SÜHREVERDT, MaktOI

me (İng. tre. ve nşr. Hossein Ziai, The Book of Radiance [Partu-Namej, A Paralle i Eng­lish-Persian Text, Costa Mesa 1998). Z. Ki­tabü H eyakiJi'n-nur ( 1922 yılında Med­resetü'l-mütehassis!n'de yapılmış dokto­ra tezi olarak T. tre. Yusuf Ziya Yörükan, Şehabeddin Sühreverdf ve Nur Heykelleri, nşr. A. Kamil Cihan, İstanbul 1988; T. tre. Saffet Yetkin, Nur Heykelleri, 2. bs., Anka­ra 1963; İng. tre. Bilal Kuşpınar, Temples of Lights, ISTAC, Kuala Lumpur 1996; Ar. nşr. Muhyidd!n Sabrı el- Kürdı, Kahire 1917; Ar. nşr. Muhammed Ali Ebu Reyyan, Ka­hire 1957, 1958) . Dewanl bu eser üzerine bir şerh yazmış, İsmail Rusuhl Ankarav'i de izahu'l-hikem adıyla eseri Türkçe'ye çevirip şerhetmiştir. 3. el-Elva]J.u'l-'İma­diyye fi'l-mebde' ve'l-me'ad (Elvaf:ı-ı 'imadf). 4. Risaletü't-Tayr. s. Avaz-ı Perr-i Cebra'il (Fr. tre. ve nşr. Henry Cor­bin ve Paul Kraus, "Suhrawardl d'Alep. Le bruissement de l'aile de Gabriel: Traite phi­losophique et mystique", JA, sy. 227 [Pa­ris 19351. s. 1-82). 6. 'A]fl-ı Sur}].. 7. Ruzi Bd Cema'at-i Şufiyan. 8. Risô.le ii't-Tu­fuliyye. 9. Mü'nisü'l-'Uşşa]f (Fi Hakika­ti'l-'ış!,:). 10. Lugat-ı Muran. 1 t. Safir-i Simurg. 1Z. Bustfınü'l-]fulub (Ravzatü'l­!,:ulüb). 13. Yezdfın-şinal].t. 14. Risale­tü'l-ebrfıc. (Bu külliyatta yer almayanlar): 15. Leme]J.at (nşr. Emile Maalouf, Beyrut 1969; nşr. Muhammed Ali Ebu Reyyan, İskenderiye 1988). 16. Kelimetü't-taşav­

vuf (son iki eseri, el-Elvaf:ıu'l-'İmadiyye'­nin Arapça metni ile birlikte nşr. Necef­kul1' Habıbl, Se Risale ez Şeyl]-i İşra!,:, Tah­ran ı 977). Özellikle Opera Ili'de yayım­lanan eserler yer yer yeni neşirleriyle be­raber gruplar halinde çeşitli dillere tercü­me edilmiştir (Bunlardan 4, 1 O ve 1 1. eser­lerin ilk neşirleriye birlikte İng. tre. ve nşr. Otto Spies, S. K. Khatak, Three Treatises on Mysticism by Shihabuddin Suhrawerdf Maqtal, Stuttgart 1935; 1, 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 ve 14. eserlerle Opera If' de yayımlanan 3. eserin Fr. tre. Henry Corbin, L'archange empourpre: Quinze traites et recit mysti­ques traduits du persan et de l'arabe, Pa­ris 1976; Farsça4, 5, 6, 7, 8, 9, !O ve ll. eser­lerin İng. tre. ve nşr. Wheeler M. Thackson, Suhrawardi: The Philosophical Allegories and Mystical Treatises, A Parall el Persian­English Text [ Costa Mesa 1 999]; Farsça 3 [Opera IJ], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ve 11. eserlerin T. tre. Sedat Baran, Cebrail'in Kanat Sesi, Su{i Kitap [İstanbul 20061; ayrıca }fışşatü'l­gurbeti'l-garbiyye'nin Farsça metni ve İbn sına'nın Hay b. Yak?an'ı ile birlikte 5, 6, 7, 8, 9, 10 ve 1 I. eserlerin yeni Farsça nşr. Ca'-

40

fer Müderris Sadıki, Kışşatha-yı Şeyl]-i İş­ral,: Şihabüddfn Sühreverdf [Tahran 1 997]).

BİBLİYOGRAFYA :

Sühreverdl el-MaktGI, l;fikmetü '1-işrak (Opera Metaphysica et Mystica ll içinde, nşr. H. Cor­bin) , Tahran-Paris 1952, s. 9-13, 258, ayrıca bk. tür. yer.; a.mlf., el-Meşari' ve'l-mutaraf:ıat ( Ope­ra Metaphysica et Mystica I içinde, nşr. H. Cor­bin). İstanbul 1945, s . 505; İmadüddin ei-İsfahii­nl, el-Bustanü'l-cami' (nşr. Ömer Abdüsselam Tedmürl), Sayda-Beyrut 1423/2002, s. 442-443; Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba' (nşr. D. S. Margoliouth). London 1913, VII, 269-272; Bahileddin İbn Şed­dil.d, en-Nevadirü's-sult[ıniyye (nşr. Cemil.leddin eş-Şeyyal). Kahire 1415/1994, s . 37-38; İbn EbG Usaybia, 'UyCınü'l-enba', s. 641-646; İbn Blbl, el­Evamirü'l-'Ala'iyye, s . 25; a.mlf., Anadolu Sel­çuki Devleti Tarihi (tre. M. Nuri Gencosman). An­kara 1941, s . 85, 92, 109, 132, 146, 150, ayrıca bk. tür.yer.; İbn Hallikil.n, Vefeyat, VI, 267-274; Muhammed b. Mahmud eş-Şehrezürl, Tari/].u'l­f:ıükema' (nşr. Abdüikerlm EbO Şüveyrib), Trab­lus 1988, s. 375-392; Zehebl, A'lamü'n-nübela', XXI, 207-211; Safedl, el-Vafi, II, 318-321 ; İbn Tağrlberd!, en-NücCımü'z-zahire, Kahire 1355/ 1936, VI, 114-115; Seyyed Hossein Nasr, Three Muslim Sages, New York 1976, s. 52-82; H. Cor­bin, İslam Felsefesi Tarihi (tre. Hüseyin Hatemi). İstanbul 1986, s . 202-216; Hossein Ziai, "The So­urce and Nature of Authority: A Study of Suhra­wardi's Illuminationist Political Doctrine", The Political Aspects of Jslamic Philosophy (ed. Ch ar­!es E. Butterworth), Cambridge 1992, s. 304-344; a.mlf., "Shihab al-Din Suhrawardi: Founder of the Illurninationist School" , History of Islamic Philosophy (ed. Seyyed Hossein Nasr- O. Lea­man). London 1996, 1, 434-464; a.mlf., "ai-Suh­rawardi", EJ2 (İng.), IX, 782-784; Mehdi Amin Ra­zavi, Suhrawardi and the School of Illumination, London 1997, s . 1-30; Yusuf Ziya Yörükil.n. Şiha­beddin Sühreverdi ve Nur Heykeller! (nşr. A. Ka­mil Cihan). İstanbul 1998, s. 18; H. Daiber, Bib­liography of lslamic Philosophy, Leiden 1999, 1, 866-868; R. D. Marcotte, Suhrawardi (d. 1191) and His Interpretation of Avicenna's (d. 1037) Philosophical Antropology (doktora tezi, 2000). McGill University Institute of Jslamic Studies, s. 36-53, 57; İlhan Kutluer, İslam'ın Klasik Çağın­da Felsefe Tasavvuru, İstanbul 2001, s. 91-122.

L

Iii İLHAN KUTLUER

SÜHREVERDI, Şehabeddin

( IŞ~.)j*"'' w-ı.""'...,.,~ ) Ebu Hafs Şihabüdd!n Ömer b. Muhammed b. Abdillah

b. AmmCıye el-Kureş! el-Bekr! es-Sühreverd!

(ö . 632/1234)

Sühreverdiyye tarikatının kurucusu, müfessir ve muhaddis.

_j

1 Şaban S39'da (27 Ocak ı 145) İran'ın Irak-ı Acem bölgesinin CibaJ eyaletinde Zen­can'a bağlı Sühreverd'de doğdu. Hz. Ebu Bekir'in soyundan geldiği için Bekrl, Tey-

ml ve Kureşi nisbeleriyle anılır. Lakap ve nisbeterindeki benzerlik sebebiyle zaman zaman Sühreverdl el-Maktul diye tanınan Şehabeddin Yahya b. Habeş ile karıştırılır. Birçok alim ve sufl yetiştiren seçkin bir aileye mensuptur. Babası Ebu Ca'fer Mu­hammed, amcası Ebü'n-Nedb Ziyaeddin Abdülkahir ve büyük dedesi Ammuye la­kabıyla meşhur Abdullah b. Sa'd, Sühre­verdl nisbesiyle anılan alim ve sufl kişiler­di. Bağdat Nizarniye Medresesi'nde oku­yup bir süre aynı medresede müderrislik ve Kasr Camii'nde vaizlikyapan babası Süh­reverd kadısı iken bir iftira sonucu idam edildiğinde Sühreverdl henüz altı aylık bir çocuktu. Sühreverdl on altı yaşlarında Bağ­dat'a amcası Ebü'n-Nedb'in yanına gitti. Burada ondan ve çeşitli hocalardan ders okudu. Şafii fıkhını amcasının arkadaşı Ebü'l-Kasım b. Fadlan ve Ebü'l-Muzaffer Hibetullah b. Ahmed eş-Şibll'den tahsil et­ti. Ebü'l-Feth İbnü'l-Battl, Ma'mer b. Fahir, Ebu Zür'a el-Makdisl, Ebü'l-Fütüh et-Tal gibi alimlerden hadis, fıkıh ve diğer ilim­leri öğrendi. Önceleri kelam ilmine mey­lettiyse de amcasının arkadaşı olan Kadi­riyye tarikatı plri Abdülkadir-i Geylani'nin tavsiyesiyle bundan vazgeçti. Abdülkadir-i Geylani (ö. 561/1 165-66) ve amcası Ebü'n­Neclb es-Sühreverdl'nin (ö. 563/1 168) vefa­tından sonra bir mürşid arama amacıyla Basra'ya gitti. Burada bir müddet Ebu Mu­hammed Abdullah el-Basrl'nin sohbetleri­ne devam eden Sühreverdl'nin Basra kör­fezinde Abadan'da abdal diye anılan eren­lerle görüştüğü ve Hızır'la sohbetlerde bu­lunduğu rivayet edilir. Yine orada Ebü's­Suud el-Bağdadl'nin sohbetlerine katıldı. Uzunca bir süre halvete girdi. Daha son­ra Bağdat'ta amcasının Dicle nehri kena­rındaki tekkesinde ve 590 (1194) yılında Makber mahallesinde vaaz ve irşada baş­ladı. Etkili konuşmaları sayesinde geniş bir kitlenin ilgisini çekti ve birçok kişi kendisi­ne intisap etti. Halife Nasır-Lidlnillah'ın onu ziyaret ettiği ve Merzübaniyye Tekkesi'nde baş başa görüştükleri kaydedilmektedir. Halife onu kendi adına yaptırdığı tekkeye şeyh tayin etti. Bu dönemde Nasıriyye, Bis­tamiyye ve Me'muniyye tekkelerinin şeyh­liği de şeyhü'ş-şüyCıh unvanıyla anılan Süh­reverdl'ye aitti.

Halife Nasır-Lidlnill~ döneminde fütüv­vet teşkilatının organize edilmesi çalışma­larında öncülük eden Sühreverdl hilafet merkeziyle beylikler arasında bazı elçilik görevlerinde bulundu. Dımaşk'a Eyyubl Sultanı el-Melikü'l-Eşref Musa'ya elçi ola­rak gittiğinde çok iyi karşılandığı ve ken-

disine büyük bir saygı gösterildiği söyle­nir. 614'te ( 12 ı 7) 400.000 kişilik bir orduy­la Bağdat' ı almak üzere yola çıkan Harizm Sultanı Muhammed b. Tekiş ' i bu fikrinden vazgeçirmeye muvaffak olamadı , fakat ya­ğan kar yüzünden Harizm sultanının ordu­su telef oldu. Bunun üzerine Bağdat' ı iş­

gal etmekten vazgeçip geri döndü. Sühre­verdl, Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin baba­sı Bahaeddin Veled'in 617 ( 1220) yılında Bağdat'a gelişinde kalabalık bir halk kitle­siyle onu karşılamaya çıktı. 618'de ( 122 ı )

halifeden aldığı menşOru Anadolu Selçuk­lu Sultanı ı. Alaeddin Keykubad'a götürdü. Bu yolculuğu sırasında Malatya'da Nec­meddln-i Dayeve Konya'da Bahaeddin Ve­led ile görüştü. 628'de ( 1231 ) hac için Mek­ke'de bulunduğu sırada sultanü'l-aşıkin la­kabıyla tanınan mutasawıf şair İbnü'I-Fa­rız ile tanıştı . Bu esnada İbnü'I-Farız'ın oğul­larına ve Mısırlı Ziyaeddin lsa b. Yahya ei­Ensarl es-Sebtl'ye tarikat hırkası giydirdi. Son zamanlarında gözlerini kaybetmesine ve kötürüm olmasına rağmen müridieri­nin yardımıyla cuma vaazlarına çıkmaya devam eden Sühreverdl, 1 Muharrem 632'­de (26 Eylül 1234) vefat etti, cenazesi er­tesi gün Verdiye semtindeki türbeye def­nedildi. Tarikatların kuruluş döneminde yaşayan Sühreverdl gençliğinde Abdülka­dir-i Geylani'den feyiz almış . çağdaşların­

dan Evhadüddln-i Kirmanl ve Muhyiddin İbnü 'I-Arabl ile görüşmüştür. Evhadüd­dln-i Kirmanl'yi Ahmed ei-Gazzall ve Ay­nülkudat ei-Hemedanl'nin fikirlerini benim­sediği içinbid'atçı sayan Sühreverdl ilim ve irşad faaliyetini birlikte yürütmüş. eser­leriyle muhafazakar Sünni tasawuf anla­yışının temellendirilmesinde önemli katkı­larda bulunmuştur.

Hüccetü'l-muhaddisln lakabıyla meşhur Muhammed b. Said ei-Ma'dQI, İbn Nukta, Ziyaeddin ei-Makdisl. Ebu Abdullah Ze­kiyyüddin Muhammed b. Yusuf el-Birzall ei-İşblll ve İ bnü'n-Neccar ei-Bağdadl onun talebeleri arasındadır. Ebü'I-Ganaim İbn Allan. Ebü'I-Mehamid Şehabeddin İsmail b. Hamid ei-Ensarı ei-Hazrecl ile Ebü'I-Ab­bas ei-EberkOhl kendisinden hadis riva­yet etmiştir. et-Tergib ve 't-terhi b mü­ellifi Münzirl, Sühreverdl'den icazet aldı­ğını ve bu icazetlerden birinin 618 ( 1221 ) tarihini taşıdığını belirtmektedir. Ebü'I-Ab­bas ei-Vasıtl. Ebü'I-Fazl ei-Hılatl . Sa'd b. Muzaffer ei-Mutahhar. İbn MeymOn el­Kaysi gibi alimler ondan fıkıh ve hadis oku­muş veya sohbetine katılmıştır. Sührever­dl'nin sohbetlerine katılıp tarikat hırkası giyen ve ondan feyiz alanların sayısı binler-

le ifade edilmektedir. Sühreverdiyye'nin Hindistan ve Pakistan taraflarında yayıl­

masını sağlayan Bahaeddin Zekeriyya ei­Mültanl. tarikatın Büzgaşiyye kolunun ku­rucusu Neclbüddin Ali b. Büzgaş eş-Şlra­zl onun en önemli müridleridir. İran lı şair Kemaleddln-i İsfahanl. Sühreverdl'ye in­tisap ettikten sonra uzun bir süre inziva hayatı yaşamış. Sühreverdl'nin vefatı üze­rine tekrar İsfahan 'a dönmüştür. Şafii faki­hi İzzeddin İbn Abdüsselam da onun mü­ridlerindendir. Sa'dl-i Şlrazl'nin Moğol zul­münden kaçmak ve tahsil yapmak mak­sadıyla Bağdat'a geldiğinde Sühreverdl'yi ziyaret ettiği rivayet edilmektedir.

Vefatından sonra tarikatını sürdüren oğ­lu Ebu Ca'fer İmadüddin Muhammed b. ömer es-Sühreverdl, İbnü ' I -Cevzl, İbn Asa­kir. İshak b. Nehhas gibi alimlerden hadis okumuş. babası gibi diplomatik seyahat­ler yapmış. babasının 'Avôrifü 'l-ma'ôrif ve amcası Ebü'n-Neclb'in A dabü 'I-müri­din adlı eserlerinden faydalanarak kale­me aldığı , tarikatın adab ve erkanına dair Zôdü 'l-müsôtir ve edebü 'l-hôcjır adlı

eser (Köprülü Ktp .. nr. 1603/2, vr. JJ b-58a)

Sühreverdiyye mensupları arasında 'Ava­rit'ten sonra önemli bir kaynak olmuş­tur.

Eserleri. 1. "Avarifü'l-macarif* . Tari­katlar döneminde yazılan ilk eserlerden

SÜHREVERDT, Şehabeddin

olup Sühreverdl'nin en önemli kitabıdır. Çeşitli baskıları ve tercümeleri bulunan eser son olarak Edlb ei-Kemdanl ve Mu­hammed Mahmud Mustafa tarafından neşredilmiş (1-JI , Mekke 1422/200 ı ). Fars­ça'ya (tre. EbO MansOr isfahan!, Tahran 1985) ve Türkçe'ye (tre Yahya Pakiş - Di­laver Se lvi, istanbul ı 988) tercüme edil­miştir. Z. Nu gbetü 'l-beyôn ti tefsiri 'l­Kur'ôn. Sühreverdl bu eserinde zahiri ma­naya ağırlık vermekle birlikte yer yer işarl tefsire de girişmektedir. Eserde Fatiha'­dan başlamak suretiyle ayetlerin belli bir sıra içinde, fakat yer yer atianarak tefsir edildiği görülmektedir. Eserin müellifi ha­yatta iken istinsah edilen 610 (1213) ta­rihli, baş tarafında Sühreverdl'nin el yazı­sıyla bir icazetname bulunan nüshası Sü­leymaniye Kütüphanesi'ndedir (Beş ir Ağa,

nr. 24). Nugbetü'l-beyôn üzerine Yaşar Düzenli tarafından doktora tezi yapılmış­tır ( Şihtibuddin Sühreverdi ve 1'/uğbetü 'I­

Beyan (i te{siri 'L-Kur'an Adlı Eserinin Tev­be Suresine Kadar Tahkiki, 1994, M Ü Sos­yal Bilimler Enstitüsü). 3. Reşfü 'n-neşô'i­

hi'l-imôniyye ve keştü 'l-teza'ihi 'l-Yunô­niyye. Sühreverdl'nin Gazzall'nin yolunu izleyerek filozofları tenkit için kaleme al­dığı eser muhteva ve üsiOp bakımından Tehôtütü '1-feldsife'ye benzemekle birlik­te onun kadar güçlü değildir. Devrin hali-

Sehabeddin es-Sühreverdi'nin Nugbetü'l-beyan {i te{siri'l-f:<,uran adl ı eserin in ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp., Beşir Aga,

nr. 24)

41

SÜHREVERDT, Şehabeddin

fesi Nasır-Lidlnillah'ın bu eserden çok is­tifade ettiği söylenir. Angelika Hartmann 1982'de yaptığı doçentlik teziyle bu eseri neşre hazırlamış ve bir makalesinde 1986 yılında basılacağını haber vermişse de (bk bibl.) henüz yayımlanıp yayımianmadığı bilinmemektedir. Sühreverdl üzerine Ez­her Üniversitesi'nde yüksek lisans tezi ya­pan ( 1985) Aişe Yusuf el-Menna! daha son­ra Reşfü'n-neşfı'iJ:ı'i neşretmiştir (Kahire ı 999). Eser Mulnüddln-i Yezdl ( ö 789/

ı 387) tarafından Farsça'ya çevrilmiştir

(nşr. Nedb Mayil-i He rev!, Tahran ı 365

h ş .l ı 986) 4. İrşfıdü '1-müridin ve mec­dü't-tfılibin (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa. nr. 1 397/ı ). S. İ'Ifımü'l-hüdfı ve 'a]fidetü erbfıbi't-tü]fa. Tasawuf ve ilm-i kelama dair on bölümden oluşan eserin Mekke'de yazıldığı belirtilmekte­dir (nşr. Abdülaziz es-Seyrevan. Dımaşk ı 996). 6. er-Raf:ıi]fu'l-maJ:ıtU.m li-~evi'l­'u]fiJ.l ve'l-fühum. İlahi sırlara dair bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mah­mud Efendi, nr. 2682/ı, Halet Efendi, nr. 8ı4/8, Şehid Ali Paşa, nr. ı377/3; Beyazıt Devlet K tp., Veliyyüddin Efendi, nr ı 82 ı).

7. Risfıletü's-seyr ve't-tayr. Tecelll. seyr. tayr ve süiGk konularının anlatıldığı küçük bir risaledir (Süleymaniye Ktp., Nilfiz Paşa, nr. 428/3, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2023/

9; Köprülü Ktp., nr. 1589). 8. Veşfıyfı. Süh­reverdl'nin oğluna ve müridierine yaptığı vasiyetlerden oluşan birkaç varaklık bir ri­sale olup (Süleymaniye Ktp., Nilfiz Paşa, nr. 428/4, Şehid Ali Paşa, nr. 1396; Köprü­lü Ktp., nr. 329/5). Muhammed Şirvanlta­rafından Farsça'ya çevrilerek Arapça'sıyla birlikte n eş redilmiştir ( Cavidan-ı fjıred, Tahran 1396 hş., 11/2, s. 3 ı -37). 9. Ce~bü'l­]fulUb ila muvfışalfıti'l-maf:ıbub (Halep ı 328) 10. Evrfıdü's-Sühreverdi. Talebe­lerinden Ali b. Ahmed ei-Gürl'nin şerhet­tiği bir nüshası Hacı Selim Ağa Kütüpha­nesi'ndedir (nr 550/2). 11. Sünuf:ıu'l-füW.J:ı

bi-~ikri'r-ruf:ı. Dört beş varaklık bu risa­lenin Köprülü Kütüphanesi'ndeki nüshası (nr. 1605/6, vr. 3b-4ı•ı Risfıle fi's-sülUk diye kayıtlıdır. 12. Fütüvvetnfıme. Mur­taza Sawat ve Henry Corbin tarafından Resfı'il-i Civfınmerdfın içinde neşredil­miştir (İran ı353/ı973 , s. 89-ı66) 13. el­Ma]famfıtü'ş-şufiyye (nşr. Emil Me'!Of. Beyrut ı 993). 14. 'İdfıletü'l-'iyfın 'ale'l­bürhfın (Süleymaniye Ktp. Ham id iye, nr. ı447, vr. ı3ı-ı50; Bursa Ulucamii Ktp., Ta­savvuf, nr ı 597) Sühreverdl'nin diğer ba­zı eserleri de şunlardır: el-Es'ile ve'l-ec­vibe, Risfıle fi gureri'l-J:ıal]f ve istidrfı­cihim, Risfıle fi'l-fa]fr.

42

BİBLİYOGRAFYA :

Sem'ani. el-Ensab, VII, 197; İbnü'I-Cevzi. e/-/11un­ta?am, X, 255; Yaküt. /11u'cemü 'l-büldan, lll, 289-290; a.mlf .. /11u'cemü '1-üdeba', XIX, 311-320; İbnü'I-Esir. e/-Lübab, ll, 159; İbnü'I-Kıfti, İf:ı­barü 'l-'ulema' , s. 2-6; Necmeddin-i Daye. /11irşa­dü'l-'ibad (nşr. M. Emin Riyahl). Tahran 1365 hş., s. 22-23; İbn Hallikan. Ve{eyat, ll , 201-205, 345; lll, 446, 448; İzzeddin ei-Kaşi, /11işbaJ:ıu'/-hidaye (nşr. Celaleddin Hümai). Tahran 1323 hş., s. 23; Zehebi. Taril]u 'l-islam: sene 631-640, s. 96-99; a.mlf .. A'lamü'n-nübela', XIII, 48-49; XX, 420, 481-487; XXII, 195, 197, 233, 347, 348, 374, 375, 377; XXIII, 55-57, 68-70, 126-134, 288-289; a.mlf .. el-'i b er, IV, 181; Ahmed b. Aybek ed-Dim­yatı. el-/11üste{ad min Zeyli Tari/:ıi Bagdad (nşr Kayser EbO Ferah . Tarif:ıu Bagdad içinde). Hay­clarabad 1978, ıv, 209, 210; Eflaki. fl1ena/5:ıbü 'l­

'arifin, ı , 14, 45; Sübki, Tabakat (Tanahl). VII, 322 vd., 339; VIII, 6-15,43, 80, 147, 209-256, 338, 340, 370-371; Ebü'I-Fida İbn Kesir. el-Bidiiye ue'n­nihaye, Beyrut 1982, XII, 244; Xlll, 138 vd.; İbn Tağriberdi. en-Nücümü 'z-zahire, VI, 285; Lamii, Nefehtıt Tercümesi, s. 472, 513, 514, 528-530, 583, 670-674; Keşfü'?·?unün, ıı , 1177; DaraŞükOh, Sefinetü '1-euliya', KanpOr 1884, s. 114-115; İb­nü'I-İmad, Şe?erat, IV, 153-154, 290; V, 154; Ha­rlrizade, Tibyan, ll , vr. 152•-b; M. Mustafa Hilmi. İbnü 'l-Fanz: Sultanü'l-'aşı/5:in, Kahire 1963, s. 70-71; Süleyman Ateş, İşiiri Tefsfr Okulu, Ankara 1974, s. 160-162; Abdülhüseyin ZerrinkOb, Cüs­tücü der Taşauuuf-i Tran, Tahran 1369 hş., s. 172-178, 281, 287; Aişe Yusuf el-Menna[. Ebu Hafş 'Ömer es-Sühreuerdf, Devha 1412/1991; Kamer-u! Huda, Şihabeddin Ömer Sühreuerdf: Hayatı, Eserleri, Tarikatı (tre Tahir Uluç). İstan­bul 2004; E. Stefan Ohlander, Aba Hafs Umar al-Suhrawardi (d. 632!1234) and the lnstitu­tionalization of Su{ism (doktora tezi , 2004). The University of Michigan; A. J. Arberry, "The Te­achers of Shihab al-mn 'Dmar al-Suhrawardl", BSOAS, XIII i 1949-51). s. 339-356; A. Hartmann, "Sur l'edition d'un texte arabe medieval: Le Rasf an-naşa'iJ:ı al-ımanlya wa-kasf al-façla'ih al­yünanıya de 'Umar as-Suhrawardl", lsl., LXII (1985). s. 71-97; a.mlf .. "al-Suhrawardı, Shihab al-mn Aba Hafş 'Dmar'', E/2 (ing). IX, 778-782; a.mlf.. "Nasır-Lidinillah" , DİA, XXXII, 400-401.

L

~ HASAN KAMİL YILMAZ

SÜHREVERDİYYE ( a;:~)3-*""' )

Ebu I-lafs Şehabeddin Ömer es-Sühreverdi'ye

(ö. 632/1234) nisbet edilen bir tarikat.

_j

Sühreverdiyye kaynaklarda genellikle Ebu Hafs Şehabeddin'e nisbet edilir. Bunun­la birlikte yetişmesinde amcası ve şeyh i Ebü'n-Nec!b es-Sühreverdl'nin önemli ro­lü sebebiyle tarikatın kuruluşunu Ebü'n­Nec!b'e kadar götürenler de vardı r. Nite­kim Abdurrçıhman Ebü'I-Ferec ei-Vasıt!, Sühreverdiyye'yi Ebü'n-Nec!b'e nisbet et­miş ve adını Sühreverdiyye'nin yanı sıra en­Nec!biyye es-Sühreverdiyye şeklinde de kay-

detmiştir ( Taba!,:atü l]ır!,:ati'ş-şüfiyye, s. 49, 58). Murtaza ez-Zeb!d! de tarikatı Ebü'n­Neclb'e izafe etmiş, EbG Hafs Şehabeddin'e nisbet ettiği Şihabiyye'yi Sühreverdiyye'nin bir kolu olarak göstermiştir ('iJ,:d, s. 68, 75).

öte yandan Zeb!dl, Ebü'n-Nec!b'in hilafet aldığı şeyhlerden birinin Abdülkadir-i Gey­lan! olduğunu ileri sürerek Sühreverdiyye'­yi Kadiriyye'nin büyük kollarından biri ola­rakzikretmiştir (itl)afü'l-aşfiya', s. 206. 208)

Ebü'n-Nec!b. Sühreverdiyye'nin kurucusu kabul edildiği takdirde Ebheriyye ve Küb­reviyye tarikatlarının Sühreverdiyye'nin bi­rer kolu olarak sayılması gerekir. Zira Eb­heriyye'nin kurucusu Kutbüddin el-Ebherl, Ebü'n-Nec!b'in halifesi olduğu gibi (Abdur­rahman Ebü 'I-Ferec ei-Vasıt!, s. 61; Cam!. s. 588). Kübreviyye'nin kurucusu Necmed­din-i Kobra'nın şeyhleri Arnmar Yasir el­Bitlis! ile İsmail Kasr! de onun halifeleri ara­sında bulunmaktadır (Cami, s. 4ı7-418).

Sühreverdiyye silsilesi, EbG Hafs Şeha­beddin ve Ebü'n-Nec!b es-Sühreverdl va­sıtasıyla biri Ahmed ei-Gazzall üzerinden, diğeri Kadi Vec!hüddin Ömer b. Muham­med üzerinden iki ayrı yolla Cüneyd-i Bağ­dildl'ye ulaşır. Cüneyd-i Bağdildi'den itiba­ren silsil e Ser! es-Sakat! vasıtasıyla Ma'­ruf-i Kerhl'ye, ondan da birinde Hasan-ı Basrl'nin, diğerinde Ehl-i beyt imamlarının yer aldığı silsilelerle Hz. Ali'ye kadar gider. Faaliyetlerini ilk zamanlar Bağdat'ta am­cası Ebü'n-Nec!b adına yaptırılan Dicle ke­narındaki dergahta sürdüren Şehabeddin es-Sühreverdl aynca Zevzenl, Nasıriyye, Bis­tamiyye ve Me'mGniyye tekkelerinin şeyh­liğini üstlenerek pek çok kimseyi tarikatı­na bağladı. Dımaşk ve H alep başta olmak üzere Bağdat dışında da birçok şehirde dergahlar kurdurdu. İran. Hindistan ve Tür­kistan gibi bölgelere gönderdiği halifeleri vasıtasıyla tarikatın geniş coğrafyalara ya­yılmasını sağladı. Kendisinden sonra Bağ­dat'ta tarikat faaliyetleri ' Me'mGniye der­gahında yerine geçen oğlu Ebu Ca'fer İma­düddin Muhammed, onun ardından taru­nu Cemaleddin Abdurrahman tarafından sürdürüldü (ibnü'l-Fuvat!, s. 23 I) Sühre­verdiyye'nin İran ve çevresinde yayılmasın­da halifesi Nec!büddin Ali b. Büzgaş'ın gay­retleri etkili oldu. Şeyh Şehabeddin'in, Ne­c!büddin Ali'yi arkadaşı Şemseddin Safi ile memleketi Ş!raz'a gönderirken her birine yirmişer külah verip bunları isimleri yazılı kişilere giydirmelerini söylemesi, tarikatın henüz Şehabeddin es-Sühreverdi hayatta iken bu bölgede yayılmaya başladığını gös­termektedir. Ş!raz'da bir tekke kuran Ne­c!büddin Ali şeyh i gibi dönemin yöneticile­riyle iyi ilişkiler kurdu. Bu çerçevede Şlraz