520

Jan Banach1

Izabela Glanowska2

1Wydział Nauk o Zdrowiu,Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Kraków, PolskaDziekan:Prof. dr hab. Tomasz Brzostek

2Katedra Ginekologii i Położnictwa, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum Kraków, PolskaKierownik:Prof. dr hab. Krzysztof Rytlewski

Dodatkowe słowa kluczowe: historia zdrowia publicznegoMinisterstwo Zdrowia Publicznego Zasadnicza Ustawa SanitarnaPaństwowy Zakład HigienyII RPopieka społeczna a zdrowie publiczne

Additional key words:history of public healthMinistry of Public HealthBasic Sanitary ActNational Institute of HygieneThe Second Polish Republicsocial care and public health

Adres do korespondencji:Mgr Jan BanachPlac Lasoty 4, 30-539 Krakówtel. 48 697 860 728

VARIA

Zdrowie publiczne w Polsce w XX-leciu międzywojennym

Public health in the interwar period in Poland

Autorzy nie deklarują konfliktu interesów

Otrzymano: 22.08.2018 Zaakceptowano: 02.11.2018

W  artykule  przedstawiono  defini-cje  zdrowia  publicznego,  omówione zostały  najważniejsze  akty  prawne regulujące  funkcjonowanie  instytucji opieki  zdrowotnej  obywateli  w  okre-sie międzywojennym wraz z zarysem historycznym  zdrowia  publicznego od  czasów  średniowiecznych.  Dużo uwagi poświęcono istotnej roli opieki społecznej w rozwoju służby zdrowia.

In this review, definitions of public health were presented and the most important  legal  acts  regulating  the work of health care institutions in the interwar period were described, with a  historical  outline  of  public  health since the medieval period. A particu-lar attention was paid to the role of so-cial care in the development of health care. 

Problemy definicyjneZagłębiając się w historię medycyny

nie sposób nie zauważyć, że podejmowa-nie działań mających na celu zachowanie zdrowia było obecne praktycznie od za-wsze. Jednak ze względu na ciągły roz-wój społeczny oraz postęp naukowy, pole semantyczne terminu „zdrowie publiczne” ulega ciągłym zmianom. Od niepamiętnych czasów interesująca nas tematyka obej-muje swoim zakresem wszystkie działania, których celem jest zdrowie całego społe-czeństwa. Mowa tu o działaniach zmierza-jących do jego poprawy, które można za-obserwować już w czasach starożytnych, kiedy podejmowano starania o dostęp do świeżej wody, możliwość budowania łaźni czy wprowadzanie kwarantanny w przy-padku wystąpienia chorób zakaźnych. Jednak zanim zostanie przedstawiony rys historyczny rozwoju zdrowia publicznego, omówione zostaną najbardziej uniwersal-ne definicje tego pojęcia.

Ciągle aktualną definicją zdrowia jest ta autorstwa Miltona Rosenau, według które-go w medycynie klinicznej problem zdrowia i choroby istnieje pomiędzy pacjentem i le-karzem, to w praktyce zdrowia publicznego pacjentem  jest  społeczność,  a  rolę  leczą-cych poza medycyną odgrywają przedsta-wiciele wielu dyscyplin i dziedzin życia [1].

Z kolei E. Acheson zdrowie publiczne definiuje jako naukę i sztukę zapobiegania chorobom,  przedłużania  życia,  promowa-nie zdrowia poprzez zorganizowane wysiłki społeczne [2]. Jan Nosko zdrowie publicz-ne tłumaczy jako stan zdrowia zbiorowo-ści,  społeczeństwa  jako  rolę  czynników wpływających na stan zdrowia, czyli czyn-niki  genetyczne,  społeczno-ekonomiczne, kulturowe, chemiczne i po trzecie jako aktywną  rolę  państwa  do  organizowania, inicjowania oraz koordynowania zbioro-wych wysiłków na rzecz osiągnięcia celów zdrowotnych. Natomiast definicja podana przez Yale’a Winslowa określa zdrowie publiczne jako naukę  i  sztukę zapobiega-nia chorobom, wydłużania życia oraz pro-mowania zdrowia fizycznego  i sprawności 

poprzez zorganizowane wysiłki społeczeń-stwa.  Mające  na  celu  higienizację  środo-wiska, zwalczanie zakażeń występujących w  społecznościach,  edukację  jednostek odnośnie  zasad  higieny  osobistej,  orga-nizację  świadczeń  lekarskich  i  pielęgniar-skich mających na celu wczesną diagnozę [3]. Ta definicja swoim zakresem podkre-śla promocję zdrowia, szybką diagnozę, zwiększenie standardu życia oraz wpływ czynników społecznych na sytuację zdro-wotną ludzi; definicja ta obowiązywała do lat 70. XX wieku. Wówczas pojęcie zdro-wia publicznego zaczęło ulegać modyfika-cji (i rozpoczął się proces upowszechniania pojęcia Nowego Zdrowia Publicznego).

Na rozwój pojęcia Nowego Zdrowia Publicznego niewątpliwie miała wpływ kon-cepcja obszarów zdrowia zaproponowana przez Marca Lalonde’a, która obejmowała obszar biologii oraz genetyki, zachowań i stylu życia, środowisko (czynniki ekono-miczne, społeczne, kulturowe i fizyczne) oraz organizację systemu ochrony zdrowia [4]. Ta koncepcja była związana z zaobser-wowanym wzrostem kosztów ponoszonych przez opiekę zdrowotną w stosunku do stanu zdrowia społeczeństwa. Udostępnio-ny raport Lalonde’a proponował rozumie-nie zdrowia publicznego jako stanu, który nie może być osiągalny dla populacji tylko przez zwiększenie funduszy niezbędnych do poszerzania infrastruktury oraz medy-cyny naprawczej, dlatego finalnie zdrowie publiczne było rozumiane jako wynik dzia-łania czynników związanych z dziedzicze-niem  genetycznym,  środowiskiem,  stylem życia  i  opieką  medyczną. Popularność zyskało hasło: promocja zdrowego stylu życia  może  wpłynąć  na  poprawę  stanu zdrowia  i  ograniczyć  zapotrzebowanie  na opiekę  medyczną. Obecnie interesująca nas tematyka jest połączeniem klasycznej definicji oraz współczesnych dziedzin nauk medycznych, które bez problemu mogą się odnieść do zdrowia oraz choroby, takich jak: neurobiologia, medycyna kliniczna, psychologia oraz epidemiologia. Nowe Zdrowie Publiczne można rozumieć jako

J. Banach i I. Glanowska

Przegląd Lekarski 2018 / 75 / 10 521

wszystkie te czynniki i działania, które od-grywają istotną rolę dla zdrowia.

Maria Miller pojęcie Nowego Zdrowia Publicznego definiuje jako naukę  i  kom-pleksowe postępowanie, które zmierza do zachowania i umacniania zdrowia ludności w wymiarze makrospołecznym  i  lokalnym [5]. Aby rozpocząć takie działania trzeba najpierw rozpoznać oraz umiejętnie zdefi-niować potrzeby zdrowotne mieszkańców. Powinno to być zrobione w taki sposób, by umożliwić organizacjom państwowym pod-jęcie działań nakierowanych na osiągnię-cie standardów zdrowotnych.

Zdrowie publiczne może być też ro-zumiane jako instytucja społeczna, dzięki której zdrowie ludności uznawane za do-bro całej społeczności. Do jej obowiązków należy ochrona oraz praca nad doskonale-niem stanu fizycznego ludzi, a także dzia-łania mające na celu umacnianie zdrowia oraz finansowanie wydatków przeznacza-nych na zdrowie z kasy państwa [1], co z kolei jest spowodowane przyjęciem za-sady solidaryzmu. Obecnie odpowiedzial-ność opieki zdrowotnej jest ujęta w konsty-tucjach wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej [6].

Zdrowie publiczne na przestrzeni wieków

Zapoznając się z historią medycyny, bez wahania można stwierdzić, że choro-by zakaźne były od zawsze największym wyzwaniem dla dawnych społeczeństw. Ludzie, bez względu na dany okres w hi-storii, dążyli do wyszukiwania sposobów umożliwiających podejmowanie działań prewencyjnych i leczniczych oraz przyczyn występujących w danym czasie chorób. Samo rozumienie przyczyn niedyspozycji zdrowotnych oraz sposobów, jakie były po-dejmowane w celu ich wyeliminowania róż-niły się w każdej epoce, jednak cel zawsze był ten sam – realizować zadania, mające na celu ochronę zdrowia [7].

Początki zdrowia publicznego można zaobserwować już w czasach Hipokratesa, który jest uważany za jedną z najwybitniej-szych postaci medycyny. Hipokrates wie-rzył w nierozerwalną jedność organizmu ludzkiego i środowiska, które go otacza. Grecki lekarza zwrócił uwagę na istotną rolę prawidłowej higieny oraz diety jako środków działań profilaktycznych. Jako pierwszy w historii wprowadził ponadcza-sowe pojęcia takie jak: rak, diagnoza, roz-poznanie, leczenie czy epidemia

W okresie antycznym były podejmo-wane pierwsze próby zinstytucjonalizowa-nia opieki medycznej. Zawód lekarza, np. w Grecji był związany z ciągłymi wyjaz-dami, gdyż to właśnie lekarze jeździli do odległych miast i wsi leczyć ludność. Jeśli był popyt na pełnione przez nich usługi, osiadali na danym terenie przez jakiś czas. 600 lat p.n.e. zaczęto zatrudniać lekarzy, wynagradzając finansowo pełnione przez nich usługi. Z kolei w pierwszych latach istnienia Cesarstwa Rzymskiego z usług medycznych korzystały jedynie osoby za-możne, pozostała, biedniejsza część spo-łeczeństwa była skazana na wiarę w bo-gów oraz medycynę ludową przekazywaną

z pokolenia na pokolenie. W roku 160 ce-sarz Pius zdecydował się na uregulowanie kwestii prawnych związanych z zatrud-nieniem lekarzy na terytorium Cesarstwa Rzymskiego, przez co miasta miały narzu-cony obowiązek do zatrudniania określonej liczby medyków. Z tego okresu pochodzą pierwsze informacje o powstawaniu szpitali publicznych, w których nieodpłatnie mo-gły się leczyć osoby biedne oraz szpitali wojskowych. Nieprawidłowości zdrowotne traktowane były jako kara za grzechy – analizując historię nie sposób nie dostrzec silnego wpływu religii na sposób myśle-nia oraz tłumaczenia zaistniałych sytuacji przez ludzi.

Traktowanie schorzenia jako karę za grzech było również powszechnym zjawi-skiem w czasach średniowiecznej Europy. Głęboko wierzono w to, że przeznacze-niem grzesznego człowieka jest cierpienie w chorobie, a wszelkie działania mające na celu zapobieganie jej postępowi uwa-żano za niezgadzanie się z wolą boską. Wtedy też zaczęły powstawać pierwsze placówki, które można by określić mianem dzisiejszych szpitali. Należy pamiętać, że trafiały do nich głównie osoby bezdomne, ubogie, pozbawione jakichkolwiek środ-ków do życia, całkowicie samotne. Ludzie niezamożni, z powodu braku możliwości leczenia się u wykwalifikowanych lekarzy, korzystali z pomocy duchownych, medy-cyny rzemieślniczej bądź bardzo wówczas popularnych szarlatanów.

Zmiana w rozumieniu świata nastąpiła w epoce renesansu, kiedy rozwijała się na-uka przecząca ideologii Kościoła. Zaczęto stosować obserwacje w celu zrozumienia uwarunkowań chorób oraz zdrowia. W pu-blikacji „Natural and political observations upon the bills of mortality” autorstwa Joh-n’a Graunt’a [8] po raz pierwszy zostały określone zależności między warunkami życia, a umieralnością w pracy.

Z kolei w XVIII wieku zaczęto poruszać kwestie związane z odpowiedzialnością państwa za ochronę zdrowia obywateli. Po-jawiły się również kolejne obserwacje do-tyczące powstawania chorób zakaźnych, dodatkowo zwrócono uwagę na zależność zachodzącą pomiędzy środowiskiem, a zdrowiem jednostki. Po raz kolejny spo-łeczeństwo zaczęło wiązać zdrowie ludz-kie z jakością środowiska. W tym okresie można odnotować stosowanie pierwszych środków zapobiegawczych w miejscach pracy o podwyższonym ryzyku – jako przy-kład może posłużyć stosowanie – w przy-padku wystąpienia szkorbutu – specjalnej diety dla marynarzy podczas długich rej-sów.

Dziewiętnaste stulecie dzięki działa-niom, jakie były wtedy podejmowane na-zywane jest wiekiem pierwszej rewolucji zdrowotnej, gdyż ludzie szukali rozwią-zań pozwalających na ograniczenie liczby zgonów spowodowanych przez choro-by zakaźne, infekcje bądź urazy. Z kolei w XX wieku zwiększyła się liczba chorób spowodowanych głównie zmianami zacho-dzącymi w środowisku naturalnym – wtedy też wysunięto hipotezę, że to zmiana za-chowań ludzi oraz wprowadzanie zmian

w środowisku naturalnym i społecznym może wspomóc walkę w zapobieganiu oraz zwalczaniu chorób. Na skuteczność działań diagnostycznych oraz terapeutycz-nych znaczący wpływ miał w XX w. rozwój technologii medycznych. Umożliwił on in-tensyfikację praktyki oraz teorii zdrowia publicznego, dzięki czemu powstały odręb-ne dziedziny, do których należą, m.in.: or-ganizacja i zarządzanie systemami opieki zdrowotnej czy też ekonomia działań zdro-wotnych. Wtedy też zaczęto podejmować kroki mające na celu wyeliminowanie diety bogatej w tłuszcze. Do głównych czynni-ków mających wpływ na wystąpienie cho-rób nowotworowych oraz układu krążenia należały, m.in.: brak aktywności fizycznej, złe warunki pracy czy też nadużywanie środków uzależniających. Działania oraz efekty z nimi związane są nazywane drugą rewolucją zdrowotną.

Mogłoby się wydawać, że najcięższe okresy w swojej historii – rozwój chorób, zwiększająca się liczba zgonów etc. – ludz-kość ma już za sobą; jednak dzisiejsza me-dycyna ciągle staje przed nowymi wyzwa-niami jakie niesie ze sobą globalizacja czy terroryzm. Sam zakres zdrowia publiczne-go wraz z upływem czasu zaczyna ulegać nieodwracalnej ewolucji, co jest spowodo-wane głównie rozwojem technologicznym oraz wartościami, jakimi kieruje się społe-czeństwo.

Początki zdrowia publicznego w Pol-sce

Początki opieki zdrowotnej w Polsce sięgają czasów średniowiecznych, w któ-rych zakonnicy zaczynali zapewniać cho-rym jednostkom opiekę. Jako przykład można podać założenie szpitala w 1244 roku w Krakowie przez Zakon Świętego Ducha. Początkowo szpitale, oprócz le-czenia, pełniły również funkcję ewangeli-zacyjną oraz opiekuńczą, której zadaniem było udzielanie schronienia osobom po-dróżującym. W czasach wystąpienia trądu (II poł. XIII w.) nastąpił gwałtowny rozwój szpitali dla osób zarażonych (m.in. w Brze-gu, Legnicy, Lwówku, Wrocławiu). W mia-stach trędowate kobiety były oddzielane od mężczyzn, z kolei poza miastami nie przy-wiązywano wagi do podziału chorych ze względu na płeć [7]. Początkowo chorymi zajmował się Kościół, potem opieka spra-wowana była przez władze miejskie. Ze względu na autorytet Kościoła w tamtych czasach, w służbie pełnionej przez zakony zakładające szpitale, każdy z nich kierował się spełnianiem zasad zapisanych w Biblii [7], a głównym motywem, oprócz dbania o chorego, było realizowanie idei chrześci-jaństwa.

W okresie zaborów na ziemiach pol-skich nie istniały żadne regulacje prawne dotyczące funkcjonowania oraz organizacji systemu zdrowotnego. Dopiero po odzy-skaniu niepodległości pojawiły się koncep-cje opieki zdrowotnej opracowane przez T. Janoszewskiego oraz J. Polaka. Pierwsza z nich podkreślała konieczność utworzenia jednolitego systemu zarządzania instytu-cjami zdrowotnymi oraz przekazanie ad-ministracji rządowej samodzielności orga-

522

nizacyjnej oraz finansowej. Z kolei druga koncepcja zakładała wprowadzenie zde-centralizowanej administracji służby zdro-wia, która stawiała sobie za cel przypisanie najważniejszej roli samorządom, ponieważ to one znajdując się najbliżej społeczności, mają możliwość jej poznania oraz okre-ślenia ogólnego stanu oraz potrzeb, co zdecydowanie pomogłoby w skutecznym usprawnieniu sektora zdrowotnego [8].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodle-głości zostały powołane instytucje, którym przydzielono różne kompetencje mające na celu realizację zdrowia publicznego. Jedną z nich był Państwowy Zakład Higie-ny, który pełni swoją funkcję nieprzerwa-nie od 1918 roku. Ze względu na fakt, że w okresie przedwojennym w Polsce akty prawne ulegały częstym zmianom, wiele z nich funkcjonowało przez krótki okres.

Do II wojny światowej za zdrowie pu-bliczne było odpowiedzialne Ministerstwo Zdrowia Publicznego, które istniało w la-tach 1918-1923. Zniesione zostało na mocy Ustawy z 28 listopada 1923 roku. Od tamtej pory sprawy obejmujące kwestie zdrowia publicznego nadzorował Minister Opieki Społecznej. W roku następnym, kompetencje MZP zostały podzielone mię-dzy Ministrów Spraw Wewnętrznych oraz Pracy i Opieki Społecznej [9]. 24 lipca 1920 roku zaczęła obowiązywać Ustawa o Po-wołaniu Urzędu Naczelnego Nadzwyczaj-nego Komisarza do walki z epidemiami. NNK przyjął kompetencje MPZ w zakresie przeciwdziałania oraz walki z choroba-mi zakaźnymi, mógł m.in.: podejmować działania mające na celu wynajmowanie pomieszczeń w nieruchomościach, być w użytkowaniu źródeł wytwórczości, wyda-wać rozporządzenia, mianować komisarzy w różnych obszarach i w końcu – zatrud-niać lekarzy [10].

Zgodnie z przytoczoną wyżej dru-gą koncepcją, według której samorzą-dy terytorialne odgrywały istotną rolę w usprawnianiu systemu zdrowotnego, należy podkreślić, że były one głównie od-powiedzialne za sprawowanie opieki nad ich mieszkańcami, organizację instytucji ochrony zdrowia czy w końcu – współpracę z administracją rządową w celu zwalczania chorób zakaźnych oraz chorób przenoszo-nych drogą płciową [11].

Państwowy Zakład Higieny jest kolejną instytucją powołaną po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, która funkcjonuje nieprzerwanie do dzisiaj. Jednak przez 100 lat istnienia, cele oraz realizowane zadania ciągle ulegały zmianom, co było zależne od sytuacji zdrowotnej oraz kondycji pań-stwa. Zgodnie z Rozporządzeniem Prezy-denta Rzeczpospolitej z dnia 10 czerwca 1927 r. [1]. do zadań PZH należało:1. prowadzenie badań naukowych w za-

kresie higieny publicznej celem przy-stosowania wiedzy do potrzeb zdrowia publicznego, a w szczególności do po-trzeb administracji sanitarnej,

2. prowadzenie badań bakteriologiczno--serologicznych, chemicznych, farma-kognostycznych, epidemiologicznych,

3. wyrób surowic i szczepionek oraz pro-duktów biologicznych, stosowanych

w medycynie i weterynarii w celach zapobiegawczych i leczniczych oraz w miarę konieczności innych środków leczniczych,

4. wykonywanie obowiązków według za-sad ustalonych przez Ministra Spraw Wewnętrznych,

5. szkolenie fachowego personelu zatrud-nionego w państwowej i samorządowej administracji sanitarnej oraz pracowni-ków administracji publicznej, wkracza-jących w zakres spraw zdrowotnych oraz kształcenie pomocniczej kadry lekarskiej.

W tamtym okresie PZH był jedynym instytutem o takim zakresie działania. Po II wojnie światowej (kiedy prowadzono prace pod nadzorem władz niemieckich oraz aktywność konspiracyjną) wzno-wiono i rozszerzono działalność przed-wojenną. W latach 1949 – 1963 z PZH wydzielano kolejno poszczególne działy i utworzono z nich: Zjednoczenie Wy-twórni Surowic i Szczepionek, Instytut Leków, Instytut Higieny Pracy w Łodzi, Instytut Antybiotyków oraz Instytut Żyw-ności i Żywienia [12].

Lata działalności PZH można podzielić na pięć okresów:1. międzywojenny,2. wojny (1940 – 1944),3. powojenny,4. lata 1952 – 2000,5. od 2001 – do teraz.

Okres międzywojenny (od początku istnienia do 1 września 1939 roku) to czyn-ności w zakresie zapobiegania epidemiom, które odbywały się w laboratoriach, jak i w terenie. Działania realizowane przez pracowników obejmowały głównie diagno-stykę laboratoryjną zachorowań i zakażeń. Poszukiwano także dróg szerzenia się za-każeń m.in. przez badanie wody oraz żyw-ności. By zapobiegać wybuchom epidemii oraz rozwojowi chorób do najważniejszych wówczas zadań należało rozpoczęcie pro-dukcji szczepionek w celu uodpornienia lu-dzi na zakażenia. W tamtym okresie PZH rozpoczął produkcję szczepionek na dużą skalę. Były one wysyłane do Rosji i Grecji na zlecenie Ligi Narodów.

W okresie wojennym działalność PZH była mocno ograniczona. Siedziba znaj-dowała się na terenie Generalnej Guberni, z kolei filia w Warszawie działała pod rzą-dami niemieckimi. Jednak nie przeszko-dziło to pracownikom w konspiracyjnej produkcji szczepionek oraz w nauczaniu studentów medycyny.

Z kolei w okresie powojennym trwał proces odbudowania dawnych oraz two-rzenia nowych jednostek PZH. Zakład miał istotny udział w zwalczaniu chorób zakaźnych, m.in. będąc jednocześnie za-pleczem diagnostyczno-laboratoryjnym dla całego kraju. Wraz ze zmieniającą się sytuacją epidemiologiczną kraju pojawiła się potrzeba organizacji nowych instytu-tów i instytucji medycznych. Zostało to zapoczątkowane przy znacznym wykorzy-staniu zasobów kadrowych PZH. Jedną z największych zmian, jakie zaszły w 1951 roku było przekształcenie Filii PZH w Wo-

jewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiolo-giczne [12].

Zdrowie publiczne w II Rzeczpospo-litej Polskiej

Głównym celem pierwszych aktów prawnych wprowadzanych w niepodległej Polsce było przygotowanie podstawy nie-zbędnej do utworzenia organizacji zdrowia publicznego na terytorium całej ojczyzny [13]. Początkowo zaczęto wprowadzać prawo sanitarne, które miało być podsta-wą funkcjonowania opieki zdrowotnej na terytorium państwa [14] – tzw. ustawa sani-tarna określała zakres umożliwiający funk-cjonowanie instytucji zdrowotnych. Dzięki temu zostały opracowane plany działania wskazujące zakres obowiązków placówek zdrowia publicznego, do których należały, m.in. Naczelny Nadzwyczajny Komisariat do walk z epidemiami oraz Państwowy Za-kład Higieny. Ich obowiązkiem było spra-wowanie nadzoru sanitarno-epidemiolo-gicznego, praca przy tworzeniu ośrodków zdrowia oraz poszerzanie świadomości społeczeństwa na temat. szeroko pojętego zdrowia oraz chorób.

Ministerstwo Zdrowia Publicznego było placówką, do której głównych działań nale-żało wyznaczanie, nadzorowanie oraz kon-trolowanie czynności obejmujących zdro-wie publiczne. W 1924 roku jego obowiązki zostały rozdzielone między Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (któremu podlegał Departament Służby Zdrowia wraz z Mini-sterstwem Pracy i Opieki Społecznej), Mini-sterstwo Komunikacji i inne. Od 1930 roku wszelkie placówki zdrowotne zaczęły pod-legać tylko Ministerstwu Opieki Społecznej, które z biegiem czasu zaczęło działać jako Ministerstwo Zdrowia (nie funkcjonowało jednak pod tą nazwą) [5].

Ministerstwo Zdrowia Publicznego po-wołało Państwową Radę Zdrowia, do której kompetencji należało głównie analizowanie szkiców aktów normatywnych. Pod koniec lat 30. Państwowa Rada Zdrowia spra-wowała nadzór nad administracją służby zdrowia, przeciwdziałaniem chorobom za-kaźnym, kadrą medyczną oraz oddziałami szpitalnymi

Szeroko pojęte zdrowie publiczne oraz lecznictwo w okresie dwudziestolecia międzywojennego było głównie związa-ne z ubezpieczeniami społecznymi, które zaczęły obowiązywać od 1920 roku. Ich adresatami były osoby ubezpieczone oraz członkowie ich rodzin.

W latach 1933-1934 obowiązywała ustawa scaleniowa, w której znalazły się informacje dotyczące rodzajów ubezpie-czeń zapewniających obywatelom pewną ciągłość finansową w przypadku emerytury czy sytuacji losowych tj. śmierci jedynego żywiciela rodziny, inwalidztwa, bezrobocia czy wystąpienia choroby [6].

W 1928 roku prezydent RP wydał rozporządzenie o zakładach leczniczych. Obejmowało ono szpitale, zakłady leczni-cze, przychodnie oraz poradnie zdrowia. 3 lata później wydano kolejne rozporządze-nie, dotyczące standardów szpitalnych, według którego na tysiąc mieszkańców w naszym kraju szpitale powinny posiadać

J. Banach i I. Glanowska

Przegląd Lekarski 2018 / 75 / 10 523

łącznie 132 000 łóżek, jednak w 1933 r. było ich jedynie 70 000 [4].

Zwrócono również uwagę na relacje zachodzące między pracownikiem i pra-codawcą. Do działań Inspekcji Pracy na-leżało wówczas m.in. nadzorowanie oraz realizacja przepisów dot. ochrony pracy z naciskiem na ochronę życia oraz zdro-wia pracowników, kontrolowanie czasu pracy, zawieranych umów oraz urlopów. Ustawy dotyczące bezpieczeństwa oraz higieny pracy zwróciły uwagę na odpowie-dzialność przedsiębiorcy, który zatrudnia-jąc ludzi w zakładach był zobowiązany do zapewniania im środków gwarantujących ochronę nie tylko zdrowia, ale i życia. Cią-żył na nim obowiązek zadbania o odpo-wiednie, spełniające wymagania ustawowe pomieszczenia, które powinny być czyste, odpowiednio oświetlone oraz dostosowa-ne do liczby pracowników, wyposażone w urządzenia wentylacyjne oraz do usu-wania odpadów. Miały one zapewniać lu-dziom pracę w zdrowych, komfortowych warunkach niemających negatywnego wpływu na zdrowie czy życie.

W 1931 roku do życia został powoła-ny Instytut Spraw Społecznych, do którego obowiązków należała m.in.:1. ochrona pracy z naciskiem na higienę

i bezpieczeństwo pracy, 2. poradnictwo zawodowe,3. poszerzanie wśród obywateli wiedzy

o higienie społecznej, organizacja opieki nad zdrowiem mieszkańców,

4. współpraca z instytucjami zagraniczny-mi.Pierwsze ośrodki zdrowia zaczęły po-

wstawać w 1925 roku, a ich działalność była głównie nastawiona na zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób. Funkcjo-nowanie tych placówek było finansowane przede wszystkim przez państwo bądź sa-morządy. Wtedy też praca lekarzy zaczę-ła być opłacana z środków budżetowych. Ośrodki zdrowia zajmowały się również profilaktyką i promocją zdrowia wśród spo-łeczeństwa.

I woja światowa spowodowała, że wła-dze polskie zostały zmuszone do podjęcia efektywnych działań mających na celu pomoc poszkodowanym. Spontaniczne akcje podejmowane wobec rozbitych ro-dzin, inwalidów wojennych, osieroconych dzieci były tymczasowe, szybkie i w ogóle niezorganizowane przez brak odpowied-niego sprzętu ratowniczego, odpowiedniej liczby miejsc (w postaci szpitali, ośrodków itp.) Skutki tego rodzaju akcji ratowniczych miały wpływ na dalszą organizację opieki zdrowotnej. Po wojnie polsko-bolszewic-kiej akcja została wznowiona.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległo-ści, w 1919 roku został powołany Komitet Opieki nad Inwalidami Wojennymi. Dwa lata później weszła w życie ustawa o za-opatrzeniu inwalidów [13], na podstawie której rozdzielono poszczególne obo-wiązki między Ministerstwo Spraw Wo-jennych oraz Ministerstwo Pracy i Opie-ki Społecznej. Wszelka opieka wraz z zapewnianiem świadczeń należała do MPiOS. Zakres jego obowiązków obej-mował m.in.:

1. opiekę nad całkowicie niezdolnymi do pracy osobami,

2. opiekę nad sierotami po osobach pole-głych w walkach zbrojnych,

3. sprawowanie kontroli nad funduszami przeznaczonymi na powyższe działa-nia,

4. kontrolowanie wniosków o renty woj-skowe.W 1923 roku została przyjęta ustawa

o opiece społecznej, która zaczęła obejmo-wać konkretny oraz formalny zakres opieki społecznej [15]. Była ona definiowana jako zaspokajanie potrzeb obywateli za pomocą środków finansowych państwa. Aby móc z niej skorzystać mieszkańcy musieli speł-niać pewne warunki, do których należał głównie brak możliwości zapewnienia so-bie samemu minimum socjalnego. W celu zagwarantowania obywatelom środków niezbędnych do przeżycia oraz utrzymania zdrowia opieka społeczna była zobowiąza-na do:a.1. zapewnienia żywności, a.2. dostarczania odzieży i obuwia,a.3. zadbania o to, by jednostki zamieszki-

wały lokal spełniający warunki do życia (opał, światło),

a.4. pomagania w zdobywaniu umiejętności do pracy.Opieka społeczna oraz jej zadania są

ściśle połączone ze zdrowiem publicznym, gdyż zapewnienie mieszkańcom podsta-wowych potrzeb życiowych zapobiega wystąpieniu problemów zdrowotnych. Na-leży zwrócić uwagę, że taka opieka swoimi działaniami obejmowała również bezdom-nych, byłych więźniów, dzieci, młodzież, inwalidów oraz ofiary wojny i katastrof ży-wiołowych.

Od 8 lutego 1919 roku zaczęła obowią-zywać Państwowa Zasadnicza Ustawa Sa-nitarna wydana przez Józefa Piłsudskiego. Wtedy też został wcielony w życie dekret Naczelnika o zwalczaniu chorób zakaźnych [2]. Według PZUS ówczesny zarząd PZW sprawował nadzór nad sprawami zdrowot-nymi oraz zagadnieniami higieny społecz-nej. Wyznaczyła ona jednocześnie zakres przedmiotowy działania zdrowia publiczne-go oraz określała obowiązki samorządów miejskich i wiejskich w celu zapobiegania rozpowszechnianiu się często występują-cych chorób (również zakaźnych).

MPiOS po przejęciu kompetencji MZP zaczęło zajmować się m.in.:1. lekarską opieką nad dzieckiem i macie-

rzyństwem bez eugeniki i szpitalnictwa,2. współdziałaniem w sprawach lekar-

skich opieki nad inwalidami i kalekami,3. sprawami osiedleńczymi bez higieny

i sanitarnej inspekcji mieszkaniowej,4. sprawami higieny w przemyśle i rze-

miosłach, komunikacji lądowej i wod-nej,

5. sprawami opiekuńczymi instytucji i to-warzystw o celach leczniczych i higie-nicznych.W 1932 r. wszystkie sprawy przekaza-

no do MPiOS i określono obowiązki narzu-cone zarządom komunalnym:1. przestrzeganie przepisów sanitarnych

dotyczących budowy domów, miesz-kań i lokali użyteczności publicznej,

2. nadzór nad stanem zdrowotnym miesz-kań,

3. współdziałanie z władzami rządowy-mi w zwalczaniu chorób zakaźnych i zapobieganiu im poprzez sprawo-wanie pieczy nad zapewnieniem chorym należytej opieki lekarskiej i pomocy dla położnic, opieka nad psychicznie chorymi, zwalczanie al-koholizmu,

4. „szczepienie ospy ochronnej”,5. współdziałanie z władzami rządowymi

w zwalczaniu nierządu i chorób wene-rycznych,

6. zakładanie i utrzymanie kostnic, cmen-tarzy i grzebowisk,

7. oględziny zwłok.Przepisy te narzucały zarządom ko-

munalnym obowiązek wykonywania i utrzymania urządzeń sanitarno-tech-nicznych, szpitali, przychodni, przytuł-ków, domów izolacyjnych, kąpielisk itp., a także utrzymania lekarzy sanitarnych, akuszerek gminnych, pielęgniarek, dezyn-fektorów i innego niezbędnego personelu służbowego.

Celem wprowadzenia powyższych obowiązków było zapewnienie jak najlep-szych warunków obywatelom oraz podej-mowanie działań zgodnych z definicjami zdrowia publicznego.

Analizując pojęcie „zdrowia publiczne-go” używane w II Rzeczypospolitej trzeba zwrócić uwagę, że było ono rozumiane przede wszystkim jako obszar kompetencji danego ministra. Działania służące zdro-wiu społeczeństwa nazywano zaś higie-ną, higieną publiczną lub społeczną i po-strzegano jako istotę działań sanitarnych. Świadczyłoby to o tym, że określenie „zdro-wie publiczne” w znaczeniu „nauki i sztuki” upowszechniło się w Polsce dopiero w latach 1996-2004, czyli w okresie poprze-dzającym akcesję do UE.

Jak wcześniej wspomniano, w okre-sie przedwojennym często dochodziło do zmian prawa związanego ze zdrowiem pu-blicznym, zarówno w odniesieniu do jego organów, jak i zakresu ich obowiązków. Analizując ciągłe zmiany, należy wziąć pod uwagę, że mogły być one spowodowane kwestiami politycznymi, społecznymi czy też ekonomicznymi. Odzyskanie przez Pol-skę niepodległości było przyczyną wpro-wadzania kolejnych dynamicznych zmian w prawie. Bez cienia wątpliwości można jednak stwierdzić, że powołanie do życia Państwowego Zakładu Higieny pozwoliło Polsce na naprawę systemu opieki zdro-wotnej, znalezienie najlepszych sposobów na ochronę zdrowia obywateli oraz sku-teczne zapobieganie chorobom czy epide-miom.

Piśmiennictwo1. Nosko J: Zachowania zdrowotne i zdrowie pu-

bliczne. Aspekty historyczno-kulturowe. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2005.

2. Acheson ED: Public Health in England. The report of the committee of inquiry into the future develop-ment to the public health function. Londyn, Wielka Brytania: HMSO 1988.

3. Wojtczak A: U źródeł medycyny społecznej i zdro-wia publicznego. Zdrow Publ. 1992; 103: 118-132.

524

4. Lalonde M: A new perspective on the health of canadians: a working document. Ottawa, Kanada: Information Canada 1974.

5. Wysocki W, Miller M: Paradygmat Lalonde’a, Światowa Organizacja Zdrowia i Nowe Zdrowie Publiczne. Przegl Epidemiol. 2003; 57: 505-512.

6. Leowski J: Polityka zdrowotna a zdrowie publicz-ne. Warszawa: CeDeWu 2009.

7. Drabina J: Życie codzienne w miastach śląskich XIV i XV wieku. Opole: Skryba 1991.

8. Nosko J: O potrzebie ustawy o zdrowiu publicz-nym. Zdrow Publ. 2001; 111: 75-80.

9. Górny J: Pierwsze Ministerstwo Zdrowia Publicz-nego Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1923. Zdrow Publ. 1976; 87: 488-493.

10. Kacprzak M: Lekarze w Polsce. Warszawskie Czasopismo Lekarskie 1929; 6: 8-10.

11. Kowalczewski K: Polskie prawo sanitarne. Zbiór ustaw, rozporządzeń, instrukcji, okólników i pism okólnych z lat 1918-1935. Wyd. 2. Warszawa: Le-karski Instytut Naukowo-Wydawniczy 1949.

12. Wybrane piśmiennictwo o Państwowym Zakładzie Higieny. Przegl Epidemiol. 2008; 62: 697-704.

13. Izdebski H: Podstawy prawne ustroju zdrowia publicznego w Polsce. Zdrow Publ. 2001; 111: 387-389.

14. Leowski J: Rola i miejsce zdrowia publicznego w systemie ochrony zdrowia – o potrzebie ustawy o zdro wiu publicznym. Zdrow Publ. 2001; 111: 14-21.

15. Bernstein-Łychowska M (red). Polityka społecz-na państwa polskiego 1918-1935. Warszawa: Mi-nisterstwo Opieki Społecznej; 1935.

Akty prawnea.i.1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia Publicznego

w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrz-nych w przedmiocie powołania Nadzwyczajnego Komisarza Ministerstwa Zdrowia Publicznego dla zwalczania chorób zakaźnych w Małopolsce. Dz.U. 1920 nr 11 poz. 63. http://isip.sejm. gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19200110063.

a.i.2. Państwowa Zasadnicza Ustawa Sanitarna. Dz. Pr.P.P 1919 nr 15, poz. 207. http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet? id=WDU19190150207

a.i.3. Ustawa z dnia 18 marca 1921 r. o zaopatrze-niu inwalidów wojennych i ich rodzin oraz o zaopatrzeniu rodzin po poległych i zmarłych, których śmierć znajduje się w związku przy-czynowym ze służbą wojskową. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=W-DU19210320195

a.i.4. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o zakładach leczniczych. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19280380382

a.i.5. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospo-litej z dnia 21 czerwca 1932 r. o przekazaniu zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrz-nych w sprawach zdrowia publicznego Mi-nistrowi Pracy i Opieki Społecznej. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?i-d=WDU19320520493

a.i.6. Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?i-d=WDU19330350294