiu vo Hin php Hoa K.

Tuyn gio chnh tr u th k XX. Khi

Hoa K ly c Philippines trong cuc

chin tranh Hoa K-Ty Ban Nha, Tng

thng McKinley m t chnh sch ca

Hoa K nh s ng ha nhn o.

Nhng k hoch ny bao gm s pht

trin dn dn ca s t tr, vic thit lp

mt h thng gio dc cng v s

chuyn giao nhng tng ca Hoa K

v lut php. Bn Hin php c thng

qua nm 1935 mang nhiu nh hng

ca Hoa K nhng cng c rt t nhng

truyn thng khc. Nm 1946, Philip-

pines c c lp.

C gng ni ting nht xut khu

tng ca Hoa K th k XX tt nhin

l mc ch ca Tng thng Woodrow

Wilson, cng vi chin thng ca qun

ng minh trong Chin tranh Th gii

Th nht, nhm lm cho th gii an

ton v dn ch. Wilson khng trng i

cc nc khc s p dng bn hin php

mang phong cch Hoa K, m ng nhn

mnh quyn t quyt, bu c dn ch,

ch php quyn, cc quyn c nhn

v b my t php c lp. Nn dn ch

thnh cng nht ng dy t ng tro

tn ca Chin tranh Th gii Th nht l

Tip Khc, m v lnh t sng lp l

Thomas Masaryk thi gian Hoa K,

lm ht sc mnh gy nh hng

i vi chnh sch ca Hoa K, bng cch

nhc nh c ta M v Tuyn ngn c

lp ca h.

Nht Bn v c sau Chin tranh Th

gii Th hai. Sau s u hng ca Nht Bn nm 1945, Tng Douglas MacAr-

thur nhanh chng m bo cho vic son

45

tho bn hin php mi. E ngi rng cc

phn t thng lu Nht Bn, nu

mc h xoay x, h s khng thay i

hin trng bao nhiu, MacArthur ch o

cho chnh ph qun qun ca ng son

tho mt bn hin php, m h hon

thnh sau c vi ngy.

Vo thi gian vic son tho ang c

tin hnh v ci sau ny tr thnh Lut

C bn ca c nm 1949, Chin tranh

Lnh bt u bao trm ln chnh sch

ca Hoa K. Cc lc lng ng minh

ang chim ng tt nhin c ting ni

hnh thnh chnh sch ca nc c

thi hu chin. Nhng khi Hoa K v

ng minh nhn nhn Lin X l mi e

da ln hn, ngi c c rnh tay

son tho b Lut C bn. B Lut C

bn ny c nhiu nguyn tc quan trng

ging nh tng ca ngi M, nh v

ch ngha lin bang v kim sot t

php. Nhng vn kin 1949 mang nhiu

nt ca hin php truyn thng ca c,

k c Hin php Paulskirche.

Ln sng dn ch ha trong nhng thp

k cui th k XX. S ph bin rng ri

ch hp hin, dn ch v php quyn

dy ln nh nhng ln sng vo nhng

thp k cui cng ca th k XX. Nhng

nm 1970 chng kin cc chnh ph

chuyn quyn phi nhng b dn ch

cc nc a Trung Hi Hy Lp, B o

Nha v Ty Ban Nha. Hin php nm

1978 ca Ty Ban Nha c tm quan

trng c bit nh hnh mu cho nhng

nc hu c ti. S ch chuyn sang

Nam M nhng nm 1980, nht l Ar-

gentina v Chile. Nm si ni nht l

nm 1989 khi Bc tng Berlin sp

v ch ngha cng sn sp trn ton

ng u. Ln sng cng p ti Nam Phi,

ni ch phn bit chng tc sp v

bn hin php mi c hiu lc nm

1997.

S h tr ca Hoa K vo qu trnh xy

dng hin php v dn ch ha nhng

ni nh cc nc hu cng sn c cc

c quan c cng v t thc hin. in

hnh l s gip v mt k thut, v d

nh gip cc quc hi cp nht cc qu

trnh hot ng ca h, bi dng xu th

t php c lp, v gip son tho hin

php cng nh lut. c bit hiu qu l

chng trnh Sng kin v Lut u- v

Trung u ca Hi Lut gia Hoa K, gi

hng trm chuyn gia n lm vic

nhiu nc.

V TR A L V TNH THCH HP CA

KINH NGHIM HIN PHP CA HOA K

Ch ngha hp hin cn phi c hiu l

biu hin ca vn ha. t ngi phn i

xut ny, nu n c a ra nh

mt d bo, c th l ngi ta nn lun

lun ch n vn ha khi suy ngh v

hin php v ch ngha hp hin. Nhng

mt s nh quan st cn a l l ny i

xa hn, lp lun rng khng c cc yu

t ph qut cho ch ngha hp hin. V

d, vi quan im ny, quyn li ca

cng ng hay nhm ngi c th c

nh gi cao hn cc quyn c nhn.

Khuynh hng hp hin ca Hoa K l

kt qu ca cc gi thit Khai sng, bt

ngun su xa t ch ngha hp hin ca

47

Anh quc v c nh hnh trong khun

kh lch s Hoa K. Do vy, mt s ngi

lp lun rng nhng gio hun ca ch

ngha hp hin ca Hoa K khng th

xut khu sang cc nn vn ha khc.

Lp lun nh vy thng vin dn nhng

tht bi ca cc hin php M La-tinh

da trn m hnh ca Hoa K v mt s

vn gn y nhng ni nh Philip-

pines.

Ngay c nhng ngi ngh rng kinh

nghim ca Hoa K l thch hp v hu

ch cng tm thy nhng gii hn nht

nh trong Hin php Hoa K vi t cch

l mt m hnh cho cc nh son tho

hin php ca nc khc. Vn kin c

vit th k XVIII phn nh th gii

quan ca thi v c sa i chnh

thc (nht l sa i hu Ni chin) v

c din dch v t php rt rng. Cng

nh vy, Hin php Hoa K, theo mt

ngha no , l mt vn kin khng

hon ton y , v theo cch nhng

ngi sng lp ra n gi nh s tn

ti v chc nng ca cc bang v hin

php ca cc bang cng tng t nh

hin php ca cc nc khc.

Tt c nhng nh gi ny cn phi c

xem xt, c bit trc khi gi nh rng

ci g hot ng tt Hoa K cng s tt

cho cc dn tc khc. Nhng cc vn

ca ch ngha hp hin so snh khng

nht thit phi bin thnh nhng ro cn

khng sao vt ni. Nhng iu hu ch

ca kinh nghim v hin php Hoa K

khng nm trong ngn t ca bn Hin

php. N c thy nhng nguyn tc

chung phn nh trong ch ngha hp

hin Hoa K, v hn th, trong kinh

nghim thc tin lm sao cho dn ch

hp hin hot ng c.

Rt nhiu tng c bn ca ch ngha

hp hin Hoa K phn nh cc chun

mc t ra c th c gi tr tin gi nh

nhng ni khc. Cc v d bao gm:

Ch ngha lin bang. Ch ngha lin bang

chnh thng, nh c ni r trong Hin

php Hoa K, c th ph hp hoc khng

ph hp nc ny hay nc khc. Tuy

nhin, ch ngha lin bang l mt h

thng c nhiu bin th v c th thy

di dng ny hay dng khc trn khp

th gii. Ch ngha lin bang v ng

hnh ca n (nh tam quyn phn lp)

c gn lin vi cc gi tr a nguyn,

a dng, s la chn cc b cho ph hp

vn ca a phng. Nhng sp xp

c th ht sc quan trng ng vai

tr tho ngi cho nhng xung t sc tc

hay dn tc.

Tam quyn phn lp. Nguyn tc ny, c hc gi Php Baron Montesquieu

cao v c James Madison gt gia l

phng php qun l c gii hn ca

chnh ph - mt trong nhng m bo

cui cng cho quyn c nhn. Trong

nhng ng dng lch s ca n, s phn

quyn c s dng ngn chn nhng

gio iu nh khi nim ch quyn nhn

dn v lm cho vai tr ti cao ca c

quan lp php khng th ty tin hoc

tr nn c ti.

Kim sot t php. Nhiu cng c khc

nhau c s dng hin php c th

49

gi c nhng cam kt ca n. Nhng

bin php ny bao gm ch ca nhn

dn, phn quyn v lut php. Tuy

nhin, trong th gii hin i, hin php

thng trng cy vo kim sot t php

nh mt phng tin cng c cc

chun mc hp hin. Nhng nghin cu

ca John Marshall (Thm phn Ta n

Ti cao Hoa K) v v Marbury kin Mad-

ison tr thnh mt b phn quen

thuc ca ch ngha hp hin trn khp

th gii. Ngi ta c th cho rng khng

c ng gp no ca Hoa K cho ch

ngha hp hin ln lao hn ng gp

ny.

Nhng tng v nguyn tc ny c

b sung bng kinh nghim thc t trong

qu trnh lm cho nn dn ch hot

ng. Nhiu quc gia tin vo k nguyn

dn ch hp hin vi t hoc khng c

kinh nghim v nhng khi nim nh

ch ngha hp hin, dn ch v php

quyn. V d, trong khong mt na th

k, cc nc di s thng tr ca Lin

X hon ton b tch bit v xa l vi

nhng khi nim ny. Do vy, cc

chuyn gia ca Hoa K v ca cc nc

khc mang kinh nghim c sn gip t

chc chnh ng, tin hnh bu c dn

ch v cng bng, bi dng truyn

thng t do v c trch nhim, to lp

b my t php c lp, v ph bin cc

gi tr cng dn qua gio dc cng dn.

NHNG YU T TC NG N TRIN

VNG DN CH T DO HP HIN

X hi c dn ch vn cha . X hi

phi c t do v c iu hnh

bng hin php. Dn ch c gng m

bo rng chnh ph da trn s ng

thun ca ngi b lnh o v chu

trch nhim trc nhn dn. Nhng cc

nn dn ch cn phi c t do, c

ngha l phi cam kt tn trng cc

quyn c nhn v t do c nhn, theo

cc nguyn tc nh trit gia ngi Anh

John Locke tn ng l nh nc ph

thuc cc c nhn cng dn ch khng

phi ngc li. V cc nn dn ch cng

phi hp hin, c ngha l phi c

phng tin m bo duy tr cc

chun mc hin php, ngay c khi iu

ph nh mt phn xt c tnh tp

th.

Nhng yu t sau l quan trng i vi

thnh cng ca nn dn ch t do hp

hin.

Mt quc gia cn c sc mnh qun

s, cng nh n nh x hi v kinh t,

chng li xm lc t bn ngoi v s

lt hoc bt n bn trong. Sc mnh

khng nht thit ch do ngun ni lc.

Mt quc gia c th trng cy vo ng

minh gip .

Mt nn vn ha hp hin lnh mnh

thng i i vi mt nn kinh t lnh

mnh. Ti khng tranh lun rng mt

nc giu c nht nh s c nn dn

ch hp hin. Nhng c l tng i

ng khi ni rng iu kin kinh t

ngho nn thng ph hoi hy vng cho

mt nn dn ch hp hin.

Cn c mt nn vn ha chnh tr - ti

gi l vn ha hin php - thc

51

y cc gi tr ca ch ngha hp hin,

ch ngha t do, dn ch v php quyn.

iu ny hm ch mt trnh dn tr

cao. Nhng n cng hm ch cc hon

cnh trong cng dn tn trng cc

chun mc hp tc v v tha gn lin vi

s thng trm ca s nghip chnh tr v

x hi, ca cc ng c vin hay ca cc

ng phi.

iu ny c ngha l ngi tht c phi

chuyn giao quyn lc cho ngi thng

c. N cn c ngha l nhng ai thy

rng mt thng li ca qu trnh lp

php b ta n bc b trn c s hp

hin bit chp nhn nguyn tc chnh

ph chu s gii hn ca hin php.

Mt x hi m, bao gm truyn thng v

bo ch t do, i i vi ch ngha hp

hin v dn ch. Cn phi c phng

tin cho truyn thng m v c hiu qu

trong nhn dn v gia nhn dn vi

chnh ph ca h.

X hi dn s cn c pht trin. Cc t

chc t nhn - ng phi chnh tr,

nghip on, cc nhm quyn li, cu lc

b,... - to thnh mt vng m gia c

nhn v nh nc. Nhng t chc nh

vy l sn chi cho nhng ai thy rng

chnh tr trong thi im ny khng c li

cho h. Nhng t chc ny cung cp a

im cho h rn luyn cc phm cht

cng dn hu ch ng thi to ra ting

ni v hnh ng tp th cnh bo

trc s c quyn ca nh nc.

Cc bang cn da trn nguyn tc cng

dn, hn l trn nguyn tc chng tc

hay dn tc. iu c ngha l tt c

cng dn u c quyn bnh ng trong

x hi. Khng c phn bit ngi bn

trong v ngi bn ngoa. Nu mt

bang khng ng nht v tn gio,

chng tc hoc vn ha, th cn c s

ng thun rng ri nhm tn trng

quyn ca cc nhm thiu s. cho

nn dn ch t do hp hin c th hot

ng c, con ngi phi tin nhau

mt mc , c kh nng hp tc vi

nhau hn l chia phe phi th hn ln

nhau.

Cui cng, lch s, vn ha v hon cnh

s cho chng ta bit nhiu v trin vng

ca ch ngha hp hin, dn ch v php

quyn bt c quc gia no. Nhng ai

hy vng c chng kin nhng gi tr

ny sinh si nhng nn dn ch non

tr cn phi hiu nhng nc ny con

ngi, lch s v vn ha ca h. Mt v

d l tranh lun v mc m theo

Hi gio cui cng c tng thch vi nn

dn ch t do mt nc nh Iraq hay

53

khng. Lch s ca chnh Iraq nu ra cu

hi liu thi quen ngh vin ca ch

cai tr Hashemite ko di nhiu nm

trc nm 1958 c li di sn hu ch

no khng, hoc liu tng lp trung lu

c sc tn ti c qua nhng nm

thng n p ca Saddam hay khng.

Cc chuyn gia v Iraq s gip chng ta

hiu nhiu hn v nhng nh gi ny.

Nhng nhng ai s sp t cc s kin

Iraq cng cn tm li bi hc t s

chuyn i ca cc ch ton tr v c

on khc trn th gii. Con ng dn

n ch ngha hp hin, dn ch v php

quyn s a ta n nhiu min t khc

nhau.

A.E. Dick Howard l Gio s Lut v cc Vn Cng cng thuc Trung tm White Burkett Mil-ler, v l Gio s Lut thuc Trung tm Nghin cu Roy L. and Rosamond Woodruff Morgan, ti i hc Tng hp Virginia. ng ni ting l mt chuyn gia trong lnh vc lut hin php, ch ngha hp hin so snh, v lm vic ti Ta n Ti cao Hoa Kz. Trc khi n Virginia, Gio s Howard lm th k{ lut cho Hugo L. Black, Thm phn Ta n Ti cao Hoa Kz trong hai nm. How-ard tm tt v tranh tng cho cc v n ti ta lin bang v bang, k c Ta n Ti cao Hoa Kz. ng thng c cc nh son tho hin php trong v ngoi nc tham vn. Gio s Howard cng so snh nhn xt vi cc chuyn gia xy dng hin php mi nhng nc nh Brazil, Philippines, Hungary, Ba Lan v Nam Phi.

(1) Ni v hin chng c Vua Andrew

nh ca Hungary ph chun nm 1222, khng

nh quyn c bn v c quyn ca tng lp

qu tc v thy tu cng nh gii hn quyn

hnh ca quc vng.

Nhng quan im th hin trong bi ny l ca

cc tc gi v khng nht thit phn nh quan

im hay chnh sch cha Chnh ph Hoa K.

55

ALEXANDER HAMILTON, mt trong

nhng Nh son tho Hin php Hoa K,

vit trn t Federalist, s 78 bo v

vai tr ca b my t php trong cu

trc hin php. ng nhn mnh rng

"khng th c t do, nu quyn xt x

khng c tch khi quyn lp php v

hnh php... T do khng e ngi g mt

mnh t php, nhng rt s s lin minh

ca t php vi mt trong hai c quan

quyn lc kia". Cch nhn su sc ca

Hamilton vt ra ngoi bin gii Hoa

K bt chp s khc bit gia h thng

t php ca cc quc gia. V, ch khi t

php c c lp, th s thc v s

trung thnh vi Php Tr mi c m

bo cho ngi dn. Nh cu Tng thng

Hoa K Woodrow Wilson vit, chnh ph

cng c th "gi li ha hoc khng ti

ta n ca n. Do vy, i vi mi c

nhn, cuc u tranh v mt chnh ph

hot ng theo hin php tht s l cuc

u tranh v lut php lnh mnh v v

h thng t php cng bng, c lp v

thng thi". Chng ta hy ghi nh tm

quan trng ca tnh c lp ngnh t

php c th hot ng hu hiu.

Nguyn tc quy nh rng mt h thng

t php c lp mang tnh ct li thc

thi cng l c n cha trong cc nh

ch php l Arp. Hu nh mi nh ch

Arp m bo tnh c lp ca t php.

V d, Hin php ca Vng quc Bah-

rain quy nh, ti iu 104, rng "Danh

d ca t php, cng tnh lim trc v

cng bng ca quan ta, l nn tng ca

chnh ph v l s m bo cc quyn v

cc quyn t do. Khng cp chnh quyn

no c ng trn phn quyt ca

thm phn, v khng c can thip vo

qu trnh xt x trong bt c hon cnh

no. Lut php m bo tnh c lp ca

t php..."; iu 65 ca Hin php Ai

Cp quy nh: "tnh c lp v quyn

min tr ca t php l hai m bo c

bn bo v cho cc quyn". Hin php

ca Jordan, ti iu 97, tuyn b rng

"Quan ta c c lp, v trong qu

trnh thc thi chc nng php lut ca

Tm quan trng ca s c lp v t php

Pht biu ca Sandra Day O'Connor Ph Thm phn, Ta n Ti cao Hoa K, ti Din n T php Arp, Manama, Bahrain

Ngy 15 thng 9 nm 2003


57

mnh khng chu s ch huy ca quyn

lc no khc ngoi php lut".

Chng ti cng thy nhng khi nim

ng n tng t trong su Nguyn tc

Hnh x T php ca Bangalore, c

xy dng di s bo tr ca Lin Hp

Quc nhm thc y hn na trin vng

tng cng tnh hon thin ca t php.

Nguyn tc u tin vit: "Tnh c lp

ca t php l tin cho s cai tr bng

lut php v l s m bo c bn vic

xt x cng minh. Do , quan ta phi

cao v lm gng v tnh c lp t

php trong mi phng din lin quan

n ngnh t php". Bn Tuyn b v

c lp T php Cairo, c xy dng

trong Hi ngh th Hai ngnh php l

Arp thng 2 nm 2003, nht tr rng

mt c quan t php c lp l tr ct

chnh h tr cc quyn t do dn s,

nhn quyn, cc qu trnh pht trin

ton din, cc ci cch trong ch giao

thng v u t, hp tc khu vc v

quc t, v vic xy dng cc nh ch

dn ch".

Nguyn tc ny cng cng c v tr ca

t php Hoa K. Nhng ngi sng lp

ra nc M nhn thy rng cho ngnh

t php hot ng c hiu qu, ngnh

ny nht thit khng chu s chi phi ca

c quan khc ca chnh ph. t c

mc ch ny, Hin php Hoa K thnh

lp c quan t php lin bang c lp

bng cch tch chc nng lp php ca

ngnh lp php khi vai tr p dng lut

php ca ngnh t php. S tch bit

quyn lp php v t php t ra c

vai tr ct t duy tr Php Quyn. Khi

vai tr ca nhng nh lp php v quan

ta c trao cho hai c quan khc nhau,

s qun l ty tin s khng cn. Khi

quyn lm lut c tch khi quyn

hiu v p dng lut, th chnh nn tng

ca Php Quyn s c tng cng

khi cc tranh chp c iu chnh

trn c s lut c xy dng t

trc.

Mt ngnh t php c lp i hi rng

c quan ta phi c c lp khi thc

thi quyn lc ca h v rng ngnh t

php cng phi c lp, lnh vc hot

ng ca ngnh phi c bo v trc

mi nh hng ca cc c quan khc ca

chnh ph, bt k cng khai hay b mt.

Theo ngn t ca cc Nguyn tc Banga-

lore, tnh c lp ca t php bao hm

c kha cnh c nhn v tp th b my

t php.

Bn v tnh c lp ca c nhn quan

ta, c hai cch m bo tnh c lp:

Mt, quan ta phi c bo v khng b

e da tr th, phn quyt ca h

khng b ni lo s iu khin. Hai, cc

phng php la chn quan ta v cc

nguyn tc o c p dng i vi h

cn phi c xy dng sao cho hn ch

n mc thp nht kh nng tham

nhng v nh hng khch quan.

Hoa K, s bo v khi b tr th

c thc hin trc ht bng cch

mc lng v v tr ca quan ta ngoi

tm chi phi ca cc sc mnh bn

ngoi. Hin php Hoa K quy nh rng

quan ta Lin bang c hot ng

trong thi k c hnh vi tt. iu ny

59

c ngha l sut i phi gi gn khng

c vi phm nghim trng.

Hin php cng m bo rng khon b

p cho cc quan ta Lin bang khng b

ct gim trong khi h ti chc. Cng vi

iu , cc quy nh ny m bo rng

quan ta khng s thi hnh php lut

theo cch h hiu. an ton v ti

chnh v v tr cho php quan ta thc thi

phn xt php l mc tt nht khi p

dng lut mt cch cng bng i vi

cc bn. Vng quc Bahrain cng p

dng phng php tng t m bo

rng cc thnh vin ca Ta n Hin

php c an ton v tr ca h, thng

qua iu 106 ca Hin php quy nh

rng thnh vin ca Ta t c kh nng

b sa thi trong thi gian lm vic.

Cc bin php cng c tin hnh

m bo cc quan ta thc thi quyn lc

ca h mt cch v t v khng b bt

c quyn li c nhn no hoc nh

hng t bn ngoi chi phi. Quan ta

khng c php thin v hay chng li

bn no, cng khng c gy nh

hng c nhn ln kt qu ca v x c

th. Quan ta s khng bao gi c

cng dn tin cy na nu h quy phc

trc hi l. Bt c khi no mt quan ta

a ra phn quyt thu li c nhn,

hoc b ai , hoc v thin v c

nhn, hnh ng bi nh php

quyn. Vic la chn quan ta v cc

nguyn tc o c iu khin hnh vi

ca h trc ht lun phi ch n

nhng yu t ny.

S la chn quan ta theo thnh tch ca

ng c vin tt nhin c vai tr mu cht

m bo rng v quan ta s hnh

x cng minh. Nhng yu t khc ngoi

thnh tch khin mt ngi hot ng

chnh tr ch nh mt quan ta (hoc b

phiu bu quan ta) rt c th chnh l

nhng yu t ngn cn v quan ta ny

phn quyt mt cch cng minh, khng

thin v. Nhn thy rng nhng quyn li

ny c tn trng bng s la chn

quan ta t nhiu ng c vin c thnh

tch tt, Tuyn b Beirut ca Hi ngh

Arp ln th nht v Php l khuyn

ngh rng vic bu chn quan ta khng

c phn bit chng tc, mu da, gii

tnh, tn ngng, ngn ng, quc tch

xut x, a v x hi, xut thn, ti sn,

ng phi chnh tr hay bt c yu t no

khc. c bit khi bu chn quan ta,

nguyn tc c hi cng bng phi c

tn trng m bo tt c ng vin

cho v tr quan ta c nh gi mt

cch khch quan". Hn th na, Tuyn

b cng khuyn ngh khng c php

phn bit nam - n khi cn nhc trch

nhim t php". Ch n nhng

khuyn ngh ny khng ch phc v yu

cu la chn tng ng vin v mt thnh

tch, m cn kim ch c nhng thin

v c tnh nh ch c th xy ra nu bn

t php hon ton ng nht vi nhau.

Trung thnh vi cc nguyn tc c lp

t php khng phi khng c kh khn.

Mt khi quan ta c ch nh, vn

phin toi nht l cng thng s xut

hin gia c lp trc sc p chnh tr

v c lp trc s cm d i vi c

nhn. Bo v b my t php khi s chi

61

phi ca cc c quan khc ca chnh

ph, v ca chnh cc b phn khc

trong b my t php, v d nh thng

qua vic m bo v tr sut i v ch

lng bng, s trnh vi phm k lut.

Nu mt quan ta khng trung thnh vi

nhng yu cu c bn ca tnh c lp

nh nhn hi l chng hn th ngi

chc chn s b buc ri khi cng v.

Thiu nhng hnh ng kin quyt ,

k cng kh c m bo.

Hoa K, duy tr mt h thng t php

cng bng v c lp c nhiu thnh

cng ng k thng qua nhng chun

mc o c t qun. Ni theo cch ca

cu Thm phn Harlan Stone, "s kim

sot duy nht i vi vic thi hnh quyn

lc ca chnh mnh chnh l s t km

ch. T php ca mi bang hay Lin

bang Hoa K u c b Quy tc ng x

khuyn khch s trung thnh mc cao

nht vi cc nguyn tc o c. Ngay

tiu chun u tin ca b Quy tc ng

x i vi quan ta Lin bang nhc

nh cc quan ta nu cao tnh lim

chnh v c lp ca t php". B Quy

tc ng x gii thch: mt h thng t

php c lp v ng knh trng l

khng th thiu c i vi cng l

trong x hi chng ta".

Ngoi vic p dng nhng bin php c

th nhn thy hn ch hnh vi ca

mt v quan ta, nh cm quan ta phn

quyt v v n m trong ngi ny c

quyn li c nhn, b Quy tc ng x

cng nhn tm quan trng ca cc phn

xt ca t php. Nhn hi l, thin v

hoc nhng hnh vi thiu o c khc

lm cho cho x hi mt lng tin vo

chnh h thng php lut v uy tn ca

php quyn. Quan ta khng ch phi

trnh nhng hnh vi khng ng mc

m c biu hin ca s khng ng mc

nu mun duy tr lng tin ca cng

chng vo t php. Do vy, b Quy tc

ng x dnh cho cc quan ta Lin bang

quy nh rng quan ta phi trnh xa

hnh vi m c th lm ngi ta hiu rng

kh nng thc thi nhim v t php ca

v ny mt cch lim trc, cng minh v

ng thm quyn l rt km. Bng vic

kin quyt i hi quan ta phi thit

lp, duy tr v cng c hnh vi ng mc

mc cao, cc quy nh v o c t

php c thit k m bo tnh cng

minh v v x n no cng l phin ta

cng minh.

Tuyn b Cairo thc gic cc chnh ph

trong khu vc Arp p dng b quy tc

v o c mt cch nht qun vi s

mng cao c ca ngnh t php". Mt

cch n gin nhng hp dn thc

hin iu ny l p dng Nguyn tc

Bangalore, mt b quy tc v chun mc

o c c nghin cu k. Nhng

nguyn tc ny c t chc xung quanh

su gi tr ct li: c lp, cng minh,

lim chnh, ng mc, bnh ng v

ng thm quyn. Ni dung mi gi tr

u c cc hng dn chi tit v c th.

Ti tin rng b nguyn tc ny, c p

dng u, s ng mt vai tr hu

hiu nh b Quy tc ng x thc hin

Hoa K.

63

Ti gi, ti bn v cc c ch m

bo cho c nhn cc quan ta c kh

nng thc thi cng vic ca mnh khng

b nh hng bn ngoi chi phi. Nhng

mt ngnh t php c lp cng cn c

s bo v trc nh hng c tnh h

thng hn t cc c quan khc ca chnh

ph. Mt kha cnh c bn ca nh ch

c lp l phi m bo rng t php c

ngun ti chnh. Cng nh s m

bo v lng cho quan ta h c th

duy tr c c lp, cc vn cung

cp ti chnh tng th c th nh hng

n c h thng t php. Tuyn b Bei-

rut khuyn ngh rng nh nc phi

m bo mt ngn qu c lp cho h

thng t php, bao gm tt c cc chi

nhnh v nh ch thuc h thng ny.

Ngn qu ny phi c coi l mt mc

nm trong ngn sch quc gia v c

quyt nh s dng theo t vn ca hi

ng t php cao hn ca cc c quan t

php". Tuyn b Cairo thc gic cc

chnh ph m bo tnh c lp ti

chnh ca cc c quan t php". m

bo y v v iu kin v ti chnh,

theo cc khuyn ngh ca bn Tuyn b

ny, l mt bc trng yu lm cho h

thng t php cch li c khi nhng

nh hng tiu cc.

Mt vn phc tp hn l quan h qua

li gia cc quan chc t php v quan

chc hnh php. Trc y ti cp

n s cng thng tn ti gia, mt mt

l tnh c lp vi cc b phn khc ca

chnh ph, mt khc l s m bo cc

quan ta khng tha hip v quy phc

trc thin v c nhn hoc p lc hi l.

Hoa K, chng ti rt quan tm n

phng din th nht v hu nh ci

th hai cho cc nguyn tc t iu chnh

ca t php. Hon cnh khc nhau c

th i hi phi cn i gia hai kha

cnh u . Tuy vy, ngi ta phi

thn trng m bo rng tnh c lp

ca quan ta khng th tha hip vi

nhng hnh ng c ngy trang bng

vic k lut quan ta khng chu nghe

li.

Tnh c lp ca t php khng phi l

mc ch t thn, m l phng tin

t mc ch. Ct li ca php quyn l

mang li cho cng dn lng tin rng lut

php s c p dng cng minh v bnh

ng. Khng u mi quan tm ny c

bc l r hn trong vic bo v nhn

quyn ca t php. Tnh c lp t php

cho php quan ta c th a ra nhng

phn quyt khng c nhiu ngi

ng tnh. Quan ta Lin bang Hoa K

i khi phi chng li mun ca a s.

V d, quyt nh ca Ta n Ti cao

nm 1954 trong v Brown kin S Gio

dc tuyn b rng iu kin hc tp ring bit cho tr em thuc cc chng

tc khc nhau v bn cht l khng bnh

ng, khi dy ln sng ch trch khp

t nc. Tuy vy, phn quyt ny l

thi khc quan trng c tnh quyt nh

cng nhn quyn dn s v quyn chnh

tr Hoa K.

Tnh c lp ca t php cng cho php

quan ta a ra nhng phn quyt i

ngc li quyn li ca cc ngnh khc

ca chnh ph. Tng thng, cc b

trng v cc nh lm lut i lc phi

vi v tm gii php tin li ch mang

65

tnh tnh th cho mt vn no . Mt

b my t php c lp c t vo v

tr c nht v nh phi phn nh v tc

ng m nhng gii php tnh th kia tc

ng ln cc quyn v t do nh th

no. N phi hnh ng m bo

rng nhng gi tr kia khng b nh .

Tnh c lp l ch da khi ngun cho

lng dng cm cn thit phng s

chc nng php quyn.

Mi nc s ng du n ring ca mnh

ln h thng lut php n to ra, nhng

mt s nguyn tc vt ln trn nhng

khc bit gia cc quc gia. Tm quan

trng ca mt b my t php c lp v

vng mnh l mt trong nhng nguyn

tc . Nhng, trong khi c th d dng

nht tr rng tnh c lp ca t php l

ct yu nhm tn trng php quyn,

nhim v kh khn hn nhiu l bin

nhng tng ny thnh hin thc.

Sandra Day O'Connor c Tng thng Ronald

Reagan c lm vic ti Ta n Ti cao Hoa Kz.

B nhm chc ngy 25 thng 9 nm 1981.

66

Bailyn, Bernard. To Begin the World Anew: The Genius and Ambiguities of the Amer-ican Founders. New York: Alfred K. Knopf, 2003. Belz, Herman. A Living Constitution or Fundamental Law? AmericanConstitutional-ism in Historic Perspective. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield, 1998. Berggren, Niclas, et. al., eds. Why Constitutions Matter. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, 2002. Billias, Goerge Athan, ed. American Constitutionalism Abroad: Selected Essays in Compara-tive Constitutional History. New York: Greenwood Press, 1990. Blaustein, Albert P., ed. Constitutions That Made History. New York: Paragon House Publishers, 1988. Chemerinsky, Erwin. Constitutional Law: Principles and Policies. New York: Aspen Law & Business, 2002. Faigman, David L. Laboratory of Justice. New York: Times Books: Henry Holt, 2004. Feldman, Noah. After Jihad: America and the Struggle for Islamic Democracy. New York: Farrar, Straus, & Giroux, 2003. Ferejohn, John et al., eds. Constitutional Culture and Democratic Rule. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2001. Finer, S.E. (Samuel Edward), et. al. eds. Comparing Constitutions. Oxford: Clarendon Press; New York : Oxford University Press, 1995. Hassen, Ebrahim. The Soul of a Nation: Constitution-Making in South Africa. Oxford: Oxford University Press, 1998.

Henkin, Louis et. al., eds. Constitutionalism and Rights: The Influ-ence of the United States Constitution Abroad. New York: Columbia University Press, 1990. Hoffman, Daniel N. Our Elusive Constitution: Silences, Paradoxes, Priorities. Albany: State University of New York Press, 1997. Howard, A.E. Dick. Democracy's Dawn: A Directory of American Initiatives on Constitu-tionalism, Democracy, and the Rule of Law in Central and Eastern Europe. Charlottesville, Virginia: University Press of Virginia, 1991. Jackson, Vicki C., et al. eds. Defining the Field of Comparative Constitutional Law. Westport, Connecticut: Praeger, 2002. Kaplin, William A. American Constitutional Law: An Overview, Analysis, and Synthesis. Durham, North Carolina: Carolina Academic Press, 2004. Knock, Thomas, J. To End All Wars: Woodrow Wilson and the Quest for a New World Order. Oxford: Oxford University Press, 1992. Levin, Daniel Lessard. Representing Popular Sovereignty: The Constitution in American Political Culture. Albany: State University of New York Press, 1999. McHugh, James T. Comparative Constitutional Traditions. New York: Lang, Peter Publishing, 2002. McNelly, Theodore. The Origins of Japan's Democratic Constitution. Lanham, Maryland: University Press of America, 2000. Powell, Jefferson. A. Community Built on Words: The Constitution in History and Politics. Chicago : University of Chicago Press, 2002. Quinn, Frederick. Democracy At Dawn: Notes From Poland and Points East. College Station, Texas: Texas A&M University Press, 1998.

Ti liu c thm v ch ngha hp hin

Ti l iu tham kho

67

Schwartz, Herman. The Struggle for Constitutional Justice in Post-Communist Europe. Chicago: University of Chicago Press, 1999. Seidman, Louis Michael. Our Unsettled Constitution: A New Defense of Constitutionalism and Judicial Review. New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2001. Siegan, Bernard H.

Drafting A Constitution for A Nation Or Republic Emerging Into Freedom, 2nd edition. Fairfax, Virginia: George Mason University Press, 1994. Sunstein, Cass R. Designing Democracy: What Constitutions Do. New York: Oxford University Press, 2001. Teitel, Ruti G. Transitional Justice. Oxford ; New York: Oxford University Press, 2000.

Cc trang Web v ch ngha hp hin Nhng trang web ny vn hot ng ti thi im thng 3 nm 2003. B Ngoi giao Hoa K khng chu trch nhim v nhng trang thay i a ch v nhng trang c ni dung khng thch hp.

ABA: Central European and Eurasian Law Initiative www.abanet.org/ceeli/home.html American Bar Association public service project to advance rule of law by supporting the legal reform process in Eastern Europe and the New Independent States of the former Soviet Union. Charters of Freedom www.archives.gov/national_archives_experience/constitution.html Online exhibit of the U.S. Constitution, presented by the U.S. Na-tional Archives. Comparative Constitutional Law Guide www.ll.georgetown.edu/intl/guides/compcon/print.html Created by the Georgetown University Law Library. Comparing Constitutions And International Constitutional Law, A Primer www.oefre.unibe.ch/law/icl/compcons.html The Constitution Finder confinder.richmond.edu/ Links to the constitutions of most nations, in a variety of languages and in English. The Constitution of the United States www.law.emory.edu/FEDERAL/usconst.html www.thisnation.com/constitution.html Constitutional Law: An Overview www.law.cornell.edu/topics/constitutional.html Descriptive essay of constitutional law with links to U.S. laws and other sources. Constitutional & Legal Policy Institute (COLPI) www.osi.hu/colpi/indexe.htm COLPI supports democratic legal reform in the countries of Eastern Europe, Central Asia, and Mongolia.

International Journal of Constitutional Law www3.oup.co.uk/jnls/list/ijclaw/default.html Established in 2003, presents current legal scholarship from the international community. The National Constitution Center in Philadelphia www.constitutioncenter.org A new museum in Philadelphia explaining the Constitution, encour-aging citizen participation and providing educational resources. Researching Constitutional Law on the Internet www.lib.uchicago.edu/~llou/conlaw.html A comprehensive Web-based bibliography U.S. Constitution Online www.usconstitution.net/ Designed for use by high school debate students. U. S. Institute of Peace: Constitution-Making Web Links www.usip.org/library/topics/constitution.html These links complement the Institute's Rule of Law Program and its project on Constitution-Making, Peacebuilding, and National Recon-ciliation. SELECTED U.S. LAW SCHOOLS Columbia University - www.law.columbia.edu Cornell University - www.lawschool.cornell.edu Harvard University - www.law.harvard.edu New York University - www.law.nyu.edu Stanford University - www.law.stanford.edu University of Chicago - www.law.uchicago.edu University of Michigan-Ann Arbor - www.law.umich.edu/ University of Pennsylvania - www.law.upenn.edu University of Virginia - www.law.virginia.edu Yale University - www.law.yale.edu

- 32 -

Trung tm Hoa K Phng Thng tin-Vn ha, i s qun Hoa K

Tng 1, Rose Garden Tower, 170 Ngc Khnh, H Ni

Tel: (04) 3850-5000; Fax: (04) 3850-5048; Email: [email protected] http://vietnam.usembassy.gov

Documents

1. Chủ Nghĩa Hợp Hiến