UNIVERZITET U BANJOJ LUCIARHITEKTONSKO-GRAĐEVINSKI FAKULTETGRAĐEVINSKI ODSJEK

SEMINARSKI RAD

PREDMET: PLANIRANJE INFRASTRUKTURETEMA: OSNOVNE KARAKTERISTIKE INFRASTRUKTURNIH

SISTEMA

Profesor: dr Igor Jokanović, dipl.građ.inž Studenti: Nina Kondić 01/11Asistent: Dragana Zeljić, dipl.građ.inž Zoran Ćorić 15/11 Stefan Trivunović 16/11

Banja Luka, Januar 2013. god.

Sadržaj

Uvod..............................................................................................................3Uloga infrastrukturnih sistema......................................................................4Osobine i obilježja infrastrukture..................................................................5Ekonomski aspekti infrastrukture..................................................................6Velika ulaganja i udruživanje korisnika..........................................................7Niska stopa amortizacije i dugačak rok.........................................................8Efekti.............................................................................................................9Troškovi gradske infrastrukture..................................................................10Stepen komunalne opremljenosti i troškovi................................................12Ulaganja u razvoj infrastrukturnih sistema..................................................12Ekonomsko vrednovanje alternativnih prostornih rešenja u razvoju infrastrukturnih sistema..............................................................................13Funkcionalno-prostorni aspekt....................................................................14Dinamički aspekti........................................................................................15Pragovi rasa.................................................................................................15Poboljšanje kvaliteta života.........................................................................17Zaključak.....................................................................................................19

2

Uvod

Infrastrukura je skup različitih prostornih, tehničkih i saobraćajnih sistema kao osnove funkcionisanja svih korisnika prostora i odvijanja svih osnovnih aktivnosti u njemu. Infrastrukturni sistemi su veliki tehnički sistemi koji se međusobno dopunjavaju i čine jedinstvenu gradsku funkciju bez koje je život u naseljima i gradovima nezamisliv. U tom smislu komunalna opremljenost predstavlja osnovnu pretpostavku postojanja i razvoja svih korisnika prostora. Istorijski posmatrano infrastruktura je nastala kao prateći elemenat i posljedica vremenom da bi razvojem preuzimala sve aktivniju ulogu u društvenim procesima težeći da postane pretpostavka i uslov razvoja.

Osnovna podjela infrastrukturnih sistema prema primarnoj funkciji i uslugama je na:

- saobraćajnice- vode i otpadne vode- prizvodnja i distribucija energije- komunikacije- upravljanje otpadom- objekti- kapaciteti za rekreaciju.

Svaki infrastrukturni sistemi se može jednoznačno opisati sljedećim karakteristikama:

- sistem elemenata povezanih u funkcionalnu cijelinu sa ciljem objedinjavanja prostora i procesa u njemu

- propraćen velikim ulaganjima i udruživanjima korisnika- ima nisku stopu amortizacije i dugačak rok otplate- ima efekte- njegova ulaganja se podvrgavaju kriterijumima opšte društvene

rentabilnost- doprinosi zaštiti i unapređenju životne sredine- poboljšava kvalitete života.

3

Uloga infrastrukturnih sistema u razvoju grada

Infrastruktura je u najširem smislu, nastala objedinjavanjem čitavog niza elemenata. Različiti prostorni i tehnički sistemi predstavljaju osnovu funkcionisanja svih korisnika prostora i odvijanja svih osnovnih aktivnosti u njemu.

Nesagledavanje jasne uloge ovih sistema u praksi često dovodi do parcijalno i nedovoljno koordiniranog razvoja bez nužnog povezivanja i uklapanja u jedinstvenu koncepciju prostornog i društveno-ekonomskog razvoja sa svim posljedicama koje iz toga proizilaze. Polazeći sa stanovišta da su gradski infrastrukturni sistemi ugrađeni i predstavljaju dijelove širih prostornih, ekonomskih i drugih sistema kao njihovi podsistemi sa različitim međuodnosima razmotrićemo njihovu ulogu u razvoju grada zadržavajući se na osnovnim naznakama.

Ovi sistemi elemenata imaju prevashodnu funkciju prevoza/prenosa ljudi, materijalnih dobara, informacija i energije. Na taj način obezbjeđuju čovijeku neposredniji, efikasniji i ekonomičniji kontakt sa prirodom i društvenom stvarnošću u kojoj se nalazi. Funkcionalno organizovani sistemi omogućavaju interakciju ljudi. A nakon toga je obezbjeđena i interakcija ljudi i prirodne i društvene okoline. Na taj način se ostvaruje objedinjavanje prostora i procesa.

Uzročno posljedična povezanost se ogleda u činjenici da su razvijena područja po pravilu dobro opremljena infrastrukturnim sistemima, a područja bez izgrađene infrastrukture nisu i ne mogu biti razvijena.

Stepen razvijenosti infrastrukturnih sistema i njihova prostorna i vremenska usklađenost siguran su indikator opšte razvijenosti prostora i njegovih predispozicija za dalji razvoj. Neizgrađenost ili dijelimična izgrađenost infrastrukturnih sistema bitno umanjuju atraktivnost prostora za lociranje raznih aktivnosti. Osmišljen i programiran razvoj infrastrukture podstiče i usmjerava razvoj prostora u cijelini.

Aktiviranje nekorištenih prostora, njihovih prirodnih potencijala i njihovo privođenje određenoj društvenoj namjeni se vrši prethodnom izgradnjom odgovarajućih infrastrukturnih sistema. Racionalno korišćenje prirodnih (šume, rudno blago) i stvorenih vrednosti (privredni objekti) moguće je isključivo putem infrastrukture pa je njen značaj za opšti privredni i društveni značaj nerazvijenih područja i korišćenje njegovih potencijala nesumnjiv.

Izgradnja infrastrukturnih sistema kao velikih i jedinstvenih tehničkih sistema razvijenih u prostoru omogućava nesmetano distribuiranje energije, informacija i različitih materija u njihovom domašaju. Nesputanost komunalnom opremljenošću omogućava racionalnije korišćenje drugih komparativnih prednosti.

Istorijski očigledna razlika u koncentraciji naseljenosti i privrednih aktivnosti sa jedne strane i rijetke naseljenosti i nedovoljne iskorišćenosti ruralnih prostora sa druge, se može

4

prevazilaziti razvojem infrastrukture koja ih povezuje obezbjeđujući tako integraciju, kompleksno uređenje i usklađen razvoj ukupnog prostora u cijelini.

Mali obim opremljenog zemljišta privlači razne oblike ljudskih aktivnosti uslovljavajući njihove visoke koncentracije. Tehničko-tehnološka uključenost korisnika prostora i njihova ekonomska upućenost na infrastrukturne sisteme čini ih međusobno povezanim u funkcionalnom, tehničkom i prostornom smislu.

Samo u osnovnim crtama naznačena uloga infrastrukturnih sistema u razvoju grada se temelji na činjenicama da je infrastruktura i uslov i posljedica razvoja prostora, kao sredstvo kretanja materije i informacije, tehničko-tehnološka osnova razvoja prostora i da je intergracioni elemenat svih aktivnosti u njemu.

Može se reći da je infrastruktura izvrstan instrument podsticanja razvoja prostora, ravnomjernijeg razvoja i umjerenih koncentracija aktivnosti u prostoru, efikasnijeg korišćenja, potencijala prostora integracije i kompleksnog uređenja širih prostora u cijelini. Ne treba međutim izgubiti iz vida i činjenicu da je infrastruktura i posljedica razvoja prostora te da njeno odsustvo praktično znači odsustvo mnogih od navedenih razvojnih pretpostavki i atrofiju korišćenja prostora u cijelini.

Osobine i obilježja infrastrukture

Infrastruktura ima sva obilježja sistema elemenata povezanih u funkcionalnu cijelinu sa ciljem da objedine prostor i procese u njemu. Težnja za uspješnijim obavljanjem osnovne funkcije vodi ka prostornom širenju i čvršćem povezivanju jačajući i potvrđujući sistemska obilježja kao izraz zakonitosti po kojima se funkcija obavlja.

Radi boljeg razumijevanja smisla i funkcije navešćemo neke od osnovnih karakteristika i osobina infrastrukture koje se razlikuju od drugih prostornih, ekonomskih i drugih kategorija. Posmatrajući je sa različitih aspekata možemo uočiti da traži velika ulaganja i udruživanja korisnika kojima osim roba i usluga, energije i informacija obezbeđuje zauzvrat i eksterne efekte koji se pojavljuju i realizuju u prihodima korisnika. Ulaganja se ne amortizuju brzo, imaju visok kapitalni koeficijent i dugi rok otplate. Infrastruktura sa jedne strane ima osobine materijalne proizvodnje i reprodukcije a sa druge društvenosti i zajedništva. Pravilno postavljena obezbjeđuje opšti privredni razvoj prostora i njegovih korisnika ali i negativne efekte zbog loših rješenja. Nivo opremljenosti prostora može biti vrlo različit i u funkciji je sadašnjih ali i budućih ekonomskih potencijala korisnika prostora. Ulaganja u infrastrukturu se podvrgavaju kriterijumima opšteg društvenog rentabiliteta.

Infrastruktura je takođe i izrazita prostorna kategorija koja je prostorom značajno odredjena. Razvoj kapaciteta i domašaja je diskontinualan ali je proces dogradnje i modernizacije stalan. Obezbjeđuje i uslovljava funkcionisanje prostora i korisnika. Uticajni je faktor na kvalitativne i kvantitativne pokazatelje suprastrukture (obim, organizaciju...). Ima izrazito lokaciono dejstvo. Po pravilu je organizovana kao dio širih sistema sa kojima je

5

povezana funkconalno, prostorno, tehnički. Ima izrazite osobine komplementarnosti i samo svi sistemi zajedno daju punu vrijednost osnovnoj funkciji koju obavljaju. Više doprinosi zaštiti i unapređenju životne sredine nego njenom degradiranju mada u pojedinim slučajevima ima i ekstremnih uticaja na životnu sredinu. Od značaja je za poboljšanje životnog i zdravstvenog nivoa stanovništva.

Ekonomski aspekt infrastrukture

Osnovna ekonomska dimenzija infrastrukure je njen uticaj na prostorni raspored i organizaciju namjena površina kao i efikasnost korišćenja gradskog zemljišta. Infrastruktura je bitna komponenta u ekonomskim tokovima prostora u koji je ugrađena.

Ekonomski posmatrano infrastruktura je istovremeno značajna stavka u investicionoj potrošnji grada i instrument za stvaranje novih vrijednosti i ušteda. Troškovno analizirajući infrastruktura predstavlja izvor finansijskog opterećivanja gradskih fondova a uložena sredstva se zbog dugod arnortizacionog ciklusa sporo vraćaju što je i prirodna posljedica vrste i tipa infrastrukturnih objekata. Jednostrano posmatranje problema isključivo sa troškovnog aspekta dovelo je do neubjedljivih stanovišta da su optimalne veličine srednji gradovi sa oko 50000 stanovnika gdije troškovi infrastrukturne opreme stižu na minimum. U svakom konkretnom slučaju treba težiti da se nađe prava mjera između maksimiziranja pozitivnih i minimiziranja negativnih efekata.

Uložena sredstva u infrastrukturu nosiocu investicija sporo se vraćaju, ali su društveni i privredni efekti vrlo značajni i srazmjerno brzo se pojavljuju. Moguće nesporazume i sukobe po osnovu toga, da jedni ulažu značajna sredstva, odnosno podnose troškove, a drugi od toga imaju efekte nužno je rješavati kroz međusobnu kompenzaciju a u cilju postizanja ukupno najpovoljnijih rezultata odnosno odnosa između troškova i efekata.

Efekte koji se ostvaruju možemo svrstati u dvije grupe i to osnovne i eksterne efekte. Osnovni efekti se ostvaruju kroz proizvodnju, prenosi isporuku materije, energije i informacija korisnicima a eksterne možemo prepoznati u dohotku stanovništva, uslovima privređivanja, dohotku preduzeća itd.

Zahtjevi koji se pred infrastrukturu postavljaju su po obimu često i po nekoliko puta veći od raspoloživih mogućnosti, a po strukturi preovladava privredna u odnosu na socijalnu komponentu. Naime, u odnosu na zadovoljavanje potreba i rasta standarda stanovništva, sve značajniji su zahtjevi koji od infrastrukture čine bitnu predpostavku privrednog rasta.

6

Velika ulaganja i udruživanja korisnika

Infrastrukturni sistemi se često mogu okarakterisati i kao prirodni monopoli. To znači da usluge koje pruža ovaj sistem dolaze iz jednog ili manjeg broja izvora. Onaj koji upravlja datom infrastrukturom ima dominantan uticaj kod određivanja npr. cijena i kvaliteta usluga. S toga se korisnici nastoje ukjučiti u sam proces upravljanja infrastrukturom i to udruživanjem. Na ovaj način se postiže zaštita korisnika, ali se može uticati na određivanje najefikasnijeg načina funkcionisanja za datu prostornu cjelinu.

Glavni motivi udruživanja korisnika, ali i investitora su:

a) okrupnjavanje kapaciteta i snižavanje troškovab) smanjivanje konkurencije i povećanje udjela na tržištuc) podjela poslovnih i finansijskih rizika.

Najčešći oblik udruživanja jesu preduzeća koja su namjenski orjentisana (komunalno preduzeće, vodovod i td.). Preduzeća koja se osnivaju mogu se okarakterisati kao javna (državna) ili privatna. Prednost se daje državni preduzećima jer ona garantuju da neće doći do formiranja monopola koji ne odgovara korisnicama tj. društvu. Postoji čitav niz vidova udruživanja. Navešćemo neke od njih.

Društvena preduzeća - posluju sa društvenim kapitalom, bez prava osnivača na upravljanja, učestvovanja u dobiti…

Državna (javna) preduzeća -obavljaju djelatnost od opšteg interesa I osniva ih država ili lokalna samouprava. Sredstva za osnivanje ovih preduzeća obezbjeđuje društvo kapitala.

Akcionarsko društvo – obavlja privredne djelatnosti čiji se osnovni kapital sastoji od akcija određene nominalne vrijednosti. Osnivači društva su vlasnici akcija.

Ortačko društvo se osniva ugovorom dva ili više fizičkih lica radi obavljanja privredne djelatnosti uz neograničenu odgovornost pod zajedničkom firmom(ortakluk).

Partnersko preduzeće – više pojedinačnih lica udružuju imovinu i saglasno donose poslovne odluke, upravljaju preduzećem i dijele profit.

Korporacije su najvažniji organizacioni oblik kapitalističke privrede. Zajedno sa državom smatraju se najvećim centrima moći.

Holding kompanije nastaju objedinjavanjem više korporacija tako što jedna od njih kupuje kontrolni paket akcija drugih kompanija. Tako stiče pravo da kontroliše njihovo poslovanje I vrši kontrolu njihovih finansija.

Merdžeri nastaju tako što jednu ili više korporacija apsorbuje druga korporacija.Za pripajanja je bitno da nema korišćenja gotovine, već se samo obavlja razmena hartija od vrijednosti(akcija) između vlasnika preduzeća.

Dakle, jedna od osnivnih karakteristika infrastrukture je udruživanje korisnika. Na taj način se lakše zadovoljavalju potrebe društva i udružuje se kapital. Veći kapital omogućava i kvalitetnije usluge. Na ovaj način se nastoji izvršiti oplodnja uloženog kapitala uz optimalno korišćenje raspoloživih resursa.

7

Niska stopa amortizacije i dugačak rok otplate

Amortizacija je postupno umanjivanje vrijednosti sredstava infrastrukture, a obračunava se godišnje prema zakonom predviđenim postupkom. Kako se iznos amortizacije oduzima svake godine od porezne osnovice, način amortizacije utiče na odluku o načinu finansiranja nabavke opreme.Amortizacione stope za građevinske objekte i infrastrukturu su maksimalne amortizacione stope.

U tabeli 1 dat je pregled sredstava za amortizaciju sa godišnjim amortizacionim stopama. Očekivanje funkcionalnog period je , dakle, osnovna stavka pri formiranju amortitzacione stope. Što je duži predviđeni rok korištenje datog infrastrukturnog sistema to mu je i stopa amortizacije niža. Ukoliko govorimo u linearnoj amortizaciji tako će na primjer objekat ,čiji je očekivani funkcionalni period 50 godina, imati stopu amortizacije od 2% (jer je 100%/50=2%).

Na sličan način, ukoliko poznajemo očekivanu trajnost datih sistem možemo procjeniti i njihovu amortizacionu stopu. Njena maksimalna vrijednost je određena poreskim propisima. Razlog za ovo je to što se amortizacija smatra troškom poslovanja, pa samim tim utiče na iznos ostvarene dobiti. Poznato je da je dobit oporezovana porezom na dobit. Na ovaj način se sprečava nerealno iskazivanje dobiti i izbjegavanje plaćanja poreza na dobit.

Tabela 1. Tipična očekivanja za postizanje funkcionalnog perioda

Objekat Komponenta Očekivani funkcionalni period

Aerodromi Objekti, konstrukcijePiste, rulne staze, platforme

do 150 godinado 50 godina

Mostovi PločeGornji i donji stroj

do 50 godinado 125 godina

Tuneli do 200 godina

Javni objekti i sportski kompleksi

betonska, čeličnakonstrukcija

do 300 godina

Distribucija enrgije i telefonske linije

do 400 godina

8

Efekti

Rezultat izgradnje i razvoja svake infrastrukture jeste zadovoljavanje potreba društva, što je ujedno i razlog izgradnje iste. Cilj je postići određene beneficije, ali i one mogu biti propraćene i nekim neželjnim posledicama. Sve produkte, kao i uticaje infrastrukturnih sistema možemo nazvati efektima.

Pri planiranju infrastrukturnih sistema uvijek se uzima u obzir i trajnost, to jest njihov funkcionalni period. Sistemi koji su u funkciji društva planiraju se na duži vremenski period.Pri razmatranju se uzimaju u obzir sve promjene koje je moguće očekivati u tom periodu. Posmatraju se interesi korisnika u vremenu planiranja, kao i onih koji će kasnije koristi date sisteme. Nezanemaruju se ni eventualne promjene prioriteta društvenih zajednica kroz vrijeme. Efekti koji se postižu izgradnjom i korišćenjem infrastrukture su dugoročni.

Uticaj efekat je kontinualan tokom čitavog perioda upotrebe sistema. Neprekidnost efekata je zagarntovana sve dok se infrastruktura na koju se odnose iskorištava. Postojanje infrastrukture predstavlja jednu od esencijalnih potreba savremenog društva i zbog toga možemo reći da će infrastrukture postojati sve dok društvo bude organizovano, jer je i nastala kad su ljudi počeli da se organizuju u društva. Dakle, kao posljedica postojanja društva postoji infrastruktura sa svim svojim efektima. Na osnovu ovoga zaključujemo da efekti imaju kontinualni karakter, baš kao i infrastruktura u opštem značenju.

Klasifikacija efekata može se izvršiti na osnovu uticaja na dobrobit društva i prema tome razlikujemo : - pozitivne i

- negativne efekte.

Pozitivni efekti nastaju namjerno i njihovo ostvarivanje je bilo planirano. Uprkos tome moguća je pojava i drugih pozitivnih efekata čije ostvarivanje nije bilo primarno. S druge strane, negativni efekti su nuspojave infrastrukture. Najčešće se odnose na zagađenje životne okoline, ali mogu biti i npr. ekonomske prirode. Iskorištavanjem infrastrukture se nastoje umanjiti uticaj negativnih efekata, a istaći pozitvni. Kod eksploatacije infrastrukture treba težiti pretvaranju negativnih efekata u pozitivne što je poznato kao internalizacija efekata. Pogođene strane mogu da se organizuju i naprave aranžmane na osnovu kojih će obezbediti efikasnost i intrernalizovati negativne efekte. Ukoliko se konkretno radi o zagađivanju i ugrožavanju životne okoline, negativni efekti se mogu iskorijeniti ili bar ublažiti na sledeći način. Kontaminiranje ili pretjeranu upotrebu nekog resursa, država može da sankcioniše naveđenjem vrste i iznosa troškova koji se u tom slučaju mogu naplatiti, ali se dobijeni iznos mora koristiti za obnovu ugroženog ekosistema. Kod ovakve problematike primjenjuju se načela održivog razvoja.

Efekti se mogu podjeliti i na direktne i indirektne. Direktni efekti se odnose na korišćenje primarnih usluga zbog kojih su i izgrađeni potrebni infrastrukturni sistemi (električna energija, voda, uklanjanje otpada i sl.). Efekti koji su indirektni se najčešće pokazuju tek nakon određenog vremena i manifestuju se kao uticaj na neke od osnovnih mjerila i parametara dobrobiti društva (dohodak stanovništva, povećanje bruto domaćeg proizvoda i sl.).

9

Efekti mogu da budu u vidu porasta prihoda i dohodaka pojedinaca i preduzeća, otvaranja novih radnih mjesta, porasta vrijednosti zemljišta, kvalitetnijih uslova života i rada, porasta prometa itd.

Kao zaključak možemo izvesti da je poznavanje cjelokupnih efekata izuzetno bitno za planiranje buduće infrastruktrure, jer analiza efekta predstavljaja jedan od osnovnih elemanata metoda planiranja infrastrukturnih sistema

Troškovi gradske infrastrukture

Značajan dio ukupnih troškova postojanja i razvoja grada su troškovi infrastrukturnih sistema. Opredijljeni čitavim nizom direktnih i indirektnih uticajnih faktora ovi troškovi bitno opterećuju život stanovništva i poslovanje privrede. Gradovi traže odgovarajuća ulaganja u razvoj sopstvenih infrastrukturnih sistema. Ne sporeći njihovu neophodnost koja se ne može izbjeći nužno je razmotriti sve mogućnosti da se ona maksimalno efektuiraju i sve prednosti koje nudi infrastrukturna oprema maksimalno iskoriste.

Saglasno tome investicione troškove razvoja infrastrukturnih sistema treba maksimalno smanjiti ali i optimalnom strukturom privrede i njenom povećanom efikasnošću i produktivnošću kroz eksterne efekte maksimalno kompenzovati.

Troškovi opremanja gradova infrastrukturnim sistemima su vrlo različiti što proizilazi iz bitnih različitosti osnovnih karakteristika kao što su geografski položaj neposredne lokacije i njenog mjesta u širim prostorima-regionu, veličina grada mjerena različitim parametrima kao što su broj stanovnika, površina, itd, struktura i organizacija privrede, namjena zemljišta i njegova organizacija itd. Poznavanje različitosti u troškovima komunalnog opremanja i njihovih funkcionalnih veza sa osnovnim parametrima od izuzetnog je značaja za definisanje globalne politike razvoja odnosno njegovih značajnih komponenti kao što su definisanje perspektivnog demografskog rasta i mjesta grada u politici razvoja regiona. Pri organizaciji prostora bitno je definisanje razvojnih rješenja infrastrukturnih sistema i opremanja zemljišta za razvojne inicijative korisnika prostora itd. U tom smislu su vršena različita istraživanja međusobnih veza osnovnih komponenti od uticaja na visinu troškova opremanja kako bi se kroz njihovu kvantifikaciju došlo do odrednica za planiranje i uređenje prostora. Dva su pristupa u tim istraživanjima prisutna. Jedan se bazira na analizi troškova i efekata i odlikuje ga složenost ali i značajne teškoće u dolaženju do pouzdanih rezultata. Drugi pristup se bavi samo troškovima, rezultati su egzaktniji ali su jednostrani pa čak i do te mjere da budu neupotrebljivi.

Troškovi opremanja gradskog zemljišta infrastrukturnim sistemima su u osnovi zavisni od dve komponente i to tehnologije funkcionisanja i tehničkih rešenja pojedinih infrastrukturnih sistema na lokalnim i širim prostorima i prostornih uslovljenosti i ograničenja koja proizilaze iz organizacije i rasporeda korisnika u prostoru. Ovi troškovi zavisno od ranga mreže variraju pa se može reći da su troškovi primarne infrastrukture

10

značajno različiti od lokacije do lokacije, a troškovi sekundarne infrastrukture mnogo manje zavisni od lokacije, a znatno više od koncentracije i organizacije korisnika prostora.

Troškove funkcionisanja i razvoja gradskih infrastrukturnih sistema mozemo podijeliti u četiri grupe.

Prvu grupu čine fizički faktori. To su faktori fizičkih ograničenja koji karakterišu urbani prostor na kojem se ova infrastruktura realizuje. U ovu grupu ubrajamo konfiguraciju terena, prirodne karakteristike zemljišta, geografski položaj, izvorišta itd. Povoljni prirodni faktori utiču da troškovi razvoja i rasta infrastrukturnih sistema budu niži, da ulaganja u pragove rasta budu niži te da ukupni troškovi eksploatacije budu niži. Nepovoljni prirodni faktori međutim uslovljavaju izgradnju vrlo složenih i skupih tehničkih rešenja sa posljedicama na troškove izgradnje grada u cijelini. Sa porastom veličine grada generalno posmatrano prirodni faktori postaju otežavajuči, pa čak i ograničavajući elemenat rasta i razvoja.

Drugu grupu čine stvoreni faktori. Pod ovim faktorima podrazumjevamo elemente, parametre i organizaciju urbane suprastrukture koja ima značajnog uticaja na troškove infrastrukture. Naime elementi suprastrukture kao što su oblik grada, raspored namjena površina ili postignute gustine naseljenosti mogu značajno uticati na oblik i dužine infrastruktunih mreža. Povećanjem gustina naseljenosti, pogodnom organizacijom i koncentracijom sličnih korisnika, izborom tipa gradnje itd., moguće je obezbjediti efikasniju izgradnju i povoljniju eksploataciju infastrukturnih sistema. Za razliku od prirodnih pažljivo osmišljena upotreba stvorenih faktora sa porastom veličine grada postaje sve neophodnija za njegov uspješan i racionalan rast.

Treću grupu čine regionalni faktori. Oni obuhvataju sve one uticaje na troškove izgradnje infrastrukturnih sistema koji su uslovljeni širim regionalnim okolnostima. Naime položaj grada u regionu koji mu omogućava zajedničke akcije sa drugim gradovima u izgradnji zajedničkih izvorišta za vodosnabdjevanje, toplifikaciju ili drugih zajedničkih infrastrukturnih objekata mogu značajno umanjiti specifična ulaganja u infrastrukturne sisteme i stvoriti povoljnije uslove za eksploataciju.

Četvrtu grupu čine faktori prostornog razvoja privrednih aktivnosti u gradu. S tim u vezi može se reći da prostorni razvoj i struktura privrednih aktivnosti u gradu može značajno uticati na povećanje ili smanjenje efikasnosti infrastrukture. U tom smislu postoje dve vrste eksternih ekonomija aglomeracije i lokalizacije. Prve nastaju kao rezultat prednosti gradova da privuku i koncentrišu određene privredne aktivnosti. Druge nastaju kao rezultat uvažavanja mikrolokacionih pogodnosti. Ova grupa faktora je od značaja za kompenziranje troškova razvoja infrastrukturnih sistema.

11

Stepen komunalne opremljenosti i troškovi

Za utvrđena prostorna rješenja različiti stepeni komunalnog opremanja imaju za posljedicu različite troškove. Odnosno za utvrđen stepen komunalnog opremanja različita prostorna rješenja iniciraju različite troškove pa se ova tri elementa čestokombinuju.

Stepen komunalnog opremanja koji treba uvažavati kod planiranja razvoja prostora praktično je proizvod određenog spektra prostornih rešenja i ekonomskih potencijala korisnika prostora. U praksi planiranja se najčešće stepen komunalnog opremanja prostora utvrđuje apriori, a zatim kroz spektar prostornih rješenja teži prilagođavanju ukupnih troškova ekonomskim potencijalima te sredine.

Prilikom planiranja, projektovanja i dimenzionisanja komunalnih infrastrukturnih sistema za određene djelove prostora postavlja se osnovno pitanje ekonomski opravdanog nivoa njihovog komunalnog opremanja. Elementi o kojima pri tome treba voditi računa su neposredno vezani za ekonomski potencijal i stepen razvoja prostora u cijelini. Da bi se zauzeli ispravni stavovi i predvidjela optimalna rješenja potrebno je istražiti odnose između prostornih karakteristika građenja i odgovarajućeg nivoa opremljenosti, zatim odgovarajućih normativa opremanja, parametara slobodnih površina, zelenih površina, dužina mreža itd.

Nivo komunalne opremljenosti planira se i prema drugim elementima koji obuhvataju političke, tehničko-tehnološke, ekološke i druge aspekte. Pri tome se polazi od činjenice da objekti i mreže komunalne infrastrukture traju u drugom periodu i da su rekonstrukcije i ulaganja u njihovo proširenje veoma teška i skupa, te je u tom smislu potrebno predvidjeti onaj stepen komunalne opremljenosti koji treba da zadovolji srazmjerno širok dijapazon u ekonomskom potencijalu korisnika prostora. U tom smislu se predviđa onaj stepen komunalne opremljenosti koji podrazumjeva nešto više ekonomske mogućnosti sadašnjih korisnika ali dovoljno nizak da se i sa prisutnim mogućnostima može izgraditi i održavati.

Ulaganja u razvoj infrastrukturnih sistema

Ulaganje u razvoj infrastrukturnih sistema predstavlja ozbiljno opterećenje u razvoju grada i podrazumjeva angažovanje izuzetno obimnih materijalnih sredstava u srazmjerno kratkom vremenu sa teškim uslovima njihove neposredne otplate. Ova ulaganja se lakše i brže isplaćuju na prostorima sa većom koncentracijom korisnika a teže i sporije na prostorima gdje je ona manja pa su u tom smislu nerazvijeni i neangažovani prostori znatno manje atraktivni za opremanje zemljišta infrastrukturnim sistemima. Individualni rentabilitet se ogleda u interesu komunalnog preduzeća koje vrši osnovnu djelatnost da uz što manje lnvesticione i eksploatacione troškove a kroz cijenu usluga ostvari što povoljnije efekte svog poslovanja.

Ulaganje u izgradnju infrastrukturnih sistema ne može imati isti tretman kao svako drugo privredno ulaganje jer će u suprotnom komunalna preduzeća težeći da u toj investiciji

12

pronađu rentabilnost insistirati na maksimalnom koncentrisanju korisnika i indirektno, nadogradnji prostora u cijelini.

Infrastrukturni sistemi pored usluga koje čine korisnicima proizvodnjom i prenosom energije, materija i informacija proizvode i eksterne efekte koji se mogu registrovati u materijalnom položaju preduzeća, stanovnika itd. Prisustvo, odnosno odsustvo opremljenosti prostora infrastrukturnim sistemima značajno utiče na sposobnost korisnika tog prostora da investiraju u razvoj ili rekonstrukciju privrednih kapaciteta, uvećavaju akumulaciju i uopšte popravljaju materijalni položaj. Izgrađeni infrastrukturni sistemi i potpuna opremljenost prostora su značajne komponente i preduslov za stabilan privredni i tehnološki razvoj, zapošljavanje itd.

Ovaj nesklad između opštih i posebnih interesa rješava se kroz usklađivanje koje treba da obezbjedi i opšti interes i pozitivno poslovanje komunalnih preduzeća. U praksi se međutim dešavaju slučajevi očiglednog zapostavljanja društvenog interesa na pojedinim djelovima gradskog prostora odnosno dovođenja komunalnih preduzeća u vrlo težak materijalni položaj upravo zbog šireg društvenog interesa.

Rentabilnost je najširi izraz efikasnosti, zato što pokazuje kako je tržište valorizovalo efekte ulaganja sredstva, i kako tržište ocjenjuje sposobnosti preduzeća da se uloženim sredstvima proizvodi i stvara vrijednost. Preduzeće koje ne ostvaruje profit nije ekonomski zdravo preduzeće, zato što uložena sredstva ne koristi efikasno. Tako preduzeće nema perspektivu.

Sposobnost preduzeća da sa uloženim sredstvima zaradi što veći profit, izraz je ne samo ekonomske već i društvene odgovornosti preduzeća. Rentabilnost pokazuje da li je preduzeće sposobno da društvene potrebe zadovlji na efikasan način. Preduzeća koja nad uloženim sredstvima zarađuje visok profit, doprinose povećanju društvenog blagostanja, jer proizvode dobra koja društvo najviše traži. Zaključna ocjena rentabilnosti nekog projekta, pa samim tim i ulaganja, donosi na osnovu ne samo ekonomske rentabilnosti već i društvene ocjene efikasnosti datog projekta.

Ekonomsko vrednovanje alternativnih prostornih rešenja u razvoju infrastrukturnih sistema

U optimiziranju velikih tehničkih sistema nužno je tražiti globalni a ne prost zbir parcijalnih optimuma pojedinih elemenata i djelova sistema. Ekonomičnost ulaganja u opremanje zemljišta treba posmatrati kroz pozitivne efekte svih korisnika prostora a ne samo kroz pozitivne efekte komunalnih preduzeća koje na ovim sistemima vrše svoju djelatnost.

U neposrednoj praksi je situacija nešto drugačija i često upravo suprotna od one kojoj težimo. Rukovodeći se kratkoročnim efektima ide se na rješenja koja su investiciono najpovoljnija i obezbjeđuju parcijalne efekte komunalnim preduzećima bez pravog dugoročnog sistemskog sagledavanja svih efekata.

13

Osnovni elementi metoda planiranja infrastrukturnih sistema moraju se zasnivati na metodi troškova i efekata. Metoda troškova i efekata sadrži u sebi analizu i sagledavanje troškova koji obuhvataju investicionu vrednost radova, troškova održavanja, eksploatacije, potrošnje energije zatim društvene troškove koji nastaju zbog komunikacija, troškova vremena, preduzeća i pojedinaca itd. Efekti sadrže porast prihoda i dohotka pojedinaca i preduzeća, otvaranje radnih mjesta, porast vrijednosti zemljišta, kvalitetnije uslove života i rada, porast prometa itd.

Teorijski jasno postavljena primjena modela troškova i efekata u izboru između alternativnih rješenja u izgradnji infrastrukturnih sistema je, međutim, vrlo složena i u praksi može izazvati izuzetno velike teškoće, pre svega zato što se sve vrijednosti teško mogu do kraja sagledati, a zatim, one koje se sagledaju ne mogu se potpuno i do kraja numerički izraziti. Postoji čitav niz vrijednosti kod troškova i efekata koje imaju svoj vrijednosni karakter pa ih je teško kvantifikovati. U tom smisli primjena modela troškova i efekata je moguća jedino kod strateških odluka i tada u ograničenim uslovima.

Funkcionalno-prostorni aspekt

Okupljanjem i koncentrisanjem korisnika na određenom prostoru grupišu se i njihovi zahtjevi za komunalnim uslugama dostižući nivo neophodan za formiranje i racionalno funkcionisanje infrastrukturnih sistema. Poznavanje društvenih potreba i mogućnosti omogućava nam koncipiranje i izbor odgovarajućih tehničkih rješenja, za uspostavljanje i funkcionisanje tehničkih sistema u prostoru.

Razvoj procesa urbanizacije u gradovima, ali i na širim prostorima, vidljiv je između ostalog u prostornoj ekspanziji infrastrukturnih sistema kroz zahvatanje i povezivanje sve širih prostora i kapacitivnom narastanju potencijala sistema kao posljedice razvijanja osnovne funkcije u kvalitativnom i kvantitativonom smislu.

Infrastrukturni sistemi imaju snažna obilježja prostornih sistema jer su ugrađeni u prostor, značajno određeni morfologijom terena, funkcionalno uslovljeni drugim stvorenim prostornim kategorijama kao što su objekti suprastrukture. Uticaj prostora na infrastrukturne sisteme nije međutim jednosmjeran već ima obilježja povratnog dejstva u mijeri koja je sa ekonomskog, tehničkog i društvenog aspekta prihvatljiva.

Kada je riječ o morfologiji prostora očigledno je dejstvo regulacija vodotokova, saobraćajnih mreža itd. na njene promjene. Izgradnja gradskih infrastrukturnih sistema je izvjesno u interakciji sa objektima suprastrukture. U tom svijetlu možemo posmatrati i iskustva drugih gradova gdje su pojedini infrastrukturni sistemi značajno usmjeravali razvoj do te mjere da su pojedini gradovi građeni oko pojedinih velikih sistema kao što su saobraćajnice itd.

14

Dinamički aspekt

Ugrađeni u složen organizam gradova i naselja infrastrukturni sistemi sa stvarnošću kojom su okruženi izgrađuju svojstven uzročno posjledični odnos. Imajući u vidu dinamični karakter promjena urbanih struktura postavlja se osjetljivo pitanje tretmana ovih sistema u vremenu i zadovoljenja svih postojećih i budućih korisnika prostora na optimalan način.

Neposredna praksa razvoja infrastrukturnih sistema često je opterećena konfliktnim situacijama na statički- dinamički tretman problema. Statičko sagledavanje i razmatranje korisnika prostora i sistema koji ih opslužuju ima za posledicu rešenje problema kao slike konačnog rješenja u budućnosti sa nejasnim i maglovitim putevima koji do te slike vode. Takav pristup otvara široko polje za improvizacije i nedovoljno pouzdan metod iznalaženja prelaznih i faznih rjesenja koja imajući u vidu inertnost sistema i uložena sredstva često opredjeljuju i konačna bitno različita od planiranih rješenja.

Dinamičko sagledavanje podrazumjeva dinamiziranje promjene kvalitativnih i kvantitativnih parametara korisnika i njihove prostorne dispozicije. Dinamički pristup obezbjeđuje programiranu transformaciju sistema iz jednog u drugo stanje koje u maksimalno mogućoj mjeri zadovoljava zahtjeve korisnika prostora težeći pritom, organizovano, konačnom rješenju.

Različita disponiranost suficita i deficita kapaciteta infrastrukturnih sistema u prostoru i vremenu nije strana praksi sa posljedicama koje se najbolje ogledaju u nedovoljnoj i usporenoj izgradnji i rekonstrukciji prostora. U tom smislu procesi transformacije pojedinih sistema moraju biti u dužim vremenskim periodima međusobno sinhronizovani kroz programe razvoja imajući u vidu neophodno vrijeme za njihovu realizaciju.

Pragovi rasta

Razvoj i ekspanzija organizovanog i uređenog prostora se po pravilu suočava sa različitim preprekama i teškoćama fizičke, tehnološke ili strukturalne koje se moraju prevazići. Prevazilaženje ovih stanja odnosno ograničenja vrši se kvalitativnim promjenama koje se nazivaju pragovi razvoja i rasta.

Iako se preagovi razvoja i rasta javljaju na skoro svim sektorima razvoja, oni su osobito uočljivi na planu infrastrukturnih sistema. Do njih dolazi iz dva razloga. Prvi sagledavamo u činjenici da prilikom kvantitativnog rasta korisnika prostora infrastrukturni sistemi u okviru jednog tehničkog stanja prihvataju određeni dijapazon funkcionalnog opterećenja nakon čega se moraju vršiti rekonstrukcije i dogradnje sistema u cilju prihvatanja novih zahtjeva korisnika. Intervencijama se mogućnosti i prostorni domašaji sistema povećavaju diskontinualno, pa se može reći da infrastrukturni sistemi rastu kvazidiskretno odnosno grubo rečeno, od praga do praga. Rast infrastruktirnih sistema u kapacitativnom i prostornom smislu može se grafički predstaviti na sledeći način.

15

Slika 1. Šematski prikaz rasta kapaciteta i obima infrastrukturnih sistema u funkciji vremena

Na toku promjene se može zapaziti smenjivanje perioda diskontinualnog rasta, puštanje u pogon velikih izvora, i perioda kontinualnog rasta, tekuća nadograjnja i rekonstrukcija mreže. Veličina skokova u zonama diskontinualnog rasta, kao i dužina zona kontinualnog rasta zavise od specifičnosti svakog sistema, kako u tehničkom smislu, tako i u smislu politike njegovog razvoja.

Drugi i ne manje čest i važan razlog su promjene kvalitativne prirode koje se i bez direktnog porasta korisnika prostora očituju u neadekvatnoj strukturi sistema i usluga koje pruža.

Izvjesna je dakle potreba da se u procesu planiranja pragovima razvoja i rasta kapaciteta i prostorne dispozicije infrastrukturnih sistema posveti puna pažnja. Njihova analiza podrazumjeva prepoznavanje funkcionalne veze između porasta intenziteta odnosno strukture korišćenja zemljišta i diskretnih kapaciteta infrastrukturnih sistema koje je potrebno izgraditi, odnosno troškova koje je potrebno podnijeti i superponiranje funkcionalnih veza svih sistema i analizu zbirnih troškova za pojedine alternativne razvojne pravce i kapacitete. Cilj kojem se pri tom teži je među alternativnim rešenjima utvrditi ona koja maksimalno efektuiraju uložena sredstva i otvaraju najpovoljnije razvojne mogućnosti.

U svojim bavljenjima ovom problematikom D.Tošković navodi prisustvo dva praga prvog i graničnog, pri čemu jedan označava prvu, a drugi neprelaznu, odnosno teško prelaznu prepreku u razvoju određenog prostora izmedu kojih može biti i drugih odnosno međupragova. Iako tehnika analiziranja pragova ne može u potpunosti garantovati preciznost u donošenja odluka, ona bez daljeg formira osnovu za razumjevanje problema diskontinuiteta u promjeni potencijala tehničkih sistema, ukazuje na granice u razvoju, i omogućava punu svjest o posledicama alternativnih prostornih rješenja.

U radu na planiranju i programiranju razvoja infrastrukturnih sistema neophodno je baciti više svijetla i na ove probleme jer poznavanje pragova njihovog rasta i razvoja na makronivou omogućava predviđanje i uspješnije prevazilaženje kriznih stanja u razvoju grada.

16

Poboljšanje kvaliteta života

Uspjeh i napredak ljudskog društva zavisi od fizičke infrastrukture za proizvodnju i distribuciju resursa i pružanje osnovnih usluga stanovništvu. Cilj infrastrukture je da efikasno zadovoljava potrebe njenih korisnika. Ukoliko infrastruktura ispunjava svoj cilj, možemo reći da utiče na poboljšanje kvaliteta života, samim tim povećava se snaga društvenog (socijalnog) sistema. Snažan socijalni sistem utiče na objektivan osjećaj blagostanja u društvu. Infrastruktura kao podrška društvu omogućava kontinuitet privrednih i poslovnih aktivnosti. Svi ovi faktori utiču na povećanje ekonomske moći države. Ova moć se manifestuje u obliku razvijenih infrastrukturnih kapaciteta.

Jasno je da dobra infrastruktura omogućava visok kvalitet života. Lako se uočava uzročno-posljedična veza između ove dvije činjenice. Potreba za kvalitetnim životom zahtjeva dobru potporu tj. infrastruktura, a infrastruktura svojim razvojem utiče na standard. Dakle, zahtjevi za infrastrukturom i odgovarajućim uslugama rastu kako stanovništvo očekuje viši standard života i javnih usluga.

Životni standard opisuje fizičko blagostanje skupine ili pojedinih osoba. Standard se mjeri pokazateljima. Pri time se, ovisno o metodi uzimaju u obzir razni ekonomski i socijalni pokazatelji.

Ovi pokazatlji, odnosno indikatori mogu se klasifikovati u dvije osnovne kategorije: objektivne i subjektivne.

Objektivni indikatori ( socio-ekonomski indikatori) - bruto nacionalni dohodak,

- dohodak po glavi stanovnika (BDP), - uslovi stanovanja, - okolina i sl.

Subjektivni indikatori: - zadovoljstvo vlastitim životom

Bruto nacionalni dohodak je ukupna vrijednost svih proizvoda i usluga koje proizvedu stanovnici jedne zemlje u toku godine, uključijući i neto dohodak od faktorskih usluga koje su pružene u inostranstvu. Osim toga imamo i bruto domaći proizvod koji pokazuje vrijednost finalnih dobara i usluga proizvedenih u zemlji tokom godine, izraženo u novčanim jedinicama i kao takav se može da se koristi kao indikator kvaliteta života. Ilustrovaćemo to sledećim primjerom.

17

Slika 2. Korelacija između gustine puteva sa modernim zastorom i stvarnog BDP po stanovniku (Queiroz, 1994)

Zadovoljstvo životom je subjektivno doživljavanje vlastitog života određeno objektivnim okolnostima u kojima osoba živi, karakteristikama ličnosti koje utječu na doživljavanje realnosti i specifičnim životnim iskustvom te osobe.

Komunikaciona infrastruktura pruža dostupnost informacijama, saobraćajnice i javni objekti utiču npr. na pristupnost obrazovanju, infrastruktura upravljanja otpadom utiče na čistu prirodu ili prirodno okruženje, rekreacioni objekti koji su zasebni dio infrastrukture omogućavaju razne aktivnosti u slobodno vrijeme.

18

Zaključak

Povezivanje infrastrukturnih elemenata u funkcionalnu cjelinu, kao i objedinjavanje prostora i procesa u njemu jedan je od glavnih pokazatelja razvoja infrastrukture. Prostorna i funkcionalna povezanost predstavlja faktor stimulacije i usmjeravanja infrastrukture ka razvoju.

Infrastruktura udružuje korisnike i tako lakše zadovoljava potrebe društva i udružuje kapital. Veći kapital omogućava i kvalitetnije usluge.

Infrastruktura je propraćena neizbježnim efektima koji mogu biti pozitivni ili negativni, direktni ili indirektni. Poznavanje efekata bitno je za planiranje buduće infrastruktrure.

Infrastruktura utiče na zaštitu i unapređenje životne sredine. Ovakav uticaj je zagarantovan silom državnog aparata, tačnije ekonomskim i političkim instrumentima.

Postojanje i razvoj infrastrukture utiče na poboljšanje životnog standarda ljudi.

19

Literatura

„Ekonomika preduzeća“, Šunjić-Beus M., Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo,2007.

„Financijska analiza i ocena projekta“,Beograd, oktobar 2006.

„Prostorno planiranje, regionalni razvoj i zaštita životne sredine“, Beograd, jun 1995.

„Infrastruktura“, Zoran Žegarac, Beograd, 1998.

„Infrastrukturni sistemi“, Zoran Žegarac, Beograd, 1995.

20