8
10 - 23 Julhu 2000 Vol. I, No. 11 Tais Timor ne'e serbí informasaun públika husi Nasoens Unidas nia Administrasaun Tranzisional iha Timor Lorosa'e (UNTAET) Diaspora lori sira nia matenek fila mai Timor L orosa'e ka loromonu, ita nia rain sei diak liu. Maibe ba Timor oan sira iha diaspora, liafuan sira ne'e iha magarti kle'an teb-tebes. "Hau sinti ksolok boot fila hikas mai hodi tulun serbii hau nia rain iha faze tranzisaun ne'e nia laran" dehan Luisa Aniceto tinan 28, hatutan sentimentu Timor oan sira barak nebe fila hikas ona mai rai Timor, rai nebe sira husik hela iha tinan barak nia laran hodi ba moris iha rai selu-seluk. "Hau la bele explika didiak importansia hau nia prezensa iha ne'e". Karik sorte mak nune'e duni, menina Luisa Aniceto husik hela nia rain nia ho tinan tolu wainhira mosu exodus boot nebe involve Timor oan barak iha kedan Indonezia nia invazaun iha 1975. Nia fila hikas mai Timor iha Dezembru 1999, no hetan kedan serbisu iha UNTAET nia administrasaun. Feto nebe moris iha Dili ne'e, oras ne'e halo parte grupu nukleu patriota profesional Timor oan nebe hela iha diaspora, maibe oras ne'e hakotu lia atu mai serbisu hodi harii foun fali Timor Lorosae. "Ami simplesmente serbii hanesan ponte entre Timor oan sira ho ema estranjeiru sira nebe mai iha ne'e atu tulun" dehan Fernando Pires, empregadu organiza- saun la'os governamental internasional ida A ntonio hetan difikuldades atu toba. Kalan- kalan nia pasadu milisia nian mosu nafatin iha nia ulun hata'uk nia. Nia kalan-kalan haree hanesan ema hakilar no tanis kahur ho ran no ahi, ho halo nia hakfodak bei-beik, hata'uk nia no halo nia han mos ladiak. Dala barak, nia tur mesa-mesak, hanesan la rona buat ida, hateke ba didin lolon oras ba oras la halo buat ida. Antonio mak Timor oan ida nebe hamutuk ho sira barak tan nebe uluk ema obriga atu tama milisia iha tinan kotuk. Maski nia la oho ema ida no ikus mai halai sa'e tiha ba foho atu hamu- tuk ho maluk sira, buat aat no moruk nebe nia sinti no haree rasik ho matan, mosu nafatin iha nia neon no hanesan buat ida duni tuir nafatin nia. Joao fali oras ne'e labele husik tua manas; kalan-kalan hemu mesa-mesak to'o labele. Maski nia koko ona atu soe tiha visiu aat ne'e maibe nia la konsege. Tua manas tulun nia haluha buat nebe mosu ba nia familia. Nia aman-inan milisia sira oho atu selu fali Joao tamba nia eskapa tiha husi fatin nebe sira kaer nia, halo interogasaun ba nia no halo torturas oioin ba nia, tamba nia involvimentu nudar aktivista. Nia feton, milisia sira lori sai tiha husi sira nia uma kalan ida, no wainhira sira lori nia fila fali mai, TNI sira hamutuk ho mane barak tan viola tiha nia. Nia la'os deit lakon nia virjin- dade iha kalan ne'e, maibe nia mos lakon nia oportunidade atu aban-bainrua kaben no hetan oan rasik. Mane nebe mak sei hakarak atu hola nia? Mane na'in rua ne'e hanesan ezemplu deit trauma nebe Timor oan barak hetan ho nia efei- tus oioin. "Ema barak iha ne'e sofre trauma oioin. Opresaun naruk ho buat sira nebe hatodan sira, susar no difikuldade tomak, tama tan masakre ho tortura oioin, husik hela sikatriz barak nebe sei presiza tempu atu kura. Dala ruma la'os deit presiza tempu, maibe mos asistensia espesial" dehan Dr. Silove husi Pradet (Organizasaun kona ba Rekuperasaun Psikolojika no Dezenvolvimentu Timor Lorosae), wainhira nia koalia iha loron haat konferensia kona ba Saude Mentyal Nasional no Rehabilitasaun Psikolojika iha SPK (Eskola Enfermaria) Lahane, Dili husi 20-23 Junyu. Nudar Dr. Silove explika, "experiensia traumatizada" sira hanesan ne'e bele mosu iha forma oioin. Iha situasaun vida nebe hetan ameasa, ka lakon uma no sasan, no aat liu tan, lakon ema nebe ita hadomi. Experiensia ida-idak bele sai traumatizada teb-tebes. Experiensia traumatizada sira seluk mak hanesan wainhira ema ruma obrigadu atu halo injustisa ruma, ka wainhira labele halo nia serbisu lolos tamba ema seluk teri netik ka hakotu tiha, ka wainhira ema ruma lakon fiar ba nia moris ka buat ruma nebe folin boot teb-tebes. "Iha kazu barak tebes hanesan ne'e, nebe ema hanoin la to'o no sai stres" dehan Dr. Silove, "nebe hafoin transforma ba atitude sira hanesan susar atu toba no mos la iha vontade atu han. Sira balun bele buka haksolok aan ho tua manas ka droga wainhira sira sinti hirus no frustradu. Maibe sentimentu sira ne'e sei lakon, wainhira ita fo tempu naton no moris iha ambienti diak. Iha kazu balun, ema ne'e sei preokupadu teb- tebes ho hahalok todan ruma nebe halo nia bele sai moras boot ka halo nia bulak eh lakon abili- dade no manifestasaun klinika espesial ruma". Sintomas sira hanesan ne'e bele hamosu apatia katak lakon tiha sensibilidade (hanesan Primeiru turnu polisia Timor oan foun na'in 50 halo juramentu iha serimonia ida iha kam- pus Kolejiu Treinu Polisia Timor Lorosae nian iha Komoro Dili. Haree nia relatoriu iha paji- na 4 no foto barak liu tan. ATU BALI NO SERBII Tahan ho trauma psikolojiku: asuntu familiar ida tutan ba pajina 2 Avo feto kous nia beioan mane foin moris, ne'ebé nia inan hetan moras mental iha tinan haat liu ba, wainhira nia hela hamutuk ho nia lain ho nia oan haat seluk tan Foto: OCPI-UNTAET Publika semana rua dala ida hoTetun, Ingles, Portuguese no Bahasa Indonesia no distribui gratuita deit Foto: OCPI-UNTAET tutan ba pajina 3

10 - 23 Julhu 2000 Vol. I, No. 11 ATU BBALI NNO SSERBII · 10 - 23 Julhu 2000 Vol. I, No. 11 Tais Timor ne'e serbí informasaun públika husi Nasoens Unidas nia Administrasaun Tranzisional

  • Upload
    vankhue

  • View
    221

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

10 - 23 Julhu 2000 Vol. I, No. 11

Tais Timor ne'e serbí informasaun públika husi Nasoens Unidas nia Administrasaun Tranzisional iha Timor Lorosa'e (UNTAET)

DDiiaassppoorraa lloorriissiirraa nniiaa mmaatteenneekkffiillaa mmaaii TTiimmoorrLorosa'e ka loromonu, ita nia rain sei diak

liu. Maibe ba Timor oan sira iha diaspora,liafuan sira ne'e iha magarti kle'an teb-tebes.

"Hau sinti ksolok boot fila hikas mai hoditulun serbii hau nia rain iha faze tranzisaunne'e nia laran" dehan Luisa Aniceto tinan 28,hatutan sentimentu Timor oan sira barak nebefila hikas ona mai rai Timor, rai nebe sirahusik hela iha tinan barak nia laran hodi bamoris iha rai selu-seluk. "Hau la bele explikadidiak importansia hau nia prezensa iha ne'e".

Karik sorte mak nune'e duni, meninaLuisa Aniceto husik hela nia rain nia ho tinantolu wainhira mosu exodus boot nebe involveTimor oan barak iha kedan Indonezia niainvazaun iha 1975. Nia fila hikas mai Timoriha Dezembru 1999, no hetan kedan serbisuiha UNTAET nia administrasaun.

Feto nebe moris iha Dili ne'e, oras ne'ehalo parte grupu nukleu patriota profesionalTimor oan nebe hela iha diaspora, maibe orasne'e hakotu lia atu mai serbisu hodi harii founfali Timor Lorosae. "Ami simplesmente serbiihanesan ponte entre Timor oan sira ho emaestranjeiru sira nebe mai iha ne'e atu tulun"dehan Fernando Pires, empregadu organiza-saun la'os governamental internasional ida

Antonio hetan difikuldades atu toba. Kalan-kalan nia pasadu milisia nian mosu nafatin

iha nia ulun hata'uk nia. Nia kalan-kalan hareehanesan ema hakilar no tanis kahur ho ran noahi, ho halo nia hakfodak bei-beik, hata'uk niano halo nia han mos ladiak.

Dala barak, nia tur mesa-mesak, hanesan larona buat ida, hateke ba didin lolon oras ba orasla halo buat ida.

Antonio mak Timor oan ida nebe hamutukho sira barak tan nebe uluk ema obriga atu tamamilisia iha tinan kotuk. Maski nia la oho emaida no ikus mai halai sa'e tiha ba foho atu hamu-tuk ho maluk sira, buat aat no moruk nebe niasinti no haree rasik ho matan, mosu nafatin ihania neon no hanesan buat ida duni tuir nafatinnia.

Joao fali oras ne'e labele husik tua manas;kalan-kalan hemu mesa-mesak to'o labele.Maski nia koko ona atu soe tiha visiu aat ne'emaibe nia la konsege. Tua manas tulun niahaluha buat nebe mosu ba nia familia. Niaaman-inan milisia sira oho atu selu fali Joaotamba nia eskapa tiha husi fatin nebe sira kaernia, halo interogasaun ba nia no halo torturasoioin ba nia, tamba nia involvimentu nudaraktivista. Nia feton, milisia sira lori sai tiha husisira nia uma kalan ida, no wainhira sira lori niafila fali mai, TNI sira hamutuk ho mane baraktan viola tiha nia. Nia la'os deit lakon nia virjin-dade iha kalan ne'e, maibe nia mos lakon niaoportunidade atu aban-bainrua kaben no hetanoan rasik. Mane nebe mak sei hakarak atu hola

nia?Mane na'in rua ne'e hanesan ezemplu deit

trauma nebe Timor oan barak hetan ho nia efei-tus oioin. "Ema barak iha ne'e sofre trauma oioin.Opresaun naruk ho buat sira nebe hatodan sira,susar no difikuldade tomak, tama tan masakre hotortura oioin, husik hela sikatriz barak nebe seipresiza tempu atu kura. Dala ruma la'os deitpresiza tempu, maibe mos asistensia espesial"dehan Dr. Silove husi Pradet (Organizasaunkona ba Rekuperasaun Psikolojika noDezenvolvimentu Timor Lorosae), wainhira niakoalia iha loron haat konferensia kona ba SaudeMentyal Nasional no Rehabilitasaun Psikolojikaiha SPK (Eskola Enfermaria) Lahane, Dili husi20-23 Junyu.

Nudar Dr. Silove explika, "experiensiatraumatizada" sira hanesan ne'e bele mosu ihaforma oioin. Iha situasaun vida nebe hetanameasa, ka lakon uma no sasan, no aat liu tan,lakon ema nebe ita hadomi. Experiensia ida-idakbele sai traumatizada teb-tebes. Experiensiatraumatizada sira seluk mak hanesan wainhiraema ruma obrigadu atu halo injustisa ruma, kawainhira labele halo nia serbisu lolos tamba emaseluk teri netik ka hakotu tiha, ka wainhira emaruma lakon fiar ba nia moris ka buat ruma nebefolin boot teb-tebes.

"Iha kazu barak tebes hanesan ne'e, nebeema hanoin la to'o no sai stres" dehan Dr. Silove,"nebe hafoin transforma ba atitude sira hanesansusar atu toba no mos la iha vontade atu han.Sira balun bele buka haksolok aan ho tua manaska droga wainhira sira sinti hirus no frustradu.

Maibe sentimentu sira ne'e sei lakon, wainhiraita fo tempu naton no moris iha ambienti diak.Iha kazu balun, ema ne'e sei preokupadu teb-tebes ho hahalok todan ruma nebe halo nia belesai moras boot ka halo nia bulak eh lakon abili-dade no manifestasaun klinika espesial ruma".

Sintomas sira hanesan ne'e bele hamosuapatia katak lakon tiha sensibilidade (hanesan

Primeiru turnu polisia Timor oan foun na'in 50 halo juramentu iha serimonia ida iha kam-pus Kolejiu Treinu Polisia Timor Lorosae nian iha Komoro Dili. Haree nia relatoriu iha paji-na 4 no foto barak liu tan.

AATTUU BBAALLII NNOO SSEERRBBIIII

Tahan hho ttrauma ppsikolojiku: aasuntu ffamiliar iidatutan ba pajina 2

Avo feto kous nia beioan mane foin moris, ne'ebé nia inan hetanmoras mental iha tinan haat liu ba, wainhira nia hela hamutuk honia lain ho nia oan haat seluk tan

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

Publika semana rua dala ida hoTetun, Ingles, Portuguese no Bahasa Indonesia no distribui gratuita deit

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

tutan ba pajina 3

Pajina 2

10 - 23 Julhu 2000 Tais Timor

naran Save the Children Federation iha Dili. Niaoras ne'e haksolok teb-tebes, nia dehan, atu fo kon-tribuisaun ba nia rain nebe muda ona, nasaun idanebe nia husik hela wainhira nia iha tinan walu, nofila hikas mai iha Dezembru tinan kotuk.

"Hau dehan ba ami nia emar sira katak ita orasne'e enfrenta moris foun ida", dehan sr. Pires."Tamba funu ba ukun-rasik-aan ramata ona, orasne'e, tempu atu hola responsabilidade lolos nian".

Sr. Pires gasta nia mosidade tomak ihaMelbourne, Australia nebe nia hela ba durantetinan 24 nia laran. Hanesan mos Timor oan siraseluk iha diaspora, foin-sa'e ne'e buka atu simbo-likamente mantein nafatin ninia abut metin, hodihalibur-aan hamutuk ho grupu kultural sira noorganizasaun sira seluk nebe devota sira nia aan bakauza Timor Lorosae nian.

Teatru sira nebe nia grupu aprezenta ihaMelbourne, Lisboa, no Darwin, Australia mak beledehan hanesan plataforma ba asaun ema siramoris iha li'ur hanesan Sr. Pires. Drama iha knaarida importante, nia dehan, no bele uza ba funsaunoioin. "Ida mak atu mantein ami nia kultura no,wainhira bele hadiak tan nodi halo sai komtempo-rariu liu tan", dehan artista nebe serbii nudar koor-denador grupu teatru Surik iha Melbourne ihatinan 10 laran. "Ida seluk mak hanesan atu hakiakespasu diak ida atu hateten no hatutan ba Timoroan sira nebe moris iha dispora kona ba sa makmosu ba sira iha pasadu".

Ativismu Timor oan sira iha li'ur kontribuibarak teb-tebes atu hetan nafatin komunidadeinternasional nia atensaun ba movimentu ukun-rasik-aan Timor Lorosae nian. Faktu ida nebe beleharee momos wainhira lori Jose Ramos Hortahamutuk ho Bispu Carlos Filipe Ximenes Belo simupremiu Nobel Dame nian iha tinan 1996. JoseRamos Horta to'o oras ne'e, sai nafatin nudar ulunTimor oan sira no lider nebe lori Timor oan sira nialian lemo-lemo iha mundu tomak.

Maibe hanesan kurtina idamonu tamba epizodiu dra-matika Timor Lorosae niapasadu traumatiku, Timoroan sira iha dispora oras ne'eiha dalan klaran. Tempu to'oona atu sira fihir lolos knaarsa mak sira sei foti iha pros-esu harii Timor Lorosae foun.

Oras ne'e, sira balun halootona sasan hodi fila ba Dili.Sira nebe fila ona ne'e balunprofesional, balun profesor,akademiku, negosiu na'in,enjinyeiru, jurista nomediku. Ne'e mak peritu sirahateten katak nasaun ne'epresiza duni, foin sa'e nomatenek sira tenki prontu

atu sakrifika aan nebe nasaun foun ne'e titu husinia oan sira iha momentu kritiku iha nia istoriane'e. Maibe barak mak seidauk fila hikas mai. Tansa?

Resposta ba pergunta ne'e komplexu tebes,maski intrevista ho sira barak karik bele fo naro-man uitoan ba ne'e. "Timor oan matenek sira ihadiaspora iha obrigasaun moral atu fila hikas mainodi fo sira nia tulun", dehan Nidia Oliveira nebehetan Ph.D iha arbovirolojia (virus susuk nian),nebe foin fila hikas mai Timor Lorosae no oras ne'eserbisu iha OXFAM, organizasaun la'os governa-mental internasional ida.

Menina Oliveira husik hela nia serbisu nudarAsistente Investigadora iha Universidade WesternAustralia, atu hahu halo buat ruma ba nia rain. Niahusik hela Timor Lorosae ho tinan haat iha 1975.Koalia ho lian kmaus no nostaljia, akademika hokareira diak ne'e hateten katak "La importanteema ne'e hela kleur ona ka lai iha li'ur, naran kataknia iha hanoin atu fila hikas mai ho serbii nia rain".

Iha Perth, nebe menina Oliveira moris ba ihatinan 24 nia laran, "ema barak mak hakarak atu filahikas mai", nia dehan, no sira hotu-hotu ho laranksolok tuir nafatin dezenvolvimentu politiku ihaTimor Lorosae. Nia kalkula katak populasaunTimor oan sira iha Perth besik 1.000 resin. "Timoroan besik 20.000 moris iha Australia, no besik 2.000fiar katak iha Portugal no uitoan liu hetan ihaMakau, Estadus Unidus Amerika no Afrika" niadehan.

Dili oan negosiu na'in ida, nebe lakohi hatetennia naran, dehan katak, diak liu Timor oan siramoris iha diaspora fila mai Timor Lorosae atu tulunsira nia maluk sira seluk. "Sira tenki fahe mos sirania experiensia ho sira nebe hela iha ne'e, no orien-ta sira liu-liu iha tempu difisil ida ne'e", nia dehan.La'os tamba hakarak hadau ka hasai serbisu husisira nebe moris iha Timor Lorosae. Maibe tambahakarak diak ba ita nia nasaun".

Investor potensial ida nebe fila mai nia rain,

Gill Mandeira hein atu fahe nia abilidade nudartreinador muzika iha estudiu gravasaun hoteknolojia aas iha Australia ba nia maluk sira ihaTimor Lorosae. "Importante teb-tebes ba ema atubele expresa sira nia aan liu husi dansa no muzi-ka", nia dehan. " Ne'e mak buat nebe hau hakarakatu promove iha Timor Lorosae foun" ex-rezidentiperth nian ne'e dehan.

Maibe la'os ema hotu sinti laran ksolok. "Emaharee ami sira nebe mai atu harii negosiu iha ne'e,hanesan kobarde ka oportunista", lamenta Timoroan ho orijen Xineza ida. "Ema sira ne'e dehankatak ami halai husik hela Timor se karik iharungu-ranga ruma. Maibe ami mos terus, ami niamaluk sira nia sasan sira mos rahun hotu, no orasne'e ami tenki tulun sira", nia dehan.

Maibe haree didiak, ema sira nebe la halai (nosira ne'e mayoria) nebe fo kontinuasaun no avansuba funu iha rai laran, sira ne'e la iha sentimentuaat ruma hasoru sira nebe halai ba rai seluk,maibe oras ne'e hakarak fila hikas mai. "Buat ne'edepende ema ida-idak nia atitude", dehan CarlosPinto, rezidenti Dili nian ida. "Se sira iha atitudepozitiva, ema sei simu sira diak. Maibe se siraharee tun ami, entaun mak problema mosu. Amihotu mesak Timor oan no prontu atu moris hamu-tuk".

Maski nune'e, ba sira balun iha obstakulubarak mak hamrik netik iha dalan klaran wainhi-ra hanoin atu fila hikas mai Timor Lorosae, inkluimos komitementu pesoal iha nasaun sira nebe sirahela ba. "Ema katuas no ferik sira iha obrigasaunfinansial hanesan hipoteka no propinas atu selu,no la'os deit sosa bilyeti no semo ho aviaun maiTimor Lorosae", dehan Esmeralda da Cruz, empre-gada UNTAET nian ida nebe hasai kursuantropolojia iha Australia nebe nia moris ba ihatinan 24 nia laran molok fila hikas mai Timor ihaDezembru tinan kotuk. "Fasil ba ema klosan sirahanesan hau atu hola desizaun atu fila, maibesusar teb-tebes ba sira nebe kaben ona" dehanmenina da Cruz.

Ba elite sira nebe hetan formasaun aas, sirania loialidade fahe hanesan ba sira nia kareiraakademika no ba sira nia rain. Atu habadak rela-toriu nebe Michael Casey hasai iha 1999, katakgrupu etniku Timor oan nebe iha kualifikasaunhanesan doutoradu, barak liu mak moris iha fatinsira hanesan Sydney ka Lisboa, nebe hahu morisfoun iha Dili karik sei susar uitoan. Maski nune'e,Staf Banku Mundial nian hateten katak siraimpresionadu teb-tebes ho tulun nebe sira hetanhusi Timor oan sira nian iha dispora.

Sei iha nafatin ema lubun barak ho sentimen-tu rua-rua, no prefere adopta mentalidade "tetu hoharee lai'. Grupu ne'e, dehan menina Oliveira,tenki 'mai no haree rasik ho matan" progresu nebenasaun ne'e hetan ona iha periodu badak ne'e nialaran.

Timor oan sira moris iha diapora bele hatama aplikasaun atu hetan repatriasaun iha pro-grama "Lori fila Kualifikadu Nasional sira" (Return of Qualified Nationals) nebe

Organizasaun Internasional ba Migrasaun (IOM) hala'o.Iha tinan tolu mai ne'e nia laran, programa ne'e iha objetivu atu fasilita lori fila fali no

re-integra fila fali ema Timor oan sira nebe iha abilidade no kualifikadu sira 300 resin atuprienxe fatin sira nebe Timor oan sira nebe moris iha laran labele taka, ka sira nebe ihaabilidade teknika avansada nebe presiza teb-tebes.

Programa ne'e koinsidi ho buat nebe ema observador sira haree hanesan faze pros-peridade ida ba oportunidade empregu ba Timor oan sira nebe iha kualifikasaun, liu-liuiha setor Organizasaun La'os Governamental (OLG), setor privadu no Administrasaun Sivilno Empregu Publiku Timor Lorosae nian (CISPE). "Ba sira nebe hakarak atu fila, ne'e maktempu diak liu" dehan Karin Freundenthal, CISPE nia ofisial informasaun nian.

Iha tempu press nian, CISPE ho IOM anunsia ona ba publiku postu senior 23 ba Timoroan nasional sira liu husi Internet deit. Postu sira ne'e hahu husi pozisaun atu hanorin ihaAkademia Funsionalismu Sivil to'o pozisaun manajerial no pozisaun sira kona ba aspetujudisial nian.

"Ami buka Timor oan sira iha li'ur nebe hakarak atu mai serbisu no kontribui ba rekon-strusaun sira nia nasaun", dehan Ahmed Dizdaveric, administrador programa "Return ofQualified Nationals". Ami la hasai serbisu husi sira nebe hela iha ne'e. Se iha ema rumaiha ne'e nebe bele foti pozisaun sira ne'e, sei diak liu tan".

Tuir buletin ofisial ida IOM nian, programa ne'e target setor privadu no setorpubliku atu dezenvolve kapasidade liu husi reintegrasaun profesional no mana-jer sira iha ekonomia nia laran. Programa ne'e mos inklui opsaun hakiakempregu rasik atu nune'e bele atraka negosiante sira nia atensaun.

Asistensia nebe sei hetan inklui hanesan organiza no selu transporte bakadidatu sira nebe selesionadu ona no sira nia familia, subsidiu ba instalasaun,subsidiu ba salariu no subsidiu ba ekipamentu hodi fornese ba kandidatu sira hoekipamentu nebe sira presiza atu hala'o sira nia serbisu didiak. Kandidatu siranebe bele hatama aplikasaun inklui mos sira nebe iha kualifikasaun estudumediu ka high school ba leten. Sira nebe liu selesaun, tenki serbisu iha pozisaunsira nebe sira hetan ba minimu tinan ida nia laran. "Ami simu ona aplikasaun20 resin" dehan Sr. Dizdaveric. "Na'in rua oras ne'e hala'o ona serbisu, sira na'inrua seluk sei hahu serbisu la kleur tan".

Aplikante sira bele kontaktu Ofisiu IOM iha Australia, Portugal, Indonesia,Hong Kong (inklui Makau), Mosambike no Estadus Unidus Amerika. Imi mos belekontaktu diretu ho Sr. Dizdaveric. Nia husu ba patraun setor privadu sira no mosOLG lokal sira atu hakbesik IOM karik sira presiza tulun. KKoonnttaakkttuu SSrr.. AAhhmmeeddDDiizzddaarreevviicc mmaakk nnee''ee:: TTeelleeffoonnee:: 667700..339900..331133116655 MMoobbiillee 6611..440088885577001155.. FFaaxx..667700..339900..331122998855..

Fernando Pires (karuk) koalia ho vizitante ida iha nia eskritoriu iha Save theChildren Federation iha Dili. Fernando hela iha Australia durante tinan 24 molokfila mai Timor iha fulan Dezembru tinan kotuk atu tulun harii hikas nia nasaun.

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

Diaspora lori...hatutan hosi pajina 1

Tais Timor 10 - 23 Julhu 2000

Pajina 3

Grupu oioin oras ne'e fornese daudaun tulunba rekuperasaun trauma ba ema barak.

Sira inklui FOKUPERS, organizasaun fetoTimor oan sira nian ida nebe fornese sesauncounceling ba ema ida-idak no ba grupu. Medikuida husi Filipina nebe oras ne'e vizita TimorLorosae, Dr. Lopez, hanorin grupu ne'e nia emasira kona ba teknika counceling. FOKUPERShalo nia operasaun liu-liu iha Likisa, Maliana,Suai no Dili. Sira mos hadia ema nia uma, noinvolve mos iha edukasaun no advokasia. Sirahala'o sira nia programa sira ne'e liu husi sirania publikasaun semanal "Babadok" no progra-ma radiu iha Radiu FALENTIL (Kuarta-feiratuku 4 to'o tuku 5 lorokraik) no Radiu UNTAET(sexta-feita tuku neen to'o tuku hitu kalan).Hanesan aktividade edukasional, sira foka liuba oinsa atu hamenus deskriminasaun kontrafeto sira vitima violasaun nian, no fo aten baraniba komunidade sira atu bele simu fila fali emasira ne'e.

Programa ba Dezenvolvimentu Labarik noFoin-sa'e sira nian (Child and YouthDevelopment Program - CYDP) tulun foin-sa'esira hodi oferese oportunidade edukasional norekreativa. Programa ne'e organizasaun sirahanesan Save the Children, Kruz VermelyaInternasional no Christian Children's Fund makhala'o.

Husi Caritas, iha Roberto Cabral, nebe ofer-ese reabilitasaun trauma liu husi sesauncounceling ba ema ida-idak no mos liu husi pro-grama "Kura liu husi memoria" iha RadiuKmanek (Sexta-feira tuku 8 to'o tuku 9 kalan no

Sabadu tuku 7 to'o tuku 8 dadersan). Nia konvi-da ema sira nebe hetan trauma atu fahe sira niaexperiensia ho ouvinte sira, no Roberto akon-selya ema sira ne'e no ouvinte sira oinsa atu kuramoras ne'e. Mensajen sentral nebe nia hakarakhato'o katak ita ema tenki simu buat nebe mosuno tenki haree ba buat ne'e hanesan parte ita niafunu atu hetan liberdade.

Hola ezemplu Joao ho Antonio nian, manetraumatizadu na'in rua nebe deskreve iha leten.Roberto Cabral, iha nia intrevista Radiu ho Joao,hateten ba nia atu simu buat nebe mosu ba nia,no atu haree buat ne'e hanesan parte luta atuhetan liberdade, no simu buat ne'e hanesan niakontribuisaun ba nasaun ida ne'e. Ba Antoniofali, nia sujere atu bele simu faktu katak la'os honia hakarak rasik mak nia tama milisia. Emaobriga nia. Ne'e la'os nia sala, nia la iha eskolya;tamba akontesimentu sira oioin mak obriga niatama milisia. Nia mos husu ba Antonio aturekonyese katak nia halo buat diak ruma hodiuza nia abilidade atu tulun ema seluk hodi beleeskapa no fahe informasaun kona ba buat nebenia haree rasik ho matan.

Kona ba atu tulun ema sira nebe terusmoras mental boot, Pradet mak oras ne'e organi-zasaun prinsipal nebe fo tulun ba ema sira ne'e.Pradet (haree kaixa tuir mai ne'e) iha ona planuatu harii klinika psikiatrika ida atu tulun serbiiema moras mental sira, ho ajuda doutora psikia-trista ida nebe sei vizita regularmente TimorLorosae, enfermeira sira no trabalyador sosialsira seluk nian. Sira mos iha intensaun atu tuluniha dezenvolvimentu kapasidade ba sira niakolega Timor oan sira. To'o oras ne'e, sira treina

ona trabalyador saude no komunidade nian na'in14 kona ba counceling iha kursu ida sumana hitunia laran iha Sydney. Estudante 36 seluk sei tuirmos kursu hanesan ne'e, nebe to'o Maiu 2001sira sei treina ema to'o 50.

Pradet ne'e organizasaun ida nebe hahuiha Australia wainhira Timor oan sira

halai ba Australia no presiza counceling.Timor oan sira ne'e fahe tihaba sentru"Trauma no Tortura" oioin iha estadu bar-barak iha Australia. Tinan kotuk, durantekrize, sentru sira ne'e halibur hamutuk foliman ba malu hodi harii tiha grupu nasion-al ida hanaran "The Psychological Recoveryand Development in East Timor"- PRADET(Rekuperasaun Psikolojika noDezenvolvimentu iha Timor Lorosae).

Ho AusAID nia asistensia, Pradet mai ihaTimor Lorosae iha Marsu atu tulun hamenusnesesidade boot rekuperasaun trauma men-tal no psiko-sosial. Pradet, ho lideransa ramumedisina ida husi Universidade New SouthWales nian, loke nia sentru iha EskolaEnfermeria (SPK) Lahane, iha nebe sira hariiona sentru rekursu psiko-sosial ida. Klinikaida sei tau iha sentru serbisu saude oioin ihaDili. Atu kontakta Pradet, dere arame banumeru: 321 097.

sira nebe espesializadu iha saude mental. Ihaduni, pratika jeral, maibe nudar Dr. Lobohateten, Timor oan sira sei la ba haree medikuida tamba sira iha moras mental, tamba sirahanoin katak moras sira hanesan ne'e labelekura. Dala barak liu, familia sira buka atu subarmetin ema nebe hetan moras mental ne'e ihauma, no dala ruma kesi nia halo metin wainhirania ran sa'e no ameasa familia sira ka ema selukruma nebe hakbesik nia. Sira balun bele eskapa,no la'o lakon deit. Nune'e sira la'o ba mai ihaluron sira" (haree foto).

Istoria Carmen nian tuir mai ne'e bele dehanezemplu tristi ida kona ba situasaun sira hane-san ne'e. Nia iha deit tinan 25, maibe foin haho-ris tan nia oan ikus ba dala lima nian. Nia hetanmoras mental iha tinan haat kotuk wainhira niamoris hela no la'in ho nia oan na'in haat. Niamaun rasik Jose lori tiha nia ba nia uman wain-hira rona katak nia kaben la haree diak nia. Niala'in kesi metin kalan loron iha brasedeira

hateke hela deit ba didin-lolon oras ba oras) kaanorexia (lakohi han). Ka kalan ruma bele hetaniluzaun (katak rona ema nia lian) ka paranoid(hanoin beibeik katak ema ida tuir hela nia, noatu oho nia) ka schizophrenic (hanoin katak emasira ne'e Maromak ka ema klamar seluk ruma)."Ema sira hanesan ne'e presiza la'os deit tempuno ambiente diak, maibe sira presiza mos asis-tensia profesional intensiva ba sira ida-idak liu-liu iha medisina no mos counceling", dehan Dr.Silove.

To'o oras ne'e seidauk iha dadus kona baTimor oan sira nebe sofre moras mental hane-san ne'e. Dr. Sergio Lobo, koordenadorAutoridade Saude Interina Timor Lorosae nian,kalkula katak iha persentajen kikoan ida entreporsentu 1 ka 2 populasaun nian nebe sofremoras mental, ki'ik liu ba numeru nebe itahanoin. Maski nune'e, Dr. David Hendersonhusi Harvard Program in Refugee Trauma,hanoin katak numeru ne'e bele boot liu tan,besik porsentu 10.

Kona ba see mak vulneravel liu ba morasmental sira hanesan ne'e, Dr. Lobo explikakatak "tuir kultura Timor nian, feto sira rai deitfrustasaun sira ne'e iha sira nia laran, maibemane sira hatudu sira nia hirus no frustasaunliu husi hemu tua lanun no dala ruma baku sirania fen sira. Maibe ein jeral, hau hanoin feto homane terus hanesan".

Informasaun diak liu kona ba numeru sirano dadus espesifiku kona ba jender sei belehetan wainhira organizasaun InternationalRehabilitation Council for Torture (IRCT) rama-ta sira nia avaliasaun nebe oras ne'e hala'o dau-daun ba UNTAET kona ba situasaun psikolojikaiha Timor Lorosae.

Asistensia ba ema sira nebe hetan traumabele hetan iha Timor Lorosae maibe limitaduteb-tebes (haree iha kaixa) maski la to'o atutulun ema sira nebe moras mental todan nian.Seidauk iha asistensia institusional ida hanesanklinika ba saude mental, ka psikiatria, serbisuba akonselyamentu no mos trabalyador saude

Tahan ho trauma ... hatutan hosi pajina 1 kadeira-ai ida nian. Carmen hafoin mai hela honia maun to'o violensia nakfera iha Setembrutinan kotuk. Iha konfuzaun laran ne'e tomak,Jose buka nia feton la hetan. Liu tiha fulanhirak nia laran mak Jose hetan fali nia. Emabalun hola vantajen husi Carmen hodi viola niano nia sai kabuk tiha.

Oras ne'e Carmen hahoris ona labarik ihania kabun laran, maibe nia nunka deskansa ihauma, no halai lakon beibeik husi nia maun niauman. Jose la hatene atu halo sa los, no atu husutulun ba see los. Nia la hatene tenki halo sawainhira nia feton halai sai fali husi uma. Samak nia tenki halo wainhira nia feton tanis?Wainhira nia hirus no hakilar, tanis ka ham-nasa mes-mesak?

Loron haat konsulta nasional kona ba saudemental no rekuperasaun psikolojika (NationalMental Health and Psichology RecoveryConsultation) iha Lahane hala'o atu respondeproblema sira hanesan ne'e atu kompriende notulun Timor oan sira nebe hafunu hasoru trau-ma no moras mental sira hanesan ne'e.Konferensia ne'e organizasaun Pradet (haree ihakaixa) mak organiza tuir Autoridade SaudeInterina nia pedidu. Sira inklui mos organiza-saun sira hanesan Jesuit Refugee Service, ETWave, FOKUPERS no Save the Children.Trabalyador saude nian husi Australia lubun idamos mai hotu iha konferensia ne'e. Topikudiskusaun boot mak hanesan kona ba oinsa atutulun rekuperasaun trauma ba populasaunTimor tomak nodi hala'o programa sira kona bareabilitasaun psikolojika, no oinsa atu fo trata-mentu ba ema sira nebe moras mental todan.

Jim Tulloch, koordenador ida AutoridadeSaude Interina nian, dehan katak UNTAET seitulun ema sira nebe moras mental hodi halo listaba aimoruk esensial sira ba Timor Lorosae nofarmasia medisina sentral sei fahe deit ba emasira nebe presiza teb-tebes ka ema moras mentalsira. Entretantu, hodi hein dezenvolvimentupolitika no pratika saude nian, nia hein katakgrupu oioin nebe hola parte iha konferensia ne'ebele koordena diak liu atu oinsa bele hamenussofrimentu sira ne'e.

Ema hanesan Jose jeralmente sai vitima ba zum-baria no abuzu verbal husi ema sira la kompriendemoras mental.

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

10 - 23 Julhu 2000 Tais Timor

Pajina 4

Hetan nia oan ba dala uluk liu tiha fulan sia nialaran, Alizia Mendonca mata-been nakonu,

hodi haku'ak nia kaben no liu-liu nia oan maneAlariko Exposto nebe dook tiha husi sira fulanhirak ne'e nia laran. Haku'ak metin malu nodihalerik ho mata-been nakonu iha sira nia matan,sira na'in tolu hatudu no fahe ba malu sira niadomin boot no laran kmaus nebe sira iha ba malu.

"Hau hakarak atu fila hikas ba eskola noaprende tan" dehan Alariko labarik tinan 11 nebehaku'ak metin los nia aman, Antonio Exposto.Alariku alunu ida iha SDA 11 Payol Dilimolok nia estudus interompe tamba akon-tesimentu violensia tinan uluk nian. Labarikne'e sei hetan trauma nafatin atu koalialivre, no lakohi atu tesilia kle'an liu tan hoema ruma, no hakarak deit atu tuur ihainan-aman sira nia hitin, sira nebe nia husikhela no la haree iha fulan sia nia laran.

"Hau kalan la toba hahu kedan husiloron 4 Setembru wainhira hau nia oan halaiketak ho nia tiun ba Atambua", Sr. Expostodehan. "Akontesimentu ohin ne'e hanesanmehi ida sai tebes duni".

Reuniaun familiar hola fatin iha 12Junyu iha Batugade, akampamentu tranzituida besik fronteira Timor Lorosae ho TimorOsidental, nebe agora sai tiha nudar fatinenkontru atu tesi-lia no troka impresaunentre familia, belun no ema nebe sirahadomin, nebe haketak malu tan violensiaSetembru tinan kotuk. Area ne'e mos sai tihanudar pontu entrada no saida ba refujiadu Timoroan sira nebe fila husi Timor Osidental liu husi rai-maran.

"Ami agora halo serbisu nudar intermediariuba ema sira nebe hakarak atu hamutuk fali ho sirania familia sira" dehan Alec Wargo, membruUNHCR nebe serbisu iha Batugade. Loron ne'eloron serbisu maka'as nian ida ba nia tamba niatenki tau matan ba ema refujiadu sira nebehakarak fila rasik ba uma hamutuk 151 husi TimorOsidental. "Prosesu ida kleur no susar teb-tebes notenki serbisu maka'as" nia dehan kona ba prosesurepatriasaun.

Se repatriasaun susar ona, reuni fila-falikikoan sira ho sira nia familia susar liu tan, atu ladehan katak imposivel. Hala'o tiha kontaktu ulukho nia oan liu husi ajensia ida nebe hetan uluklabarik ne'e, Sr. Exposto iha 12 Junyu ba Batugadeatu lori nia oan mane fila mai uma. Maibe nia xoketeb-tebes wainhira rona katak iha dalan klaranlabarik fila fali deit tan hakarak atu hela nafatinho nia tiun iha Timor Osidental.

Hodi Sr. Wargo nia intervensaun, nebe banegosia fali ho soldadu Indonezia sira atu husik niaaman koalia ba labarik ne'e iha akampamentuAtambua, mak hafoin nia aman bele asegura liber-dade nia oan mane nian.

"Nia ta'uk no hetan teror" Sr. Exposto dehan."Nia la fiar ema ida. To'o nia haree rasik hau ho niainan ohin, nia lakohi ema ida atu akompanya niamai Batugade".

Fiar mak liafuan xave. "Ema sei ta'uk nafatin

atu fila" Sr. Wargo hateten hodi dehan tan katakdestinu ema refujiadu 120.000 resin nebe sei ihanafatin iha Timor Osidental kesi metin ho liafuanfiar.

"Informasaun kona ba Timor Lorosae impor-tante teb-tebes tamba ema la hetan informasaunlolos nian iha ne'e, Sr. Wargo dehan teni. "Sira ta'uktamba seguransa, politika iha Timor Lorosae no basira nia futuru". Tamba sira dook husi sira nia ambi-ente nebe familiar ho sira uluk, halo refujiadu siralaran hakarak teb-tebes atu rona novidade rumakona ba Timor Lorosae. Sira hanoin teb-tebes wain-hira sira rona informasaun ruma kona ba kondisaunlolos nian iha Timor Lorosae, Sr. Wargo hatutan tan.

Maski sira balun sei laran rua-rua nafatin, emabarak ona mak fila hikas ona mai, no labarik sirabarak mak reuni fali ona ho sira nia aman-inan sira,tamba esforsu diplomatiku boot. Tuir EvaNordenskjord, membru UNHCR nebe hola kontaDepartamentu Serbisu ba Komunidade dehan katakprograma reunifikasaun labarik sira ho sira niainan-aman, aselera maka'as liu tan. Nia departa-

mentu iha responsabilidade atu koordenareunifikasaun labarik sira ne'e nian hamutuk hoInternational Rescue Committee (IRC) organizasaunla'os governamental ida.

Labarik sira, mak ami nia futuru, no se itahakarak atu sira bele moris diak no sai boot nudarsidadaun nebe iha responsabilidade, pois sira tenkihetan mahan diak husi sira nia inan-aman. Ne'emak filozofia nebe fo mahan ba prosesureunifikasaun labarik sira nian tomak. "Buat ne'e

akontese bei-beik iha situasaun krizi nia laran"dehan Menina Nordenskjord hodi refere ba motivuseparasaun. Maibe, kazu Timor Lorosae nianladun la'o lalais liu-liu tamba suporte nebe hetanhusi estrutura familia boot iha Timor Lorosaelaran.

Organizasaun IRC nebe hetan mandatu atuhakerek hotu labarik sira nebe haketak husi inan-aman sira no labarik sira nebe la iha ema atuakompanya sira, to'o oras ne'e rejista ona labarikhamutuk na'in 494 iha periodu entre Novembruto'o Maiu. "Ami kontaktu ona familia 132; labariksira hamutuk 127 reuni fali ona ho sira nia familiasira; no restu 107 mak seidauk hatene lolos sira niaparadeiru" dehan Ivo Caldas, Asistenti IRC nian.Nia dehan mos katak husi sira ne'e, na'in 78 makfila fali ona ba sira nia inan-aman liu husi progra-ma reunifikasaun iha enkontru sira iha fronteira.Organizasaun ne'e nia surat husi koreius harukaona ba ema 492 iha Timor Osidental. "Husi suratsira ne'e, 207 haruka ona resposta mai" nia dehanteni.

Programa seluk nebe Kruz VermelyaInternasional (ICRC) mak maneja fo liu atensaun balabarik sira nebe ema ida la akompanya sira.Kategoria ne'e la hanesan ho kazu sira nebe hateteniha leten, tamba iha kazu ida koalia liu ba ne'e,labarik sira iha ema ruma atu haree netik sira maskisira nia tiun, tian ka maluk ruma, maibe ida ikusne'e, la iha duni ema ida atu tau netik matan ba sira.

ICRC ka Kruz Vermelya Internasional moskaer kazu vulneravel sira hanesan ema sira nebeparalizadu, ka ema sira nebe ba mosu iha ilya selu-seluk. "Ami reunifika fali ona labarik 67 nebe la ihaema ida atu haree sira. Maibe uluk liu ami mos hal-ibur hamutuk ona ema 248 ho sira nia familia sira"dehan Caroline Guinchard husi ICRC.

Peritu sira dehan katak problema komu-nikasaun ho lojistika, tau tan efeitus kampanya mis-informasaun nian, mak halo prosesu repatriasauniha fulan hirak liu ba paradu tiha. Maibe situasaunagora muda uitoan ona. "Ami haksolok tambanumeru ema sira nebe fila oras ne'e aumenta faliona", dehan Sr. Wargo husi UNHCR.

Kadete polisia Timor oan hatudu teknika atu kontrola barulyu iha ema barak nia leet (iha kraik), kaer suspeitu(sorin kuana) no tae kwon do (okos sorin kuana) durante serimonia graduasaun iha 11 Julyu. Sira mak entre

guaduadu na'in 50 uluk husi Timor Lorosae nia Kolejiu Treinu Polisia.Membru polisia foun sira ne'e, mane 38 ho feto 32, sei haruka fila atu serbisu iha sira ida-idak nia distritu no

sei simu on-the-job training nafatin kona ba investigasaun kriminal, kontrola trafiku, servisus polisiais komunidadenian no kona ba administrasaun.

Liu tiha fulan tolu nia laran, membru polisia foun sira ne'e seihahu periodu prova iha fulan neen nia laran, iha nebe sira sei hetantreinu kona ba espesialidade. Hein atu sira bele halo serbisu tomakno sai nudar polisia lolos iha 2 Abril 2001.

Gradualmente sira sei hola responsabilidade tomak kona ba leino orden wainhira Nasoens Unidas nia Polisia Sivil hahu hamenusdaudaun. Segundu turnu ho Timor oan na'in 50 sei hahu treinu iha17 Julyu. To'o Junyu 2001, kalkula katak Timor oan 500 sei ramatatreinu nudar membru polisia, no sei kontinua nafatin to'o hetan forsapolisia numeru 3.000.

"Kadete sira ne'e liu ona prosesu selesaun rigorozu ida. Sira ser-bisu maka'as no hetan duni susesu iha sira nia esforsu tomak. Siramak pioneiru" dehan Administrador Tranzisional Sergio Vieira deMello. "Knaar polisia fetosira sei sai fundamentaltebes, tamba sira, liupolisia mane sira, sei ihasensitividade atu rezolveproblemas espesifikuskona ba violensia kontrafeto sira, hanesan violen-sia domestika no vio-lasaun".

Antonio Exposto (kuana) haku'ak nia oan-mane, Alarico, iha reu-niaun emosional ida fulan kotuk iha Batugade.

Foto

s: O

CPI

-UN

TAET

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

LLaabbaarriikk,, ttiinnaann 1111,, nneebbee ffiillaa hhiikkaass mmaaii,, lliiuu ffuullaann 99 hheellaa iihhaa TTiimmoorr OOssiiddeennttaall

Tais Timor 10 - 23 Julhu 2000

Pajina 5

Lorosae nian (SRTL) nudar ajensia atu hal-ibur taxa no impostu no introduz prosedurtaxa komprehensivu ida atu tulun sistemataxa foun ne'e.

Serbisu ba Rendimentus Timor Lorosaenian (SRTL) hahu halo nia operasaun iha 1Julyu 2000 no hetan tulun asistensia teknikaba prazu naruk no programa treinu husiGovernu Australia. Programa ne'e inklui$700.000 (dolar amerika) ba treinu ba tinanne'e hamutuk ho peritu sira kona ba taxanian.

Taxa foun ida kona ba serbisu sira mosinklui iha regulamentu foun ne'e nia laran nosei aplika ba serbisu oioin hanesan restau-

rante, hotel, kareta aluger sira, no fornesedortelekomunikasaun nian. Taxa foun mak pors-entu sanulu (10%) ba serbisu sira nia folin notama iha efeitu iha 1 Julyu.

Taxa minimu sei bazeia ba rendimentunegosiu fulan ida nian. Ba hotel, fornesedortelekomunikasaun ka negosiu sira konaaluger kareta, minimu mak $500 ba saldutotal fula-fulan. Se saldu total iha fulan idalaran kuran liu ba montaun ne'e, entaun taxasei la kona. Ba restaurante sira, faze especialida atu hahu propoen ona. Hatene kataknumeru rastaurante kikoan no foun siraaumenta ba bei-beik iha Timor Lorosae, taxanebe propoen sei folin $1.000 hahu husi 1Julyu to'o 31 Dezembru. Hahu 1 Janeiru2001, taxa ne'e sei hamenus ba $500 fulanida.

Tim multinasional ida ho membru na'in hituhusi King's College Centre for DefenseStudies iha Universidade Londres hahuestudu independente ida kona ba futuruforsa seguransa Timor Lorosae nian.

Tim ne'e sei fornese relatoriu iha sumananeen nia laran kona ba futuru seguransaTimor Lorosae nian, nebe inklui mos posibili-dade ba profil forsa defeza ida nian. Grupune'e estuda hela oinsa seguransa hala'o ihateritoriu tomak nia laran, relasaun entre sivilsira ho staf Nasoens Unidas nia ForsaManutensaun Paz nian, no mos halo analizekle'an ida kona ba FALINTIL, antiga forsasarmadas libertasaun nasional nian.

Tim hahu ona hasoru malu ho FALINTILnia Grupu de Trabalyu iha UNTAET nia ser-bisu fatin. Hafoin sira hasoru malu mos ho

Konselyu Nasional Konsultivu (KNK) adop-ta tiha regulamentu ida nebe estabeleseGabineti Tranzisional, nebe sei inkluiTimor oan na'in haat no reprezentanteUNTAET nian na'in haat.

Timor oan sira sei kaer portofoliu sirahanesan Administrasaun Interna,Infrastrutura, Ekonomia, no AsuntusSosiais. Husi UNTAET sei hola responsabil-idade kona ba Finansas, Justisa, Polisia no

Serbisu Emerjensia no Asuntus Politika.Entretantu, regulamentu ida kona ba

estabelesimentu Konselyu LejislativuNasional (KLN), mos haksesuk tiha ihanebe loke ba ema hotu no Vise-PrezidentiCNRT nian Jose Ramos Horta mos mainudar testemunya. KNK konkorda atuharee didiak sujestaun atu harii komitekonselyeirus nian ida nebe inklui profes-sional sira atu fo rekomendasaun no sujes-taun kona ba regulamentu sira ba KonselyuLejislativu Nasional (KLN) ne'e.

Nune'e mos, KNK hakarak mos atuharii komitee ida atu simu ema nia keixa nosee tilun ba publiku. Membrus KLN niantenki inklui mos reprezentanti husi profes-sional sira, grupu foin-sa'e no feto siranian. Membru KNK oras ne'e daudaunhamutuk 15, nebe halo serbisu nudarorgaun kuaze-gabineti no kuaze-lejislativuida, nebe sei naksobu-aan iha primeiruenkontru KLN nian.

Iha draft regulamentu nebe oras ne'esei estuda hela ne'e, KLN sei hamriik homembrus 33 mesak Timor oan deit husisetor politika, religiaun no setor privadu.Reprezentante Espesial Sekretariu JeralONU nian sei iha lia fuan ikus wainhirahalo aprovasaun ba draft ka esbosu regula-mentu sira nebe KLN aprezenta baGabineti.

KNK mos adopta tiha draft regulamentunebe halo fundamentu ba sistema taxa founTimor Lorosae nian. Regulamentu ne'ehakiak Serbisu ba Rendimentus Timor

RADIOUNTAET99FM

• Noticias ho Ingles iha tuku 6 dader, tuku 11 dader no iha tuku 5 kalan.

• Noticias ho Tetun iha tuku 7 dader, tuku 12 meu dia no iha tuku 6 kalan.

• Noticias ho Portuguese iha tuku 8 dader no 7 kalan.

• Noticias ho Bahasa Indonezia iha tuku 8:30 dader no 7:30 kalan.

Kona ba notisia ikusnian no informasaun

kona ba TimorLorosa’e, rona radiu

UNTAET

membrus misaun Portugeza, Australiana noEstadus Unidus Amerika nian. Tim ne'e mosba to'o FALINTIL nia Kuartel Jeneral ihaAileu, nebe sira hasoru malu ho komandantesira no funu-na'in veteranu sira husi rejiaunlima no mos UNTAET nia AdministradorDistritu.

Peritu sira ne'e mai husi Alemanya,Mosambike, Afrika Sul no Estadus UnidusAmerika.

Prokurador Distritu sira husi Dili, Baukauno Oekusi, hatama ona dokumentuskrimi nian kona investigasaun krimi bootsira nian baUNTAET nia Asuntu Judisial.Krimi sira ne'e mak hanesan sira nebe difiniiha UNTAET nia regulamentu 2000/15 konaba jenosidiu, krimi funu nian no krimihasoru umanidade. Kategoria Krimi bootsira nian mos inklui matansa, ofensa seksu-al no tortura ba umanidade hahu husi 1Janeiru to'o 25 Outubru 1999.

Panel espesial ida harii ona ihaTribunal Distritu Dili nia laran ho knaar atuhalo julgamentu ba kazu todan sira mak seiprosesa kazu sira ne'e. Panel ne'e hanesanparte judisiariu Timor Lorosae nian nohetan Juiz Timor oan no internasional siraiha laran.

Projetu Empregu Tranzisional ulukhahu iha Atauru fulan kotuk. Projetunebe han osan $3,900 ne'e sei kobre serbisuhamos ai sira iha luron sori-sorin no hein aturamata iha loron 40 nia laran. TrabalyadorTimor oan hamutuk 45 ho olyeiru na'in toluserbisu daudaun iha projetu ne'e nia mahaniha Administrador Distritu Dili nia koorde-nasaun.

Nasoens Unidas nia Polisia Sivil (CivPol),hamutuk ho Forsa Manutensaun Paz noUNTAET nia seguransa, hahu hala'o xekiha luron sira Dili nian. Besik kareta 70resin mak xek ona no hetan ema na'in 5laiha karta kondusaun, iha inspesaundurante loron lima nia laran. Kareta idaprende tiha.

Kampanya vasinasaun sarampu nianida foin hahu hala'o iha DistrituErmera. Labarik besik 1.440 mak hetan onavasina iha Distritu ne'e nia laran.Organizasaun Saude Portugal nian ida, AMIno UNTAET mak hala'o kampanya ne'e. To'oagora, labarik 4.000 resin iha Timor laranmak hetan ona vasina kontra moras ida ne'e.

Projetu pilotu ida atu harii komite localatu asegura lei no orden hahu ona ihaDili. Komite sira ne'e sei konsulta hoNasoens Unidas nia Polisia Sivil (CivPol)wainhira hala'o sira nia operasaun lor-loronnian, fo tulun ba mediasaun konflitu noresolve problemas sira hanesan violensiadomestika. Komite sira ne'e mos sei fasilitadialogu entre polisia ho komunidade local,no eduka populasaun kona ba materias siralei no orden nian.

Peter Galbraith (karuk) no Mari Alkatiri durante delib-erasaun sira Konselyu Nasional Konsultivu nian.

Foto

s: O

CPI

-UN

TAET

Vise-Prezidenti CNRT Jose Ramos Horta fo sasin baaudisaun kona ba proposta orgaun lejislativu founTimor Lorosae nian.

Notisia BBadak

10 - 23 Julhu 2000 Tais Timor

Pajina 6

A guida. Amaral hadomintebes halai marathon -

desde kedan nia sei labarik.Iha tempu neba, nia halailadun maka'as iha niamaluk sira nia leet. Niahahu halai diak no laiswainhira nia tama ba klubudesportu nian ida ho tinan12. Iha neba mak nia hafoinhahu treinu maka'as. Ihakorida ida, Dr. Peter Lobohahu haree nia potensia.Momentu neba nia serbisuhela iha Dili nudar medikuba militar Indonezia (TNI).Mediku ne'e hafoin husu bamenina Amaral nia inan-aman sira se nia bele sainudar treinador ba nia. Niabele hela ho mediku ne'e,selu nia hahan, eskola nohatais.

Iha tinan balun nialaran, menina Amaral helaho Dr. Lobo no halo treinilor-loron husi tuku 5:00 to'otuku 6:00 dadersan, molokba eskola no husi tuku 3:00lorokraik to'o rai nakaras, lalai sa'e foho tunfoho, iha tasi ibun no tuir estrada sira Dili nian.

Wainhira nia iha tinan 15, Aguida Amaralhetan oportunidade atu estuda tinan ida ihaeskola desportu nian iha Jakarta. Hafoin niafila hikas mai Dili atu hasai nia kursu mediu kaSLTA. To'o tinan 18, nia hahu serbisu nudarfunsionaria sivil. Maski nia serbisu maibe niaiha nafatin tempu atu halo treinu no tuir kom-petisaun oioin. No nia presiza hasai ferias bania serbisu - tamba iha tempu ne'e nia halotreinu lor-loron no tama ba kompetisaun inter-nasional barak los. Iha tinan 1989, nia sai tiha

Indonezia nia atletika boot ida - no feto nebehalai maraton lais liu hotu.

Tamba nia mak feto nebe halai lais liu hotuiha Indonezia, nia ba tuir Asian Games ihaFilipina, South East Asian (SEA) Games ihaXina, no korida internasional sira seluk tan ihaIndia, Singapura no Malazia. Iha korida sirane'e hotu, menina Amaral hetan segundu lugar,eseptu iha India nebe nia hetan terseiru lugar.

Menina Amaral, tinan 28, dehan katak niahaksolok teb-tebes vizita fatin sira nebe nia liuona hodi tuir kompetisaun sira ne'e. Nia dehankatak ne'e la'os razaun boot tan sa mak niahakarak halai tuir maraton. "Halai halo hau

laran ksolok teb-tebes" nia dehan. "hau tenkihalai lor-loron, hau labele moris sein halai. Sehau la halai, hau hahu sinti moras" nia dehanteni. Tan ne'e nia kontinua halai nafatin maskinia hatais no sapatu deportu nian rahun hotuiha violensia pos-eleisaun Setembru tinankotuk; maski ikus mai nia tenki fahe-malu honia treinador, nebe tamba nia ema Indonezia,tenki fila fali ba Kupang Timor Osidental, wain-hira rezultadu votasaun fo sai.

Menina Amaral dehan katak nia haksolokteb-tebes wainhira rona katak nia selesionadahamutuk ho atleta na'in sia seluk tan nebe seihetan treinu pre-Olimpiku iha fulan rua nialaran iha Australia.

"Hau hakarak agradese Jose Ramos Hortaho Joao Carrascalao" nia dehan. "No mos baJoao nia kaben, Rosa. Nia fo mai hau sapatudesportu nian par ida, no sport socks par tolu".No nia sei uza sapatu sira ne'e wainhira niahalai iha Jogus Olimpikus se karik nia sei hakattama duni, tamba husi sira ne'e na'in rua deitmak sei hili ba Jogus Olimpikus? Ba treinu sin,nia dehan, maibe se karik nia tama duni atuhalai iha Olimpikus? "Hau prefere halai ho ain-tanan deit", nia dehan. "Hau sinti kaman no laisliu".

Senhora Amaral, nebe iha oan feto na'inrua, tinan 4 ho tinan 6, la ta'uk tamba nia tinanboot ba bei-beik. "Ba ema sira be halai maratonsira, tinan hanesan hau nian diak liu. Ita halaidiak liu wainhira ita nia tinan boot ba bei-beik".Nia preokupasaun boot liu mak falta hahan baatleta Timor oan sira durante tempu ne'e. Niadehan katak, nia kostume han manu-tolun nohemu susu-been lor-loron. Agora nia bele sosadeit mak paun no xa."Hau bele sinti wainhirahau halai, maibe buat ne'e sei la halo hau paraatu halai nafatin".

Parese ke buat ida sei labele halo nia para."Hau sei halo buat hotu nebe hau bele, la'os deitba hau-aan rasik, maibe mos ba iha nia nasaunfoun nia naran, no atu hatudu ezemplu la grupulabarik sira nebe oras ne'e hau treinu hela", niadehan. "Hau hakarak hatudu ba sira katakwainhira ita esforsu maka'as, ita bele hetanbuat diak barak liu tan".

Maratona Aguida Amaral iha esperansa atu kompete iha JogusOlimpiade Sydney. Iha 1994, nia halai km 42 iha oras tolu no minutu 9 nialaran.

Jornalista na'in rua husi Timor Osidental halointrevista ba ex-milisia iha Likisa iha 6 Julyu -

ba dala uluk wainhira konsulta popular halo liutiha iha Agostu tinan kotuk, iha nebe jornalistana'in lima husi Kupang Timor Osidental maivizita Timor Lorosae. Iha sira nia vizita loronlima nia laran, grupu ne'e hasoru malu hoUNTAET no lider CNRT sira, negosiu na'in sira,membru futuru polisia Timor oan sira no emasira iha luron. Iha Likisa, jornalista sira ne'ehasoru malu ho grupu ex-milia sira besik 40resin nebe reintegra diak los iha sira nia komu-nidade sira wainhira fila hikas husi TimorOsidental mai.

Wainhira sira to'o iha Dili, Jornalista sirane'e hakfodak ba normalidade moris nian ihaDili - kapital Timor Lorosae nian ne'e. Sira hareeTimor oan sira kaer kareta ba mai, labarik siraba eskola, merkadu nakonu ho ema sira nebefaan no sosa sasan, no restaurante ho loja siramos loke hanesan bai-bain.

"Wainhira hau husik hela Dili ba dala ikusiha 7 Setembru, sidade ne'e hanesan los tasi ahinian", dehan Mans Balawala, reporter husi jor-nal Surya Timor nebe hela iha Dili tinan ida nialaran to'o loron votasaun tinan kotuk. "Hau hak-fodak teb-tebes. Liu deit fulan walu, sasan sira

muda lais los".Asiel Soruh, husi NTT Express, dehan nia la

hein atu haree ekonomia moris fali ona no segu-ransa maka'as ida iha deit tempu badak ida ne'enia laran. Nia dehan katak nia mos impresion-

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

Foto

: OC

PI-U

NTA

ET

adu ho Timor oan sira nia laran diak nokmanek ba sira. "Hau la haree atitude agresi-va ka sentimentu vingativu ruma", Sr. Soruhdehan. "Timor oan sira mesak laran kmanekdeit".

Jornalista Timor Loromonu na'in rua halo intrevista ho ex-milisia iha Liquica loron 6 fulan Julhu

JJoorrnnaalliissttaa TTiimmoorr OOssiiddeennttaallhhaarreeee DDiillii hhoo nniiaa mmaattaann rraassiikk

TTuubbaa rraaii mmeettiinn:: MMaarraattoonn TTiimmoorrOOlliimmppiiaaddee iihhaa eessppeerraannssaa bboooott

Tais Timor 10 - 23 Julhu 2000

Pajina 7

ke hela, sunu mos hotu, tan ne'e mak besi tuan kareta nian iha hau niabelun ida nia uman mak sai nudar ikipamentu atu halo ezersisiu lor-loron",nia dehan.

Tuir organizador UNTAET nia programa olimpiku Frank G. Fowlie,fasilidade ba treinu iha Timor Lorosae naton ba atleta na'in 10 ne'e. "Sirahetan treinu diak iha ne'e, buat nebe sira presiza mak treinu ida tuir nivelinternasional nian", dehan Sr. Fowlie.

Victor Ramos, Boxista konyesidu Timor Lorosae nian, dehan katak niasei haksolok teb-tebes atu reprezenta nia nasaun no nia povu ihaOlimpikus. Maibe nia sei sinti oinsa wainhira konfronta nia kolega boxistaIndonezia sira iha ring boxe? "Iha li'ur ami kolega, maibe wainhira iha onalaran, ami inimigu" nia dehan.

EEuurroo 22000000Iha kuarter-final, Portugal hatun tiha Turkia, 2:0; Fransa hatun Espanya,2:1. Holanda hamoe Jugoslavia hodi manan 6:1, ho Patrick Kluivert hata-ma golu haat. Italia halakon Romania, 2:0, ho Romania nia kapitaunGeorge Hagi hetan kartaun mean no duni sai husi jogu.

Sira nebe la tama ba dansa boot, naran mesak boot hanesanAAlleemmaannyyaa,, IInnggllaatteerraa nnoo BBeelljjiikkaa, nebe tenki husik hela turnamentu iha dalanklaran. Tim sira nebe kiak hanesan Romania no Turkia halo istoria futbolba sira nia nasaun.

Iha semi-final Portugal sei hasoru Fransa no Olanda hasoru Italia.Patrick Kluivert mak sai nudar turnamentu ne'e nia top scorer ho golu neen,no Yugoslav Savo Milosevic iha segundu lugar ho golu lima.

MMeerrkkaadduu TTrraannssffeerreennssiiaa Joao Pinto haruka mensajen todan ida ba Aston Villa no klubu ItalianaFiorentina, nebe oras momentu ida ne'e interesadu ba markador Portugesne'e, ba transferensia ida ho tokon 3,5 pounds, oferta ida ki'ik liu ba ofer-ta Fiorentina, Aston Villa ho Chelsea, wainhira nia asina liu tiha atu helanafatin iha nia nasaun ho SSppoorrttiinngg LLiissbbooaa. , Molok nia atu asina, Pintodehan katak nia sai tiha husi Benfika tamba iha disputa ho klubu niatreinador Jupp Heynckess. Entretantu, mediu nasional Portuges nebe orasne'e joga ho Fiorentina, Manuel Rui Costa, fo sai katak iha kontaktu hoBayern Munich, maibe dezenvolvimentu foun fo sai ona, tuir gazette DelloSport.

FFCC BBaarrcceelloonnaa, fo sai katak interesadu hela ho jogador direita ManchesterUnited David Beckham hodi oferese tokon 45 pounds atu nia bele mudaba Espanya. Fo sai mos katak iha Espanya nia jornal Marca katak klubune'e target mos Denis Bergkamp iha kompetisaun tuir mai. Se ManchesterUnited hetan akordu ida ho Barcelona, entaun sei sai mundu nia recordfoun ida kompara ho Vieri nia transferensia husi Lazio ba Inter Milan tinanrua kotuk.

Senyora boot (la vechia Signora) JJuuvveennttuuss, fo sai katak buka haka'as helaaan atu hetan Fransa nia jogador internasional Patrick "Atirador" Vieira,nebe oras ne'e joga ba Arsenal, ho osan tokon 15 pounds, Juventus mosinklui Vieira nia kolega tim David Trezequet nebe joga ba Monaco ho trans-ferensia nebe han osan tokon 14 pounds. Sr. Trezequet, tuir jornal fo sai,dehan katak nia sei ba se nia hetan fatin atu joga iha primeira linya, nebesusar teb-tebes tamba jogador boot sira hanesan Alexandro Del Piero,Darco Kovacevic no Filippo Inzaghi iha neba uluk ona.

BBooxxeeMike Tyson bele hetan sansaun tamba tuku arbitru John Coyle, wainhirania atu dada sa'e ex-kampiaun boxe todan husi Amerika Lou Savarese husinia monu fatin. Sr. Tyson tuku monu Sr. Savarese iha segundu 38 iha ringboxe nian iha Hampden Park iha Glasgow, Scotland.

Notisia DDesportu MMundu

Biografia Atleta sira nian

Aguida Fatima Amaral (Dili, 1972), halaimaraton; entre 1989 no 1992 hola parte iha kom-petisaun nasional ho internasional barak hane-san Asian Games no the South East Asian (SEA)Games. Manan medalya osan-mean iha kompo-tisaun nasioal iha 1989.

Martinho de Araujo (Dili, 1973), Foti Todan

Calisto da Costa (Dili, 1979), halai maraton;hahu 1997 hola parte iha kompetisaun nasionalbarak no mos kompetisaun internasional ihaManila Filipina. Hetan medalya osan-mutin iha1999 iha kompetisaun maraton nasional.

Ximenes Mariana Diaz (Baukau, 1980) halaimaraton.

Jaime Lay (Dili, 1978), Foti Todan; hetanmedalya osan-mutin iha kompetisaun nasionaliha Jakarta

Victor Ramos (Bobonaro, 1970), Boxe, husi1985 to'o tinan kotuk, partisipa iha kompetisaunnasional no internasional barak -inklui SEAGames, Asian Games no Malayzia Cup, iha kat-egoria kilo 57.

Rogerio Amaral Soares (Vikeke, 1973), Boxe,joga iha Asia Cup, Singapura Cup, Mayors Cupno Seoul Cup entre 1993 no 1997 - iha kategoriakilo 67.

Cesar Pinto (Vikeke, 1978), Boxe; hola parteiha kompetisaun nasional barak entre 1996 to'o1998.

Gil Alvares Fernandes (Los Palos, 1977) TaeKwon do

Utcho Flamingo (Ambon, 1976) Tae kwon do

Ho Prezidenti Komite Olimpiku Nasional Jose Ramos Horta nia akom-panyamentu, atleta Timor oan na'in 10 husik hela Dili iha 13 Julyu baDarwin Australia ho laran metin atu tuir Jogus Olimpikus Sydney.

Iha Darwin, atleta sira ne'e sei hala'o treinu iha supervizaunInstitutu Desportu Australia nia okos. Molok hala'o sira nia treinu,atleta sira sei hasoru malu ho diretor Arafura Games, eventu desporturejional ida. Diskusaun sei foka liu ba partisipasaun Timor Lorosaenian iha Arafura Games tinan oin mai, nebe nasaun sira husi Pasifikano Indonezia nia Provinsia sira besik Norte Australia sei hola parte.

Komite Olimpiku Internasional foin lalais fo ba Timor Lorosaeautorizasaun atu bele partisipa iha eventu sira hanesan boxe, taekwon do no foti todan.

Jaime Lay, atleta Timor oan ida nebe hili atu tuir treinu foti todaniha Jogus Sydney. Sr. Lay uza besi sira hodi halo tranzmisaun ka kare-ta nia besi rohan sira atu halo treinu. "Ami nia ekipamentu la iha ida

Aguida AmaralCalisto da CostaMariana D XimenesMartinho do Araujo

Jaime Lay

Victor Ramos

Rogerio A Soares

Cesar Pinto

Gil A Fernandez

Utcho Flamingo

PARTISIPASAUN TTIMOR OOAN SSIRANIAN IIHA JJOGUS OOLIMPIKUS SSYDNEY

10 - 23 Julhu 2000 Tais Timor

Pajina 8

Naran Tais Timor ne'e fó hanoin kuadadu oinsá, prosesu lori tempu oinsá ne'ebé presiza atu halo hena tradisional Timor nian ne'ebé kaer ba lia importante sira. Nu'udár "ingredientes"oioin ne'ebé hamutuk halo Timor Lorosa'e iha periodu tranzisional nian atu harii hi'as rain ida ne'e, Tais Timor nia objetivu atu hakerek no leno lala'ok sira ne'ebé soru hena be TimorLorosa'e.Serbisu semana ruarua informasaun públiku Nasoens Unidas nia Administrasaun Tranzisional iha Timor Lorosa'e (UNTAET). Publika hodi Tetun, Indonezia, Portugés no Inglés. Hakerek,edita no dezenhu husi UNTAET nia Eskritoru ba Komunikasaun no Informasaun Públiku (OCPI). Sirkulasaun 50,000. UNTAET-OCPI, c/- PO Box 2436, Darwin NT 0801, Australia. Tel:+61- 8-8942-2203 Fax: +61-8-8981-5157 email: [email protected] La'ós dokumentu ofisial ida. Serve ba informasaun de'it.

Belun leitor sira: Dala ida ne'e, ita sei ronadiskusaun kona ba buat ida extraordinaria-

mente importante, nebe hadulas ida, no se itaestraga nia, ita hotu sei selu nia presu.

Sik to'ok sa mak ne'e? Ita nia ambiente.Kahur ida entre ar ho bee no elementu selu-seluk tan nebe mos moris ba ita no, keta haluha,fo mos moris ba ita nia natureza. Dala barak,ita la sinti nia importansia, maibe, tuirdiskusaun nebe imi sei lee tuir mai ne'e, sei ihaTimor oan lubun oan ida nebe iha duni preoku-pasaun kona ba ambiente ne'e.Tiu: Hei belun sira, boa tarde, diak ka lae?Meninu ho menina sira: Boa tarde, Tiu. Amihein katak ami la desturba ita.Tiu: La buat ida. Sa mak ohin lori imi iha ne'e?Sinuku: Tiu, ami bele tesi lia uitoan ho ita konaba buat importante ida?Tiu: Diak belun sira. Hau iha serbisu uitoanatu halo, maibe hau bele husik imi tama. Samak imi dehan importante teb-tebes ne'e?Jose: Kona ba ambiente. Ami iha perguntaruma.Tiu: Wow. Ne'e mak tempu diak los. Ne'epreokupasaun ida hau nian mos, no hau sintikatak ema uitoan liu mak fo atensaun boot babuat ne'e.Martina: Ne'e los duni Tiu. Haree deit ba oinsaema sira tesi ai arbiru, nebe kauza estragus baita nia floresta no rai halai ka erozaun , nobalun na'ok rekursus naturais hanesan koralhusi tasi hodi fa'an ba turista no ema interna-sional sira. Iha ona lei ka regulamentu rumaatu proteje buat sasan sira ne'e ka?Tiu: Bein, belun sira, atu hateten lolos, ita sei-dauk iha lei barak ka regulamentu atu aplikaba imi nia preokupasaun hirak ne'e. (La iha?).maibe ita nia bei-ala sira husik hela lei tradi-sional. Lei sira ne'e barak mak lakon ona tuirtempu, maski iha foho sira balun sei aplikanafatin.Marci: Lei oinsa ne'e Tiu. Ne'e buat foun idamai hau.Tiu: Lei tradisional, liu-liu iha area rural kasuku laran sira, tulun duni atu bali netik ambi-ente. Hau fo ezemplu ida. Por ezemplu ai sira.Iha suku no sub-distritu balun, rezidente localsira bandu atu tesi ai arbiru iha periodu tempunaruk ida, dala ruma to'o tinan balun nia laran.Ne'e dalan ida atu proteje ka bali netik ai sira

atu nune'e sira bele moris sai buras liu tan. Seema ruma ta karik ai sira ne'e ilegalmente ka laho autorizasaun, sira sei hetan multa ka kastiguhusi komunidade. Jeralmente sira tenki selu hodita karau ka oho fahi, ka selu osan ruma. Nune'emos iha regulamentu kona ba kasa animal sira.Wainhira komunidade bandu atu tiru manu kakasa animal iha suku laran, ema nebe la halo tuirbandu ne'e, sei hetan kastigu husi komunidadelocal.Sinuku: Ne'e politika ida diak tebes Tiu. Tansamak politika sira hanesan ne'e labele aplikanafatin Tiu?Tiu: Bein, de faktu, iha fatin balun aplika, nokarik wainhira governu komunidade local siraharii fali ona, regulamentu sira hanesan ne'e beleprevalese liu tan.

Maibe iha oras momentu ida ne'e, belun sira,buat nebe importante liu mak atu haboot liu tanema nia neon no kompriensaun kona ba asuntuambiente nian iha Timor Lorosae, liu-liu tambaita liu tiha faze destruisaun boot ida iha tinankotuk. Ahi nebe ema sunu Timor laran iha tinankotuk ho nia suar tomak halo ita nia ambiente saiaat liu tiha.Jose: Kona ba UNTAET Tiu, sa mak sira haloona ba problema ambiente iha Timor Lorosae?Tiu: UNTAET oras ne'e buka hahu atu atendedezafiu boot kona ba protesaun ita nia nasaunnia rekursus naturais. Pur ezemplu, sira hala'oona kampanya informasaun publika atu aviza baema internasional sira atu labele sosa koral nebeTimor oan sira fa'an iha tasi ibun. Estranjeirusira gosta atu enfeita sira nia uma ho serbisufatin. Maibe koral tasi nian mak rekursus nebeimportante teb-tebes ba Timor Lorosae. Siramak fatin diak atu ikan sira hela no moris ba, noita, por akazu, depende ba industria ikan nian.Koral sira ne'e mos sai atrasaun ba turista sira.Wainhira ita na'ok ka hasai tiha husi tasi, koralsira ne'e la moris tan ona. Ita sei halo los sa, sekoral ikan fatin sira ne'e destroe hotu?Apeu: Maibe Tiu, UNTAET ka KonselyuNasional Konsultivu (KNK) adopta ona regula-mentu ruma atu proteje koral sira ne'e ka rekur-sus naturais sira seluk ka?Tiu: UNTAET oras ne'e prepara ona esbosu kadraft regulamentu kona ba ambiente; de faktuida mak KNK adopta tiha ona nebe bandu ematesi ai no exporta ai ka ai-kabelak husi TimorLorosae. Ne'e Regulamentu numeru 2000/17.Marci: Tiu, Oinsa ema sira nebe sunu du'ut ihafoho sira, tesi ai arbiru no mos lori sai ai husiTimor Lorosae?Tiu: Bein, sei iha kastigu, no imi bele haree iha

seksaun 5 regulamentu numeru 2000/17 ne'e.Martina: Oinsa sira nebe fa'an koral tasi noTimor oan eh ema internasional sira nebe sosakoral sira ne'e? Sa mak sei mosu ba sira?Tiu: Bein, hanesan hau hateten ona, UNTAEToras ne'e serbisu hela kona ba asuntu ne'e.Wainhira regulamentu ne'e KNK aprova ona,see deit mak la kumpri lei ne'e sei hetan kas-tigu.

Buat seluk nebe imi tenki hatene, katakregulamentu Indonezia nian nebe halo iha tinan1997 sei vale nafatin iha Timor Lorosae.Hanesan medida interina ida, UNTAET seiaplika nafatin Indonezia nia lei sira hotu nebevale to'o Outubru 1999, enkuantu lei sira ne'e laba kontra standar direitus ema nian nebekomunidade internasional tomak rekonyese.UNTAET mos konsulta besik nafatin ho organi-zasaun la'os governamental Timor oan sira nianhanesan Haburas nebe iha preokupasaun bootba asuntus ambiente nian, no mos ho CNRT niaseksaun ambiente nian.Antonio: Maibe Tiu, iha ona hakat ruma atuidentifika ema sira nebe tesi ai arbiru, ka explo-ra koral tasi sira la ho autorizasaun ne'e ka?Tiu: Los, Antonio, no to'o oras ne'e hala'o babeibeik. Iha ona tim investigasaun ida kona baema sira be tesi ai la ho autorizasaun. Iha mosregulamentu ambiente nian kona ba tiha-ikanno kontrole ba kompanya sira nebe halo explo-rasaun minarai iha tasi Timor Lorosae nian.UNTAET mos oras ne'e revee hela planu inves-timentu no dezenvolvimentu hodi avalia moskona ba impaktu ambiental prazu badak honaruk nian.Antonio: Ne'e sa furak atu rona. Maibe buatseluk ida tan. Sa mak sira halo ona atu protejeespesies sira nebe iha perigu laran?Tiu: Bein hau nia maluk, to'o oras ne'e seidaukhalo buat barak, maibe organizasaun interna-sional ida naran IUCN Red List of ThreatenedSpecies halo ona lista kona ba espesies sira ihaTimor Lorosae nebe iha perigu nia laran. Desdedestruisaun tinan uluk nian, sira seidauk filahikas mai. Maibe ita hein katak sira sei fila falimai.

Bein, haree to'ok ba oras. Hau tenki ba ona,maibe ne'e asuntu importante teb-tebes, no hauhein atu ita bele hamutuk fali la kleur tan atukoalia kle'an liu tan kona ba asuntu ne'e.Entretantu, imi hotu ba buka tan informasaunbarak liu tan kona ba ambiente. Ne'e ita nianatu ita apresia, no ita nian atu proteje no bali.

A d e u s!!!

TTiiuu hhaattaann lliiaa kkoonnaa bbaa......

AAmmbbiieennttee

ona lia atu labele simu tan aplicasaun foun, e nune'e beleredus aplicasoens nebé agora dadaun iha Departemento WeMos nian Oficio.

Se karik aplicasoens nebe iha hamenos tiha ona,nune'e Departemento We Mos no Saneamento nian seianuncia fila fali oinsa atu simu apicasoens foun.

FAVOR LABELE ESTRAGA WEFatin barak iha Dili sei susar We. Ne'e hanesan problemaboot teb-tebes tamba we mos barak maka estraga deit e lausa halo didiak.

Favor, labele gasta we barak. Se imi gasta we barakiha uma, imi nia maluk nebe hela iha uma sorin sei susarwe ou we ba sira sei uitoan deit.

Favor ida hato'o lalais mai Oficio UNTAETDepartamento We Mos no Saneamento nian iha EdificioGovernador se imi hetan karik kanun a'at ou kanun tohar.

SISTEMA HATAMA WE MOS IHA DILI

Iha fulan 3 (tolu) liu ona, Oficio UNTAET, DepartamentoWe Mos no Saneamento nian simu apilicasun barak atu

hatama We Mos, nebe nudar hanesan consumer ba OficioWe Mos no Saneamento nian. Dadaun ne'e aplicasaun nebesei iha Departemento We Mos no Saneamento nian to'o 500Aplicantes, tamba ne'e Departemento We Mos noSaneamento nian, provisoriamente sei la simu tan ona apli-casaun foun.

Rasaun nebé ami iha atu la simu tan applicasaun founhatama we ba uman nian,tamba grupo nebé toma kontahalo ligasaun we mos nian ba uman, sei ba hadia kanu siranebe at e kuak, no mos ligasaun we mos sira nebé hanesanligasaun ilegal. Exemplo barak nebé mosu ona tamba kanuida koak ou a'at ita tengki estraga osan barak, estraga we,e nune'e mos estraga ema barak sira nia precisa.

Departemento We Mos no Saneamento nian, hakotu

UNITED NATIONS NATIONS UNIES

UNTAETNasoes Unidas nia Administrasaun Tranzisional iha Timor Lorosa’e

Serbisu Fatin We no Sanitaria

LiaDadoli

LiaDadoli

SIV POL ONULORON / KALAN

NUMIR EMERJENSIAIHA DILI

0408039978