100 Χρόνια κρητικής ελευθερίας

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� 100 �ρ�νια κρητικής ελευθερίας.T�υ Kωστή Γι�ύργ�υ

� H εκατ�μ�η της 25ης Aυγ�ύστ�υ 1898.H σ�αγή τ�υ Hρακλεί�υ, τελευ-ταία πρά�η τ�υ κρητικ�ύ δρά-ματ�ς.

T�υ Θε��άρη Δετ�ράκη

� «Aπ� �λ�γες η Kρήτη !ωσμένη...».Eκατ� �ρ�νια έρωτα ελευθερίαςκαι επαναστατικ�ύ πυρετ�ύ.

� H Kρήτη στ� κατώ�λι της ελευθερίας.Aπ� τ�ν �θωμανικ� !υγ� στηνAυτ�ν�μία και την Eνωση.

T�υ Nίκ�υ Aνδριώτη

� H τραγωδία τ�υ Hρακλεί�υκαι �ι Mεγάλ�ι.H απ�τυ�ία των «ειρηνευτών»να δια�υλά��υν την ειρήνη.

Tης Bιργινίας Tσ�υδερ�ύ

� Aπ� την Kρητική Π�λιτεία στην Eνωση.1898–1912: η τελική �άση τ�υKρητικ�ύ Zητήματ�ς.

T�υ Kωνσταντίν�υ Σ��λ�π�υλ�υ

� T� δράμα της Kρήτης στ�ν Tύπ�.H τελική �άση τ�υ κρητικ�ύδράματ�ς στις ε�ημερίδες τηςAθήνας.

Tης Λίτσας Xατ!�π�ύλ�υ

� Yπ� συνθήκες �ικ�ν�μικήςασ�υ(ίας. H �ικ�ν�μία της Kρήτης κατάτην �ψιμη τ�υρκ�κρατία.

T�υ Kλεάνθη Σιδηρ�π�υλ�υ

� Aναταρά(εις σε μετα�ατική περί�δ�.H κ�ινωνία της Kρήτης τ�1895–98: αδιαλλα�ία και αδιέ��-δα

T�υ Γιώργ�υ Mαργαρίτη

� «Kρήτη και T�υρκιά» – «Φως και Σκ�τάδι».Oι περιπέτειες μιας συμ$�λ�-π�ίησης στ� έργ� τ�υ N. Kα!α-ντ!άκη.

Tης Aγγέλας Kαστρινάκη

� Π�λλ�ί μνηστήρες για ιαν Aριάδνη.T� «αγκάθι της Kρήτης», �ι �ρέ-�εις των ισ�υρών και �ι �έν�ι γε-λ�ι�γρά��ι.


E�ώ�υλλ�: «H Aνάστασις της Kρήτης», λαϊ-κή εικ�να της επ��ής. Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υ-σεί�. Φ�ντ�: Kρήτες επαναστάτες.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Hράκλει�. Mερική άπ�ψη της π�λης και τ�υ λιμανι�ύ, στα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα. Tα αιματηρά γεγ�ν�τα της25ης Aυγ�ύστ�υ 1898 στην π�λη έδρασαν καταλυτικά στις ε�ελί�εις π�υ �δήγησαν στην απ�τίνα�η τ�υ �θωμανικ�ύ�υγ�ύ απ� την Kρήτη (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμαντ�π�ύλ�υ).

100 �ρ�νια κρητικής ελευθερίαςAύγ�υστ�ς 1898: η απ�τίνα�η τ�υ �θωμανικ�ύ �υγ�ύ

TO ETOΣ 1898 συμπυκνών�νται και�δηγ�ύνται τα�ύτατα στη λύσητ�υς εκκρεμ�τητες αιώνων στην ι-στ�ρία της Kρήτης. H �θίν�υσα π�-ρεία της Oθωμανικής αυτ�κρατ�-ρίας και η ανάδυση τ�υ ελεύθερ�υελληνικ�ύ κράτ�υς απ�τελ�ύντ�υς κύρι�υς π�λ�υς π�υ – μα�ί μετις �λέψεις και τ�υς σ�εδιασμ�ύςτων ισ�υρών της επ��ής – �ρί��υντ� δυναμικ� πεδί� μέσα στ� �π�ί�τ� Kρητικ� Zήτημα �δευε πρ�ς τηλύση τ�υ με συνε�είς εκρή"εις.

Πραγματικά, η ιστ�ρία της Kρή-της είναι η ιστ�ρία των επαναστά-σεών της, η ιστ�ρία των συγκλ�νι-σμών απ� τη συσσώρευση αδιε"�-δων και αντιν�μιών, με κυρίαρ�η,�ε�αίως, την αντίθεση ανάμεσαστ� �ρ�νημα των Kρητών και στ�καθεστώς μιας δεσπ�τικής κυριαρ-�ίας π�υ τ�υς ήταν απ� την αρ�ήτ�σ� "ένη ώστε να αντιπαλεύ�υν ε-πί αιώνες – με μνήμη, γλώσσα καιπίστη – την α��μ�ίωσή τ�υς απ�αυτήν.

Για τ�ν ιστ�ρικ�, π�υ δεν συνάγεισυμπεράσματα αντλώντας απ� τηνύλη με την �π�ία κατασκευά��νταιτα ιδε�λ�γήματα, � τελευταί�ς αιώ-

νας της τ�υρκ�κρατίας στην Kρήτηείναι ένα πεδί� έρευνας πλ�ύσι� σεκ�ιτάσματα ακ�μα ανεκμετάλλευ-τα. Oι κρητικές επαναστάσεις – πυ-κνές και επίμ�νες τ�ν 19� αιώνα,αρ�ής γεν�μένης απ� την επανά-σταση τ�υ 1821 – � συνε�ής ανα-�ρασμ�ς, �ι �"ύνσεις, η αδιαλλα"ίατων εμπλεκ�μένων, η ρι��σπαστι-κ�π�ίηση, είναι εκδηλώσεις μιαςενδημικής κρίσης, π�υ έ�τασε τελι-

κά να διαρρή"ει τ� πλαίσι� της πα-λαιάς τά"ης πραγμάτων, μιας κρί-σης π�υ π�λλές παράμετρ�ί τηςπαραμέν�υν αδιερεύνητες.

H σ�αγή τ�υ Hρακλεί�υ, στις 25Aυγ�ύστ�υ 1898, �ωρίς να είναι τ�εκκω�αντικ�τερ� απ� τα τραγικάσυμ�άντα π�υ σημαδεύ�υν τηνπ�ρεία τ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς,έδρασε ως καταλύτης στην άμεσηικαν�π�ίηση της απαίτησης για α-π�μάκρυνση τ�υ τ�υρκικ�ύ στρα-τ�ύ την �π�ία ακ�λ�ύθησε, στηνεκπν�ή τ�υ 1898, η ανάθεση της υ-

πάτης αρμ�στείας σε μέλ�ς τηςελληνικής �ασιλικής �ικ�γένειαςκαι η σύσταση της Kρητικής Π�λι-τείας, πρ��ίμι� της ένωσης με τηνEλλάδα.

Eκατ� �ρ�νια απ� τ�τε, �ι «EπτάHμέρες» α�ιερών�υν σήμερα τιςσελίδες τ�υς σε μια πρ�σπάθεια να�ωτιστ�ύν τα γεγ�ν�τα, πρ��αλλ�-μενα στην �θ�νη τ�υ ευρύτερ�υ ι-στ�ρικ�ύ �ρ�ν�υ. Συνεργάστηκαν,και τ�υς ευ�αριστ�ύμε γι’ αυτ�, μιαπλειάδα επιστημ�νων π�υ, μα�ί μεπ�λυάριθμ�υς άλλ�υς συναδέλ-��υς τ�υς απ� την Eλλάδα, την Kύ-πρ�, τη Bρετανία, τη Pωσία και τιςHΠA, συμμετεί�αν στ� συνέδρι�, μεθέμα την «Tελευταία �άση τ�υKρητικ�ύ Zητήματ�ς», π�υ �ργά-νωσε η Eταιρεία Kρητικών Iστ�ρι-κών Mελετών πριν λίγες μέρες στ�Hράκλει�. Oι αναγνώστες μας έ-��υν έτσι την παράλληλη ευκαιρίανα γνωρίσ�υν μερικές απ� τις πι�δια�ωτιστικές ανακ�ινώσεις π�υ έ-γιναν στ� συνέδρι� της EKIM, π�υέκλεισε με στρ�γγυλ� τραπέ�ι στ��π�ί� συ�ητήθηκαν ε"αιρετικά εν-δια�έρ�ντα �ητήματα μεθ�δ�υ τηςιστ�ρικής έρευνας.

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

Hράκλει�. Mερική άπ�ψη της π�λης, λίγα �ρ�νια μετά τα τραγικά γεγ�ν�τατης 25ης Aυγ�ύστ�υ 1898 (�ωτ.: αρ�εί� Περικλή Διαμαντ�π�υλ�υ – λεύκωμα«H Kρήτη στις αρ�ές τ�υ αιώνα μας», YΠΠO, Φιλ�λ�γικ�ς Σύλλ�γ�ς Xανίων«O Xρυσ�στ�μ�ς»).

Aγγλικ� στρατ�πεδ� στ� Hράκλει�. Oι Aγγλ�ι απέτυ�αν να εκπληρώσ�υν ταειρηνευτικά καθήκ�ντά τ�υς και να απ�τρέψ�υν τις λεηλασίες και τη σ�αγήτης 25ης Aυγ�ύστ�υ στην π�λη. Eν τ�ύτ�ις, ήταν �ι τελευταί�ι απ� τ�υς διε-θνείς εγγυητές π�υ απ��ώρησαν απ� την Kρήτη... (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμα-ντ�π�υλ�υ).

H εκατ�μ�η της 25ης Aυγ�ύστ�υ 1898H σ�αγή τ�υ Hρακλεί�υ, τελευταία πρά�η τ�υ κρητικ�ύ δράματ�ς

T�υ Θε��άρη Δετ�ράκη

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Kρήτης

H TEΛEYTAIA πρά�η τ�υ κρητικ�ύδράματ�ς, π�υ άν�ι�ε �ριστικά τ�δρ�μ� πρ�ς την ελευθερία τηςνήσ�υ, είναι η μεγάλη σ�αγή τ�υHρακλεί�υ (25 Aυγ�ύστ�υ 1898).H ε�ετεινή επέτει�ς τ�υ Iω�ηλαί-�υ της κρητικής ελευθερίας επι-�άλλει να �αναδ�ύμε τα δραματι-κά γεγ�ν�τα και να παρ�υσιάσ�υ-με πτυ�ές π�υ δεν έ��υν ακ�μη ε-παρκώς �ωτισθεί απ� την ιστ�ρι-κή έρευνα. Πριν απ� �λα �μως εί-ναι απαραίτητη μια γενική επισκ�-πηση της κρητικής ιστ�ρίας κατάτην τελευταία δεκαετία της δ�υ-λείας, ιδιαίτερα για �σ�υς δεν έ-τυ�ε να μελετήσ�υν τα γεγ�ν�τατης π�λύ ταραγμένης δεκαετίας1889–1898, ��ι μ�ν� για την Kρή-τη, αλλά και για �λ�κληρη τηνEλλάδα.

H Σύμ�αση της Xαλέπας (1878)ρύθμισε τα κρητικά πράγματα γιαμια δεκαετία (1878–1889). Γιαπρώτη ��ρά στην ιστ�ρία τηςτ�υρκ�κρατίας στην Kρήτη παρα-�ωρήθηκαν σημαντικά πρ�ν�μιαστ�υς �ριστιαν�ύς της νήσ�υ. Hάκαιρη και άτυ�η επανάσταση τ�υ1889, π�υ ήταν απ�τέλεσμα κυ-ρίως εσωτερικών αντιπαραθέσε-ων και κ�μματικών �ατριασμών,έδωσε στ�υς T�ύρκ�υς την α��ρ-μή να ανακαλέσ�υν τα πρ�ν�μιατης Xαλέπας και να επανα�έρ�υνστη νήσ� τ� τυραννικ� καθεστώςπερασμένων καιρών. T� τ�πικ�μ�υσ�υλμανικ� στ�ι�εί�, �ι T�υρ-κ�κρητικ�ί και �ι άτακτ�ι (�ασι-��υ$�ύκ�ι), απ��αλινώθηκε εντε-λώς και πρ�έ�αινε συ�νά σε πρά-�εις ανήκ�υστης θηριωδίας, μεδ�λ��νίες, εμπρησμ�ύς, νυκτε-ρινές επιθέσεις σε �ωριά, κατα-στρ��ές και �ε�ηλώσεις ναώνκ.λπ. H περί�δ�ς 1890–1895 είναι

μία απ� τις $��ερ�τερες περι�-δ�υς της κρητικής ιστ�ρίας.

Oι M. Δυνάμειςστην Kρήτη

Tην περί�δ� αυτή κυ��ρείται ηιδέα της Mεταπ�λιτεύσεως, της �-π�ίας εμπνευστής ήταν � Σ�ακια-ν�ς π�λιτευτής Mαν�ύσ�ς K�ύν-δ�υρ�ς. H μεταπ�λιτευτική επανά-σταση τ�υ 1895 ανάγκασε τηνT�υρκία να παρα�ωρήσει ένα νέ�Oργανικ� N�μ�, π�υ πρ�έ�λεπετην επανα��ρά και ανανέωση τωνπρ�ν�μίων π�υ ανακλήθηκαν μετάτην άτυ�η επανάσταση τ�υ 1889. O

νέ�ς αυτ�ς καν�νισμ�ς της Kρή-της, π�υ κυρώθηκε με �ιρμάνι της31/12 Aυγ�ύστ�υ 1896, παρεί�ε γιαπρώτη ��ρά στις M. Δυνάμεις τηςEυρώπης τ� δικαίωμα να επεμ�αί-ν�υν στην Kρήτη ενεργώς για τηνπρ�στασία τ�υ άμα��υ πληθυσμ�ύαπ� τις συνε�είς και ανε�έλεγκτες�ιαι�πραγίες. H αντίδραση τ�υ ε-ντ�πι�υ μ�υσ�υλμανικ�ύ στ�ι�εί-�υ και κυρίως των T�υρκ�κρητικώνκαι των ατάκτων (�ασι��υ$�ύκων)στην ε�αρμ�γή τ�υ νέ�υ Oργανι-σμ�ύ εκδηλώθηκε πάλι με άγριεςκαι σε μεγάλη έκταση �ιαι�πρα-γίες, με δ�λ��νίες και εμπρη-σμ�ύς στα μεγάλα κέντρα της νή-

σ�υ και με κατατρ�μ�κράτηση τ�υάμα��υ πληθυσμ�ύ. H κατάστασηεκτρα�ύνθηκε απ� τις αρ�ές τ�υ1897, με σ�αγές τ�υ �ριστιανικ�ύστ�ι�εί�υ στ� Hράκλει� (12 Iαν�υ-αρί�υ), στ� Pέθυμν� (18 Iαν�υαρί-�υ) και στα Xανιά (23 Iαν�υαρί�υ).

Eί�ε δίκαι� � Mαν�ύσ�ς K�ύν-δ�υρ�ς, π�υ έλεγε �τι «� T�ύρκ�ςθέλει πάντ�τε δύ� επαναστάσεις:μίαν δια να παρα�ωρήση πρ�ν�μιακαι άλλην δια να τα ε�αρμ�ση». T�επαναστατικ� ψή�ισμα των πληρε-��υσίων των Xανίων στ� Aκρωτήρι,με τ� �π�ί� εκηρύσσετ� η κατάλυ-ση της τ�υρκικής κατ��ής και η έ-

Mαν�ύσ�ς K�ύνδ�υρ�ς, � εμπνευστής τηςιδέας της Mεταπ�λιτεύσεως, η �π�ία έθεσεσε κίνηση τις ε$ελί$εις των ετών 1895-1898,π�υ �δήγησαν τ� κρητικ� δράμα στη λύσητης αυτ�ν�μίας με την εγγύηση των Mεγά-λων Δυνάμεων (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμαντ�-π�υλ�υ).

T� «Eκτελεστικ�ν Kρήτης» (E. Bενι%έλ�ς, I. Zα�αράκης, I. Σ�ακιανά-κης, Γ. Mυλωνάκης, N. Γιαμαλάκης και Γ. Xατ%ηδάκης). Aνέλα'ε τηδιακυ'έρνηση της νήσ�υ έως την ά�ι$η τ�υ αρμ�στή. Iστ�ρικ� M�υ-σεί� Kρήτης.

Συνέ�εια στην 4η σελίδα


T�υρκικ� πυρ�'�λικ� στ� Φιρκά Xανίων. Aπαραίτητ� �ρ� για την ειρήνευση�ι Kρήτες θεωρ�ύσαν την απ�μάκρυνση τ�υ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύ ως υπ�ν�-μευτή της αυτ�ν�μίας και σύμ'�λ� της κατ��ής (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμα-ντ�π�υλ�υ).

Aπ�ψη τ�υ Hρακλεί�υ μετά τη σ�αγή και τ�υς εμπρησμ�ύς �ριστιανικών κα-τ�ικιών και καταστημάτων της 25ης Aυγ�ύστ�υ 1898. Στ� 'άθ�ς, π�λεμικάσκά�η των «πρ�στάτιδων» Mεγάλων Δυνάμεων. Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.

νωση της Kρήτης με την Eλλάδακαι εκαλείτ� � �ασιλιάς της Eλλά-δ�ς να καταλά�ει τη νήσ� (25 Iα-ν�υαρί�υ 1897), ήταν τ� έναυσμαμιας νέας επανάστασης. Aνάλ�γαψη�ίσματα κλήθηκαν να υπ�γρά-ψ�υν �λες �ι επαρ�ίες και �ι επα-ναστατικές �ργανώσεις της Kρή-της. Στ� τέλ�ς τ�υ Iαν�υαρί�υ1897 η επανάσταση εί�ε γενικευθείκαι �λ�κληρη η Kρήτη �ρισκ�τανσε επαναστατικ� πυρετ�, με κύρι�σύνθημα την ένωση με την Eλλάδα.

Eνώπι�ν αυτής της καταστάσε-ως, �ι τ�πικές �ργανώσεις τηςKρήτης έπρεπε να λά��υν μέτραπρ�ληπτικά. Aλλωστε, η ραγδαία ε-�έλι�η των κρητικών πραγμάτων,με την απ��αση των M. Δυνάμεωννα επέμ��υν στην Kρήτη και την α-π��αση της ελληνικής κυ�ερνήσε-ως να απ�στείλει στη νήσ� στρα-τεύματα, δημι�υργ�ύσε σε �λ�υςτη �ε�αι�τητα για ραγδαίες ε�ελί-�εις. Eτσι, στα τέλη τ�υ Iαν�υαρί�υ1897 �ργανώθηκε στη δυτική Kρή-τη τ� περιώνυμ� «Στρατ�πεδ�ντ�υ Aκρωτηρί�υ» και στην Aνατ�-λική «η εν Aρ�άναις επί της AμύνηςEπιτρ�πή».

H απ��αση τ�υ Tιμ�λέ�ντ�ςBάσσ�υ (3 Φε�ρ�υαρί�υ) στηνKρήτη και η κατάληψη της νήσ�υστ� �ν�μα τ�υ �ασιλέως των Eλλή-νων επέσπευσαν την ε�έλι�η τωνγεγ�ν�των. Mε την εύλ�γη δικαι�-λ�γία της πρ�στασίας τ�υ άμα��υπληθυσμ�ύ της νήσ�υ και της επι-��λής των απ��άσεων των Mεγά-λων Δυνάμεων, � ηνωμέν�ς διε-θνής στ�λ�ς απέκλεισε τα κρητικάπαράλια και η νήσ�ς ετέθη υπ�Διεθνή πρ�στασία.

Zώνη ανακω�ής

Eυθύς απ� τις πρώτες ημέρες τηςΔιεθν�ύς πρ�στασίας στ� Hράκλει�,κατέστη σα�ές �τι τα δύ� στ�ι�εία,τ� �ριστιανικ� και τ� μ�υσ�υλμανι-κ�, έπρεπε να δια�ωρισθ�ύν στην ύ-παιθρ�, για την απ��υγή συνε�ώνσυμπλ�κών.Eτσι, �ι Nαύαρ��ι καθ�-ρισαν μια $ώνη ανακω�ής (cordon)γύρω απ� την π�λη τ�υ Hρακλεί�υ.Eντ�ς της $ώνης εί�ε περι�ρισθεί �τ�υρκικ�ς στρατ�ς, �ι T�υρκ�κρή-

τες, καθώς και �ι άτακτ�ι �ασι��υ-$�ύκ�ι, �ι �π�ί�ι εί�αν συρρεύσει α-π� τα �ωριά της Mεσαράς, κυρίως,αλλά και απ� άλλα μέρη της Kρήτης.H εκτ�ς της $ώνης περι��ή ήταν κά-τω απ� τ�ν έλεγ�� των �ριστιανώναρ�ηγών και �πλαρ�ηγών. Oι συνε-�είς παρα�ιάσεις της ανακω�ικής$ώνης ήταν η αιτία σκληρών μα�ών,κυρίως στην περι��ή των Aρ�ανών.Στ�υς τέσσερις επ�μεν�υς μήνες,απ� τ� Φε�ρ�υάρι� έως τ�ν I�ύνι�1897, �ι π�λεμικές επιθέσεις τωνT�υρκ�κρητών και τ�υ τακτικ�ύτ�υρκικ�ύ στρατ�ύ ήταν σ�εδ�ν κα-θημερινές και λυσσώδεις στην πε-ρι��ή των Aρ�ανών και στις πλησι�-�ωρες περι��ές Mαλε�ι$ί�υ, Tεμέ-ν�υς και Πεδιάδ�ς. Παρά τη σκληρ�-τητα των τ�υρκικών επιθέσεων, δενκατέστη δυνατ�ν να διασπασθεί η ά-μυνα της περι��ής των Aρ�ανών,π�υ ήταν τ� κλειδί για τ�ν έλεγ��της ευρύτερης περι��ής τ�υ Hρα-κλεί�υ. T� π�λεμικ� μέρ�ς της επα-νάστασης στην ανατ�λική Kρήτηκρίθηκε στις περι��ές αυτές. OHλίας B�υτιερίδης στ� Hμερ�λ�-γι�ν τ�υ Tάγματ�ς Eπιλέκτων Kρη-τών μας έδωσε λαμπρή εικ�να τωνμα�ών και των ηρωικών πρά�εωνστις περι��ές αυτές.

H ατυ�ής έκ�αση τ�υ ελλην�-τ�υρκικ�ύ π�λέμ�υ τ�υ 1897 δεν�άνηκε αρ�ικώς να επηρεά$ει τ�υςεπαναστάτες της Aνατ�λικής Kρή-της, μ�λ�ν�τι �ι πλέ�ν ενημερωμέ-ν�ι, �πως ήταν �ι επίσκ�π�ι και �ιπ�λιτικ�ί γνώρι$αν �τι τ� Kρητικ�$ήτημα δεν μπ�ρ�ύσε να μείνει α-νεπηρέαστ� απ� τις δυσμενείς γιατ�ν Eλληνισμ� ε�ελί�εις. Hδη άρ�ι-σαν να συ$ητ�ύν τη λύση της αυτ�-ν�μίας, π�υ εί�αν απ��ασίσει καιπρ�τείνει �ι Mεγάλες Δυνάμεις απ�τ�ν Mάρτι� τ�υ 1897 και την �π�ίαρητώς απέρριπταν έως τώρα �ι ε-παναστάτες, πρ�σανατ�λισμέν�ισταθερά στην εθνική γραμμή της έ-νωσης.

Hδη �μως εί�ε καταστεί σα�ές �-τι τ� Kρητικ� $ήτημα μ�ν� π�λιτικάθα μπ�ρ�ύσε να λυθεί. O κάματ�ςαπ� τ�ν μακρ��ρ�νι� και ε�αντλη-τικ� αγώνα, η ε��υθένωση τ�υ α-γρ�τικ�ύ πληθυσμ�ύ και πρ�πα-ντ�ς η ατυ�ής για την Eλλάδα έ-κ�αση τ�υ ελλην�τ�υρκικ�ύ π�λέ-μ�υ, �λα αυτά και π�λλά άλλα, �δη-γ�ύσαν στην απ�δ��ή της ευρω-παϊκής πρ�τασης της αυτ�ν�μίας.Aλλά � δρ�μ�ς ήταν ακ�μη μακρ�ς,έως �τ�υ αρθ�ύν �ι εσωτερικέςδια��ρές και αντιπαραθέσεις. T�

�ρ�νικ� διάστημα απ� τ� θέρ�ς τ�υ1897 έως τ�ν Oκτώ�ρι� τ�υ 1898 εί-ναι η περί�δ�ς αυτών των π�λιτι-κών $υμώσεων στην Kρήτη. Tα �-πλα εί�αν σιγήσει �υσιαστικά, αλλάδεν εί�αν κατατεθεί. Στις επ�μενεςπιέσεις των M. Δυνάμεων για α��-πλισμ�, �ι Kρήτες έθεταν ως απα-ραίτητ� �ρ� την απ�μάκρυνση τ�υτακτικ�ύ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύ, � �-π�ί�ς ήταν τ� έρεισμα, αλλά και τ�σύμ��λ� της τ�υρκικής κατ��ής.

Tραγικ�ς καταλύτης

H μεγάλη σ�αγή τ�υ Hρακλεί�υτην 25η Aυγ�ύστ�υ 1898 λειτ�ύρ-γησε ως καταλύτης και επέσπευσετη λύση τ�υ κρητικ�ύ δράματ�ς.Eί�ε γίνει επισήμως απ�δεκτή απ�τις Συνελεύσεις των Πληρε��υσίωντης Kρήτης η πρ�ταση των M. Δυ-νάμεων για τη λύση της αυτ�ν�μίαςκαι ήδη απ� τις 18 I�υλί�υ 1898 ηΓενική Συνέλευση των Kρητώνγνωστ�π�ι�ύσε στ�ν κρητικ� λα�την �μ��ωνη απ��αση των πληρε-��υσίων «να δε�θή τ� σ�έδι�ν πρ�-σωρινής δι�ικήσεως της νήσ�υ τ�πρ�ταθέν υπ� των ναυάρ�ων, σύμ-�ωνα με την απ��αση των Πρ�στα-τίδων Δυνάμεων». E�αμελής εκτε-λεστική επιτρ�πή, τ� Eκτελεστικ�ντης Kρήτης, ανέλα�ε την εσωτερι-κή διακυ�έρνηση της νήσ�υ για τ��ρ�νικ� διάστημα έως την ά�ι�ητ�υ Yπάτ�υ Aρμ�στή. Για να πρ�ε-τ�ιμασθεί τ� έδα��ς, τ� Eκτελεστι-κ�ν της Kρήτης άρ�ισε να εγκαθι-στά, υπ� την επιτήρηση και την εγ-γύηση των Δυνάμεων της Διεθν�ύςΠρ�στασίας, υπαλλήλ�υς π�υ θα υ-πηρετ�ύσαν τ� νέ� καθεστώς. Kα-θώς απ�σπασμα τ�υ αγγλικ�ύστρατ�ύ πρ�έ�αινε στην εγκατά-σταση των ��ρ�λ�γικών υπαλλή-λων στην π�λη τ�υ Hρακλεί�υ, � ε-�αγριωμέν�ς τ�υρκικ�ς ��λ�ς, μετην αν��ή και με την παρ�τρυνσητων τ�υρκικών στρατιωτικών καιδι�ικητικών αρ�ών, κινήθηκε σε μια��ερή και πρωτ��αν�ύς αγρι�τη-τ�ς σ�αγή τ�υ άμα��υ πληθυσμ�ύ,και παραλλήλως σε εμπρησμ�ύςκαι λεηλασίες �ικιών, γρα�είων καικαταστημάτων. Σε π�λλές εκατ�-ντάδες αριθμ�ύνται τα θύματα τηςμεγάλης αυτής σ�αγής, π�υ θύμισε

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Oι 'α%ι'�υ%�ύκ�ι σ�αγείς τ�υ Hρακλεί�υ. Στην πρώτη σειρά, στ� μέσ�ν, μετ�ν αριθμ� 1, � Aλή Oύμπασης. Aπαγ��νίστηκε απ� τ�υς Aγγλ�υς στις 7 N�-εμ'ρί�υ 1898, στ� Hράκλει� (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμαντ�π�υλ�υ).


τις αγρι�τερες ημέρες της τ�υρκ�-κρατίας. Mετα�ύ των θυμάτων υ-πήρ�ε και � Λυσίμα��ς Kαλ�καιρι-ν�ς, υπ�πρ��εν�ς της Aγγλίας στ�Hράκλει�, και 17 Aγγλ�ι στρατιώ-τες. Π�λλ�ί $ήτησαν κατα�ύγι�στα πλ�ία και τ�υς στρατώνες τωνΔιεθνών Δυνάμεων και αρκετές ε-κατ�ντάδες εγκατέλειψαν την π�-λη, πρ�σ�υγες στ�ν Πειραιά καιτην Aθήνα.

Tα πρακτ�ρεία των διεθνών ειδή-σεων και �ι ε�ημερίδες της επ��ήςπαρ�υσίασαν με τα μελαν�τερα�ρώματα τ� δράμα αυτ� της π�ληςτ�υ Hρακλεί�υ και δημ�σίευσανκαταλ�γ�υς με τα �ν�ματα των θυ-μάτων και των πρ�σ�ύγων. Oι Nαύ-αρ��ι θ�ρυ�ήθηκαν, ��ύμεν�ιπρά�εις αυτ�δικίας και αντεκδική-σεις τ�υ �ριστιανικ�ύ στ�ι�εί�υτης νήσ�υ, γεγ�ν�ς π�υ θα κατέ-στρε�ε αμέσως �λ�κληρη τη μα-κρ��ρ�νη και επίπ�νη πρ�σπάθειατης ευρωπαϊκής διπλωματίας να �-δηγήσει τ� Kρητικ� $ήτημα σε μιαγενικώς απ�δεκτή, έστω και πρ�-σωρινή, λύση. Δεν έ�ει ακ�μη μελε-τηθεί επαρκώς αυτή η διάστασητ�υ μεγάλ�υ πρ��λήματ�ς: η ψυ�ι-κή δ�κιμασία τ�υ �ριστιανικ�ύστ�ι�εί�υ, �ι μυστικές δια��υλεύ-σεις των Nαυάρ�ων, η αγωνιώδηςπρ�σπάθεια τ�υ Eκτελεστικ�ύ τηςKρήτης να συγκρατήσει τα πνεύμα-τα, να ελέγ�ει με ψυ�ραιμία τα γε-γ�ν�τα, να επισπεύσει τη διαδικα-σία της τιμωρίας των πρωταιτίων,για να ικαν�π�ιηθεί τ� περί δικαί�υαίσθημα και να απ�τραπ�ύν δυσά-ρεστες και ανε�έλεγκτες παρ�ρμη-τικές πρά�εις αντεκδίκησης.

Πλ�ύσι� αρ�ειακ�υλικ�

Για τα π�λύ ενδια�έρ�ντα αυτάθέματα παρέ�ει πλ�ύσι� και παρ-θέν� ακ�μη υλικ� τ� Iστ�ρικ�νAρ�εί�ν τ�υ Δήμ�υ Aρ�ανών. Πρ�-κειται για ένα αρ�εί� ελά�ιστα γνω-στ� στ�υς ερευνητές, τ�υ �π�ί�υτ� περιε��μεν� και την α�ία εί�ατην ευκαιρία να παρ�υσιάσω πέρυ-σι, σε επιστημ�νικ� συμπ�σι� π�υ�ργάνωσε � Δήμ�ς Aρ�ανών, στ�πλαίσι� των ε�ρταστικών εκδηλώ-σεων της εκατ�νταετίας της επα-νάστασης τ�υ 1897.

Aπ� την έρευνα επίσημων εγγρά-�ων πρ�κύπτει �τι η τιμωρία τωνπρωταιτίων δεν ήταν τ�σ� αστρα-πιαία, �πως έως τώρα πιστεύαμε,και η Aγγλία δεν �άνηκε τ�σ� ευαί-σθητη στη �άναυση πρ�σ��λή τ�υγ�ήτρ�υ της (εσ�άγη � υπ�πρ��ε-ν�ς της και 17 στρατιώτες της!), �-σ� πρ�σεκτική στη δια�ύλα�η τωνσυμ�ερ�ντων της, π�λιτικών και�ικ�ν�μικών. Π�λλές ημέρες μετάτη σ�αγή �ι �ριστιαν�ί της Kρήτηςπαρακ�λ�υθ�ύσαν με πικρία και α-γανάκτηση την αδικαι�λ�γητη δυ-στ�κία της τιμωρίας.

Σε κ�μψά διατυπωμέν� έγγρα��πρ�ς τ�ν Γενικ� Πρ��εν� τηςAγγλίας sir Alfred Billioti, δια�ά$�υ-με: «δηλ�ύμεν τη Yμετέρα E��-τητι �τι καίτ�ι π�λυάριθμ�ι �ρι-στιαν�ί απ� τ�σ�ύτων ημερών έ-��υσι συγκεντρωθή ενταύθα, εις�υδέν απ�λύτως διά!ημα κατ’ �υ-δεν�ς μ�υσ�υλμάν�υ �ύτε στρα-

τιώτ�υ �ύτε π�λίτ�υ έ��υσι πρ�!ή,ει και !αρέως �έρ�υσι και υπερμέ-τρως αλγ�ύσι επί ταις τ�υ Hρακλεί-�υ τραγικαίς σκηναίς, �περ δεικνύ-ει �τι !αθέως συναισθάν�νται τ�κρίσιμ�ν των περιστάσεων και συ-νάμα την απ�λυτ�ν πεπ�ίθησιν, ηνέ��υσι επί την παρ�ιμιώδην Aγγλι-κήν αυστηρ�τηταν και δικαι�σύ-νην. H A.M. η Aυτ�κράτειρα τηςκραταιάς Aγγλίας �υδέπ�τε θέλειεπιτρέψει �πως μείνη ατιμώρητ�ςειδε�θής και απ�τρ�παία σ�αγήτ�λμηθείσα κατά ασθεν�ύς στρα-τ�ύ και κατ’ Aγγλων π�λιτών, δι�τι�ι υπ� την σημαίαν της σ�αγέντεςXριστιαν�ί ταυτά !ε!αίως τ�ιςAγγλ�ις π�λίταις έ�αιρ�ν δίκαια.Eκτ�ς τ�ύτ�υ ελπί#�υσι �τι την πα-ραδειγματικήν τιμωρίαν θέλει επα-κ�λ�υθήσει η �ριστική λύσις τ�υ�ριστιανικ�ύ #ητήματ�ς...». Tηλε-γρά�ημα τ�υ Mητρ�π�λίτη KρήτηςEυμενί�υ στις 4 Σεπτεμ�ρί�υ, έ-ντεκα δηλαδή ημέρες μετά τη σ�α-γή, ανα�έρει: «O ενταύθα συγκε-ντρωμέν�ς λα�ς, ιδών �τι παρήλ-θεν η τα�θείσα πρ�θεσμία, ήρ�ατ�καταλαμ!αν�μεν�ς υπ� απ�γ�η-τεύσεως. H τιμωρία των πρωτ�υρ-γών των αγρίων σκηνών τ�υ Hρα-

κλεί�υ και η �ριστική λύσις τ�υKρητικ�ύ Zητήματ�ς, ά ήλπισεν καιεπερίμενεν απ� μέρ�υς της δικαι�-σύνης των Δυνάμεων, και �ύ �άρινσυνεκράτησεν την δικαίαν αγανά-κτησίν τ�υ επί ένδεκα �λας ημέ-ρας, ανα!άλλεται απ� ημέρας ειςημέραν. H τ�ιαύτη ανα!�λή εμ!άλ-λει εις ανησυ�ία �υ την τυ��ύσαντ�ν λα�ν, υπ�πτεύ�ντα απαίσια...».

«Πρ�ς τ�υςXριστιαν�ύς»

Στις 7 Σεπτεμ�ρί�υ, � πρ�εδρ�ςτ�υ Eκτελεστικ�ύ της Kρήτης, I. K.Σ�ακιανάκης, απευθύνει απ� τηXαλέπα επείγ�υσα έκκληση «Πρ�ςτ�υς Xριστιαν�ύς της Kρήτης» γιααυτ�συγκράτηση, καθώς �ι M. Δυ-νάμεις εί�αν τελικώς απ��ασίσεινα επι�άλ�υν τη δίκαιη τιμωρία τωνπρωταιτίων και να �δηγήσ�υν τ�Kρητικ� $ήτημα στην �ριστική λύ-ση τ�υ: «...H στάσις μας πρέπει ναείναι αυστηρώς αμυντική. E��μενμέγα συμ�έρ�ν να μη διαταρά�ω-μεν την αρ�αμένην ενέργειαν τωνΔυνάμεων, αλλά να αναμείνωμενησύ�ως τ� απ�τέλεσμα και τ�τε νααπ��ασίσωμεν μετά ψυ�ραιμίας

τ�ν δρ�μ�ν π�υ θα !αδίσωμεν».T� σταθερ� αίτημα των Kρητών

ήταν η �ριστική απ�μάκρυνση τ�υτ�υρκικ�ύ στρατ�ύ. T� αίτημα αυτ�υι�θετήθηκε απ� τις Δυνάμεις τηςΔιεθν�ύς Πρ�στασίας, παρά τις αρ-�ικές επι�υλά�εις και τις παρελκυ-στικές κινήσεις της �ιλ�τ�υρκηςαγγλικής διπλωματίας. Στις 8 Σε-πτεμ�ρί�υ η �ριστική απ��αση εί�ελη�θεί και �ι M. Δυνάμεις απαίτη-σαν απ� την Yψηλή Πύλη την άμεσηαπ�μάκρυνση τ�υ τ�υρκικ�ύ στρα-τ�ύ απ� την Kρήτη, απ�ρρίπτ�νταςαντιπρ�ταση της T�υρκίας να πα-ραμείνει στα μεγάλα αστικά κέντρατης νήσ�υ μικρή στρατιωτική �ρ�υ-ρά. Παραλλήλως συνελή�θησανπ�λλ�ί T�ύρκ�ι, �ι �π�ί�ι ε��ρίστη-καν απ� τη νήσ�, ενώ �ι πρωταίτι�ι17 T�υρκ�κρήτες απαγ��νίστηκαν.Eίναι μάλιστα �αρακτηριστική ηπληρ��ρία �τι «�ι ίδι�ι �ι �έηδεςυπέδει�αν π�λλ�ύς εκ των συλλη-�θέντων ως ταρα�ίας».

O δρ�μ�ς πρ�ς την ελευθερία εί-�ε αν�ί�ει �ριστικά. Στις 2 N�εμ-�ρί�υ 1898 και � τελευταί�ς T�ύρ-κ�ς στρατιώτης εγκατέλειπε �ρι-στικά την Kρήτη. Στις 5 N�εμ�ρί�υ�ι Kρήτες κατέθεσαν τα �πλα, υπα-κ�ύ�ντας στην εντ�λή τ�υ Eκτελε-στικ�ύ, για να διευκ�λυνθεί η με-τα�ί�αση της ε��υσίας στ�ν εντ�-λ�δ�� των M. Δυνάμεων πρίγκιπαΓεώργι�, π�υ έ�θανε στην Kρήτηένα μήνα αργ�τερα (9 Δεκεμ�ρί�υ1898). H μακραίωνη περί�δ�ς τηςδ�υλείας έλη�ε πλέ�ν �ριστικά και� επίσκ�π�ς Πέτρας Tίτ�ς Zωγρα-�ίδης ε�έ�ρα$ε τ� γενικ� αίσθηματης ανακ�ύ�ισης και της �αράς:«...Eπί τέλ�υς, δυνάμεθα και ημείς�ι Kρήτες να �ν�μάσωμεν εαυτ�ύςμε τ� γλυκύτατ�ν �ν�μα ελευθέ-ρ�υς».

Eνα ιστ�ρικ� στι��ύργημα της ε-π��ής απ�τύπωσε με λιτ� τρ�π�την �ριστική λύση της σ�υλτανικήςτυραννίας:Eσιγανέψαν �ι καιρ�ί κι επάψαν �ι

γι–ανέμ�ι.Πάψαν και σένα �ι δρ�μ�ι σ�υ,

σ�υλτάν�, απ�ύ την Kρήτη.Στην Kρήτη μπλι� σ�υ δεν πατείς,

στην Kρήτη δε δια!αίνειςμ�ν� στην K�κκινη Mηλιά...

Mετά τη σ�αγή τ�υ Hρακλεί�υ, η Yψηλή Πύλη υπ��ρεώθηκε στην άμεση απ�-μάκρυνση τ�υ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύ απ� την Kρήτη. Eπάνω, απ��ώρηση T�ύρκωνστρατιωτών. Σ�ύδα, 2 N�εμ'ρί�υ 1898 (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμαντ�π�υλ�υ).

H υπ�δ��ή τ�υ ύπατ�υ

αρμ�στή πρίγκιπα

Γεωργί�υ,στ�ν καθεδρι-

κ� να� τ�υ Aγ. Mηνάστ� Hράκλει�,απ� τ� μητρ�-π�λίτη Kρήτης

Eυμένι� *η-ρ�υδάκη καιτ�ν αρ�ιμαν-

δρίτη (και με-τέπειτα μητρ�-

π�λίτη Kρή-της) Bασίλει�

Mαρκάκη.Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.


«Aπ� �λ�γες η Kρήτη ωσμένη...»Eκατ� �ρ�νια έρωτα, ελευθερίας και επαναστατικ�ύ πυρετ�ύ

«T� �αιν�μεν�ν της επαναστάσε-ως της Kρήτης είναι μ�ναδικ�ν εις�λης την ιστ�ρίαν τ�υ ελληνικ�ύ α-γών�ς. Hτ� μια έγερσις εγκαθείρ-κτ�υ και αλυσ�δέτ�υ τιτάν�ς μεμ�νης δύναμιν της ελληνικής τ�υσυνείδησιν, την �ωτικ�τητάν τ�υ,την �ιλ�τιμίαν τ�υ και την �ργήτ�υ (…) καταδυ�μένη και αναδυ�-μένη διαρκώς εντ�ς κυμάτων αίμα-τ�ς, αντλ�ύσα �λ�ένα δυνάμεις α-π� τ�ν σκληρ�τατ�ν αγώνα της».

Δι�νυσί�υ Kκκιν�υ

«H Eλληνική Eπανάστασις»

18217 Aπριλί�υ: Συνέλευση των Σ�α-

κιανών στα Γλυκά Nερά για την �ρ-γάνωση τ�υ Aγώνα.

29 Mαΐ�υ: Γενική συνέλευση στηνΠαναγία Θυμιανή. Συγκρ�τηση της«Kαγκελλαρίας Σ�ακίων».

14 I�υνί�υ: Eπίσημη μέρα έναρ�ηςτης επανάστασης, η πρώτη νικη��ραμά�η στ� Λ�ύλ� Xανίων. Γρήγ�ρηγενίκευση των συγκρ�ύσεων στ� νη-σί. Στην περι��ή Hρακλεί�υ η επανά-σταση �εκινά απ� τη Mεσσαρά. Πρω-τ�στατεί � Mι�άλης K�υρμ�ύλης,γ�ν�ς μεγάλης �ικ�γένειας κρυπτ�-�ριστιανών.

15 I�υνί�υ: Σημαντική νίκη στ�υςΛάκκ�υς Kυδωνίας στερεώνει την ε-πανάσταση στην περι��ή Xανίων. Bι-αι�πραγίες των T�ύρκων στα Xανιά,απαγ��νισμ�ς τ�υ επισκ�π�υ Kισά-μ�υ Mελ�ισεδέκ Δεσπ�τάκη, σ�αγήτετρακ�σίων �ριστιανών. Ωμ�τητεςστ� Pέθυμν�.

23 I�υνί�υ: Στ� Mεγάλ� Kά-στρ� (Hράκλει�) �τάνει η είδη-ση για τις &ιαι�πραγίες στην Kων-σταντιν�ύπ�λη και τη Σμύρνη και

τ�ν απαγ��νισμ� τ�υ πατριάρ�η.Πρωί της 24ης: Σ�αγιά'εται � μη-

τρ�π�λίτης Γεράσιμ�ς Παρδάλης καιπέντε επίσκ�π�ι. Aκ�λ�υθ�ύν λεη-λασίες και πυρπ�λήσεις, θανατώσειςεπι�ανών και εκατ�ντάδων α�ανών.Στην Aνατ�λική Kρήτη, στ� ΠάνωXωρι� Φ�υρνής, σ�αγιά'εται � επί-σκ�π�ς Πέτρας Iωακείμ Kλώντ'ας.

Tέλη I�υλί�υ: Oι T�ύρκ�ι εκστρα-τεύ�υν κατά των Σ�ακίων. Δύναμη3.500 ανδρών, με πυρ�&�λικ� καιιππικ�, �εκινά απ� τ� Hράκλει�.

Eνισ�υ�μενη, �τάνει τις 8.000 άν-δρες και ενώνεται με τ� στρατ�των Xανίων. Tρ�μερές καταστρ�-�ές στ�ν Aπ�κ�ρωνα, 3.000 άμα��ινεκρ�ί («εγίνει π�λύ κακ�ν ειςτ�υς �ριστιαν�ύς… απ� ��ύρκα,σπαθί και μπάλλα τ�υς επέρασαν…απ� δυσ&άτ�υς και εγκρεμνώδειςτ�π�υς κατεκρήμνισαν, τας ωραίαςγυναίκας εκράτη�αν δια κακήν τωνεπιθυμίαν, τα απ� μασθ�ύς &ρέ�ηεδι��τ�μ�υν… �ωτιά εις τας εκ-κλησίας… �ι αν�σι�υργ�ί…», δια-

σώ'ει έγγρα�� απ� τα Σ�ακιά).14 Aυγ�ύστ�υ: Δραματική έκκλη-

ση των Σ�ακιανών πρ�ς τ�υς Σπε-τσιώτες πρ�κρίτ�υς: Δεν μας έμει-νεν πλέ�ν �ύτε καιρ�ς �ύτε ν�υςνα σας διηγηθώμεν την αθλίαν κα-τάστασιν της πατρίδ�ς μας… διά α-γάπην Xριστ�ύ κάμετε, στείλετε με-ρικά απ� τα ευλ�γημένα καρά�ιασας… να απαντήσωμεν την �ρμήντων ε�θρών…». B�ήθεια δεν �τάνει.

29 Aυγ�ύστ�υ: Oι T�ύρκ�ι εισδύ-�υν στα Σ�ακιά πρ��ενώντας τρ�με-ρές καταστρ��ές. H επανάστασηψυ��ρραγεί.

Aρ�ές �θιν�πώρ�υ: Oι Kρήτες 'η-τ�ύν απ� τ�ν Δημήτρι� Yψηλάντη να�ρίσει Γενικ� Aρ�ηγ� «εις τ�ν �π�ί-�ν να υπ�τα�θ�ύν �ι μετα!ύ των ερί-��ντες και �υδένα υπέρτερ�ν τ�υάλλ�υ αναγνωρί��ντες Kρήτες �-πλαρ�ηγ�ί».

N�έμ�ρι�ς: Φτάνει στην Kρήτη, α-πεσταλμέν�ς τ�υ Δ. Yψηλάντη, � Mι-�αήλ K�μνην�ς A�εντ�ύλης ή A�ε-ντ�ύλιε� ως «Γενικ�ς Eπαρ��ς καιAρ�ιστράτηγ�ς Kρήτης».

1822Mάρτι�ς: O A�εντ�ύλης επι�ειρεί

εκπ�ρθηση τ�υ Pεθύμν�υ. H π�λι�ρ-κία απ�τυγ�άνει, με &αριές απώλειεςγια τ�υς �ριστιαν�ύς.

11 Mαΐ�υ: Hττα των επαναστατώνστη Mαλά�α. T�ν ίδι� μήνα συγκαλεί-ται Γενική Συνέλευση των Kρητώνστ�υς Aρμένι�υς Aπ�κ�ρών�υ. Ψη-�ί'ει σ�έδι� Kαταστατικ�ύ Xάρτη–την «Πρ�σωρινή Π�λιτεία της Kρή-της»– και «Σ�έδι� Πρ�σωρινής Δι�ι-κήσεως της Nήσ�υ Kρήτης». Eκδίδε-ται «Πρ�κήρυ�ις Eλευθερίας».

28 Mαΐ�υ: Kαταπλέει στη Σ�ύδα αι-γυπτιακ�ς στ�λ�ς, ύστερα απ� έκ-κληση τ�υ σ�υλτάν�υ Mα�μ�ύτ Δ΄

«Kρητικ�νΠάνθε ν», λαϊκή εικ�νατ υ 1898, μετα π ρτρέτατων μεγάλωνμ ρ�ών τωνκρητικών επα-ναστάσεων, απ� τ 1770–και τ ν θρυ-λικ� Δασκαλ -γιάννη– έωςτ 1897. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

Λεπτ μέρεια απ� την υδατ γρα�ία σε �αρτ�νι τ υ Δ. Zωγρά� υ –κατά παραγγελία και καθ’ υπαγ�ρευση τ υ στρα-τηγ ύ I. Mακρυγιάννη– με θέμα τις μά�ες της Kρήτης κατά την Eλληνική Eπανάσταση τ υ ’21 – «...π λεμ ύν πα-ντ ύ(...) καρά"ια ελληνικά και στεριανά επήγαν αρκετές � ρές πρ ς " ήθειάν των...». Γεννάδει ς Bι"λι θήκη.


O Δ. K υρμ ύλης, γι ς τ υ Mι�άληK υρμ ύλη, της μεγάλης ικ γένει-ας των «κρυπτ �ριστιανών» τηςKρήτης, π υ πρωτ στάτησαν στην έ-ναρ$η της Eπανάστασης, τ ν I ύνι τ υ 1821, στ νησί. Eθνικ� Iστ ρικ�M υσεί .

H Xώρα Σ�ακίων, μια αετ �ωλιά στα "ρα�ώδη και άνυδρα παράλια της ν�τιας Kρήτης, ασίγαστη εστία $εσηκωμ ύ. OιΣ�ακιαν ί υπήρ$αν πρωτ μά� ι σ’ �λες τις κρητικές επαναστάσεις και συ�νά πλήρωσαν γι’ αυτ� με απερίγραπτ υςκατατρεγμ ύς απ� τ ν κατακτητή (�ωτ.: Περ. Διαμαντ�π υλ υ· απ� τ Λεύκωμα «H Kρήτη στις αρ�ές τ υ αιώναμας», 1988).

πρ�ς τ�ν Mε�μέτ Aλή, αντι&ασιλέατης Aιγύπτ�υ, για &�ήθεια.

Kαλ�καίρι–�θινπωρ�: Στρατιωτι-κές επι�ειρήσεις T�ύρκων και Aιγυ-πτίων σε �λ�κληρ� τ� νησί. Eισ&άλ-λ�υν στ� �ρ�πέδι� τ�υ Λασιθί�υ, σι-τ�&�λώνα της Aν. Kρήτης, καί�νταςκαι ερημών�ντας. H επανάσταση σεκίνδυν�. Eσωτερικές έριδες μετα�ύτων �ριστιανών. O A�εντ�ύλης έρ�ε-ται σε σύγκρ�υση με τ�υς �πλαρ�η-γ�ύς, π�υ 'ητ�ύν τ�ν δι�ρισμ� τ�υYδραί�υ Eμμ. T�μπά'η στη θέση τ�υ.

1823Φε�ρ�υάρι�ς: 2.000 άμα��ι �ρι-

στιαν�ί, π�υ εί�αν κατα�ύγει στ�σπήλαι� της Mιλάτ�υ, στ� Mεραμπέ-λ� της Aν. Kρήτης, παραδίδ�νταιστ�υς T�υρκ�κύπρι�υς ύστερα απ�15ήμερ� καν�νι�&�λισμ�ύ. Σ�αγιά-'�νται επί τ�π�υ �ι περισσ�τερ�ι και�ι υπ�λ�ιπ�ι πωλ�ύνται δ�ύλ�ι.

21 Mαΐ�υ: Mε καθυστέρηση 6 μη-νών, στ�υς �π�ί�υς τ� νησί μένει α-κέ�αλ� σε κρίσιμη καμπή της επανά-στασης, �τάνει στην Kρήτη � νέ�ςAρμ�στής, Eμμ. T�μπά'ης, επικε�α-λής μικρής δύναμης. Πρ�σωρινή α-νακ�ύ�ιση και μερικές επιτυ�ίες.

6–7 I�υνί�υ: Mεγάλ�ς αριθμ�ς ά-μα�ων μ�υσ�υλμάνων π�υ &ρίσκ�-νται απ�κλεισμέν�ι στ�ν Kάνδαν�συνθηκ�λ�γ�ύν και �εύγ�υν για ταXανιά. Στ�ν Σέμπρωνα κυκλών�νταιαπ� Σ�ακιαν�ύς και απ�δεκατί'�-νται.

22 I�υνί�υ: Σύγκληση συνέλευσηςστην Aρκ�ύδαινα Aπ�κ�ρών�υ. Ψή-�ιση τ�υ «Oργανισμ�ύ της ενιαυσί-�υ τ�πικής δι�ικήσεως της νήσ�υKρήτης», π�υ στηρί'εται στ� Σύ-νταγμα της Eπιδαύρ�υ.

20 Aυγ�ύστ�υ: Στ� �ωρι� Aμ�υρ-γέλες τ�υ Hρακλεί�υ, 3.000 επανα-στάτες, αδυνατώντας να συγκρατή-σ�υν τις 12.000 T�υρκ�αιγυπτίωντ�υ X�υσεΐν, υπ��ωρ�ύν α�ήν�νταςστ� πεδί� της μά�ης 300 νεκρ�ύς. OT�μπά'ης ανα�ωρεί για τις δυτικέςεπαρ�ίες.

1824Iαν�υάρι�ς: Σε σπήλαι� στ� Mελι-

δ�νι Mυλ�π�τάμ�υ, �π�υ εί�αν κα-

τα�ύγει 370 γυναικ�παιδα και 30 �-πλ��ρ�ι �ριστιαν�ί, �ι T�ύρκ�ι ρί-�ν�υν εύ�λεκτες ύλες απ� άν�ιγματης �ρ��ής και �λ�ι �ι απ�κλεισμέ-ν�ι πνίγ�νται απ� τ�υς καπν�ύς.

Φε�ρ�υάρι�ς: O X�υσεΐν λεηλατείτ�ν Aπ�κ�ρωνα και τ�ν Mάρτι� ει-σ&άλλει στα Σ�ακιά. Xιλιάδες άμα��ικατα�εύγ�υν στ� άν�ιγμα τ�υ �α-ραγγι�ύ της Aγίας P�υμέλης. O ελ-ληνικ�ς στ�λ�ς παραλαμ&άνει �ιλιά-δες. Περίπ�υ 60.000 �ριστιαν�ί κατα-�εύγ�υν πρ�σ�υγες σε περι��έςτ�υ ελλαδικ�ύ �ώρ�υ, κυρίως Πελ�-π�ννησ� και Kυκλάδες.

12 Aπριλί�υ: O T�μπά'ης απευθύ-νει την τελευταία τ�υ πρ�κήρυ�ηστ�υς Kρητικ�ύς, καλώντας τ�υς νασυνε�ίσ�υν τ�ν αγώνα, και εγκατα-λείπει την Kρήτη.

Tέλη Mαΐ�υ: H επανάσταση στηνKρήτη έ�ει καταπνιγεί. Oι T�υρκ�αι-γύπτι�ι μπ�ρ�ύν τώρα να &�ηθή-σ�υν τ�ν Iμπραήμ στην Πελ�π�ννη-σ�. O αρ�ιστράτηγ�ς των T�υρκ�αι-γυπτίων X�υσεΐν, με πρ�κήρυ�ή τ�υ,παρα�ωρεί γενική αμνηστία. Eλά�ι-στ�ι απρ�σκύνητ�ι �εκιν�ύν απελπι-σμέν� κλε�τ�π�λεμ�.

18259 Aυγ�ύστ�υ: Eκστρατευτικ� σώ-

μα Kρητών απ� την Πελ�π�ννησ�καταλαμ&άνει τη Γραμ&�ύσα. Tην ί-δια μέρα καταλαμ&άνεται και τ��ρ�ύρι� της Kισάμ�υ. H Γραμ&�ύσα�υσιαστικά απ�τελ�ύσε μέ�ρι τ�1828 τ� μ�ν� ελεύθερ� τμήμα τηςKρήτης. Συστήθηκε εκεί τ� «Kρητι-κ�ν Συμ&�ύλι�ν», μια πρ�σωρινή δι-�ικ�ύσα επιτρ�πή με πρ�εδρ� τ�ν B.Xάλη.

18276 I�υλί�υ: H Συνθήκη τ�υ Λ�νδί-

ν�υ δίνει νέα τρ�πή στα κρητικάπράγματα. Eκτιμάται �τι μ�ν� �ι επα-ναστατημένες περι��ές θα εντα-�θ�ύν στα �ρια τ�υ πρ�ς σύστασηελληνικ�ύ κράτ�υς. O T�μπά'ης πα-ραγγέλνει στ�υς Kρητικ�ύς να ανα-'ωπυρώσ�υν την επανάσταση.

Tέλη Oκτω�ρί�υ: Σώμα 1.000 Kρη-τών και 100 άλλ�ι μετα�έρ�νται απ�τ�ν Mια�ύλη στη Γραμ&�ύσα.

20 N�εμ�ρί�υ: Iσ�υρή δύναμη υπ�τ�ν Iω. Xάλη απ�&ι&ά'εται στ�ν Aγ.Nικ�λα� και η επανάσταση �ανα'ω-ντανεύει στην Aν. Kρήτη, �ωρίς �-

μως διάρκεια, παρά τις επιτυ�ίες στηNεάπ�λη.

9 Δεκεμ�ρί�υ: Hττα των επανα-στατών στην επαρ�ία Πεδιάδας.

1828Aρ�ές τ�υ έτ�υς: O Kαπ�δίστριας

στέλνει ναυτική μ�ίρα υπ� τ�νAγγλ� Oύρ�αρτ (Urquehart) στηΓραμ&�ύσα, π�υ εί�ε εν τω μετα�ύκαταλή�ει �ρμητήρι� πειρατών. T��ρ�ύρι� παραδίδεται και τα πειρατι-κά πλ�ία καταστρέ��νται. Eνωρίτε-ρα (5 Iαν�υαρί�υ) εί�ε απ�&ι&αστείστη Γραμ&�ύσα � Hπειρώτης αγωνι-στής Xατ'ή Mι�άλης Nταλιάνης μεμικρ� εκστρατευτικ� σώμα. Aπ��α-σί'εται να �αναρ�ίσ�υν �ι επι�ειρή-σεις στα Σ�ακιά.

Mάρτι�ς: Oι επαναστάτες κατα-λαμ&άν�υν τ� Φραγκ�κάστελ�.

18 Mαΐ�υ: Hττα των �ριστιανώνστ� Φραγκ�κάστελ� και θάνατ�ς τ�υXατ'ημι�άλη, σε μια απ� τις ��νικ�-τερες μά�ες της κρητικής επανάστα-σης των ετών 1821 – 1828.

I�ύνι�ς: Φθάνει στην Kρήτη � &α-ρών�ς Pάινεκ (Rheineck) ως αντι-

O Mι�. K μνην�ς A�εντ ύλης επι�είρησε, τ Mάρτι τ υ 1822, να εκπ ρθήσει τ Pέθυμν . Aπέτυ�ε, με "αριές απώ-λειες για τ υς �ριστιαν ύς π λι ρκητές και για τ ηθικ� των επαναστατημένων. T Pέθυμν σε λιθ γρα�ία της επ -�ής. Γεννάδει ς Bι"λι θήκη.


πρ�σωπ�ς τ�υ Kαπ�δίστρια. Συνιστάκατάπαυση των ε�θρ�πρα�ιών αλλάδεν εισακ�ύεται. H επανάσταση ανα-'ωπυρώνεται σ�εδ�ν παντ�ύ.

Aύγ�υστ�ς: Ωμ�τητες τ�υ τ�υρκι-κ�ύ ��λ�υ στ� Hράκλει� (800 νερ-κ�ί). Aγανάκτηση στην Eυρώπη απ�τις σ�αγές.

Oκτώ�ρι�ς: Aγγλικ�ς και γαλλικ�ςστ�λ�ς στη Σ�ύδα.

N�έμ�ρι�ς: O Kαπ�δίστριας επι-�ειρεί να επω�εληθεί απ� την κά-π�ια μεταστρ��ή των Eυρωπαίων.Eνθαρρύνεται ανάληψη δράσης στιςανατ�λικές επαρ�ίες.

Aρ�ές Δεκεμ�ρί�υ: Πρ�σωρινές ε-πιτυ�ίες στη Σητεία και αλλ�ύ. OιT�ύρκ�ι αντεπιτίθενται με επιτυ�ίακαι ε�ανδραπ�δί'�υν �ιλιάδες αμά-��υς.

1829, Φε�ρ�υάρι�ς: Aντικατάστα-ση τ�υ Pάινεκ απ� τ�ν Aγγλ� Hain.Oι μά�ες συνε�ί'�νται στην περι��ήXανίων, �ωρίς σ�&αρά κέρδη.

183022 Iαν�υαρί�υ / 3 Φε�ρ�υαρί�υ:

Πρωτ�κ�λλ� τ�υ Λ�νδίν�υ. H Kρήτημένει εκτ�ς των �ρίων τ�υ νε�σύ-στατ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς κατ’ α-παίτηση της αγγλικής διπλωματίαςκαι παρα�ωρείται απ� τ�ν σ�υλτάν�στ�ν αντι&ασιλέα της Aιγύπτ�υ Mε�-μέτ Aλή για τη &�ήθεια π�υ τ�υ πρ�-σέ�ερε κατά τη διάρκεια της Eλληνι-

κής Eπανάστασης. Δι�ικητής τ�υ νη-σι�ύ �ρί'εται � M�υστα�ά Nαϊλή πα-σάς, � επ�ν�μασθείς Γκιριτλής (Kρη-τικ�ς).

I�ύνι�ς: Φτάν�υν στ� Παλαίκα-στρ�, δυτικά τ�υ Hρακλεί�υ, ταπλ�ία των Mεγάλων Δυνάμεων γιανα επι&άλ�υν τ�υς �ρ�υς της ειρή-νης στ� νησί.

17 Aυγ�ύστ�υ: Kαταγγελία π�λι-τών υπ�γεγραμμένη στις Kαλύ&εςAπ�κ�ρών�υ διεκτραγωδεί: «Eις ταςαγυιάς των �ρ�υρίων της Kρήτηςπωλ�ύνται απανθρώπως ως κρέατα�ι θυγατέρες, αι αδελ�αί, αι γυναί-κες και τα �ίλτατα τέκνα των KρητώνEλλήνων». H αιγυπτιακή δι�ίκησηπρ�κρίνει π�λιτική δικαι�σύνης καιαμερ�ληψίας και παρα�ωρεί γενικήαμνηστία. Δυσαρεστημέν�ι, π�λλ�ίμ�υσ�υλμάν�ι μεταναστεύ�υν στηM. Aσία. Π�λλ�ί �ριστιαν�ί αρν�ύμε-ν�ι να καταθέσ�υν τα �πλα, εγκαθί-στανται στην ελεύθερη Eλλάδα.

1831: Eκδίδεται για πρώτη ��ράστην Kρήτη δίγλωσση ε�ημερίδα, η«Kρητική E�ημερίς».

1832-33: Aπ�γρα�ή τ�υ πληθυ-σμ�ύ. Eυρύ πρ�γραμμα κ�ινω�ελώνέργων, για πρώτη ��ρά απ� την επ�-�ή της ενετ�κρατίας (1669).

1833: H καταθλιπτική ��ρ�λ�γίαγια την εκτέλεση των έργων πρ�κα-λεί δυσαρέσκειες.

20 Σεπτεμ�ρί�υ: Συγκέντρωσηδιαμαρτυρίας 7.000 ά�πλων �ριστια-

νών στις M�υρνιές [«... και �π�τανείπη τις πρ�ς την Δι�ίκησιν να �υ-λάττει τας υπ�σ�έσεις και τ�υς ν�-μ�υς της, τ�ν απ�κρίνεται αυτή �τι �Aντι�ασιλεύς ν�μ�υς κάμνει και ν�-μ�υς �αλά»]. Bίαιη διάλυση της συ-γκέντρωσης και απαγ��νισμ�ς 41 ωςπρωταιτίων. Aλλά και μ�υσ�υλμάν�ισυμπαθ�ύντες της κίνησης τωνM�υρνιών απαγ��νί'�νται για εκ��-&ισμ�.

1839-1841: H παρ��υνση τ�υ Aνα-τ�λικ�ύ Zητήματ�ς επηρεά'ει τις ε-�ελί�εις στην Kρήτη. Π�λεμ�ς T�υρ-κίας - Aιγύπτ�υ και ήττα της τελευ-ταίας στη Συρία.

1840: Mε τη Συνθήκη τ�υ Λ�νδί-ν�υ �ι M. Δυνάμεις επανα�έρ�υντην Kρήτη στη σ�υλτανική κυριαρ-�ία.

Φε�ρ�υάρι�ς: Nέα επανάσταση γιαεπαναπρ�&�λή τ�υ Kρητικ�ύ Zητή-ματ�ς παράλληλα με τα εθνικ�απε-λευθερωτικά κινήματα σε Mακεδ�-νία και Θεσσαλία. Πιέσεις των M. Δυ-νάμεων, αδυναμία της ελληνικής κυ-&έρνησης να &�ηθήσει.

Aπρίλι�ς: H επανάσταση εκπνέει.1851: Mετα��ρά της πρωτεύ�υ-

σας τ�υ &ιλαετί�υ της Kρήτης απ�τ� Mεγάλ� Kάστρ� στα Xανιά.

1853–1856: O Kριμαϊκ�ς Π�λεμ�ςεπηρεά'ει τις ε�ελί�εις.

1856: O σ�υλτάν�ς υπ��ρεώνεταινα παρα�ωρήσει, με τ� περί�ημ�Xάττι X�υμαγι�ύμ, σημαντικά πρ�-ν�μια στ�υς απαντα��ύ �ριστιαν�ύςυπηκ��υς τ�υ. Aρνηση των τ�υρκι-κών αρ�ών της Kρήτης να ε�αρμ�-'�υν τις διατά�εις. Mέ�ρι την Aυτ�-ν�μία (1898), �ι παρα&ιάσεις τ�υXάττι X�υμαγι�ύμ υπήρ�αν τ� έναυ-σμα νέων επαναστάσεων στ� νησί.

1858Aπρίλι�ς: Συγκέντρωση 5.000 �ρι-

στιανών στα Mπ�υτσ�υνάρια, σταXανιά, γνωστή ως κίνημα τ�υ Mαυ-ρ�γένη.

7 I�υνί�υ: Σ�υλτανικ� �ιρμάνι πα-ρα�ωρεί θρησκευτικά, δι�ικητικά, δι-καστικά πρ�ν�μια και δικαίωμα �-πλ��ρίας στ�υς �ριστιαν�ύς τηςKρήτης, και επιτρέπει τη σύστασηΔημ�γερ�ντιών.

1866–1869: H ενωτική επανάστασηπ�υ ανέδει�ε τ�ν εθνικ� �αρακτήρατ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς και με τιςδιαστάσεις της τ� κατέστησε σημαντι-κή πτυ�ή τ�υ Aνατ�λικ�ύ Zητήματ�ς.

186614 Mαΐ�υ: Παγκρήτια Συνέλευση

στα Mπ�υτσ�υνάρια Xανίων. Yπ�-μνημα πρ�ς τ�ν σ�υλτάν�, αντίγρα-�� τ�υ �π�ί�υ παραδίδεται στ�υςπρ��έν�υς των M. Δυνάμεων σταXανιά. Aρνητική και απειλητική απά-ντηση της Πύλης.

20 I�υλί�υ: Συγκέντρωση των πλη-ρε��υσίων των κρητικών επαρ�ιώνστ� Mπρ�σνερ� Aπ�κ�ρών�υ και α-π��αση για επανάσταση. Iδρυσηστην Aθήνα της «Kεντρικής υπέρτων Kρητών Eπιτρ�πής». A�ι�η ισ�υ-ρ�ύ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύ στην Kρήτη,υπ� τ�ν M�υστα�ά πασά. Aδυναμίαανάδει�ης μιας ηγετικής πρ�σωπικ�-τητας για �λη την Kρήτη. Tρεις Γενι-κ�ί Aρ�ηγ�ί: Iω. Zυμ&ρακάκης στα�ανιά, Πάν�ς K�ρωναί�ς στ� Pέθυ-μν� και Mι�άλης K�ρακας στις ανα-τ�λικές επαρ�ίες (Hράκλει� και Λα-σίθι).

7 Σεπτεμ�ρί�υ: H Γενική Συνέλευ-ση, στ�υς Kάμπ�υς Kυδωνίας, απ�ρ-ρίπτει πρ�ταση συμ�ωνίας κατάθε-σης των �πλων υπ� �ρ�υς. Eναρ�ησυγκρ�ύσεων.

Στην περι��ή Hρακλεί�υ � τ�υρκι-κ�ς στρατ�ς σ�αγιά'ει τα γυναικ�-παιδα τ�υ �ωρι�ύ Aγι�ς Mύρων.

8 Σεπτεμ�ρί�υ: Aπώθηση τωνT�ύρκων στ�ν Aλμυρ�.

12 Oκτω�ρί�υ: Bαριά ήττα τ�υZυμ&ρακάκη στ� Bα�έ Xανίων.Πλήγμα στ� ηθικ� των �εσηκωμέ-νων, επαρ�ίες δηλών�υν υπ�ταγή.

13 Oκτω�ρί�υ: Στην περι��ή Kα-σταμ�νίτσας – Aμαριαν�ύ, στ� Hρά-κλει�, �ι επαναστάτες υπ��ωρ�ύνμε απώλειες μπρ�στά στις υπέρτε-ρες δυνάμεις των T�ύρκων.

9 N�εμ�ρί�υ: Oλ�καύτωμα τ�υAρκαδί�υ – 600 γυναικ�παιδα και 300έν�πλ�ι π�λι�ρκ�ύμεν�ι στη μ�νή α-νατινά'�υν την πυριτιδαπ�θήκη της�ταν εισ&άλλ�υν σε αυτήν �ι π�λι�ρ-κητές. Σκ�τών�νται σ�εδ�ν �λ�ι �ι�ριστιαν�ί και εκατ�ντάδες T�ύρκ�ι.


Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα O Mι�άλης K�ρακας

(1787–1882), Γενικ�ς

Aρ�ηγ�ς των Aνατ λικών

επαρ�ιών της Kρήτης(Hράκλει ,

Λασήθι), πρωτα-γωνιστής

των κρητικών επαναστάσεων

απ� τ 1821 έως τ 1878.

Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

T �αράγγι της Aγίας P υμέλης στα Σ�ακιά, συ�νά κατα�ύγι των διωκ μέ-νων αμά�ων στις αλλεπάλληλες επαναστάσεις της Kρήτης. Xιλιάδες �ριστα-ν ί άμα� ι κατέ�υγαν στ άν ιγμά τ υ τ 1824, απ’ �π υ �υγαδεύθηκανπρ�σ�υγες «στην άλλη Eλλάδα». Xαλκ γρα�ία της επ �ής. Γεννάδει ς Bι-"λι θήκη.


1867Aν�ι"η: Nέα τ�υρκικά στρατεύμα-

τα στην Kρήτη με αρ�ιστάτηγ� τ�νκρ�ατικής καταγωγής ε�ωμ�τη Oμέρπασά. O Mι�. K�ρακας και τ�πικ�ί αρ-�ηγ�ί κλείν�υν τις πρ�σ&άσεις πρ�ςτ� �ρ�πέδι� τ�υ Λασιθί�υ.

21 Mαΐ�υ: Oι T�ύρκ�ι κάμπτ�υντην άμυνα των Kρητών και εισ&άλ-λ�υν στ� �ρ�πέδι�, σπέρν�ντας τ�ν�λεθρ�.

I�ύνι�ς: Παρά τις επιτυ�ίες τ�υςκαι στα Σ�ακιά, �ι T�ύρκ�ι αδυνα-τ�ύν να εδραιωθ�ύν στ� νησί. Eκα-τέρωθεν αιμ�ρραγία. T� αδιέ��δ�και η �γκ�ύμενη δυσ��ρία της διε-θν�ύς κ�ινής γνώμης για τις τ�υρκι-κές ωμ�τητες υπ��ρεών�υν τ�νσ�υλτάν� να ανακαλέσει τ�ν Oμέρ,να κηρύ�ει κατάπαυση τ�υ πυρ�ς γιαπέντε ε&δ�μάδες και να παρα�ωρή-σει γενική αμνηστία.

18688 Iαν�υαρί�υ: Δημ�σίευση τ�υ

Oργανικ�ύ N�μ�υ, εν�ς νέ�υ δι�ικη-τικ�ύ �ργανισμ�ύ της Kρήτης, μετ�ν �π�ί� δι�ικήθηκε η Kρήτη έωςτ� 1877. Πρ�έ&λεπε μικτή συνθήκη–απ� �ριστιαν�ύς και μ�υσ�υλμά-ν�υς– της κεντρικής και επαρ�ιακήςδι�ίκησης και των δικαστηρίων. H ε-πανάσταση μετα&άλλεται σε κλε-�τ�π�λεμ� υπ� μεγάλες αντι��τη-τες. H απ�στ�λή ε��δίων απ� την ε-λεύθερη Eλλάδα καθίσταται συνε-�ώς δυσκ�λ�τερη. Eλλην�τ�υρκικ�ςπ�λεμ�ς απ�σ�&είται με παρέμ&ασητων Mεγάλων.

Tέλη τ�υ έτ�υς: H επανάσταση εκ-πνέει στη δυτική Kρήτη, μετά την κα-ταστρ��ή των Σ�ακίων. Yπ�ταγή καιτων ανατ�λικών επαρ�ιών στις αρ-�ές τ�υ επ�μεν�υ έτ�υς.

1875. Aν�ι"η: H επανάσταση στηB�σνία και Eρ'εγ�&ίνη πρ�καλεί κι-νητικ�τητα εντ�ς και εκτ�ς της Kρή-της, �π�υ �ργανών�νται επαναστα-τικά κ�μιτάτα.

1876: H Γενική Συνέλευση τωνKρητών 'ητεί την κατω�ύρωση τ�υOργανισμ�ύ N�μ�υ με σ�υλτανικ��ιρμάνι. H Πύλη αδια��ρεί.

1877Aρ�ές τ�υ έτ�υς: Aναταρα�ή στ�

νησί ε�αιτίας της ψή�ισης τ�υ Mι-

ντάτ, τ�υ πρώτ�υ τ�υρκικ�ύ συ-ντάγματ�ς. Oι �ριστιαν�ί 'ητ�ύν ναθεωρηθεί η Kρήτη αυτ�δι�ικ�ύμε-νη επαρ�ία. Oι T�ύρκ�ι διαλύ�υντη Γενική Συνέλευση, �ι �ριστιαν�ίεκπρ�σωπ�ι κατα�εύγ�υν στ�νAπ�κ�ρωνα. K�ρύ�ωση της έντα-σης και πρ�μηνύματα επανάστα-σης.

Aν�ι"η: Eκρη�η νέ�υ ρωσ�τ�υρ-κικ�ύ π�λέμ�υ.

I�ύλι�ς: Eκλέγεται στις δυτικέςεπαρ�ίες Eπιτρ�πή για τη δια�είρι-ση τ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς.

27 Δεκεμ�ρί�υ: O Xαρίλα�ς Tρι-κ�ύπης, υπ�υργ�ς E�ωτερικώνστην �ικ�υμενική κυ&έρνηση K�υ-μ�υνδ�ύρ�υ, δηλώνει, εν �ψει τηςδια�αιν�μενης ήττας της T�υρ-κίας, �τι η Eλλάδα θα στηρί�ει τηνκρητική επανάσταση.

1878Iαν�υάρι�ς: H επανάσταση αρ�ί'ει

στις δυτικές επαρ�ίες και γρήγ�ρααπλώνεται ανατ�λικά.

Mάρτι�ς: H Kρήτη υπ� τ�ν έλεγ��των επαναστατών, εκτ�ς απ� τα�ρ�ύρια Hρακλεί�υ, Xανίων, Pεθύ-μν�υ και μερικά μικρ�τερα.

I�ύλι�ς: Mετά την ήττα της T�υρ-κίας στ�ν ρωσ�τ�υρκικ� π�λεμ�, �ιM. Δυνάμεις επι&άλλ�υν ανακω�ήστην Kρήτη, υπ�σ��μενες �τι τ�Kρητικ� Zήτημα θα απασ��λήσει τ�Συνέδρι� τ�υ Bερ�λίν�υ. H επανά-σταση εκ�υλί'εται.

Oκτώ�ρι�ς: Yπ�γρα�ή της Σύμ&α-σης της Xαλέπας (απ� τ� �μώνυμ�πρ�άστι� των Xανίων), π�υ απ�τέλε-σε τ�ν νέ� Oργανισμ� της Kρήτηςκαι καθιέρωνε περισσ�τερα πρ�ν�-μια για τ�υς �ριστιαν�ύς σε σ�έση

με τ�ν Oργανικ� N�μ�: δυνατ�τητανα μπ�ρεί και �ριστιαν�ς να γίνει γε-νικ�ς δι�ικητής της Kρήτης, ανα-γνώριση της ελληνικής ως επίσημηςγλώσσας των δικαστηρίων και τηςΓενικής Συνέλευσης των Kρητών, ί-δρυση Kρητικής Xωρ��υλακής, ��-ρήγηση γενικής αμνηστίας, ελευθε-ρία ίδρυσης �ιλ�λ�γικών συλλ�γωνκαι έκδ�σης ε�ημερίδων, κ.λπ.

1878–1889: Περί�δ�ς έντ�νων ε-σωτερικών διαιρέσεων και κ�μματι-κών �ατριασμών. Iδρυση δυ� μεγά-λων κ�μμάτων: των Kαρα&ανάδων(συντηρητικ�) και των >υπ�λυτων(πρ��δευτικ� – �ιλελεύθερ�). Aνά-λ�γες διαιρέσεις παρατηρ�ύνται καιστ�υς μ�υσ�υλμάν�υς, �π�υ, πε-ριέργως, με τ�υς συντηρητικ�ύς συ-ντάσσ�νται �ι λαϊκ�ί αγάδες, ενώτ�υς >υπ�λυτ�υς υπ�στηρί'�υν �ιπλ�ύσι�ι μπέηδες.

1888: Oι >υπ�λητ�ι κερδί'�υν τιςεκλ�γές μέσα σε ένταση παθών και�ργι� καλπ�ν�θείας.

1889, 6 Mαΐ�υ: Oι Kαρα&ανάδες 'η-τ�ύν την ένωση με την Eλλάδα. Oι η-γέτες τ�υς διώκ�νται και κατα�εύ-γ�υν στα &�υνά, �π�υ κηρύσσ�υν ε-πανάσταση. H T�υρκία επι&άλλειστρατιωτικ� ν�μ� και ανακαλεί ταπρ�ν�μια της Σύμ&ασης της Xαλέ-πας.

1890–1895: Aπ� τις �ειρ�τερες πε-ρι�δ�υς της τ�υρκ�κρατίας στηνKρήτη. Aνα&ιών�υν παλαιά μίση καικαθημερινώς σημειών�νται &ιαι�-πραγίες.

1895, Mάρτι�ς: H Πύλη �ρί'ει Γενι-κ� Δι�ικητή Kρήτης τ�ν �ριστιαν�Aλέ�ανδρ� Kαραθε�δωρή, για να κα-τευνάσει τα αντιτ�υρκικά αισθήματατης κ�ινής γνώμης στη Δύση ε�αι-τίας της μεγάλης σ�αγής των Aρμε-νίων τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1895. Oι ε�ε-λί�εις στην Kρήτη �δηγ�ύνται στηντελευταία μεγάλη κρίση πριν απ�την Aυτ�ν�μία.

H π λι ρκία της M νής Aρκαδί υ απ� τ υς T ύρκ υς, τ N έμ"ρι τ υ 1866. T λ καύτωμα των π λι ρκημένωνπρ κάλεσε κύμα συγκίνησης σ’ �λη την Eυρώπη. Στ «The Illustrated London News» τ υ Iαν υαρί υ 1867.

Kρήτες �ωρ �ύλακες. H ίδρυση Kρητικής Xωρ �υλακής, η � ρήγηση γενικής αμνηστίας, η επίσημη αναγνώριση τηςελληνικής γλώσσας, κ.ά., συγκαταλέγ νταν στα πρ ν�μια π υ πρ έ"λεπε για τ υς �ριστιαν ύς η Σύμ"αση της Xαλέ-πας (1878). Kαρτ π στάλ της επ �ής. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης. Δε$ιά: O Aλέ$ανδρ ς Kαραθε δωρή πασάς, πρώτ ς�ριστιαν�ς γενικ�ς δι ικητής της Kρήτης. O δι ρισμ�ς τ υ, τ 1895, θεωρήθηκε απ�πειρα συνδιαλλαγής της Π�ληςμε τ υς Eλληνες της Kρήτης. Παραιτήθηκε ένα �ρ�ν αργ�τερα, �ταν απ ρρί�θηκαν ι μεταρυθμίσεις π υ εί�ε πρ -τείνει (Γεννάδει ς Bι"λι θήκη).


H Kρήτη στ� κατώ�λι της EλευθερίαςAπ� τ�ν �θωμανικ� �υγ� στην Aυτ�ν�μία και την Eνωση


Iστ�ρικ�ύ

TA AIMATHPA γεγ�ν�τα της 25ηςAυγ�ύστ�υ 1898 στ� Hράκλει�, με τ�ειδικ� �άρ�ς τ�υς στη συγκεκριμένηιστ�ρική στιγμή, έδρασαν ως κατα-λύτης, πρ�καλώντας τη σύγκλισητων ευν�ϊκών παραγ�ντων, �ι �π�ί�ι�δήγησαν τ� Kρητικ� �ήτημα στηντελική ευθεία πρ�ς την επίλυσή τ�υ–απ� την Aυτ�ν�μία στην ίδρυση τηςKρητικής Π�λιτείας και, τέλ�ς, στηνένωση με την Eλλάδα.

Για να καταν�ηθ�ύν ευ!ερέστερατα γεγ�ν�τα αυτά, είναι σκ�πιμη μιααναδρ�μή στην ε"έλι"η τ�υ Kρητι-κ�ύ �ητήματ�ς μέ!ρι την επ�!ή εκεί-νη, α#�ύ τ� πρ��λημα της τύ!ης τηςνήσ�υ έ�ρισκε απή!ηση και έ"ω απ�τ�ν ελλαδικ� !ώρ�, καθώς απ�τε-λ�ύσε σημαντική συνιστώσα τ�υAνατ�λικ�ύ �ητήματ�ς, τ� �π�ί� κυ-ριάρ!ησε στην ευρωπαϊκή διπλωμα-τία �λ� τ�ν 19� αιώνα. Tις περισσ�-τερες μάλιστα #�ρές, διεκδικήσεις ήεπαναστατικά κινήματα στην Kρήτη,απη!�ύσαν τις κατά καιρ�ύς κρίσειςτ�υ Aνατ�λικ�ύ �ητήματ�ς – η επα-νάσταση τ�υ 1841 συνδέεται με τ�ντ�υρκ�αιγυπτιακ� π�λεμ� τ�υ1839–1841 και τη Σύμ�αση των Στε-νών (1841), η επανάσταση τ�υ1866–69 σ!ετί�εται με την ανα�ωπύ-ρωση τ�υ �αλκανικ�ύ εθνικισμ�ύ καιη επανάσταση τ�υ 1878 συνδέεταιμε την Aνατ�λική κρίση (1875–1878)και τ� ρωσ�τ�υρκικ� π�λεμ� τ�υ1877–1878.

Oι �λέψειςτων ευρωπαϊκών

δυνάμεων

H γεωγρα#ική της θέση καθιστ�ύ-σε αναμ#ί��λα την Kρήτη «�ασίλισ-σα της ανατ�λικής Mεσ�γεί�υ»1 και

ήταν π�λλές �ι ευρωπαϊκές !ώρεςπ�υ επ�#θαλμι�ύσαν τ� «καλύτερ�#υσικ� λιμάνι σε �λη την Aνατ�λή»,τη Σ�ύδα2. Σε �λη τη διάρκεια τ�υ19�υ αιώνα τ� ενδια#έρ�ν των ευ-ρωπαϊκών δυνάμεων για την Kρήτηήταν μ�νιμ�. Mερικές #�ρές τ� εν-δια#έρ�ν αυτ� γιν�ταν πι� έντ�ν�και δια#αιν�ταν η επιδίω"ή τ�υς για�ικ�ν�μική διείσδυση (με την εκμε-τάλλευση των ντ�πιων πρ�ϊ�ντων–κυρίως τ�υ λαδι�ύ– αλλά και τη!ρησιμ�π�ίηση τ�υ νησι�ύ ως σταθ-

μ�ύ τ�υ διαμετακ�μιστικ�ύ εμπ�ρί-�υ στη Mεσ�γει�). Kατά καιρ�ύς δια-#αιν�ταν επίσης η επιθυμία τ�υς ναπρ�σαρτήσ�υν την Kρήτη ή έστω ναυπάρ"ει μία μ�ρ#ή αυτ�ν�μίας στ�νησί κάτω απ� την επιρρ�ή τ�υς. HΓαλλία εί!ε εκδηλώσει τέτ�ι� ενδια-#έρ�ν απ� τις αρ!ές τ�υ 19�υ αιώ-να, καλυπτ�μενη μάλιστα κάπ�ιες#�ρές πίσω απ� την ιδέα της δημι-�υργίας στ� νησί �άσης των Iππ�τώντης Mάλτας ή τη σύσταση εμπ�ρικήςεταιρείας με έδρα την Kρήτη. H Aυ-

στρία έδει"ε να ενδια#έρεται ιδιαί-τερα τη δεκαετία τ�υ 1840. Σταθερ�υπήρ"ε και τ� ενδια#έρ�ν της Pω-σίας (παρ�τι �ι �λέψεις της στα Bαλ-κάνια εντ�πί��νταν π�λύ ��ρει�τε-ρα), ενώ η Γερμανία άρ!ισε να ασ!�-λείται με την Aνατ�λή μετά τ� 1878.Xωρίς αμ#ι��λία �μως η ευρωπαϊκήδύναμη της �π�ίας �ι �λέψεις συν-δέθηκαν περισσ�τερ� με την Kρήτηήταν η Aγγλία. Aπ� τ� 1830 πρ�έ�αλ-λε σταθερή αντίδραση σε κάθε πρ�-σπάθεια ένωσης της Kρήτης με τηνEλλάδα, ενώ κατά διαστήματα εμ#α-νί��νταν στ� πρ�σκήνι� τα σ!έδιάτης, είτε απ� εκπρ�σώπ�υς της στ�νησί, είτε απ� #ιλικές πρ�ς αυτήν �-μάδες στην Kρήτη ή την Aθήνα. Aυτ�συνέ�η τ� 1838–39, �πως και τ�1841, τ� 1852, τ� 1860, τ� 1868, τ�1886–87, τ� 1889. Oι αντιθέσεις με-τα"ύ των Mεγάλων Δυνάμεων και τασυγκρ�υ�μενα συμ#έρ�ντά τ�υς, �ισυνε!είς διπλωματικ�ί ελιγμ�ί και,κυρίως, η –ελλείψει εναλλακτικήςλύσης– συμ#ωνία τ�υς στη διατήρη-ση της �θωμανικής κυριαρ!ίας στ�νησί, καθ�ρισαν σε μεγάλ� �αθμ�την τύ!η τ�υ Kρητικ�ύ �ητήματ�ςκατά τ�ν 19� αιώνα.

H ανάμι"η των M. Δυνάμεων αυ"ή-θηκε μετά τ� 1860 και κ�ρυ#ώθηκετην περί�δ� 1895–1898, με απ�τέλε-σμα αυτήν την περί�δ� η Kρήτη ναγίνει γνωστή στ�ν έ"ω κ�σμ�, �σ�π�τέ άλλ�τε.

H Kρήτη έως τ� 1895

Παρά τις πρ�σπάθειες τ�υ Kαπ�δί-στρια και παρά τ� �τι μεγάλ� μέρ�ς

Xριστιαν�ί ��υλευτές της μικτής Kρητικής Συνέλευσης(1896). H συμπ�ρευσητων �ριστιανών��υλευτών με την «Eπιτρ�πήτης Mεταπ�λι-τεύσεως» �δήγησε στ� σ�ηματισμ�της «Γενικήςτων KρητώνEπαναστατικής Συνελεύσεως».Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη.

O τ�υρκικ�ς στ�λ�ς στη Σ�ύδα, κατά τη διάρκεια άσκησης πρ�ετ�ιμασίας για αντιμετώπιση ενδε��μενης ρωσικής ε-πίθεσης με τ�ρπίλες. Σ�έδι� δημ�σιευμέν� στ� «The Illustrated London News» την επ��ή τ�υ ρωσ�τ�υρκικ�ύ π�λέ-μ�υ (1877–1878).


της κατε!�ταν απ� τ�υς επαναστά-τες, η Kρήτη δεν κατ�ρθωσε να συ-μπεριλη#θεί στ� ελληνικ� κράτ�ς μετ� πρωτ�κ�λλ� της 3ης Φε�ρ�υαρί-�υ 1830. Παρα!ωρήθηκε απ� τ�νσ�υλτάν� στ�ν αντι�ασιλιά της Aιγύ-πτ�υ Mε!μέτ Aλή (έως τ� 1841), ωςαντάλλαγμα για τη ��ήθεια π�υ τ�υπρ�σ#ερε στην αντιμετώπιση τηςελληνικής επανάστασης. Oι επανα-στάσεις π�υ "έσπασαν στα 1841,1866–69, 1878 και 1889 δεν έ#εραντην π�λυπ�θητη ένωση με την Eλλά-δα. H �ωή των υπ�δ�υλων Kρητών�ελτιώθηκε κάπως με την ε#αρμ�γήτ�υ Xάττι Σερί# τ� 1839 και κυρίωςτ�υ Xάττι X�υμαγι�ύμ τ� 1856. Στησυνέ!εια, με #ιρμάνι τ�ν I�ύλι� τ�υ1858, καθιερώθηκε στην Kρήτη � θε-σμ�ς των Δημ�γερ�ντιών, ενώ �Oργανικ�ς ν�μ�ς, τ�ν N�έμ�ρι� τ�υ1867, πρ�σ#ερε μια πι� �ργανωμένημ�ρ#ή αυτ�δι�ίκησης. Tέλ�ς, �ι πα-ρα!ωρήσεις αυτές πήραν πι� συγκε-κριμένη μ�ρ#ή και επεκτάθηκαν μετη Σύμ�αση της Xαλέπας τ�ν Oκτώ-�ρι� τ�υ 1878. Oι τ�υρκικές αρ!έςτ�υ νησι�ύ, �μως, παρα�ία�αν συ!νάτα πρ�ν�μια αυτά και �ι τεταμένεςσ!έσεις των !ριστιανών και των μ�υ-σ�υλμάνων διαταράσσ�νταν με τηνπαραμικρή α#�ρμή.

Mετά τ� 1878 �ι κάτ�ικ�ι τ�υ νησι-�ύ, !ριστιαν�ί και μ�υσ�υλμάν�ι, ή-ταν διαιρεμέν�ι σε δύ� παρατά"ειςμε �"ύτατη αντιπαλ�τητα: τ�υς «συ-ντηρητικ�ύς» ή «κ�μμα των Kαρα�α-νάδων», σύμ#ωνα με τ�υς αντιπά-λ�υς τ�υς, και τ�υς «#ιλελεύθε-ρ�υς» ή «κ�μμα των *υπ�λητων»,π�υ στις διαμά!ες τ�υς ενέπλε"ανσυ!νά την Eλλάδα αλλά και άλλες!ώρες (Aγγλία, Pωσία), μέσω τωνπρ�"ένων τ�υς στην Kρήτη.

Oσ�ν α#�ρά τη σύνθεση τ�υ πλη-θυσμ�ύ, σύμ#ωνα με την απ�γρα#ήτ�υ 1881, �ι !ριστιαν�ί απ�τελ�ύσαντ� 73,5% τ�υ συν�λικ�ύ πληθυσμ�ύτης Kρήτης, ενώ �ι μ�υσ�υλμάν�ι τ�26,2%. Oι μ�υσ�υλμάν�ι, συγκε-ντρωμέν�ι κυρίως στις π�λεις, απ�-τελ�ύσαν τ� 68,3% τ�υ πληθυσμ�ύτ�υ Hρακλεί�υ, τ� 68,5% των Xανίωνκαι τ� 72,1% τ�υ Pεθύμν�υ. O αριθ-μ�ς των μ�υσ�υλμάνων θα μειωθείαισθητά μετά την ταραγμένη περί�-δ� 1895-1898 και τ� 1900 θα απ�τε-λεί τ� 11% τ�υ πληθυσμ�ύ –αλλά �ιμ�υσ�υλμάν�ι θα έ!�υν ακ�μα τηνπλει�ψη#ία στις π�λεις τ�υ Hρακλεί-�υ και τ�υ Pεθύμν�υ.

H έναρ�ητης σύγκρ�υσης

T� Mάρτι� τ�υ 1895 � !ριστιαν�ςAλέ"ανδρ�ς Kαραθε�δωρή πασάςδι�ρίστηκε Γενικ�ς Δι�ικητής τηςKρήτης. O δι�ρισμ�ς αυτ�ς �#ειλ�-ταν εν μέρει και στ� αρνητικ� κλίμαπ�υ εί!ε διαμ�ρ#ωθεί στην ευρω-παϊκή κ�ινή γνώμη για την T�υρκία,ε"αιτίας των ωμ�τήτων κατά τωνAρμενίων τ�ν πρ�ηγ�ύμεν� !ρ�ν�.

Παρά τ�ν δι�ρισμ�, �ι δυσκ�λίεςσυνενν�ησης μετα"ύ των δύ� κ�ιν�-τήτων τ�υ νησι�ύ #άνηκαν αμέσωςμετά τη σύγκληση της Γενικής Συνέ-λευσης τ�ν Mάι� τ�υ 1895. Δεν υ-πήρ"ε διάθεση να ικαν�π�ιηθ�ύν τααιτήματα των !ριστιανών ��υλευτώνκαι �ι T�υρκ�κρητικ�ί με συνε!ήπρ�σκ�μματα πρ�σπαθ�ύσαν να �-δηγήσ�υν σε απ�τυ!ία τ� έργ� τ�υνέ�υ Δι�ικητή. Aπ�τέλεσμα ήταν ναδημι�υργηθεί απ� τ�υς !ριστιαν�ύςστη Bάμ�, η «Kεντρική Eπιτρ�πή της

Mεταπ�λιτεύσεως», με πρ�ε"άρ!�υ-σα μ�ρ#ή τ�ν Mαν�ύσ� K�ύνδ�υρ�και κύρια επιδίω"η ένα καθεστώς αυ-τ�ν�μίας και �!ι την ένωση με τηνEλλάδα. H επιτρ�πή, γνωρί��νταςτην π�λιτική συγκυρία στην Eυρώπη,διατύπωσε με πρ�σ�!ή τις θέσειςτης σε «Yπ�μνημα εκδ�θέν και υπ�-γρα#έν την 3ην Σεπτεμ�ρί�υ εν Kλί-ματι και την 10ην Σεπτεμ�ρί�υ 1895εν Kράπη, πρ�ς τ�υς κ.κ. εν Xανί�ιςΠρ�"έν�υς των Mεγάλων Δυνάμεωνκαι της Eλλάδ�ς». H ενέργεια αυτήαντιμετωπίστηκε ψυ!ρά απ� την ελ-ληνική κυ�έρνηση π�υ δεν ήθελε σεκαμιά περίπτωση ανα�ωπύρωση τ�υKρητικ�ύ �ητήματ�ς, ενώ � Γενικ�ςΔι�ικητής πήρε μέτρα εναντί�ν τωνμελών της επιτρ�πής και, �ταν η Eπι-τρ�πή μετακινήθηκε απ� τ� Aσκύ-#�υ Σ#ακίων στην Aσή Γωνιά Aπ�κ�-ρών�υ, έστειλε τη Xωρ�#υλακή ενα-ντί�ν της. H έν�πλη #ρ�υρά π�υ α-κ�λ�υθ�ύσε την Eπιτρ�πή την απέ-κρ�υσε και �ι συγκρ�ύσεις συνε!ί-στηκαν στην Eπισκ�πή, στ�υς Kά-

μπ�υς και στις Bρύσες, με απ�τέλε-σμα η κίνηση της Eπιτρ�πής Mετα-π�λιτεύσεως να ε"ελι!θεί σε ε"έ-γερση. T�ν Mάρτι� τ�υ 1896, � Kα-ραθε�δωρής αντικαταστάθηκε απ�τ�ν T�υρκαλ�αν� T�υρ!άν. H ε"έ-γερση πήρε μεγάλες διαστάσεις καικ�ρυ#ώθηκε τ�ν Mάι�, με την π�-λι�ρκία της Bάμ�υ απ� τ�υς Xριστια-ν�ύς. Παρ�τι ισ!υρ�ς τ�υρκικ�ςστρατ�ς κατ�ρθωσε να λύσει τηνπ�λι�ρκία, η ε"έγερση ε"απλώθηκε.Oι πρ�"εν�ι των Mεγάλων Δυνάμε-ων �ήτησαν απ� τις κυ�ερνήσειςτ�υς την απ�στ�λή π�λεμικών πλ�ί-ων για την πρ�στασία των "ένων υ-πηκ�ων.

Oι ειδήσεις αυτές πρ�κάλεσαν α-ναταρα!ή στην Aθήνα και �δήγησαντην ελληνική κυ�έρνηση σε διαμαρ-τυρίες πρ�ς τις M. Δυνάμεις. Παράλ-ληλα, ανασυστήθηκε η «Kεντρικήτων Kρητών Eπιτρ�πή», διενεργήθη-καν έραν�ι και Eλληνες α"ιωματικ�ίκατέ�ηκαν στην Kρήτη, στις αρ!έςI�υνί�υ και τ�ν I�ύλι�. H συνέ!ισητων τ�υρκικών �ιαι�πραγιών στα Xα-νιά ανάγκασε τ�υς πρ�"έν�υς ναδιαμαρτυρηθ�ύν, με συνέπεια τηνκατάπαυση των ε!θρ�πρα"ιών, τ�νδι�ρισμ� τ�υ !ριστιαν�ύ Γεωργί�υBέρ��ιτς ως Γενικ�ύ Δι�ικητή καιτην έναρ"η διαπραγματεύσεων. Oι!ριστιαν�ί ��υλευτές π�υ εκλέ!τη-καν για την Kρητική Συνέλευση, μευπ�μνημά τ�υς πρ�ς τ�ν Γενικ� Δι-�ικητή και τ�υς πρ�"έν�υς, �ήτησαντην καθιέρωση ηγεμ�νικ�ύ καθε-στώτ�ς, παρ�μ�ι�υ με της Σάμ�υ.

Παρά τη σύγκληση της Συνέλευ-σης, �ι συμπλ�κές "εκίνησαν πάλιστα Xανιά και επεκτάθηκαν στ� Hρά-κλει� (8 I�υλί�υ), γεγ�ν�ς π�υ �δή-γησε στην έντ�νη διαμαρτυρία τωνπρεσ�ευτών στην Πύλη. Oι διαπραγ-ματεύσεις διακ�πηκαν και �ι !ρι-στιαν�ί ��υλευτές έ#υγαν κρυ#ά α-π� τα Xανιά (20 I�υλί�υ), ενώθηκανμε την «Eπιτρ�πή της Mεταπ�λιτεύ-σεως» και σε συνέλευση στ�ν T�ιτ�ι-

Eπαναστατικ� στρατ�πεδ� Aκρωτηρί�υ 1897–98 (�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαματ�-π�υλ�υ).

T� �αρτ�γρα�ικ� σκαρί�ημα της ανακω�ικής #ώνης («cordon») π�υ �ρι�θέτησαν �ι M. Δυνάμεις στην ευρύτερη πε-ρι��ή τ�υ Hρακλεί�υ, στη δια�ωριστική γραμμή των �θωμανών και των �ριστιανών. Σώ#εται στ� Iστ�ρικ� Aρ�εί� τωνAρ�άνων (πηγή: Θ. Δετ�ράκη, «Σ�ραγίδες της Eπανάστασης 1897»).


H σ�ραγίδα της Kεντρικής των Kρη-τών Eπιτρ�πής (Aθήναι, 1897). H επι-τρ�πή εί�ε συσταθεί στην Aθήνα ήδηαπ� την επανάσταση τ�υ 1866–69 γιατην υπ�στήρι%η των αγώνων τηςKρήτης (πηγή: Θ. Δετ�ράκη, «Σ�ρα-γίδες της Eπανάστασης 1897»).

#έ Aπ�κ�ρών�υ (26 I�υλί�υ) �ργά-νωσαν επιτρ�πή με πρ�εδρ� τ�ν Kω-σταρ� B�λ�υδάκη, � �π�ί�ς στις 17Aυγ�ύστ�υ αντικαταστάθηκε απ�τ�ν Mαν�ύσ� K�ύνδ�υρ�. Mε αυτ�ντ�ν τρ�π� η «Kεντρική Eπιτρ�πή τηςMεταπ�λιτεύσεως» εί!ε μετασ!ημα-τιστεί σε «Γενική Eπαναστατική τωνKρητών Συνέλευσι».

Oι πρεσ�ευτές των M. Δυνάμεωνστην Kωνσταντιν�ύπ�λη κατάρτισανένα σ!έδι� παρα!ωρήσεων με �άσητα αιτήματα των Kρητών και τ� υπέ-�αλαν στ� σ�υλτάν�. H δύσκ�λη θέ-ση στην �π�ία εί!ε περιέλθει, μετάτις σ#αγές των Aρμενίων της 15ηςAυγ�ύστ�υ 1896, τ�ν ανάγκασε νατ� απ�δε!θεί. T� σ!έδι� δέ!θηκανκαι �ι !ριστιαν�ί στα τέλη Aυγ�ύ-στ�υ και μια περί�δ�ς ηρεμίας επι-κράτησε μέ!ρι τ�ν Oκτώ�ρι�. T�τε,με α#�ρμή αντίδραση τ�υ Γενικ�ύΔι�ικητή για τη λειτ�υργία των Δικα-στηρίων σύμ#ωνα με τ� νέ� Oργανι-

σμ�, υπήρ"αν διαμαρτυρίες απ� τηνπλευρά των !ριστιανών και τ� πρ�ε-δρεί� της Eπαναστατικής Συνέλευ-σης κάλεσε σε συνεδρίαση τ�υςπληρε"�υσί�υς των Kρητών για τις 3N�εμ�ρί�υ. Oι T�ύρκ�ι, αντιδρώ-ντας, δ�λ�#�νησαν στα Xανιά τ�ν α-ντιεισαγγελέα Kριάρη και με πρ�κή-ρυ"ή τ�υς καλ�ύσαν σε σ#αγές κατάτων !ριστιανών. T�ν Iαν�υάρι� τ�υ1897 επικυρώθηκαν �ι καν�νισμ�ίτης Xωρ�#υλακής και των Δικαστη-ρίων, η κατάσταση �μως συνέ!ι�ε ναπαραμένει έκρυθμη και στις τρειςμεγάλες π�λεις τ�υ νησι�ύ, –Xανιά,Pέθυμν� και Hράκλει�– �π�υ γίν�-νταν λεηλασίες, εμπρησμ�ί και δ�-λ�#�νίες. Στις 23 και 24 Iαν�υαρί�υέγιναν μεγάλες σ#αγές στα Xανιά.Oι σ#αγές αυτές και η ισ!υρή πίεσητης αντιπ�λίτευσης ανάγκασαν τελι-κά τ�ν πρωθυπ�υργ� Δηλιγιάννη ναστείλει δύ� π�λεμικά πλ�ία στηνKρήτη και να διατά"ει τη συγκρ�τη-ση, ανεπίσημα, σώματ�ς με 17 Kρή-

τες α"ιωματικ�ύς επικε#αλής, �ι �-π�ί�ι παραιτήθηκαν για τ� σκ�π� αυ-τ� απ� τ�ν ελλληνικ� στρατ�. Στ�μετα"ύ �ι !ριστιαν�ί κατ�ρθωσαν νααπελευθερώσ�υν την περι�!ή γύρωαπ� τα Xανιά. Πυρπ�λησαν τ�υρκι-κές ιδι�κτησίες, �ρισαν πρ�σωρινήκυ�έρνηση και κήρυ"αν την ένωσημε την Eλλάδα.

H ά!ι�η ελληνικ�ύστρατ�ύ

Στις 29 Iαν�υαρί�υ δ�θηκε διατα-γή να απ�πλεύσει πρ�ς την Kρήτη ημ�ίρα των τ�ρπιλ��λων υπ� τη δι-�ίκηση τ�υ δευτερ�τ�κ�υ γι�ύ τ�υ�ασιλιά, πρίγκηπα Γεωργί�υ, � �π�ί-�ς τ�ν επ�μεν� !ρ�ν� θα �ρι��τανπρώτ�ς Yπατ�ς Aρμ�στής της Kρή-της.

Oι πρεσ�ευτές των M. Δυνάμεωνστην Aθήνα �ήτησαν ε"ηγήσεις απ�τ�ν Eλληνα υπ�υργ� των E"ωτερι-κών και η T�υρκία απαίτησε την ανά-

κληση τ�υ στ�λ�υ. Mετά την αρνητι-κή απάντηση της Eλλάδας, η T�υρ-κία έστειλε στρατ� στα σύν�ρα και�ήτησε απ� τις M. Δυνάμεις να απ�-τρέψ�υν κάθε ελληνική επέμ�ασηστην Kρήτη. Για να απ�#ευ!θεί η ελ-ληνική επέμ�αση, καθώς και η απ�-στ�λή νέων τ�υρκικών στρατευμά-των στ� νησί, απ�#ασίστηκε η διε-θνής κατ�!ή των τριών π�λεων. Aυ-τ� εν�!λησε την ελληνική κυ�έρνη-ση, π�υ απ�#άσισε να πραγματ�π�ι-ήσει, πρώτη αυτή, την κατ�!ή τ�υνησι�ύ. Eτσι, στις 3 Φε�ρ�υαρί�υ α-π��ι�άστηκαν στ� K�λυμπάρι 1.500άνδρες με επικε#αλής τ�ν συνταγ-ματάρ!η τ�υ πυρ��λικ�ύ και υπα-σπιστή τ�υ �ασιλιά, Tιμ�λέ�ντα Bάσ-σ�. Tη δύναμη απ�τελ�ύσαν δύ�τάγματα πε�ικ�ύ, ένα τάγμα μη!ανι-κ�ύ, ένας λ�!�ς ευ�ώνων και μία πυ-ρ��λαρ!ία. Tην ίδια μέρα απ�#ασί-στηκε η απ��ί�αση στα Xανιά 100ανδρών απ� κάθε ευρωπαϊκή δύνα-μη, ενέργεια η �π�ία επαναλή#θηκετις επ�μενες μέρες και στις άλλεςμεγάλες π�λεις τ�υ νησι�ύ. H ελλη-νική κυ�έρνηση, παρά τις διαμαρτυ-ρίες της T�υρκίας και την ε!θρικήστάση των M. Δυνάμεων, �ργάνωσεστρατιωτικά τ� έδα#�ς π�υ εί!ε ήδηαπελευθερωθεί γύρω απ� τα Xανιά,αλλά και π�λιτικά –με την κατάργησητ�υ ελληνικ�ύ πρ�"ενεί�υ και τη με-τατρ�πή τ�υ πρ�"έν�υ σε �ασιλικ�επίτρ�π�. Στις πρώτες μά!ες, π�υ έ-γιναν στις B�υκ�λιές (7 Φε�ρ�υαρί-�υ) και τα Λει�άδια (8 Φε�ρ�υαρί�υ),�ι ελληνικές δυνάμεις νίκησαν. Στις9 Φε�ρ�υαρί�υ �μως, ύστερα απ�συμπλ�κή π�υ πρ�κάλεσαν έντε!να�ι T�ύρκ�ι στα �ρια της �υδέτερης�ώνης, τ� ελληνικ� στρατ�πεδ� στ�Aκρωτήρι καν�νι��λήθηκε απ� ταπλ�ία των M. Δυνάμεων π�υ ναυλ�-!�ύσαν εκεί και αμέσως �ι ναύαρ!�ιαπ�#άσισαν να επεκτείν�υν τη διε-θνή κατ�!ή γύρω απ� τα Xανιά, στηνκ�ιλάδα της Σ�ύδας, τ� Aκρωτήρικαι τη Xαλέπα. O Bάσσ�ς, ύστερα α-π� τα γεγ�ν�τα αυτά και για μεγαλύ-τερη ασ#άλεια, μετακίνησε τ� στρα-τ�πεδ� τ�υ στ�ν Aλικιαν� (16 Φε-�ρ�υαρί�υ).

H επίθεση αυτή των π�λεμικών



O συνταγματάρ�ης Tιμ�λέων Bάσσ�ς, επικε-�αλής τ�υ ελληνικ�ύ στρατ�ύ κατ��ής τηςKρήτης. Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη. Oι τυμπανιστές τ�υ B΄ Bασιλικ�ύ Συντάγματ�ς τ�υ Σάσε%, στ� Hράκλει�. Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.

Aπ��ί�αση ρωσικών

στρατευμάτωνστ� παλι�

ενετικ� λιμάνι τ�υ Pεθύμν�υ,

(�ωτ.: αρ�εί�Περ. Διαμαντ�-

π�υλ�υ).


πλ�ίων των M. Δυνάμεων πρ�κάλεσεαγανάκτηση και διαμαρτυρίες σε �λητην Eυρώπη. Συλλαλητήρια έγινανστ� Λ�νδίν�, τ� Παρίσι, τη Λυών, τ�M�νπελιέ, τη Pώμη, τη Nάπ�λη καιτη Γέν��α, �π�υ διαδηλωτές έρι"ανπέτρες κατά τ�υ τ�υρκικ�ύ πρ�"ε-νεί�υ. Oλ�κληρ� τ�ν Φε�ρ�υάρι� ηδιπλωματική δραστηρι�τητα σ!ετικάμε τ� Kρητικ� �ήτημα ήταν εντ�ν�-τατη. H Pωσία, η Γερμανία και η Aυ-στρία εί!αν τη γνώμη �τι θα έπρεπενα πειστεί η Eλλάδα να απ�σύρει τιςδυνάμεις της απ� την Kρήτη, έστωκαι με ναυτικ� απ�κλεισμ� τ�υ Πει-ραιά. H Aγγλία, η Γαλλία και η Iταλίαθεωρ�ύσαν αναγκαία πρ�ϋπ�θεσηκάθε απ�#ασης των M. Δυνάμεωντην παρα!ώρηση αυτ�ν�μίας στ�νησί και την απ�συρση και των τ�υρ-κικών στρατευμάτων. Oι δια��υλεύ-σεις μετα"ύ των M. Δυνάμεων δενκατέλη"αν π�υθενά και τ� μ�ν� π�υσυμ#ωνήθηκε ήταν μία διακήρυ"η α-π�κλεισμ�ύ της Kρήτης και η απ�-στ�λή 600 ανδρών απ� κάθε Δύναμη(εκτ�ς απ� τη Γερμανία και την Aυ-στρία).

Στ� μετα"ύ, �ι συγκρ�ύσεις γενι-κεύθηκαν σε �λη την Kρήτη. T� Hρά-κλει� και τ� Pέθυμν� π�λι�ρκήθη-καν απ� τ�υς !ριστιαν�ύς, καταλή-#θηκε τ� �!υρ� της Kανδάν�υ καιτμήμα τ�υ Kαστελλί�υ Kισάμ�υ καικαν�νι��λήθηκε απ� τ�ν AριστείδηK�ρακα τ� #ρ�ύρι� της Σπιναλ�-γκας. Στ� Hράκλει� �ι κυ�ερνήτεςτων "ένων π�λεμικών πλ�ίων απ�-#άσισαν να δημι�υργήσ�υν, �πωςεί!ε ήδη γίνει στα Xανιά, �υδέτερη�ώνη. Στις 6 Mαρτί�υ �ι ναύαρ!�ιτων M. Δυνάμεων στην Kρήτη διατά-!θηκαν να κηρύ"�υν συγ!ρ�νως τ�ναπ�κλεισμ� και την αυτ�ν�μία τ�υνησι�ύ. Oι !ριστιαν�ί, ύστερα απ�δημ�ψή#ισμα, δεν δέ!θηκαν την αυ-τ�ν�μία και απαίτησαν την ένωση μετην Eλλάδα. Oι M. Δυνάμεις πραγμα-τ�π�ίησαν την απ�στ�λή διεθν�ύςστρατ�ύ, � �π�ί�ς κατανεμήθηκε ωςε"ής: �ι Aγγλ�ι κατέλα�αν τ� Hρά-κλει�, �ι Iταλ�ί τα Xανιά, �ι Pώσ�ι τ�Pέθυμν�, �ι Γάλλ�ι τη Σητεία, �ι Γερ-μαν�ί τη Σ�ύδα και �ι Aυστριακ�ί τηνKίσαμ�.

O ελλην�τ�υρκικ�ςπ�λεμ�ς τ�υ 1897

Στις 5 Aπριλί�υ 1897 η T�υρκία, μεα#�ρμή την απ�στ�λή άτακτων σω-μάτων στη Mακεδ�νία στα τέληMαρτί�υ, κήρυ"ε τ�ν π�λεμ� στηνEλλάδα. H Eλλάδα, απ�μ�νωμένη δι-πλωματικά (�ι M. Δυνάμεις τηρ�ύ-σαν στάση ε!θρική, ενώ τα �αλκανι-κά κράτη παρέμεναν �υδέτερα) καιαπαράσκευη στρατιωτικά (με απαρ-!αιωμέν� υλικ�, ελλιπή κατάρτισητων στελε!ών τ�υ στρατ�ύ και ανί-κανη ηγεσία), ύστερα απ� ελά!ιστεςαρ!ικές επιτυ!ίες, γνώρισε διαδ�!ι-κές ήττες υπ�!ωρώντας πρώτα στηΛάρισα, κατ�πιν στα Φάρσαλα και τέ-λ�ς στ� Δ�μ�κ�. Oι T�ύρκ�ι έ#θα-σαν έ"ω απ� τη Λαμία και στις 8Mαΐ�υ, ύστερα απ� τη μεσ�λά�ησητ�υ Tσάρ�υ, υπ�γρά#τηκε ανακω!ή.H Eλλάδα δεν εί!ε εδα#ικές απώλει-ες, αλλά αναγκάστηκε να πληρώσειυπέρ�γκη π�λεμική απ��ημίωση ύ-ψ�υς τεσσάρων εκατ�μμυρίων τ�υρ-κικών λιρών. Eυρισκ�μενη σε αδυνα-μία να ε"ασ#αλίσει τ� π�σ� αυτ� με

ε"ωτερικ� δάνει�, επειδή τα παλαιάτης !ρέη δεν εί!αν ρυθμιστεί και δενπαρέ!�νταν ασ#αλείς εγγυήσεις,δέ!θηκε την επι��λή Διεθν�ύς Oικ�-ν�μικ�ύ Eλέγ!�υ.

Aπ�τέλεσμα τ�υ π�λέμ�υ ήταν καιη ανάκληση των ελληνικών στρατευ-μάτων απ� την Kρήτη (21 Aπριλί�υ).Oι !ριστιαν�ί της Kρήτης ύστερα α-π� τρεις γενικές συνελεύσεις στ�υςAρμέν�υς (26 I�υνί�υ), στις Aρ!άνες(30 I�υλί�υ) και στ� Mελιδ�νι (16Oκτω�ρί�υ) απ�#άσισαν, παρά τις α-ντιθέσεις π�υ υπήρ"αν, να δε!θ�ύντην πρ�ταση των M. Δυνάμεων γιααυτ�ν�μία. Zήτησαν, �μως, την απ�-μάκρυνση τ�υ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύκαι "έν� ηγεμ�να, γιατί πίστευαν �τιμ�ν� ένας ευρωπαί�ς ηγεμ�νας θα

εί!ε τ� αναγκαί� κύρ�ς για να στηρί-"ει απ�τελεσματικά τ� καθεστώς τηςαυτ�ν�μίας. Mε αυτ�ν τ�ν τρ�π�, ηλύση της αυτ�ν�μίας επι�λήθηκε γιανα απ�#ευ!θεί η ένωση με την Eλλά-δα, ένωση η �π�ία θα καθιστ�ύσετην Kρήτη απρ�σιτη, σε μεγάλ� τ�υ-λά!ιστ�ν �αθμ�, για τις M. Δυνάμεις.Στην ε"έλι"η αυτή ��ήθησε και � ελ-λην�τ�υρκικ�ς π�λεμ�ς, γιατί περι-θωρι�π�ίησε την Eλλάδα.

T�ν Mάρτι� τ�υ 1898 η Γερμανίακαι η Aυστρία απέσυραν τ� στρατ�και τ� στ�λ� τ�υς απ� τ� νησί. Eτσι,στην Kρήτη παρέμειναν �ι Aγγλ�ι,π�υ κατεί!αν τ�ν τ�μέα τ�υ Hρα-κλεί�υ, �ι Γάλλ�ι, π�υ κατεί!αν τ�Λασίθι, �ι Pώσ�ι, π�υ κατεί!αν τ� Pέ-θυμν� και �ι Iταλ�ί, π�υ κατεί!αν τα

Xανιά. H π�λη των Xανίων και η γύρωπερι�!ή απετέλεσαν τ�ν «Διεθνή τ�-μέα», π�υ �ρισκ�ταν κάτω απ� τηνκ�ινή κατ�!ή των τεσσάρων Δυνά-μεων. T� τέλ�ς της μετα�ατικής #ά-σης, μέ!ρι την απ�!ώρηση των τ�υρ-κικών στρατευμάτων και την εγκαθί-δρυση της Aυτ�ν�μίας, επέσπευσαντα γεγ�ν�τα της 25ης Aυγ�ύστ�υστ� Hράκλει�, �π�υ � ε"αγριωμέν�ςτ�υρκικ�ς �!λ�ς πρ�έ�η σε λεηλα-σίες και πυρπ�λήσεις καταστημά-των, σ#αγές !ριστιανών, αλλά και 17Aγγλων στρατιωτών και τ�υ πρ�"έ-ν�υ της Aγγλίας Λυσίμα!�υ Kαλ�και-ριν�ύ. H δυναμική αντίδραση, κυ-ρίως της Aγγλίας, �δήγησε στην �-λ�κλήρωση της απ�!ώρησης τ�υτ�υρκικ�ύ στρατ�ύ τ�ν N�έμ�ρι�τ�υ 1898.

Παρά την ύπαρ"η π�λλών υπ�ψη-#ι�τήτων �ι M. Δυνάμεις επέ�αλαντελικά (30 N�εμ�ρί�υ) τ�ν Eλληναπρίγκηπα Γεώργι�. O Γεώργι�ς έ-#θασε στις 9 Δεκεμ�ρί�υ 1898 στηΣ�ύδα ως «Yπατ�ς Aρμ�στής τωνΔυνάμεων στην Kρήτη». Tην επ�-μενη μέρα, �ι ναύαρ!�ι των Δυνά-μεων έ#υγαν απ� την Kρήτη, �!ι �-μως και τα στρατιωτικά αγήματάτ�υς3. Mε αυτ�ν τ�ν τρ�π�, εγκα-νιάστηκε η περί�δ�ς της KρητικήςΠ�λιτείας, η �π�ία �ρισκ�ταν υπ�την ψιλή επικυριαρ!ία της Πύληςκαι την ευρωπαϊκή πρ�στασία. T�νAπρίλι� τ�υ 1899 ψη#ίστηκε απ�την Kρητική Συνέλευση � καταστα-τικ�ς !άρτης τ�υ νέ�υ π�λιτεύμα-τ�ς, τ� «Σύνταγμα της KρητικήςΠ�λιτείας». Tέλ�ς, τ� 1913 πραγ-ματ�π�ιήθηκε η ένωση της Kρήτηςμε την Eλλάδα.

Σημειώσεις:1. E. Driault et M. Lhéritier, «Histoire

diplomatique de la Grèce, de 1821 à nosjours», τ. 2, Παρίσι 1925.

2. Bλ. άρθρ� τ�υ George Baden – Powell στ�Fortnightly Review, Aπρίλι�ς 1897. Συνει-δητ�π�ιώντας τη σημασία π�υ εί�ε τ� λι-μάνι της Σ�ύδας για την π�λιτική των ευ-ρωπαϊκών κυ�ερνήσεων, � Kρητικ�ς αγω-νιστής Kώστας (ή Kωσταρ�ς) B�λ�υδά-κης έλεγε: «Π�ύ να τ� !έρανε �ι κακ�σ�ρ-τ�ι απ� τ�ν παμπάλαι� καιρ� να σηκ�νη �καθένας ένα �αράκι να τ� ρί�νη εις τηνΣ�ύδα να τη "ρά!�υνε ετσιδά, γιατί αυτήείναι η αιτία τση κακ�μ�ιριάς μας, και π�ι-�ς !έρει ανέ γλυτώσωμε καμμιά ��λά ε!αιτίας τση!» B. Ψιλάκης, «Iστ�ρία τηςKρήτης», τ. 3, Xανιά 1909. Bλ. και Π. Πρε-�ελάκης, «Παντέρμη Kρήτη», Aθήνα 1945.

3. H απ��ώρησή τ�υς έγινε σταδιακά. Tα τελευ-ταία τμήματα της αγγλικής "ρ�υράς εγκατέ-λειψαν τ� Hράκλει� τ�ν I�ύλι� τ�υ 1909.

H κατα�ί�αση της τ�υρκικής σημαίας απ� τ�υς Γάλλ�υς, στην Iεράπετρα, τ��θιν�πωρ� τ�υ 1898. Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.

Oι ναύαρ��ιτων M. Δυνάμεων υπ�δέ��νταιτ�ν πρίγκιπαΓεώργι� κατάτην ά�ι%ή τ�υστη Σ�ύδαστις 9 Δεκεμ-�ρί�υ 1898.Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.


H τραγωδία τυ Hρακλείυ και ι MεγάλιH απ�τυ�ία των «ειρηνευτών» να δια�υλά��υν την ειρήνη

Tης Bιργινίας Tσυδερύ

«H IΣTOPIA της Kρήτης επί τ�υρκ�-κρατίας είναι η ιστ�ρία των επανα-στάσεών της»1. T� 1830 �άρη «στιςτρελές μη�αν�ρρα�ίες των Mεγά-λων Δυνάμεων»2 στερήθηκε η Kρή-τη την ελευθερία της. E�ι αιματ�-�αμμένες επαναστάσεις, μία κάθε15 �ρ�νια, έκλεισαν με αυτήν τ�υ1896-98, απ� τις �ειρ�τερες σε έ-κταση, σε θύματα, σε υλικές κατα-στρ��ές, σε συλήσεις νεκρ�τα�εί-ων και εκκλησιών. Aπ�κ�ρύ�ωμα ηκαταστρ��ή τ�υ Hρακλεί�υ στις 25Aυγ�ύστ�υ 1898. «... η εικών τ�υHρακλεί�υ! Φρικαλέα, αγρία, �δυ-νηρά! Oδυνηρ�τερα, �τι �ι εν δ�κι-μασίαις διελθ�ντες τ�ν �ί�ν αυτώνεσ�άγησαν υπ� την σκιάν τεσσά-ρων ευρωπαϊκών σημαιών»3.

Oι Eυρωπαϊκές δυνάμεις εί�ανπερίπ�υ τρία �ρ�νια ενωρίτερα α-ναλά�ει την ευθύνη να λύσ�υν τ�Kρητικ� "ήτημα, �ωρίς επιτυ�ία. Oιεπί τ�π�υ στρατιωτικ�ί και υπηρε-σιακ�ί παράγ�ντες των Δυνάμεωνεισηγ�ύνται γρήγ�ρες απ��άσειςγια να απ��ευ�θεί κλιμάκωση τ�υ�ά�υς. Oι κυ�ερνήσεις πρ�τάσ-σ�υν τη διατήρηση της εύθραυ-στης εδα�ικής ακεραι�τητας τηςOθωμανικής αυτ�κρατ�ρίας καιτην ε�ίσ�υ εύθραυστη ισ�ρρ�πίαμετα�ύ των. «H τ�υρκ��ιλ�ς υστε-ρία απ� την �π�ίαν υπέ�ερε η Eυ-ρώπη θα παραμείνει ως ένα κατα-πληκτικ� και κατακριτέ� �αιν�με-ν� στην ιστ�ρία της δυτικής �ρι-στιαν�σύνης... H Eλλάδα δεν μπ�-ρεί να �ασιστεί σε κανένα �ίλ�. Kα-νείς δεν θέλει να δυναμώσει ηEλλάδα»4.

Xρειάστηκε τ� π�δ�πάτημα τ�υκύρ�υς των απ� τ�ν τ�υρκικ�στρατ� και ��λ� για να λύσ�υν σεδύ� μήνες �,τι δεν εί�αν λύσει σταπρ�ηγ�ύμενα τρία �ρ�νια. «Xαρα-

κτηριστική η απ��ασιστικ�της τωνAγγλων..», �πως έγρα�ε η ημερη-σία «Aστυ» των Aθηνών στις 28 Aυ-γ�ύστ�υ 1898. «T� αδρανές μεγα-λεί�ν εκινήθη. Oύτε π�λλαί σκέ-ψεις, �ύτε π�λλές συ$ητήσεις.Aπλ�υστάτη και σα�εστάτη η πρ�ςτην Aγγλικήν εν Kρήτη αρ�ήν δια-ταγή της μητρ�π�λεως. Eντ�ς 48ωρών � T�υρκικ�ς στρατ�ς θα απ�-συρθεί: � στρατιωτικ�ς ν�μ�ς θαλειτ�υργήσει: �ι πρωταίτι�ι των�ρικαλε�τήτων θ’ απαγ��νισ-θ�ύν... Hλεκτρική η διαταγή, ηλε-

κτρική και η εκτέλεση... αυτ� �ν�-μά$εται δύναμις εν�ς έθν�υς. Eάντ� αίμα των Aρμενίων ήτ� ευθυ-ν�ν, τ� των Aγγλων �μως ε%αγ�ρά-$εται ακρι��τατα. Διά �ρ��ων και��ίδων...» O θάνατ�ς των 17Aγγλων παραμέρισε πρ�σκαιρα τιςπ�λιτικές σκ�πιμ�τητες π�υ εί�ανεμπ�δίσει τη λύση τ�υ κρητικ�ύ"ητήματ�ς.

Δια��ρετικ�ί λ�γ�ι ώθησαν τιςΔυνάμεις να συμμετάσ��υν στις ει-ρηνευτικές δυνάμεις. H Aγγλία εί�ετ� επιτυ�ές γι’ αυτήν πρ�ηγ�ύμεν�

της παρα�ώρησης της Kύπρ�υ, ηPωσία π�τέ δεν εί�ε εγκαταλείψειτην �ιλ�δ��ία για λιμάνι στη Mεσ�-γει� αλλά, εάν δεν μπ�ρ�ύσε να τ�πετύ�ει, θα δε��ταν την παρα�ώ-ρηση στην Aγγλία με αντάλλαγματην ελεύθερη διέλευση απ� ταΔαρδανέλια. H Iταλία εί�ε δικές της�λέψεις στην Aδριατική και η Γαλ-λία περίμενε να πάρει κάπ�ι� α-ντάλλαγμα στην Mέση Aνατ�λή εάνάλλα"ε η υπ�σταση της Kρήτης υ-πέρ μιας των άλλων Δυνάμεων. HAυστρία εν��λείται απ� την επέ-κταση της Eλλάδ�ς στη Mακεδ�νία,π�υ της έκλεινε τ� δρ�μ� για κάθ�-δ� στ� Aιγαί�. «H Kρήτη θα �ρησι-μ�π�ιήτ� ως πι�νι στις διπλωματι-κές συναλλαγές»5.

Πρ�τεραι�της των ειρηνευτικώνδυνάμεων δεν ήταν η πρ�στασίατων αμά�ων ή η πρ�ετ�ιμασία δί-καιης λύσης σύμ�ωνα με τις επιθυ-μίες των κατ�ίκων, αλλά η διασ�ά-λιση των δικών τ�υς συμ�ερ�ντων.Aλλωστε η πρώτη απ��ί�αση τωντ�τε «κυαν�κρανων» ακ�λ�υθείτην απ��ί�αση ελληνικών δυνάμε-ων υπ� τ�ν στρατηγ� Bάσσ�, μετάτις σ�αγές, λεηλασίες και πυρκα-γιές των Xανίων τ�ν Mάι� τ�υ 1896.H παρ�υσία των εν��λησε τ�υς Eυ-ρωπαί�υς. Oι Eλληνες θα έδιναντην λύση στ� Kρητικ� "ήτημα ερή-μην των. Λίγ� τ�υς έμελλε εάν αυ-τ� απ�τελ�ύσε τη μ�νη λύση για νααπ��ευ�θ�ύν και άλλα εγκλήματαεις �άρ�ς των Xριστιανών. Δυστυ-�ώς η Eλλάδα δεν ενήργησε με τηναναγκαία τα�ύτητα και απ��ασιστι-κ�τητα, ενδίδ�ντας στις πιέσειςτων �ένων. Mέ�ρι τ� τέλ�ς της ει-ρηνευτικής απ�στ�λής �ι δυνάμεις

Eπαναστάτες στυς Kάμπυς Kυδωνίας, τ 1898. «H ιστρία της Kρήτης επί τυρκκρατίας είναι η ιστρία των επα-ναστάσεών της» (�ωτ.: αρ�εί Περ. Διαμαντ�πυλυ).

Eπιθεώρησηγαλλικών και

τυρκικώνστρατιωτικώντμημάτων καιμνάδων τηςKρητικής Xω-

ρ�υλακής,στ Hράκλει(1897;) (�ωτ.:

αρ�εί Περ. Διαμαντ�-

πυλυ).


των Eυρωπαίων ανεπτύ�θησαν μ�-ν� μέσα στις π�λεις και κατά τηνπερίμετρ� της πρ�στατευ�μενης"ώνης ή, �πως θα λέγαμε σήμερα,της πράσινης γραμμής. Aυτή συνέ-πιπτε με την ακτίνα πυρ�ς των πυ-ρ��λων των π�λεμικών τ�υς πλ�ί-ων. Παρά ταύτα έθεσαν επιτακτικάτ� θέμα απ��ώρησης των ελληνι-κών δυνάμεων π�υ έδιδαν πρ�στα-σία στ�υς �ριστιαν�ύς, και επέ�α-λαν τ�ν απ�κλεισμ� τ�υ νησι�ύ. Γι-ν�ταν πρ�σπάθεια, ιδίως απ� τ�νAγγλ� Γεν. Πρ��εν� να εν��π�ιη-θ�ύν �ι �ριστιαν�ί για την αναταρα-�ή στ� νησί. Oι Γερμαν�ί επαίρ�ντ�π�υ έρι�αν την πρώτη ��ίδα κατάτων �ριστιανών στ� Aκρωτήρι. Συ-νε�ίστηκε η �ρησιμ�π�ίηση τωντ�υρκικών στρατευμάτων για νασυμπληρών�υν τις δικές τ�υς ελ-λείψεις, αντί να επιμέν�υν στην α-π��ώρησή των και στ�ν α��πλισμ�των ατάκτων �α"ι��υ"ίκων. M�ν�μετά την τραγωδία της 25ης Aυγ�ύ-στ�υ απέστειλαν επαρκείς ε�ε-δρείες.

Πρ�σ�εδιασμένη κακ�δι�ίκηση

«Πρ� τ�υ 1821 η Kρήτη υπήρ�ε η�ειρ�τερα δι�ικ�ύμενη επαρ�ία τηςT�υρκικής αυτ�κρατ�ρίας». Mπ�-ρεί κανείς να συμπληρώσει �ι τε-λευταίες επτά δεκαετίες της �θω-μανικής κατ��ής �αρακτηρί"�νταιαπ� πρ�σ�εδιασμένη κακ�δι�ίκησηκαι απ� υπ�σ�έσεις π�υ π�τέ δεντηρήθηκαν. Γλα�υρά αλλά και ψύ-�ραιμα εκθέτ�υν τ� ιστ�ρικ� σεμνημ�νι� των �ι �ριστιαν�ί ��υλευ-τές στις 21 I�υλί�υ 1896 πρ�ς τ�υςεκπρ�σώπ�υς των Mεγάλων Δυνά-μεων: την τ�υρκική τακτική των υ-π�σ�έσεων και της υπ�γρα�ήςσυμ�ωνιών �ταν �ρίσκ�νταν κάτωαπ� πίεση και της αθέτησής τωνμ�λις τ� θέμα έ�ανε την επικαιρ�-τητά τ�υ. Δικαίως στ� μνημ�νι� κα-τα�έρ�νται κατά των T�ύρκων αλ-λά και των Mεγάλων Δυνάμεων,π�υ δεν απαιτ�ύσαν απ� την T�υρ-κία να σέ�εται τις συμ�ατικές υπ�-�ρεώσεις της, θυσιά"�ντας τ�υςKρητικ�ύς στ�υς δικ�ύς τ�υς αντα-γωνισμ�ύς και συμ�έρ�ντα.

O τ�υρκικ�ς στ��ς ήταν � διωγ-μ�ς των �ριστιανών (εθνική κάθαρ-ση) και η επανα��ρά της πλήρ�υςκυριαρ�ίας τ�υ σ�υλτάν�υ. H μέθ�-δ�ς τ�υς ήταν να καλλιεργ�ύν τηνκακ�δι�ίκηση, με δι�ρισμ� ακατάλ-ληλων δι�ικητών, στρατιωτικών καιπ�λιτικών – καλλιεργ�ύσαν την α-νασ�άλεια στ�υς αγράμματ�υςμ�υσ�υλμάν�υς και τ�υς έστρε�ανκατά των μεταρρυθμίσεων. Eγρα�εΓάλλ�ς γνώστης των τ�υρκικών υ-π�θέσεων στην ε�ημερίδα Γκ�λ�υ-ά$: «O Σ�υλτάν�ς έστειλε υπασπι-στή τ�υ στην Kρήτη με �δηγίες στ�στρατ� να συνεργαστεί με μ�υ-σ�υλμάν�υς να πρ�καλέσ�υν καιάλλες σ�αγές μ�λις αναγγελθ�ύν�ι μεταρρυθμίσεις. Δ�θηκαν �ι ε-ντ�λές και ε%ετελέσθηκαν».

Kατά τη διάρκεια τ�υ έτ�υς 1896δεν υπήρ�ε μέρα π�υ δεν καταγρά-��νταν ��ν�ι, πυρπ�λήσεις �ω-ριών, λεηλασίες, συλήσεις νεκρ�-τα�είων και εκκλησιών... με κάλυ-ψη τ�υρκικών στρατευμάτων, π�υ

κ�ρυ�ώθηκαν με τις σ�αγές σταXανιά τ�ν Mάι� 1887. Yπ�ν�μευανκάθε πρ�σπάθεια �μαλ�π�ιήσεως,�πως την απ�κατάσταση της ελεύ-θερης επικ�ινωνίας μετα�ύ δύ�κ�ιν�τήτων... Eδιδαν παραπλανητι-κές απαντήσεις στα αιτήματα τωνEυρωπαίων, �πως αυτ� για τ�ν α-��πλισμ� των �ασι��υ"ίκων και τηναπ�μάκρυνση των στρατευμάτωντ�υς, και έ�ερναν πρ�σκ�μματα �ι-κ�ν�μικά και άλλα για την �ργάνω-ση δικαστηρίων και �ωρ��υλακής.Aντίθετα επέρριπταν με θράσ�ςτην ευθύνη για τ� �ά�ς στις �ένεςδυνάμεις και με αυτή τη δικαι�λ�-γία "ητ�ύσαν να ανατεθεί πάλι πλή-ρως η ε��υσία στα τ�υρκικά στρα-τεύματα.

T�ν Mάρτι� τ�υ 1897, � σ�υλτά-ν�ς, πιε"�μεν�ς απ� τις Δυνάμεις,υπέγραψε την πρά�η απ�δ�σης αυ-τ�ν�μίας στ� νησί. Hταν απ�τέλε-σμα της π�λιτικής των Δυνάμεων,π�υ επέλε�αν την αυτ�ν�μία ως λύ-ση για να απ��ευ�θεί η ένωση καιδιατηρηθεί έτσι η τ�υρκική κυριαρ-�ία μέ�ρι να υπάρ�ει η δικιά τ�υςτελική επιλ�γή. Oι T�ύρκ�ι κλιμά-κωσαν την τακτική τ�υ �ά�υς και

της ανασ�άλειας και απέσυραν ταστρατεύματά τ�υς απ� την ενδ�-�ώρα... A�ησαν τα 2/3 τ�υ νησι�ύστα �έρια των εν�πλων. Oι μ�υ-σ�υλμάν�ι �ωρικ�ί, ήταν �υσικ� ναπανικ��ληθ�ύν και να ανα"ητήσ�υν«ασ�άλεια» στις π�λεις. Aυτ� δημι-�ύργησε τρι�ή με �ριστιαν�ύς, των�π�ίων τα σπίτια καταλάμ�αναν. Oισυνθήκες "ωής ήταν α��ρητες. Hπρ�ϋπ�θεση για λύση τ�υ κρητικ�ύ"ητήματ�ς ήταν πλέ�ν συνυ�ασμέ-νη με τη λύση τ�υ πρ�σ�υγικ�ύπρ��λήματ�ς. Aυτ� τ� ήλεγ�ανπλήρως �ι τ�υρκικές αρ�ές.

Xά�ς και ανασ�άλεια

T� νησί ��ύλια"ε στ� �ά�ς. H α-νασ�άλεια �λων κλιμακων�ταν. H�ικ�ν�μία εί�ε παραλύσει και παράτις ευσυνείδητες πρ�σπάθειεςτων επί τ�π�υ συμμα�ικών δυνά-μεων και της ηγεσίας των �ριστια-νών δεν υπήρ�ε �ύτε δικαι�σύνη�ύτε �ωρ��υλακή.

Mε δυσκ�λία και �ρ�ν�τρι�έςλαμ�άν�νταν �ι απ��άσεις τωνμεγάλων. Eνεπλέκ�ντ� έ�ι κατ’ αρ-�ήν και αργ�τερα τέσσερις καγκε-

λαρίες. Kάθε κυ�έρνηση εί�ε τρίακαι πλέ�ν κέντρα απ��άσεων. T�νυπ�υργ� E�ωτερικών, τ�ν υπ�υρ-γ� Nαυτικ�ύ, τ�ν πρέσ�η στηνKωνσταντιν�ύπ�λη, τ� ναύαρ��στην Kρήτη και τ�ν πρ��εν�. Παράτις ευσυνείδητες πρ�σπάθειες �-λων για την τήρηση της αρ�ής της�μ��ωνίας, �ι δυσκ�λίες ήσαν εμ-�ανείς.

Oι T�ύρκ�ι εί�αν ένα κέντρ� ε-��υσίας και ας ήταν σε �άση πα-ρακμής. H τέ�νη της ίντριγκας ήκ-μα"ε. Σκ�π�ς, η ανατρ�πή κάθεμέτρ�υ π�υ �δηγ�ύσε στην �μα-λ�π�ίηση και εμπέδωση της αυτ�-ν�μίας. H αυτ�ν�μία απ�τελ�ύσετ� πρώτ� στάδι� για την πλήρη α-π�κ�πή της νήσ�υ και την �θωμα-νική κυριαρ�ία. Eίναι ενδια�έρ�ννα παρακ�λ�υθήσει κανείς τη λυσ-σαλέα και, �έ�αια, συγκαλυμμένηαντίσταση σε κάθε μέτρ� π�υ πρ�-ωθ�ύσε την υλ�π�ίηση της αυτ�-ν�μίας της νήσ�υ. Mια τέτ�ια μά�η�πισθ��υλακής εί�ε ως απ�τέλε-σμα τη μ�ιραία σπίθα στις 25 Aυ-γ�ύστ�υ.

T� �τι τ� έγκλημα ήταν πρ�σ�ε-διασμέν� κανείς δεν τ� αμ�ισ�η-τεί. Yπήρ�αν πρ�ειδ�π�ιήσειςμ�υσ�υλμάνων σε �ίλ�υς των �ρι-στιαν�ύς. Yπήρ�ε και η αδικαι�λ�-γητη μετα��ρά τ�υρκικών ταγμά-των απ� Pέθυμν� και Hράκλει�.Στις ανακρίσεις απεκαλύ�θη �τιεί�ε ανατεθεί τ� εγκληματικ� έργ�στ�ν ίδι� τ� δι�ικητή τ�υς στ�Hράκλει�, Eτέμ πασά, υπεύθυν�τήρησης της τά�ης! T� σ�έδι� ή-ταν καλά μελετημέν�. Γνωστ�ί α-π��υλακισθέντες κακ�π�ι�ί �ρέ-θηκαν επικε�αλής τ�υ ��λ�υ. Tαυπ�λ�ιπα ήταν εύκ�λα. O Eτέμ δή-λωνε αργ�τερα �τι δεν έλα�ε γνώ-ση των επεισ�δίων μέ�ρι π�υ εί�επυρπ�ληθεί �λ�κληρη η �ριστιανι-κή συν�ικία, εί�αν σ�αγιασθεί 800�ριστιαν�ί και εί�αν δ�λ��νηθείκαι τραυματισθεί π�λλά μέλη τηςειρηνευτικής δύναμης! O Eτέμ δενσυνελή�θη. Φυγαδεύτηκε στηΣμύρνη. H ανησυ�ία των T�ύρκων

H PύγαMαΐστρα (Bε�ίρ Tσαρσί)μετά τις πυρ-πλήσεις καιτη σ�αγή της 25ης Aυγύστυ1898. Σήμεραη κεντρική αυτή δ�ς τυ Hρακλείυνμά�εται δ�ς Mαρτύ-ρων 25ης Aυγύστυ1898. Iστρικ�Mυσεί Kρήτης.

Xανιά: η �ριστιανική συνικία γύρω απ� την Tριμάρτυρη, ύστερα απ� τυς ε-μπρησμύς τυ 1897 και τη σ�αγή πυ ακλύθησε (�ωτ.: αγνώστυ). Συνέ�εια στην 16η σελίδα

ήταν «να μην μπ�ρέσ�υν να συν-δέσ�υν τα γεγ�ν�τα με τις επίση-μες τ�υρκικές δυνάμεις».

Oι T�ύρκ�ι δεν εγκατέλειψαν τηγνωστή παρελκυστική π�λιτικήτων ακ�μα και μετά τα γεγ�ν�τα.Πρ�σπάθησαν με κάθε τρ�π� νακερδίσ�υν �ρ�ν� με την ελπίδαπάλι να �επεραστεί η �ργή και η α-γανάκτηση. Πρ�σπάθησαν να κα-λύψ�υν τ�υς κύρι�υς συνεργάτεςκαι μέ�ρι τέλ�υς μερικ�ί διασώθη-καν. Xωρίς �ρ�ν�τρι�ή επανήλθανστη �ωρίς αιδώ πρ�σπάθεια ισ�-σκέλισης ευθυνών και αναιδών α-παιτήσεων.

O τ�υρκικ�ς στρατ�ς τελικά έ-�υγε, αλλά �ρειάστηκε να τ�υςσταλεί τελεσίγρα�� τι θα κατε-λύετ� αμέσως η �θωμανική κυ-ριαρ�ία, για να πεισθ�ύν �τι αυτήτη ��ρά �ι Eυρωπαί�ι απαιτ�ύσαντ� σε�ασμ� των συμ�ωνηθέντων.Kαι πάλι �ρειάστηκε η απ��ασιστι-κ�τητα των επί τ�π�υ Aρ�ηγώντων M. Δυνάμεων π�υ διέτα�αντην υπ� συν�δεία απ�π�μπή τωντελευταίων T�ύρκων με τ� δι�ικη-τή τ�υς, για να κλείσει επιτέλ�υςαυτ� τ� τραγικ� κε�άλαι� τηςKρητικής Iστ�ρίας. Oι �έν�ι υπεύ-θυν�ι επί τ�π�υ εί�αν �ιώσει τη�αρ�αρ�τητα των T�ύρκων. H α-π��ασιστικ�τητά τ�υς αυτή εν�-�λησε �ρισμέν�υς κυ�ερνητικ�ύςκαι υπηρεσιακ�ύς παράγ�ντεςπ�υ δεν εί�αν "ήσει τη �ρίκη απ�κ�ντά.

Aδικ� αίμαOι T�ύρκ�ι δεν εί�αν καταν�ήσει

�τι θίγ�ντας τ� γ�ητρ� και τ� κύ-ρ�ς των Eυρωπαίων εί�αν υπ�σκά-ψει τα θεμέλια των συμ�ερ�ντωντων Eυρωπαίων. Eτσι για λίγ� �ι ει-ρηνευτικές δυνάμεις �ρέθηκαν ναυπεραμύν�νται των δίκαιων π�θωντων Kρητών και τις αρ�ές της δι-και�σύνης. Για να επιτευ�θεί αυτήη ευτυ�ής σύμπτωση συμ�ερ�-ντων και δικαί�υ �ρειάστηκε να�υθεί άδικα τ� αίμα 800 αθώων �ρι-στιανών, 17 ανύπ�πτων νέωνAγγλων και 600 ανεύθυνων μ�υ-

σ�υλμάνων. H ηγεσία –π�λιτική,πνευματική και �ικ�ν�μική– τ�υHρακλεί�υ α�ανίστηκε και �εκλη-ρίστηκαν �ικ�γένειες - Λύσανδρ�ςKαλ�καιριν�ς, Bρεταν�ς άμισθ�ςυπ�πρ��εν�ς, άμισθ�ς υπ�πρ��ε-ν�ς των HΠA· Zα�αρίας Θειακάκης��υλευτής και μέλ�ς τ�υ Eκτελε-στικ�ύ· Θ. Στεργιάδης μεγαλέμπ�-ρ�ς· I. Στεργιάδης γιατρ�ς· Γ. Πα-παδάκης έμπ�ρ�ς· �ικ�γένεια A.Περίδ�υ· �ικ�γένεια Γ. Σταματά-κη…

T� ερώτημα �έ�αια παραμένειγιατί δεν έγινε τίπ�τα εκ μέρ�υςτων Aγγλων υπευθύνων για ναπρ�λη�θ�ύν τα έκτρ�πα στ� Hρά-κλει�. Eίναι αλήθεια �τι � υπεύθυ-ν�ς Aγγλ�ς δι�ικητής εί�ε πρ�ει-δ�π�ιήσει �τι με 60.000 μ�υσ�υλ-μάν�υς μέσα στ� Hράκλει�, εκ των�π�ίων �ι 40.000 ήσαν πρ�σ�υγες,δεν μπ�ρ�ύσε να εγγυηθεί την α-σ�άλεια των �ριστιανών με τις δι-κές τ�υ πενι�ρές δυνάμεις των1.400 στρατιωτών. Iσως να εί�αν πι-στέψει και στις δια�ε�αιώσεις τωνT�ύρκων υπευθύνων, �τι δεν θα υ-πήρ�αν δυσκ�λίες στην ε�αρμ�γήτων συμμα�ικών απ��άσεων.

Δεν υπήρ�αν πια κωλυσιεργίες.Oι αυτ�υργ�ί των εγκλημάτων ωςεπί τ� πλείστ�ν παραδ�θηκαν, δι-κάστηκαν και �σ�ι �ρέθηκαν υπεύ-θυν�ι για τ�υς ��ν�υς Aγγλων,κρεμάστηκαν αμέσως. Oι υπεύθυ-ν�ι για εγκλήματα κατά �ριστιανώνκαταδικάστηκαν, αλλά λίγ�ι εκτε-λέσθηκαν. Mέ�ρι τις 6 N�εμ�ρί�υεί�ε �ύγει � τελευταί�ς T�ύρκ�ςστρατιώτης. Στις 9/22 Δεκεμ�ρί�υαπ��ι�α"�ταν � πρίγκιπας Γεώρ-γι�ς, πρώτ�ς γενικ�ς δι�ικητής τηςAυτ�ν�μης Kρήτης. Mία ε�δ�μάδααργ�τερα έ�ευγαν και �ι επικε�α-λής των ειρηνευτικών δυνάμεωνναύαρ��ι.

Σημειώσεις:1. Michael Llewellyn Smith, «The Great

Island–a study of Crete», 1965.2. �.π.3. E�ημ. «Aκρ�π�λις», 27 Aυγ�ύστ�υ 1898.4. Γ. Γεννάδι�ς – ε�ημ. «Evening Post»,

London.5. �.π.



«Θα στ σπάσω τ θερμ� συ κε�αλάκι», λέει Bρεταν�ς John Bull στ μικρ� Eλληνα πυ �ητεί αναγνώριση των δικαιωμάτων των �ριστιανών. Στη ρά�η τυBρετανύ Tύρκς κραδαίνει τ σπαθί της σ�αγής. Παρακλυθεί δυσαρεστημένς Aμερικαν�ς – θείς Σάκης. Γελιγρα�ία της επ�ής, στην «Judge»της Nέας Y�ρκης. Δε%ιά: εκτέλεση Tύρκυ &α�ι&υ�ύκυ απ� μικτ� εκτελεστικ� απ�σπασμα των Mεγάλων Δυνάμεων.

Eνα πλύτιμ έγγρα�Eπιστλή τυ Mητρπλίτη Kρήτης Eυμενίυ

πρς τν Πρ�εδρ τυ Συμ�υλίυ των Nαυάρ�ωνΓάλλ Nαύαρ� Πττιέ

Aρ�είν Δήμυ Aρ�ανώντ. 8, σελ. 4000–4001Aριθ. Πρωτ. 1117

Πρς την Aυτύ E!��τητατν Πρ�εδρν τυ YψηλύΣυμ�υλίυ των Nαυάρ�ωνKύριν Πττιέ

E!�ώτατε,

Δωδεκαήμερν �λν παρήλθεν α$’ �τυ αι τυρκικαί αρ�αί, τυρκικ�ςστρατ�ς και ��λς τυ Hρακλείυ επήνεγκαν την πανωλεθρίαν των Xριστια-νών της δυσμίρυ εκείνης π�λεως, και εν τύτις αι ευρωπαϊκαί κυ�ερνήσειςύπω κατήνεγκαν τν πέλεκυν της δικαισύνης κατά των κακύργων, υδέ καιεις ριστικ�ν τι διά�ημα α$ρών εις την τύ�ην τυ πλυπαθύς τύτυ τ�πυπρέ�ησαν, �πως απ� την πρώτην ημέραν επηγγείλαντ, και �πως εί�εν ελπίσει δικαίως καταγανακτών �ριστιανικ�ς λα�ς.

O πλυπαθής ύτς λα�ς απ� των στέρνων τυ πίυ υδ’ επί στιγμήν ε-παύσατ ε!ερ��μενς �αρύτατς στ�νς άλγυς και δύνης, και �στις συνε-κράτησε την εαυτύ αγανάκτησιν, επί μ�νη ελπίδι �τι τ εν Hρακλείω εκ�υθέναίμα ήθελε κινήσει εις ίκτν τυς ισ�υρύς της γης, ήρ!ατ ήδη επί τη απωλείαπλυτίμυ �ρ�νυ επί τη στάσει των Mεγάλων Δυνάμεων καταγανακτών καικαταλαμ�αν�μενς υπ� απγητεύσεως. Hλπισεν �τι αμελλητί ήθελεν επι�λη-θή η τιμωρία, καθ’ �σν και η καταστρ$ή υπήρ!ε ραγδαία, και �μως αντί τύ-τυ εδ�θη �ρ�νς εις τυς κακύργυς, �πως ργιάσωσιν έτι μάλλν και συ-μπληρώσωσι τ έργν της καταστρ$ής της π�λεως. Hλπισεν �τι ριστική λύ-σις συμ$ώνως πρς τυς π�θυς των Xριστιανών ήθελε συμπαρακλυθήσειτην δικαίαν τιμωρίαν και �μως αντί τύτυ α$έθησαν ελεύθερι ι σ$αγείς τωνXριστιανών να επιδεικνύωσιν απειλητικώς την εαυτών πυγμήν, πυργύντες -�υρώματα επί �υρωμάτων έ!ωθεν τυ Hρακλείυ.

Eπί τύτις άπασιν αλγύσιν ι Xριστιανί, ίτινες ελπίσαντες επί την δικαι-σύνην της ε! ίσυ περιυ�ρισθείσης Eυρώπης, συνεκράτησαν εαυτύς και επι-μελώς απέσ�ν πάσης αυτδικίας. T �αθύ τύτ άλγς τυ εκ$ρά'ων �ρι-στιανικ�ς λα�ς τη Yμετέρα E!��τητι, και δι’ Aυτής πρς τ Yψηλ�ν των Nαυ-άρ�ων Συμ�ύλιν, καθικετεύει �πως δθή πέρας �σν τά�ιν εις τας λεθρίαςανα�λάς και ύτω παραδειγματικώς να τιμωρηθώσιν ι πρωτεργάται των α-γρίων σκηνών τυ Hρακλείυ, υ�ί �άριν εκδικήσεως, αλλά πρς διάσωσιν καιάλλων Xριστιανών απ� παραπλησίας τύ�ης, εκ�ληθή της νήσυ τυρκικ�ςστρατ�ς και δθή ριστική λύσις τυ Kρητικύ Zητήματς, ήτις, υδ�λως αμ-$ι�άλλμεν, θέλει είσθαι σύμ$ωνς πρς τυς π�θυς τυ Kρητικύ Λαύ.

Eλπί'μεν, E!�ώτατε, �τι η $ωνή ημών, $ωνή λαύ δικαίως αλγύντς και�αρέως $έρντς την παρύσαν κατάστασιν, θέλει ευμενώς εισακυσθή.

Eν Aρ�άναις τη 5 7/�ρίυ 1898O Kρήτης Eυμένις

Eυγενική παρα�ώρηση τ�υ καθηγητή κ. Θ. Δετ�ράκη


Aπ� την Kρητική Π�λιτεία στην Eνωση1898–1912: η τελική άση τ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς

O πρίγκιπας Γεώργι ς, ύπατ ς αρμ στής της Kρήτης, με τ υς τέσσερις ναυ-άρ� υς των πρ στάτιδων δυνάμεων. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

A�ιωματικ ί των πρ στάτιδων δυνάμεων με Mαυρ � ύνι υς εκπαιδευτές τηςKρητικής Xωρ �υλακής, στην κρήνη τ υ Γι υσ ύ� Πασά T!αμισί (σημ. Aρ�αι- λ γικ� M υσεί Xανίων). (�ωτ.: Aρ�εί Περ. Διαμαντ�π υλ υ).

T�υ Kωνσταντίν υ Σ� λ�π υλ υ

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

TO KPHTIKO Zήτημα απ�τέλεσε γιαένα σ�εδ�ν αιώνα αναπ�σπαστ� μέ-ρ�ς, συ�νά σημεί� αι�μής τ�υ �λ�υAνατ�λικ�ύ Zητήματ�ς. Στη θεμε-λιακή σύνθεσή τ�υ ήταν απλ�: η ρι�ι-κή αντιμετώπισή τ�υ πρ�ϋπ�θετετην απλή ε�αρμ�γή της αρ�ής τωνεθν�τήτων, �ργανική πρ�έκτασητ�υ δ�γματ�ς της λαϊκής κυριαρ�ίαςστ� πεδί� της διεθν�ύς �ωής. Aυτ�αναδεικνύει παραστατικά και η �ρι-στική ε"άλειψή τ�υ μετά την ενσω-μάτωση της Mεγαλ�νήσ�υ στηνEλλάδα... Στην ευρύτερη εντ�ύτ�ιςδιάρκεια τ�υ 19�υ αιώνα, αντίθεταμε τη δεδηλωμένη $�ύληση και παράτ�υς αδιάπτωτ�υς αγώνες τ�υ κρη-τικ�ύ λα�ύ, δεν εί�αν επιτευ�θεί θε-τικά $ήματα πρ�ς την κατεύθυνσηαυτή. H σθεναρή αντίσταση της Πύ-λης, στη διαπλ�κή της με τα ανταγω-νιστικά συμ�έρ�ντα των MεγάλωνΔυνάμεων, ανέστειλε για μακρές δε-καετίες, �ωρίς �μως τελικά να ανα-κ�ψει, την π�ρεία τ�υ �ητήματ�ςπρ�ς τη δίκαιη και �υσι�λ�γική λύσητ�υ. Oταν, τ� 1897, τα μέλη της Eυ-ρωπαϊκής Συμ�ωνίας –�ι έ"ι Mεγά-λες Δυνάμεις της επ��ής– παρεμ-$ληθ�ύν μετα"ύ Eλλάδας και T�υρ-κίας για να επι$άλ�υν, σε στιγμή κρί-σιμη για τα ελληνικά �πλα, την ανα-στ�λή των ε�θρ�πρα"ιών και την α-π�κατάσταση της ειρήνης, θα εκτεί-ν�υν τ� πεδί� της ρυθμιστικής πα-ρέμ$ασής τ�υς έως την Kρήτη, επα-ναστατημένη και πάλι. H T�υρκία, ύ-στερα απ� τρισήμισυ αιώνες, θα υ-π��ρεωθεί να εκ�ωρήσει τα κυριαρ-�ικά της δικαιώματα, διατηρώνταςτην ψιλή μ�ν� επικυριαρ�ία, τα μέλητης Eυρωπαϊκής Συμ�ωνίας θα εγ-γυηθ�ύν την ε�αρμ�γή καθεστώτ�ςαυτ�ν�μ�υ, υπ� την πρ�στασίατ�υς, ενώ �ι κάτ�ικ�ι της Mεγαλ�νή-σ�υ θα �αιρετήσ�υν με ικαν�π�ίησητ� δι�ρισμ�, ως ύπατ�υ αρμ�στή,τ�υ δευτερ�τ�κ�υ γι�υ τ�υ Bασιλέα

των Eλλήνων. T� Kρητικ� Zήτημα ει-σερ��ταν στην τελευταία �άση τ�υ,πριν απ� την �ριστική επίλυσή τ�υ,15 �ρ�νια αργ�τερα.

T� καθεστώςτης αυτ�ν�μίας

Στη $ασική σύστασή τ�υ, τ� καθε-στώς της αυτ�ν�μίας �αρακτηρι��-ταν απ� την π�λλαπλ�τητα και συ-�νά, τη σύγ�υση στ�ν καθ�ρισμ� τηςλειτ�υργίας των κύριων θεσμικών�ργάνων τ�υ, μ�ν�μερών και συλλ�-γικών, τ�πικών και διεθνών. Στ� ίδι�τ� πρ�σωπ� τ�υ ύπατ�υ αρμ�στή,συνεκτικ�ύ δεσμ�ύ με τ� εθνικ� κέ-ντρ�, συγκρ�υ�ταν η ιδι�τητα τ�υ ε-ντ�λ�δ��υ τ�υ κρητικ�ύ λα�ύ, �-πως επέτασσε τ� Σύνταγμα, και τ�υεκπρ�σώπ�υ των Πρ�στατριών Δυ-

νάμεων, τ�υ ��ρέα, δηλαδή, εθνι-κών διεκδικήσεων και τ�υ εγγυητήδιεθνών δεσμεύσεων. Oι μ�ιραίεςαυτές αντι�άσεις και �ι αναπ��ευ-κτες δυσλειτ�υργίες στ� επίπεδ�των θεσμών έμελλαν να συναρτη-θ�ύν και με $αθύτερες εγγενείς α-δυναμίες, με έκδηλ� τ�ν αντίκτυπ�στ� πεδί� της δι�ικητικής �ργάνω-σης και της παραγωγικής ανάπτυ"ης.H Mεγαλ�νησ�ς ε"ερ��ταν $αριάτραυματισμένη απ� τη δ�κιμασία τηςκακ�δι�ίκησης και των επαναστατι-κών αναταρα�ών. Πώς θα ε"ασ�άλι-�ε τα μέσα για τη συγκρ�τηση απ�-δ�τικ�ύ κρατικ�ύ μη�ανισμ�ύ καιτην ανάληψη συστηματικής πρ�σπά-θειας στ�ν τ�μέα της �ικ�ν�μικής α-νάπτυ"ης; H ανεπάρκεια των πρ�ϋ-π�θέσεων για τη θετική ανταπ�κρι-ση στην πρ�κληση αυτή, έστω και σε

μεσ�πρ�θεσμη �ρ�νική διάρκεια, ε-πέκτεινε την αίσθηση της πρ�σωρι-ν�τητας και ενθάρρυνε την εμμ�νήτων κατ�ίκων της Mεγαλ�νήσ�υστην άμεση ικαν�π�ίηση τ�υ ενωτι-κ�ύ αιτήματ�ς.

Bλέψεις και συμέρ�ντα

H σύ�ευ"η εντ�ύτ�ις των αρνητι-κών αυτών παραγ�ντων, ενωρίς έκ-δηλη, δεν έμελλε να �δηγήσει τιςΠρ�στράτριες Δυνάμεις στην επανα-θεώρηση τ�υ καθεστώτ�ς της αυτ�-ν�μίας. T� Kρητικ� Zήτημα εμπλεκ�-ταν ε"ακ�λ�υθητικά, αν ��ι και σεμεγαλύτερ� $αθμ� απ� τ� πρ�σ�ατ�παρελθ�ν, στ� �λ� Aνατ�λικ� Zήτη-μα, στ� δίκτυ� ακ�μη και αυτής της


Θωρηκτά των MεγάλωνΔυνάμεων αγκυρ � λημέ-να στ ν κ�λπ της Σ ύδας.Δε�ιά, μ�λιςδιακριν�μεν ς,Pώσ ς α�ιωμα-τικ�ς (�ωτ.: αρ�εί Περικλή Διαμα-ντ�π υλ υ).

ευαίσθητης μεσ�γειακής ισ�ρρ�-πίας. H στρατηγική θέση τ�υ νησι�ύ,και ιδιαίτερα τ� λιμάνι της Σ�ύδας,δεν εί�ε παύσει να κεντρί�ει τ� εν-δια�έρ�ν τ�σ� των ισ�υρών δυτικώνναυτικών δυνάμεων �σ� και αυτώντων κεντρικών αυτ�κρατ�ριών και,ακ�μη περισσ�τερ�, της Pωσίας.Iσ�υρές ανταγωνιστικές πιέσεις καιαλληλ�συγκρ�υ�μενες $λέψεις καισυμ�έρ�ντα συνέ��νταν με τη δια-μ�ρ�ωση, ρευστή και αυτή, θέσεωνκατά καν�να αντιθετικών μετα"ύτων ίδιων των εγγυητριών κυ$ερνή-σεων. Kαι παράλληλα, ενώ η Πύλη,για λ�γ�υς ήδη στρατηγικ�ύς κυ-ρίως, αλλά και γ�ήτρ�υ, έμενε στα-θερά στην ανθενωτική στάση της, ταγειτ�νικά $αλκανικά κράτη α"ίωνανανάλ�γες εδα�ικές ικαν�π�ιήσειςσε αντιστάθμισμα της ενδε��μενηςπρ�σάρτησης της Kρήτης στηνEλλάδα. Kάτω απ� τις συνθήκες αυ-τές η εμμ�νή των ευρωπαϊκών κυ-$ερνήσεων στην αρ�ή τ�υ statusquo έτεινε να απ�τελέσει την ασ�α-λιστική δικλείδα τ�σ� για την αλλη-λ�ε"ισ�ρρ�πηση των δικών τ�υς$λέψεων, �σ� και για τη διατήρησητης εύθραυστης $αλκανικής ισ�ρρ�-πίας.

Aπέναντι στη σταθερή άρνηση τηςEυρώπης να πρ��ωρήσει την επαύ-ρι� της επι$�λής τ�υ αυτ�ν�μ�υ κα-θεστώτ�ς σε νέες �υσιαστικές πα-ρα�ωρήσεις, τ� εθνικ� κέντρ� δενεί�ε να αντιτά"ει τα απαιτ�ύμενα ι-σ�υρά μέσα διπλωματικής πίεσης.Kατ’ αντίστρ��η ένν�ια, θα ήταν δυ-νατ�ν να υπ�στηρι�τεί �τι η στασι-μ�τητα τ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς έδι-νε και πάλι τ� μέτρ� της ελληνικήςαδυναμίας. Στρατιωτικά απαρά-σκευη, �ικ�ν�μικά ανίσ�υρη και δι-πλωματικά απ�μ�νωμένη, η Eλλάδαδεν εί�ε την επαύρι� τ�υ ελλην�-τ�υρκικ�ύ π�λέμ�υ τ�υ ’97, τη δύνα-μη να διαδραματίσει ενεργ� ρ�λ�στη λήψη των κρίσιμων διεθνών απ�-�άσεων και να απ�τελέσει παράγ�-ντα σ�$αρά υπ�λ�γίσιμ� στ� �ώρ�της Aνατ�λικής Mεσ�γεί�υ. H αίσθη-ση εντ�ύτ�ις τ�υ εθνικ�ύ �ρέ�υς και�ι πιέσεις της πανελλήνιας κ�ινήςγνώμης ήταν �υσικ� να μην επιτρέ-π�υν στην ελληνική κυ$έρνηση να α-δια��ρήσει για την τύ�η τ�υ εθνικ�ύ�ητήματ�ς. Πράγματι, η Aθήνα θα ε-"ακ�λ�υθήσει να ενισ�ύει έμμεσατην εκδήλωση των ενωτικών αισθη-μάτων στη Mεγαλ�νησ�, ε��σ�ν δενυπερέ$αιναν τα πλαίσια της ν�μιμ�-τητας, επα�ί�ντας στ�ν πρίγκηπαΓεώργι�, εντ�λ�δ�� των Πρ�στα-τριών Δυνάμεων, την �υσιαστική ευ-θύνη για την επίσημη πρ�$�λή τ�υενωτικ�ύ αιτήματ�ς.

Aισθήματαδυσαρέσκειας

Πρ�ς την κατεύθυνση αυτή, � ύ-πατ�ς αρμ�στής θα επισκε�θεί δύ��ρές τις πρωτεύ�υσες των Πρ�-στατριών Δυνάμεων, τ� 1900 και τ�1904, θα υπ�$άλει αλλεπάλληλες ει-σηγήσεις πρ�ς τα ευρωπαϊκά ανα-κτ�$�ύλια, θα υι�θετήσει, ακ�μη,την τακτική των πιέσεων μέσω λαϊ-κών εκδηλώσεων: �αρακτηριστική ηπερίπτωση τ�υ ενωτικ�ύ ψη�ίσμα-τ�ς της Kρητικής B�υλής, τ� 1903.Tα απ�τέλεσμα εντ�ύτ�ις των σύ-

ντ�μων ενεργειών τ�υ δεν έμελλαντελικά να εκταθ�ύν πέρα απ� τ�νδιακαν�νισμ� �ρισμένων ειδικ�τε-ρων εκκρεμ�τήτων και την παρ��ήεπιμέρ�υς διευκ�λύνσεων, ανίκα-νων να ανταπ�κριθ�ύν στ� γενικ�-τερ� αίτημα της κ�ινής γνώμης γιατην �λ�κλήρωση της εθνικής �ειρα-�έτησης.

H άγ�νη έκ$αση των πρ�σπαθειώντ�υ ύπατ�υ αρμ�στή ήταν εύλ�γ�να διεγείρει αισθήματα αμη�ανίαςκαι, $αθμιαία, δυσαρέσκειας στ� ε-σωτερικ� της Mεγαλ�νήσ�υ. H σύ-ναψή τ�υς μάλιστα με την αντίδρα-ση εν�ς ισ�υρ�ύ αντιπ�λιτευτικ�ύρεύματ�ς, υπ� την καθ�δήγηση τ�υ

E. Bενι�έλ�υ, έμελλε να πρ�καλέσεισ�$αρ� π�λιτικ� ρήγμα, ως απ�τέ-λεσμα και της κακής, επιπρ�σθετα,ε�αρμ�γής των καν�νων τ�υ συντη-ρητικ�ύ συνταγματικ�ύ π�λιτεύμα-τ�ς. H α�ετηρία της κρίσης εστιά�ε-ται, πράγματι, στη διά��ρη μεθ�-δευση π�υ � Kρητικ�ς ηγέτης εί�ε,ως Σύμ$�υλ�ς της Δικαι�σύνης, ει-σηγηθεί ήδη απ� τ� έτ�ς 1900, εμπι-στευτικά αρ�ικά, στ�ν ύπατ� αρμ�-στή: η άμεση επίτευ"η της Eνωσηςείναι αδύνατη· αντί, κατά συνέπεια,της παράτασης τ�υ καθεστώτ�ς τηςαρμ�στείας, π�υ συνεπάγεται τηδιατήρηση της αυστηρής ε"άρτησηςαπ� τις Mεγάλες Δυνάμεις, θα ήταν

πρ�τιμητέα η �λ�κλήρωση της αυ-τ�ν�μίας, σε ε�αρμ�γή τ�υ Συντάγ-ματ�ς και σύμ�ωνα με τις υπ�σ�έ-σεις των Δυνάμεων, πρ�σ��ρη νασυντελέσει στην πρ�αγωγή των ε-θνικών συμ�ερ�ντων στ� ε"ωτερικ�και την κατ��ύρωση της αυτ�δι�ίκη-σης στ� εσωτερικ� της Mεγαλ�νή-σ�υ, ιδίως μετά τη δι�ργάνωση τηςπ�λιτ��υλακής και την απ��ώρησητων διεθνών στρατευμάτων. Mε τ�ντρ�π� αυτ�, κατά την άπ�ψη τ�υBενι�έλ�υ, θα άν�ιγε η πρ��πτικήγια μια λύση ανάλ�γη με την αντί-στ�ι�η της Aνατ�λικής Pωμυλίας καιθα διασ�αλι��ταν η σταθερή ε"έλι-"η πρ�ς την ένωση με την Eλλάδα...H εισήγηση αυτή θα πρ�σκρ�ύσειστη $ίαιη αντίδραση τ�υ πρίγκηπαΓεωργί�υ, � �π�ί�ς, α��ύ αρνηθείνα δε�τεί την παραίτηση τ�υ Συμ-$�ύλ�υ τ�υ, θα τ�ν απ�λύσει αι�νι-διαστικά «επειδή �λως αναρμ�δίωςυπεστήρι�ε (και δημ�σία ε�έθηκε)γνώμας επί σπ�υδαι�τάτ�υ �ητήμα-τ�ς τ�υ τ�π�υ αντιθέτ�υς πρ�ς τ��ρ�νημα και την εντ�λήν» τ�υ!

Δυναμικήεπανεμάνιση

H απ�μάκρυνση και, πρ�σωρινά, ηπ�λιτική ε"�υδετέρωση τ�υ Bενι�έ-λ�υ θα α�ήσει στ�ν ύπατ� αρμ�στήευρύ περιθώρι� πρωτ�$�υλίας στηδια�είριση τ�υ εθνικ�ύ θέματ�ς.Oταν �μως, με την πάρ�δ� τ�υ �ρ�-ν�υ, �ι ενέργειές τ�υ δεν απ�δώ-σ�υν καρπ�ύς, � �ιλελεύθερ�ς ηγέ-της θα επανεμ�ανιστεί δυναμικά στ�πρ�σκήνι�, τ� Mάρτι� τ�υ 1905, στ�Θέρισ�, επικε�αλής έν�πλης ε"έ-



O πρίγκιπας Γεώργι ς, δευτερ�τ -κ ς γι ς τ υ �ασιλέα Γεωργί υ A΄της Eλλάδ ς, ύπατ ς αρμ στής τηςKρήτης (�ωτ.: Aρ�εί Περ. Διαμα-ντ�π υλ υ).

Oι πρώτ ι Eλληνες α�ιωματικ ί π υ κατέ�ηκαν στην Kρήτη μετά την ανάθεσητης υπάτης αρμ στείας σε μέλ ς της ελληνικής �ασιλικής ικ γένειας. Iστ -ρικ� M υσεί Kρήτης.

H ΣυντακτικήΣυνέλευσητης Kρήτης,1898. Oι Kρή-τες πληρε� ύ-σι ι. Kαρτ π στάλ της επ �ής.Aριστερά κάτω, τ π ρ-τρέτ τ υ πρί-γκιπα–αρμ -στή. Iστ ρικ�M υσεί Kρήτης.

Eπαναστάτες τ υ Θερίσ υ κάτω απ� τη σημαία τ υς. Mε την επανάσταση στ Θέρισ , Eλ. Bενι!έλ ς επανήλθε δυναμικά στ π λιτικ� πρ σκήνι της Kρή-της, τ 1905. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.


γερσης, στ� �ν�μα της ανάγκης γιαρι�ική μετα$�λή των �ρων της εσω-τερικής διακυ$έρνησης και, κυρίως,για ικαν�π�ίηση τ�υ ενωτικ�ύ αιτή-ματ�ς. Eκτ�τε, ανάλ�γα με τ�ν π�λι-τικ� τ�υς πρ�σανατ�λισμ�, π�λλ�ίσυγγρα�είς ωθήθηκαν στην υπ�-γράμμιση τ�υ εν�ς και στην υπ�τίμη-ση τ�υ άλλ�υ σκέλ�υς των επανα-στατικών αιτημάτων. Hδη, η συστη-ματική διερεύνηση των πηγών �δη-γεί στη $ασική διαπίστωση �τι η �ρ-γανική ακρι$ώς σύνδεση τ�υ εθνι-κ�ύ πρ�ς τ� αίτημα της εσωτερικήςμετα$�λής ανταπ�κριν�ταν πιστάστην π�λιτική συλλ�γιστική τ�υ Bε-νι�έλ�υ. Oι τακτικές κινήσεις τ�υ θαπρ�σ$λέψ�υν στην επίτευ"η εν�ςσυμ$ι$αστικ�ύ διακαν�νισμ�ύ απευ-θείας με τ�υς εκπρ�σώπ�υς τωνΠρ�στατριών Δυνάμεων, πρ�σ��-ρ�υ να συμ$άλει στην ταυτ��ρ�νη ι-καν�π�ίηση και των δύ� επαναστατι-κών αιτημάτων. H πρ�$λεψη, $άσειτ�υ διακαν�νισμ�ύ αυτ�ύ, και, τελι-κά, η κάθ�δ�ς στη Mεγαλ�νησ� διε-θν�ύς ε"εταστικής επιτρ�πής «επι-��ρτισμένης να ανα�ητήση τας αι-τίας της κρίσεως, να μελετήση ταςδι�ικητικάς και �ικ�ν�μικάς συνθή-κας και να διατυπώση τας απ�ψειςτης επί των επενεκτέων μεταρρυθμί-σεων», θα �δηγήσει στη νέα διαρ-ρύθμιση τ�σ� των �ρων της εσωτε-ρικής διακυ$έρνησης �σ� και τηςδιεθν�ύς θέσης της Kρητικής Π�λι-τείας: δημι�υργία εντ�πιας π�λιτ�-�υλακής υπ� την επ�πτεία πρώηνστελε�ών τ�υ ελληνικ�ύ στρατ�ύ, α-ναθεώρηση τ�υ Συντάγματ�ς, εκ�ώ-ρηση στ�ν Eλληνα Bασιλέα τ�υ δι-καιώματ�ς να δι�ρί�ει τ�ν ύπατ� αρ-μ�στή. Σε ε�αρμ�γή τ�υ σ�ετικ�ύ �-ρ�υ, � Γεώργι�ς A΄ θα δι�ρίσει, τ�νAύγ�υστ� τ�υ 1906, τ�ν Aλέ"ανδρ�Zαΐμη, σε αντικατάσταση τ�υ πρίγκη-πα Γεωργί�υ.

Kαίρια τ�μή στην π�ρεία τ�υ εθνι-κ�ύ �ητήματ�ς πρ�ς την τελική λύσητ�υ, η στεν�τερη �ργανική σύσ�ιγ"ητων διακρατικών δεσμών της αυτ�-ν�μης Kρήτης με τ� ελεύθερ� Bασί-λει� θα λειτ�υργήσει σε ευθεία συ-νάρτηση με τη $αθμιαία απαλλαγήτ�υ αυτ�ν�μ�υ καθεστώτ�ς απ� ταδεσμά τ�υ διεθν�ύς ελέγ��υ. Συγκε-κριμένα, �ι Πρ�στάτριες Δυνάμειςθα απ�σύρ�υν, στις 15 I�υλί�υ 1909,και τα τελευταία αγήματά τ�υς. H ε-"έλι"η �μως αυτή δεν θα απ�δώσειαυτ�ματα στ�ν κρητικ� λα�, �πωςεί�ε υπ�θέσει � Bενι�έλ�ς, τη δυνα-τ�τητα να καθ�ρίσει αυτ�$�υλα ε-�ε"ής την π�ρεία τ�υ. H ανασταλτι-κή παρεμ$�λή των ευρωπαϊκών κυ-$ερνήσεων στην επι$�λή της θέλη-σής τ�υ για την ένωση με την Eλλά-δα επι$ε$αίωνε �τι, πέρα απ� τιςσυμ$ατικές διατά"εις τ�υ διεθν�ύςκαθεστώτ�ς της αυτ�ν�μίας, � γενι-κ�τερ�ς συσ�ετισμ�ς των διπλωμα-τικών δυνάμεων στ� �ώρ� των ελλη-νικών συμ�ερ�ντων δεν επέτρεπετη θετική πρ�ώθηση των εθνικώνθέσεων. H αρνητική διεθνής συγκυ-ρία εί�ε ήδη, ε"άλλ�υ, παραστατικάδια�ανεί �ταν, τ�ν Oκτώ$ρι� τ�υ1908, δεν επιτεύ�θηκε η ικαν�π�ίη-ση τ�υ ενωτικ�ύ αιτήματ�ς των Kρη-τών, παράλληλα με την πρα"ικ�πη-ματική ανακήρυ"η της B�υλγαρίαςσε ανε"άρτητ� $ασίλει� και την πρ�-σάρτηση της B�σνίας-Eρ�εγ�$ίνηςστην Aυστρ��υγγαρία. H κατα$ί$α-

ση, απ� μικτ� άγημα των πρ�στα-τριών Δυνάμεων, στις 18 Aυγ�ύστ�υτ�υ 1909, της ελληνικής σημαίας π�υεί�ε ανυψωθεί με εντ�λή της Kρητι-κής B�υλής στ� λιμεν�$ρα�ί�να τωνXανίων, θα απ�τελέσει επι$ε$αίωσητης ωμής αυτής πραγματικ�τητας. Hαναγκαστική υπ�ταγή των ίδιων τωνKρητών, αλλά και τ�υ ελεύθερ�υBασιλεί�υ, στα διεθνή κελεύσματααντανακλ�ύσε τ� δραματικ� αδιέ"�-δ� �π�υ ήδη λίμνα�ε η εθνική υπ�-

θεση, κάτω απ� την απειλητική πίεσημιας αδιάλλακτης T�υρκίας, η �π�ία$άρυνε απ��ασιστικά στην πλάστιγ-γα των κ�ινών ευρωπαϊκών απ��ά-σεων.

H εκδήλωση, τ� 1909 και η επικρά-τηση τ�υ στρατιωτικ�ύ κινήματ�ς,και, στη συνέ�εια, η ρι�ική ανανέω-ση τ�υ π�λιτικ�ύ σκηνικ�ύ στηνEλλάδα, υπήρ"ε απ�τ�κη και της α-ντίδρασης π�υ ήταν εύλ�γ� να πρ�-καλέσ�υν ανάλ�γα συμπτώματα α-

δυναμίας και εθνικής ταπείνωσης. Hανάληψη, ακ�μη, απ� τ�ν Eλευθέρι�Bενι�έλ�, τέκν� της Kρήτης, ευρύ-τερης πανελλήνιας απ�στ�λής, υπ�-γράμμι�ε τ�ν άρρηκτ� σύνδεσμ� α-νάμεσα στα δύ� τμήματα τ�υ ελλη-νισμ�ύ και την εμ�ύσηση τ�υ αγωνι-στικ�ύ πνεύματ�ς της Mεγαλ�νή-σ�υ στ� εσωτερικ� τ�υ ελεύθερ�υκράτ�υς.

Aπ� άλλη εντ�ύτ�ις άπ�ψη, η κα-ταλυτική επικράτηση τ�υ �ιλελεύθε-ρ�υ Kρητικ�ύ ηγέτη δεν υπ�δήλωνετην �π�ιαδήπ�τε διατάρα"η της ι-σ�ρρ�πίας στ� επίπεδ� των επιμέ-ρ�υς καθ�ριστικών παραγ�ντων τηςελληνικής διπλωματίας. Σταθερή πε-π�ίθησή τ�υ απ�τελ�ύσε �τι η δικαί-ωση των πρ�σδ�κιών της ιδιαίτερηςπατρίδας τ�υ πρ�απαιτ�ύσε τη δυ-νατ�τητα τ�υ ελεύθερ�υ Bασιλεί�υνα τη συνδράμει απ�τελεσματικά μεδιπλωματικά ή στρατιωτικά μέσα.Aτεγκτ�ς στην ε�αρμ�γή της π�λιτι-κής αυτής, θα αρνηθεί να επιτρέψειτην είσ�δ� των Kρητών πληρε"�υ-σίων στην ελληνική B�υλή. H εκπλή-ρωση εντ�ύτ�ις των εθνικών π�θων,ως απ�τέλεσμα της π�λιτικής αυτής,ήταν ήδη εγγύς. H νικη��ρα συμμε-τ��ή στ�υς Bαλκανικ�ύς Π�λέμ�υς,λίγ�υς μήνες αργ�τερα, θα �δηγή-σει, αυτ�ματα, στην ενσωμάτωσητης Kρήτης στ�ν κ�ρμ� τ�υ ελεύθε-ρ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς.

Eπιτρ πή της Συντακτικής Συνέλευσης για την αναθεώρηση τ υ Kρητικ ύΣυντάγματ ς (1906). Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

H Eκτελεστική Eπιτρ πή (κυ�έρνηση) της Kρήτης μετά την κατάργηση τηςAρμ στείας στις 25 Σεπτεμ�ρί υ 1908 – σημεί εκκίνησης της �αθμιαίας α-παλλαγής απ� τ ν διεθνή έλεγ� . Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

Kρήτες � υλευτές υπ� περι ρισμ�ν σε ευρωπαϊκ� π λεμικ� σκά� ς. O Eλ.Bενι!έλ ς δεν επιθυμ ύσε την άκαιρη είσ δ των Kρητών πληρε� υσίωνστην ελληνική B υλή, πριν ωριμάσ υν ι συνθήκες ριστικής ενσωμάτωσηςτης Kρήτης στ ν ελεύθερ εθνικ� κ ρμ�. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

O Aλέ�ανδρ ς Zαΐμης, τ ν π ί Γεώργι ς A΄ δι�ρισε ύπατ αρμ στήτης Kρήτης τ ν Aύγ υστ τ υ 1906,σε αντικατάσταση τ υ πρίγκιπα Γε-ωργί υ. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.

Hράκλει , 13 I υλί υ 1909: η υπ -στ λή της αγγλικής σημαίας εσήμα-νε και τυπικά την παύση τ υ καθε-στώτ ς �ένης κηδεμ νίας της Kρή-της και έδει�ε συμ� λικά πρ ς τηνκατεύθυνση της Eνωσης με τηνEλλάδα. Iστ ρικ� M υσεί Kρήτης.


T� δράμα της Kρήτης στ�ν Tύπ�H τελική �άση τ�υ κρητικ�ύ δράματ�ς στις ε�ημερίδες της Aθήνας

Tης Λίτσας Xατ�πύλυ

Eιδ. Eπιστήμ�ν�ς Nε�ελ. Φιλ�λ�γίας,Παν/μι� Kρήτης

«TO HPAKΛEIO πυρπ�λείται και ��μ-�αρδί�εται». Mε αυτ�ν τ�ν υπέρτιτ-λ�, η Aκρ�π�λις της 27ης 8.1898πληρ��ρ�ύσε τ�υς αναγνώστεςτης για τα τραγικά γεγ�ν�τα π�υσ�ράγισαν την τελευταία �άση τ�υKρητικ�ύ �ητήματ�ς. Tα επεισ�δια�εκίνησαν τ� μεσημέρι της Tρίτης25.8.1898, κατά την παράδ�ση των��ρ�λ�γικών γρα�είων στ�υς �ρι-στιαν�ύς. E�αγριωμέν�ι T�ύρκ�ιπ�υ εί�αν συγκεντρωθεί στ� λιμάνιτ�υ Hρακλεί�υ, επετέθησαν ενα-ντί�ν τ�υ αγήματ�ς Aγγλων ναυτώνπ�υ συν�δευαν τ�ν Γενικ� Πρ��εν�της Aγγλίας Billioti και τ�υς νέ�υςδιευθυντές, �ι �π�ί�ι θα αντικαθι-στ�ύσαν τ�υς Oθωμαν�ύς στ� Tελω-νεί�. Συγ�ρ�νως, �ι εντ�ς της π�λε-ως T�ύρκ�ι �ε�ύθηκαν στ�υς δρ�-μ�υς σ�ά��ντας και πυρπ�λώνταςτη �ριστιανική συν�ικία. T� αγγλικ�πλ�ί� π�υ ήταν αγκυρ��λημέν�στ� λιμάνι, άρ�ισε τ�ν ��μ�αρδισμ�της π�λης για να διευκ�λύνει την υ-π��ώρηση τ�υ αγήματ�ς, ενώ �ιAγγλ�ι στρατιώτες π�υ �ρίσκ�ντανστ� �ρ�ύρι�, ύψωσαν λευκή σημαία,θέτ�ντας εαυτ�ύς υπ� την πρ�στα-σία τ�υ τ�υρκικ�ύ στρατ�ύ. Oι ταρα-�ές διήρκεσαν �λη τη νύ�τα· την ε-π�μένη, τ� Hράκλει� κάπνι�ε πυρπ�-λημέν� και γεμάτ� πτώματα.

Oι νεκρ�ί ήταν π�λυάριθμ�ι. Oι ε-�ημερίδες μιλ�ύσαν για 400 ώς 600θύματα, μετα�ύ των �π�ίων αρκετ�ίAγγλ�ι στρατιώτες, και �λ�κληρες�ικ�γένειες Kρητών, �πως �ι �ικ�γέ-νειες Kαλ�καιριν�ύ, Tσαγκάκη, Περί-δη και Σταματάκη.

Oι Aγγλ�ι, π�υ θεώρησαν τα επει-σ�δια ως πρ�σ��λή κατά της �ρετα-νικής σημαίας, θέλησαν να επιλύ-σ�υν τ� θέμα σε διμερές επίπεδ�.Στις 2 Σεπτεμ�ρί�υ � ναύαρ��ς N�ελ

επέδωσε τελεσίγρα�� στ�ν Eτέμ α-παιτώντας τ�ν α��πλισμ� τ�υ ��λ�υκαι την παράδ�ση 100 πρωταιτίων ε-ντ�ς 48 ωρών. H σύντα�η της Παλιγ-γενεσίας σ��λιά�ει την παραπάνω ε-�έλι�η με τ�ν ακ�λ�υθ� τρ�π�:

«O ναύαρ��ς λ�ιπ�ν � άγγλ�ς (...)θα λά�η την ευ�αρίστησιν να δε�θήεις επίσκεψιν επί της ναυαρ�ίδ�ςτ�υ ε�ήκ�ντα ή εκατ�ν Bασι��υ��ύ-κ�υς, �υς θα εκλέ�η δίκην επιτρ�-πής, � τ�ύρκ�ς Eτέμ, ως πρωταιτί�υςδήθεν των γεν�μένων σ!αγών καιπυρπ�λήσεων. Eκ των εκατ�ν τ�ύ-των πιθαν�ν να δικασθώσιν �λίγ�ι,πιθανώτερ�ν �μως είνε να ε��ρι-σθώσι πάντες ε� Hρακλεί�υ, στελλ�-μεν�ι εις άλλα μέρη της T�υρκίας,με θερμήν αγγλικήν σύστασιν –εν εί-δει διδα�ής ιερ�κήρυκ�ς– �πως μη!�νεύσωσι πλέ�ν άλλ�υς �ριστια-ν�ύς, δι�τι τ� !�νεύειν είνε μεγάληαμαρτία, την �π�ία ημπ�ρ�ύσι μεννα συγ�ωρώσιν �ι Aγγλ�ι, αλλ’ � Θε-�ς δεν θα την συγ�ωρήση εις την τε-λευταίαν κρίσιν»1.

Για τ�υς Kρήτες, αλλά και για τιςαθηναϊκές ε�ημερίδες, ήταν πρ��α-νές �τι πίσω απ� τ�ν ��λ� τ�υ τ�υρ-κ�κρητών κρύ��νταν �ι �θωμανικέςαρ�ές, και �τι � Aγγλ�ς πρ��εν�ςBillioti και � συνταγματάρ�ηςChermside ήταν ε�ίσ�υ έν��ι, α��ύη αν��ή τ�υς απέναντι στ�υς T�ύρ-κ�υς ήταν σκανδαλώδης. «Eγώ δενήλθα εδώ να διατάσσω τ�υς T�ύρ-κ�υς! Hλθα να συνεργά��μαι μα�ίτ�υς», εί�ε πει � Chermside2 και αυ-

τή τ�υ η �ράση απεδείκνυε την ε-γκληματική τ�υ μερ�ληψία. Hταν �-μως πρ��ανές �τι με την π�λιτικήτης η Aγγλία επι�ειρ�ύσε να απ�-συνδέσει τις σ�αγές τ�υ Hρακλεί�υαπ� τ� Kρητικ� �ήτημα, υπ��αθμί��-ντας τη σημασία τ�υς. Aλλωστε, �ρι-σμένες ευρωπαϊκές ε�ημερίδες έ-σπευσαν να υπερασπιστ�ύν τ�υςτ�υρκ�κρήτες λέγ�ντας �τι «�ι Xρι-στιαν�ί �ωρικ�ί ελήστευσαν ή κατέ-στρεψαν την ιδι�κτησίαν των Mωα-μεθανών, �ίτινες ε�’ ικαν�ύ �ρ�ν�υσυνεσπειρώθησαν εν ταις παραλίαιςεν καταστάσει �ικτράς πενίας και α-θλι�τητ�ς», και παρακινώντας τηνEυρώπη να εγγυηθεί τις περι�υσίεςτ�υς3. Yπ’ αυτές τις συνθήκες, �ιKρήτες �πλαρ�ηγ�ί συγκεντρώθη-καν, τέλη Aυγ�ύστ�υ, στις Aρ�άνες,τη Mαλά�α και τ� Aτσιπ�π�υλ�, καιύψωσαν την ελληνική σημαία. HAκρ�π�λις επικρ�τεί την επαναστα-τική ενέργεια, θεωρώντας �τι �ιKρήτες δεν έ��υν πλέ�ν άλλη λύση,ε�’ �σ�ν η συμμ�ρ�ωσή τ�υς με τιςδιαταγές των Mεγάλων Δυνάμεωνδεν τ�υς εί�ε πρ�στατεύσει απ� τημανία τ�υ τ�υρκικ�ύ ��λ�υ4. Aνάλ�-γη είναι και η στάση της Παλιγγενε-σίας:

«H ανύψωσις της ελληνικής σημαί-ας ενέ�ει μεγίστην σημασίαν, είνε ηαπάντησις τ�υ Kρητικ�ύ λα�ύ πρ�ςεκείν�υς �ίτινες επιτρέπ�υν να σ!ά-�ωνται κατά εκατ�ντάδες πρ�ς των�μμάτων αυτών �ι �ριστιαν�ί, είνεδιαμαρτυρία πρ�ς την Eυρώπην,

πρ�ς τ�ν κ�σμ�ν �λ�ν, εν�ς λα�ύ,τ�ν �π�ί�ν εμπ�δί��υν να ανακτήσητην ελευθερίαν τ�υ, λα�ύ τ�ν �π�ί�νκρατ�ύν υπ� τ�ν κατάπτυστ�ν, τ�ν ά-τιμ�ν τ�υρκικ�ν �υγ�ν»5.

Πρ�σ�εδιασμέναεπεισ�δια;

Oσ� κι αν η ελληνική κυ�έρνησηδεν μπ�ρ�ύσε να παρέμ�ει υπέρ τηςKρήτης εκείνην την περί�δ�, �ι ε�η-μερίδες δεν παραλείπ�υν να τ�νί-σ�υν και τις δικές της ευθύνες. HΠαλιγγενεσία καυτηρία�ε την υπ�-κρισία των Eλλήνων π�λιτικών, π�υμετέ�αλαν τις απ�ψεις και τα συνθή-ματά τ�υς ανάλ�γα με τ� αν �ρίσκ�-νταν στην κυ�έρνηση ή στην αντιπ�-λίτευση, ενώ η Aκρ�π�λις ε�απέλυ-σε ��εία επίθεση εναντί�ν της π�λι-τικής τ�υ Θε�δωρ�υ Δηλιγιάννη6.

T� μεγαλύτερ� μερίδι� των ευθυ-νών, �μως, απ�δίδεται στις MεγάλεςΔυνάμεις. Hταν κ�ινή πεπ�ίθηση �τιγύρω απ� την κατ��ή της Kρήτηςπαί��νταν π�ικίλα παι�νίδια ε��υ-σίας. Eτσι, �αιν�ταν εύλ�γη η άπ�ψη�τι �ι ίδι�ι �ι Aγγλ�ι εί�αν πρ�σ�ε-διάσει τα επεισ�δια τ�υ Hρακλεί�υ,για να θέσ�υν την Kρήτη υπ� την α-π�λυτη κατ��ή τ�υς7. Tην ίδια επ�-�ή, ε�άλλ�υ, �ι ε�ημερίδες απ�δί-δ�υν σε διεθνή συνωμ�σία και τ�νπ�λεμ� τ�υ 1897. «H Eυρώπη επέτα-�ε και επέ�αλεν εις ημάς ν’ ανακαλέ-σωμεν τ�ν στρατ�ν τ�υ Bάσσ�υ εκτης νήσ�υ, επω�εληθείσα τας εθνι-κάς ημών συμ��ράς, άς αυτή αύτηεδημι�ύργησε με κατα�ρ�νι�ν ραδι-�υργίαν Iάγ�υ και περισσήν άλληνκακίαν», γρά�ει η Παλιγγενεσία, επι-καλ�ύμενη πληρ��ρίες τ�υ N. Δ�ύ-μπα, γερ�υσιαστή στ� αυστριακ�K�ιν��ύλι�8. H π�λιτική των Δυνά-μεων σ�ετικά με τα επεισ�δια τ�υHρακλεί�υ απλώς ενίσ�υσε τις απ�-ψεις περί διεθν�ύς συνωμ�σίας, π�υεί�ε ως στ�� τ�ν απ�κλεισμ� τωνEλλήνων απ� τ� νησί. Aς δ�ύμε ένασ�ετικ� σ��λι� της Παλιγγενεσίας:

«Oταν αι Mεγάλαι Δυνάμεις απε-!άσισαν να ε�αναγκάσωσι Kρήταςκαι ελληνικ�ν στρατ�ν να υπ�τα�θώ-σιν εις τα αυστηρά και άδικα κελεύ-σματα αυτών, �ταν αι M. Δυνάμεις η-θέλησαν τ�υς μεν Kρήτας να παρα-δ�σωσιν εκ νέ�υ εις την Σ�υλτανι-κήν κυριαρ�ίαν, τ�ν δε μικρ�ν στρα-τ�ν τ�υ Bάσσ�υ να απ�μακρύνωσινεκ�ντα άκ�ντα εκ της νήσ�υ, εις π�ί-�ν μέτρ�ν κατέ!υγ�ν; Eις τ� απλ�ύ-στερ�ν [...] Aπέκλεισαν διά π�λυπλη-θών θωρηκτών και ναρκ��λων αυ-

«T Hράκλειν πυρπλείται και �μ�αρδί�εται» – πρωτσέλιδς τίτλς της «Aκρπ�λεως», �ύλλ της Πέμπτης 27ης Aυ-γύστυ 1898, �πυ η αθηναϊκή ε�ημερίδα ανα�έρεται εκτενώς στα τραγικά γεγν�τα της 25ης Aυγύστυ.

Aγγλικά στρατεύμα-τα καταυλισμένα σε

τμήμα τυ τεί"υςτυ Hρακλείυ, με-

τά τη σ�αγή της25ης Aυγύστυ

1898. H «Aκρ�π-λις» τυ Σα��άτυ

5.9.1898, στην πρώ-τη σελίδα, αναδημ-σιεύει: «Λνδίνν: 4

Σεπτεμ�ρίυ. –Aγγέλλεται ε$ Hρα-κλείυ �τι T�ε�άτ

πασάς επληρ��ρη-σεν τν ναύαρ"ν

N�ελ �τι διέτα$ετην κατεδά�ισιν 39

ικιών αίτινες δε-σπ��υσι των αγ-

γλικών "αρακωμά-των (...) 43 μυ-

συλμάνι κατηγ-ρύμενι ως υπκι-νηταί των ταρα"ών

παρεδ�θησαν ειςτν ναύαρ"ν...».


Mερική άπψη της π�λης τυ Hρακλείυ. Δεσπ��ει μητρπλιτικ�ς να�ς τυ Aγίυ Mηνά. Στ �άθς, πλεμικ� σκά�ς των Mεγάλων Δυνάμεων. Δε$ιά: Tαγεγν�τα στην Kρήτη τυ 1897–98 απασ"�λησαν έντνα τ ενδια�έρν ακ�μη και των $ένων γελιγρά�ων. «H ευρωπαϊκή κκρμα"ία», στην ε�ημερίδα«Borsszem Janko» της Bυδαπέστης, δεί"νει τ συλτανικ� παγώνι να μαδιέται με τ ελληνικ� κλωσ�πυλ, υπ� τα �μματα των Mεγάλων (πηγή: JohnGrand–Carteret, «H Kρήτη τυ 1897 στη διεθνή γελιγρα�ία», επανεκδ. «Mικρ�ς Nαυτίλς», Hράκλει 1996).

στηρ�τατα την Kρήτην πάσαν, και α-πηγ�ρευσαν την επισίτισιν αυτής [...]Περί τ�υ τ�υρκικ�ύ �μως στρατ�ύπρ�κειμέν�υ, [...] η Eυρώπη π�λύ δυ-σκ�λεύεται να μετα�ειρισθή τ� μέ-τρ�ν της πείνης [...] Tά�α � απ�κλει-σμ�ς είνε !άρμακ�ν απ�κλειστικώς�ρησιμεύ�ν και !έρ�ν απ�τέλεσμαμ�ν�ν κατά των �ριστιανών, κατά δετων τ�ύρκων είνε ά�ρηστ�ν και ανω-!ελές;»9

Aπ�καλυπτικ�τερ�, �μως, είναι τ�ακ�λ�υθ� απ�σπασμα απ� την ίδιαε�ημερίδα:

«Oλ�ς � κ�σμ�ς συγκινείται καικλαίει και θ�ρυ�εί και κραυγά�εικαι διαμαρτύρεται μέ�ρι διαρραγής,δι�τι εις άνθρωπ�ς –E�ραί�ς ή Xρι-στιαν�ς αδιά!�ρ�ν– είς αθώ�ς Δρε-ϋ!�ύς κατεδικάσθη [...] και δι�τι ενκλω�ώ κεκλεισμέν�ς �ασανί�εταιεις την νήσ�ν τ�υ Δια��λ�υ. Aλλ’εις την νήσ�ν της Kρήτης η συνησπι-σμένη Eυρώπη έκλεισε 300 �ιλ. Xρι-στιαν�ύς και π�τε τ�υς ��μ�αρδί�εικαι τ�υς !�νεύει αύτη, ή τ�υς απ�-κλείει διά ν’ απ�θάνωσι της πείνης,π�τε τ�υς παραδίδει α�πλ�υς και έ-τ�ιμα σ!άγια εις τ�υς T�ύρκ�υς.Eις τ�ν Δρεϋ!�ύς δίδει η γαλλικήκυ�έρνησις άρτ�ν· � Kρης �μως δενεί�ε άρτ�ν, και τα αγγλικά και τααυστριακά πλ�ία εθρυμμάτι��ν ειςτ�υς �ρά��υς πάσαν λέμ��ν και πανπλ�ιάρι�ν, τ� �π�ί�ν θα ετ�λμα κα-τά τ�ν απ�κλεισμ�ν ν’ απ��ι�άσηκαι σάκκ�ν αλεύρ�υ εις τ�υς λιμ�-κτ�ν�ύντας.

Aλλ’ η γαλλική κυ�έρνησις δεν έ-σ!α�ε την γυναίκα και τα τέκνα τ�υΔρεϋ!�ύς, � Kρης �μως δεν έ�ειγυναίκα πλέ�ν· δεν έ�ει και τέκνα. HEυρώπη παρέδωσε τας �ριστιανικάς�ικ�γενείας των Xανίων πέρυσι, τ�υHρακλεί�υ πρ��θές, εις την μά�αι-ραν τ�υ T�ύρκ�υ. Kαι � είς Δρεϋ-!�ύς συγκινεί �λ�ν τ�ν κ�σμ�ν τηςEυρώπης [...] Συ μ�νη πτω�ή και �ρι-στιανική Kρήτη δεν συγκινείς κανέ-να (...)»10.

Για μία ακ�μη ��ρά, η Eυρώπη εί-�ε απ�δεί�ει �τι � ρ�λ�ς της πρ�-στάτιδας των ανθρωπιστικών α�ιών,

Tν Φε�ρυά-ρι τυ 1897,τ ελεύθερελληνικ� Bα-σίλει απ�ά-σισε την ελλη-νική κατ"ήτης Kρήτης,στέλννταςεκστρατευτικ�σώμα 1.500ανδρών υπ�τν συνταγμα-τάρ"η Tιμλέ-ντα Bάσσ.Στην εικ�να, η πεδινή πυ-ρ�λαρ"ία επι�ι�ά�εταιγια τη μετα-�ρά της στ νησί (Γεν-νάδεις Bι�λιθήκη).

«Kρήτες επαναστάτες». Δημσιεύθηκε στα «Γεγν�τα της Aνατλής». Mιλά-ν, Mάρτις 1897. Iστρικ� Mυσεί Kρήτης.

των ευγενών ιδεωδών και των αγα-θών τ�υ π�λιτισμ�ύ δεν ήταν παράένα άλλ�θι για την πρ�ώθηση π�λιτι-κών και �ικ�ν�μικών συμ�ερ�ντων·τ� Kρητικ� �ήτημα ήρθε να επισ�ρα-γίσει την π�λιτική των Mεγάλων Δυ-νάμεων ως πρ�ς τ� Aνατ�λικ� �ήτη-μα, σηματ�δ�τώντας τη μετά�ασηστ� επ�μεν�, ε�ίσ�υ τραγικ� κε�ά-λαι� αυτής της ιστ�ρίας.

Σημειώσεις:1. «Παλιγγενεσία», Παρασκευή 4.9.1898.2. «Ως μέγα τ� έργ�ν τ�υ, ω Tσέρμσαϊδ!»,

«Aκρ�π�λις», Παρασκευή 28.8.1898.3. «Παλιγγενεσία», Σά��ατ� 12.9.1898, �π�υ

αναδημ�σιεύεται άρθρ� της �ρετανικής«Σημαίας».

4. «Eτσι κι έτσι "αμέν�ι», «Aκρ�π�λις», Tρί-τη 1.9.1898.

5. Kυριακή 30.8.1898.6. «Eλλάς και Kρήτη», «Aκρ�π�λις», Kυρια-

κή 30.8.1898.7. «Παλιγγενεσία», Πέμπτη 3.9.1898.8. Tρίτη 1.9.1898.9. Tετάρτη 2.9.1898.10. «Παλιγγενεσία», Παρασκευή 28.8.1898.


Xανιά. O δρ�μς της Aγράς –σημ. δ�ς Pottie– στα τέλη τυ περασμένυ αιώνα. H μετα�ρά της πρωτεύυσας τυ �ιλαετίυ της Kρήτης απ� τ Hράκλειστα Xανιά έγινε τ 1851 (�ωτ.: αρ�εί Περ. Διαμαντ�πυλυ).

Yπ� συνθήκες �ικ�ν�μικής ασ�υ�ίαςH �ικ�ν�μία της Kρήτης κατά την �ψιμη T�υρκ�κρατία

T�υ Kλεάνθη Σιδηρ�πυλυ

Aρ�αι�λ�γ�υ – N�μισματ�λ�γ�υ

O TEΛEYTAIOΣ μισ�ς περίπ�υ αιώ-νας της τ�υρκικής κατ��ής της Mε-γαλ�νήσ�υ, δραματικά πλήρης απ�επαναστατικά κινήματα, π�λιτικές/«π�λιτειακές» ανακατατά�εις και δι-πλωματικές μεταλλά�εις, απασ��λη-σε, κι ίσως ��ι άδικα, σ�εδ�ν κατ’ α-π�κλειστικ�τητα με τα «θερμά» γε-γ�ν�τα τις πένες των ιστ�ρικών.

Aπ� την άλλη μεριά, �μως, τ�σ�ως έντ�ν� και ��ρτισμέν� σκηνικ��σ� και συ�νά ως περιρρέ�ν πρ�-σκήνι�, πρ��άλλεται συ�νά σε πρω-ταγωνιστικ� ρ�λ� � �ικ�ν�μικ�ς πα-ράγ�ντας στην ιστ�ρική δράση.

H δυσκ�λία στ� να παρακ�λ�υθή-σει κανείς τις π�ικίλες μ�ρ�ές και νααναγνώσει τις μεταμ�ρ�ώσεις τ�υ,έγκειται στ� �τι δεν είναι �ύτε πρ�-σωπ�γρα�ικά περιγράψιμ�ς �ύτε α-ριθμητικά πεπερασμέν�ς: «σώμα»τ�υ είναι � αυ��μει�ύμεν�ς �ικ�ν�-μικά ενεργ�ς πληθυσμ�ς της Kρήτηςεκείνη την περί�δ� (ως μ�νάδες, τά-�εις και αρ�ές)· εκ�ράσεις τ�υ είναιτα αναρίθμητα �ικ�ν�μιστικά-π�σ�-τικά στ�ι�εία π�υ τ�ν συνέ��υν κατ’αρ�ήν και κατ�πιν τ�ν ε�αρτ�ύν με

τ� δι�ικητικ� κέντρ� (την Kωνστα-ντιν�ύπ�λη και –τ� άδηλ� κι ανεπί-σημα επαναστατικ� πριν απ� τ�1898, άτυπ� μετά– την Aθήνα) καιτ�υς εμπ�ρικ�ύς εταίρ�υς της �ικ�-ν�μίας της.

Aπέ��υμε, �υσικά, π�λύ απ� τηστιγμή π�υ θα είμαστε σε θέση να ι-σ�υριστ�ύμε �τι έ��υμε τιθασεύσειτ�ν τεράστι� �γκ� των δεδ�μένωντα �π�ία, απ�θησαυρισμένα στα π�ι-κιλ�μ�ρ�α αρ�ειακά τεκμήρια της ε-π��ής –απ� τ�υς πρ�ϋπ�λ�γισμ�ύςτ�υ �ιλαετί�υ και τις �ικ�ν�μικές α-να��ρές των �ένων διπλωματών ώςτα δεκάδες συμ��λαι�γρα�ικά αρ-�εία και τα ταπεινά κατάστι�α–, ανα-μέν�υν τ�ν ερευνητή. Kάπ�ιες α-δρές γραμμές μ�ν�.

Xαρακτηριστικάκαι πρ��λήματα

T� �ασικ�τερ� ίσως �αρακτηριστι-κ� της κρητικής �ικ�ν�μίας σε αυτ�τ� διάστημα είναι η αδυναμία στ� ναδιατυπώσει κανείς γι’ αυτήν παρατη-ρήσεις με θετική �ρ�ιά: �ι πτυ�έςτης περιγρά��νται ως «τι δεν ήταν», ως «τι θα μπ�ρ�ύσε να γίνει, αλλάδεν...», με �υσιαστικά �πως «α-δυ-

ναμία», «α-π�υσία», «α-στάθεια»,«υπ�-τίμηση». Eπιπρ�σθέτως, �ι γε-νικεύσεις επηρεά$�υν αρνητικά τηνιστ�ρική ακρί�εια, ισ�πεδών�νταςτις ευδιάκριτες δια��ρ�π�ιήσεις α-π� περι��ή σε περι��ή σε π�λλέςπλευρές τ�υ �ικ�ν�μικ�ύ γίγνεσθαι.Γίγνεσθαι π�υ �λα αυτά τα �ρ�νιασυντελ�ύνταν μέσα σε ένα διά�υτ�αίσθημα πρ�σωριν�τητας κάθε άλλ�παρά ευν�ϊκ� για την �ικ�ν�μία, π�υπερι�ρι$ε τη διάθεση για μακρ��ικ�-ν�μικ� σ�εδιασμ� (έργα υπ�δ�μής,ν�μ�θετική κατ��ύρωση υπ�στηρι-κτικών θεσμών, παγίωση ��ρ�λ�γι-κ�ύ συστήματ�ς) και επενδύσεις (σε�ρήμα και εργασία) και εκδηλώνεταισε ακραία μ�ρ�ή με μια στάση απα-θ�ύς �λιγάρκειας (�ριστιανική πλει-�ψη�ία) ή με αθρ�ες μετακινήσειςπληθυσμ�ύ, κυρίως απ� τα �ωριάπρ�ς τις ασ�αλείς π�λεις (μ�υσ�υλ-μάν�ι) αλλά και εκτ�ς Kρήτης (κυ-ρίως πρ�ς M. Aσία και Aίγυπτ� ή τηνελεύθερη Eλλάδα).

Πριμ�δ�τ�ύμενη και απ� τη ρευ-στ�τητα ως πρ�ς τ� δι�ικητικ� καθε-στώς, μετά τ�υς αλλεπάλληλ�υς«πρ�ν�μιακ�ύς» �ργανισμ�ύς π�υστην πρά�η καταστρατηγ�ύνταν πρινε�αρμ�στ�ύν, η δικαι�λ�γημένη α-�ε�αι�τητα για τη διατήρηση της εύ-

θραυστης ειρήνης πριν απ� τ� �έ-σπασμα της επ�μενης επανάστασης,πριν απ� την π�λλ�στή αλλαγή τ�υ��ρ�λ�γικ�ύ συστήματ�ς, πριν απ�τη νέα πρ�σ�υγιά, έγινε ενδημική.

H ανασ�άλεια για τ� �ικ�ν�μικ�–και ��ι μ�ν�– μέλλ�ν της Kρήτηςσυνδε�ταν άμεσα με την πυκνή δια-δρ�μή π�λεμικών συγκρ�ύσεων, �ι�π�ίες σήμαιναν αυτ�ματα αναστ�-λή �λων των �ικ�ν�μικών δραστη-ρι�τήτων θετικής κατεύθυνσης(καλλιέργεια, συγκ�μιδή, εμπ�ρι�, α-πρ�σκ�πτη κυκλ��ρία τ�υ ν�μί-σματ�ς, κ.λπ.) – ή περι�ρισμ� τ�υςστ� minimum επι�ίωσης και απ� τηνάλλη, την ένταση των �ικ�ν�μικώνκαταστρ��ών. Tέτ�ιες είναι, ��ι μ�-ν� �ι α�ανισμ�ί της σ�δειάς π�λλών�ρ�νων, τ� εκδικητικ� κ�ψιμ�/κάψι-μ� δέντρων, η εγκατάλειψη των καλ-λιεργειών για μεγάλα διαστήματα με�λέθριες επιπτώσεις στην απ�δ�σήτ�υς, �ι κλ�πές κ�παδιών, �ι λεηλα-σίες και δημεύσεις εμπ�ρικών απ�-θεμάτων, αλλά ακ�μη �ι απώλειεςανθρώπιν�υ δυναμικ�ύ (θάνατ�ι, ε-��ρίες, πρ�σ�υγιά), η διασάλευσητ�υ ιδι�τυπ�υ πιστωτικ�ύ συστήμα-τ�ς και των εμπ�ρικών σ�έσεων, εντέλει η απώλεια κάθε αίσθησης στα-θερ�τητας στην �ικ�ν�μική $ωή.

Eνδεικτικ� είναι �τι συ�νά θεωρ�ύ-νταν ως η πι� σίγ�υρη επένδυση τ�μπαρ�ύτι, τ�σ� στην –ευν�ητα– ε-θνική της διάσταση �σ� και στην �ι-κ�ν�μική.

H �ικ�ν�μία, λ�ιπ�ν, της Kρήτης ή-ταν σε μεγάλ� �αθμ� �ικ�ν�μία τηςEπανάστασης, ακ�μα και στα μεσ�-διαστήματα της ειρήνευσης, π�υ κα-τέτεινε συ�νά στ� να πρ�ετ�ιμάσειτην επ�μενη κάθε ��ρά σύγκρ�υσηή στην καλύτερη περίπτωση δε��ταν�υσιαστικές επιδράσεις απ� τη μ�νί-μως αιωρ�ύμενη πρ��πτική/απειλήμιας τέτ�ιας. Kι αυτ� παράλληλα μετην αυτ�ν�ητη τάση να επ�υλώσειτις �ικ�ν�μικές απώλειες της πρ�η-γ�ύμενης κάθε ��ρά αντιπαράθε-σης, �τί$�ντας σε ένα περι�άλλ�ν ε-�θρικ� και δύσκαμπτ�, δι�ικητικά και�ικ�ν�μικά.

Kακ�δι�ίκησηκαι στασιμ�τητα

Aν και στην περί�δ� της αιγυπτι�-κρατίας (1830–1840) εί�ε επι�ειρηθείη ανακ�πή σε ένα �αθμ� της δι�ικη-τικής κακ�δαιμ�νίας της Kρήτης, �ικατ�πινές ε�ελί�εις έδει�αν τ� τρ�-μακτικ� �ργανωτικ� κεν�, π�υ ��ει-λ�ταν ��ι τ�σ� στην έλλειψη θεσμών�σ� στην απ�υσία ��ύλησης για τηνε�αρμ�γή στην πρά�η των π�ικιλώ-νυμων δι�ικητικών μέτρων και απ�-�άσεων.

O ��ς τ�υ επικυρίαρ��υ τ�υρκι-κ�ύ στ�ι�εί�υ �τι τ� εκάστ�τε νέ�δι�ικητικ� καθεστώς (Oργανικ�ς N�-μ�ς, Σύμ�αση της Xαλέπας κ.λπ.)–κατάκτηση επαναστάσεων, «κ�ιν�-��υλευτικών» πιέσεων ή διπλωματι-κών συγκυριών– μπ�ρ�ύσε δυνάμεινα ��ηθήσει τη �ριστιανική πληθυ-σμιακή πλει�ψη�ία να τ� υπ�σκελί-σει, πρ�σέδιδε στις αλλαγές αυτέςθνησιγενή �αρακτήρα, π�υ για τ�υςKρητικ�ύς έ�τανε στ� σημεί� τ�υ ε-μπαιγμ�ύ. Aυτ� εί�ε σαν απ�τέλε-

σμα τη διαιώνιση μιας αναπ�τελε-σματικής δι�ικητικής μη�ανής, π�υεπιπρ�σθετα απαιτ�ύσε υψηλ�τατεςδαπάνες συντήρησης. Δεν είναι λ�ι-π�ν περίεργ� π�υ σε �λ� αυτ� τ�διάστημα και παρ’ �λες τις ��ρ�λ�-

γικές ακρ��ασίες, � ισ�λ�γισμ�ς τ�υνησι�ύ ως δι�ικητικής μ�νάδας καιμάλιστα πρ�ν�μιακής μετα�είρισης,παρέμεινε σταθερά ελλειμματικ�ς.

E�αρμ�$�ντας την τακτική «ναπαίρν�υν �σα περισσ�τερα μπ�-

ρ�ύν, δίν�ντας �σ� λιγ�τερα γίνε-ται» �ι τ�υρκικές αρ�ές και η «μ�υ-σ�υλμανική �ατρία» (η �λιγ�μελήςτά�η των �ικ�ν�μικά ισ�υρών παλαι-�τ�υρκων στην Kρήτη) υπ�ν�μευ-σαν την κρητική �ικ�ν�μία και μα-κρ�πρ�θεσμα τ� μέλλ�ν της ίδιαςτης παραμ�νής τ�υς στ� νησί.

Στα διαρθρωτικά πρ��λήματα π�υλειτ�ύργησαν ως τρ��πέδη της τ�-πικής �ικ�ν�μίας ��είλ�υμε να συ-νυπ�λ�γίσ�υμε τη σ�εδ�ν πλήρη α-π�υσία έργων υπ�δ�μής στην Kρή-τη, απ�τέλεσμα εν�ς μίγματ�ς σκ�-πιμ�τήτων και αδια��ρίας. T� �δικ�δίκτυ�, π.�., στα �ασικά τ�υ σημείαέμεινε σ�εδ�ν στ� στάδι� π�υ τ� ά-�ησε η �ενετική κατ��ή τ�υ νησι�ύ,ενώ τα λιμάνια, με ε�αίρεση εκείν�της Σ�ύδας, π�υ �ψιμα α�ι�π�ιήθη-κε, ήταν τε�νικά ασυμ�ί�αστα πλέ�νμε τα δεδ�μένα της επ��ής.

Aν στα παραπάνω πρ�σθέσει κα-νείς τ� μ�ν�σήμαντ� μιας �ικ�ν�-μίας στηριγμένης κυρίως στη γεωρ-γία, ε�αρτημένης σε επικίνδυν� �αθ-μ� απ� την περι�δικ�τητα των εύ��-ρων και ά��ρων ετών της ελιάς, μεσυντηρητικές μεθ�δ�υς καλλιέργει-ας, την έλλειψη υγι�ύς �ρηματ�πι-στωτικ�ύ συστήματ�ς, τη μ�νιμη έν-δεια σε εργατικά �έρια, δεν παρα�ε-νεύεται απ� τη μ�νιμη αστάθειά της.

Yπ� αυτ� τ� πρίσμα γίνεται �-�θαλμ��ανές σε π�ι� �αθμ� �ι π�λι-τικές και �ι διπλωματικές σκ�πιμ�τη-τες ήταν αυτές π�υ εμπ�δισαν τη�θίν�υσα Oθωμανική αυτ�κρατ�ρίανα δε�θεί την απ�σπαση της επαρ-�ίας της Kρήτης, παρ’ �λ� π�υ σε ει-ρηνικές περι�δ�υς της κ�στι$ε ετη-σίως μερικά εκατ�μμύρια γρ�σια καιτην υπ��ρέωσε σε �αρύ δανεισμ�στις Eπαναστάσεις (κυρίως αυτή τ�υ1866–69). Για να μην ανα�έρ�υμε τ�διπλωματικ� και τ� κ�στ�ς γ�ήτρ�υαπ� τις στρατιωτικές ήττες και τις α-τελείωτες �ιαι�πραγίες εις �άρ�ς

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 23Συνέ�εια στην 24η σελίδα

H Kρήτη παρέμενε ανα�ρνιστικάπρσκλλημένη στ μεταλλικ� ν�μι-σμα. Πάνω, τύρκικ μπε"λίκι· κάτω,ν�μισμα 40 παράδων ή �άλκιν γρ�σι.

T λιμάνι τυ Hρακλείυ γύρω στ 1892–1902. Σ�εδ�ν πλήρης η απυσία έργων υπδμής κατά την Tυρκκρατίαστην Kρήτη. Tα λιμάνια και τ δικ� δίκτυ, στ σημεί πυ τα ά�ησαν ι Eνετί �εύγντας στα μέσα τυ 17υ αιώ-να (�ωτ.: αρ�εί Xρυσύλας T"μπανάκη).

Aνα�ρά επιστάτη της Xριστιανικής Oρ�ανικής Tράπε"ας Hρακλείυ, απκα-λυπτική της άθλιας ικνμικής κατάστασης των �ωρικών αλλά και της ανυ-πληψίας τυ μεταλλικύ «�αλκνμίσματς» – «δια τύτ έμεινε ι ειριμέ-νι διμπράσια εγκρεμές» (sic).

τ�υ �ριστιανικ�ύ πληθυσμ�ύ...E�ετά$�ντας απ� κ�ντύτερα τα ε-

πιμέρ�υς στ�ι�εία της κρητικής �ι-κ�ν�μίας στα τελευταία �ρ�νια τηςτ�υρκικής κατ��ής διαπιστώνει κα-νείς εύκ�λα τ�ν πρωταγωνιστικ� ρ�-λ� της γεωργίας. Σε αυτήν απασ��-λείται τ� μεγαλύτερ� �μ�ι�γενέςπληθυσμιακ� σύν�λ�, στην πλει�ν�-τητά τ�υ �ριστιαν�ί, και απ� τηνπλευρά των κρατικών εσ�δων αυτήσυνεισ�έρει –κατα�ρηστικά– τη με-ρίδα τ�υ λέ�ντ�ς. Oμως η γεωργία,καθηλωμένη σε μικρές απ�δ�σειςκαι �αμηλή π�ι�τητα πρ�ϊ�ντων απ�τις �επερασμένες μεθ�δ�υς καλ-λιέργειας και α�ήν�ντας για δεκαε-τίες, απ� έλλειψη κινήτρων και ε�αι-τίας των επαναστάσεων, ανεκμετάλ-λευτα τα 2/3 των καλλιεργήσιμων ε-κτάσεων –π�υ μέν�υν ανενεργές ή«�αρί$�νται» στην κτην�τρ��ία– α-π�δίδει π�λύ λιγ�τερ� απ� τ� μισ�των δυνατ�τήτων της.

M�λ�ν�τι γύρω στα 1875 και μετάυπάρ��υν σημάδια μιας αυ�ητικήςτάσης στην ένταση της εκμετάλλευ-σης της γης –συνάρτηση τ�υ έντ�-ν�υ αγ�ραστικ�ύ ενδια�έρ�ντ�ςτ�υ �ριστιανικ�ύ πληθυσμ�ύ για α-π�κτηση υπ�λ�γίσιμ�υ αγρ�τικ�ύκλήρ�υ και της ενθάρρυνσης της α-μπελ�καλλιέργειας–, ακ�μα και μέ-�ρι τα �ρ�νια της Kρητικής Π�λιτεί-ας ασυγ�ώρητα μεγάλ� π�σ�στ� τηςκρητικής γης μένει �ικ�ν�μικά �ει-μα$�μεν�.

Eνας παράγων π�υ συνέ�αλε στηνυπ�–α�ι�π�ίηση των αγρ�τικών ε-κτάσεων ήταν και �ι εκτεταμένες ε-ν�ικιάσεις, στις �π�ίες πρ�έ�αιναντ�σ� �ι μεγαλ�κτηματίες (μ�υσ�υλ-μάν�ι αστ�ί στην πλει�ν�τητά τ�υςκαι ως πρ�ς τ� μερίδι� γης) �σ� καιτα μ�ναστήρια, π�υ κατεί�αν μεγάληακίνητη περι�υσία.

Eλλειμματική μ�νιμα η Kρήτη ωςπρ�ς τα δημητριακά, παράγει ακ�μηστα �ρ�νια αυτά κατά κύρι� λ�γ� λά-δι και δευτερευ�ντως κρασί, στα�ί-δα, �αρ�ύπια, εσπεριδ�ειδή, μετά�ι,λινάρι, �αμ�άκι κ.ά. Στ� περίσσευμάτ�υς στηρί$�νται άμεσα ή έμμεσακαι �ι περι�ρισμένης εμ�έλειας και ι-σ�ύ�ς ε�αγωγικές δυνατ�τητες/πρ�σανατ�λισμ�ί της �ικ�ν�μίαςτης, π�υ επιπρ�σθετα, στα θεμελιώ-δη $ητήματα �γκ�υ και τιμών, �ειρα-γωγ�ύνται απ� ε�ωκρητικ�ύς �ικ�-ν�μικ�ύς παράγ�ντες και απ� την α-

νε�έλεγκτη διεθνή �ικ�ν�μική κατά-σταση, �ωρίς τ�ν πρ�στατευτισμ� α-π� τη μεριά της δι�ίκησης.

H κτην�τρ��ία, με έναν πληθυσμ�π�υ στ� τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα �ε-περν�ύσε τ� ένα εκατ�μμύρι� $ώα(κατά κύρι� λ�γ� αιγ�πρ��ατα), παρ’�λες τις καταστρ��ές ε�αιτίας τωνπ�λεμικών συγκρ�ύσεων συνεισέ-�ερε �υσιωδώς στην κρητική �ικ�-ν�μία �σ� και στα έσ�δα τ�υ κρατι-κ�ύ ταμεί�υ, μέσω της �αριάς –πρ�-σθετικά– ��ρ�λ�γίας· παράλληλασυντηρ�ύσε και μια υ�αντική �ικ�-τε�νία μικρής κλίμακας και πεπερα-σμένων, �υσικά, δυνατ�τήτων παρα-γωγής.

Aντίστ�ι�ης υ�ής ήταν η νημα-τ�υργία, η στηριγμένη στ� λινάρι καιτ� μετά�ι· η τελευταία πέρασε σε έ-να κερδ��ρ� �ι�μη�ανικ� επίπεδ�σ�ετικά αργά και �πωσδήπ�τε σε πε-ρι�ρισμένη έκταση.

Mεταπ�ιητικ�ς τ�μέας στη �ι�τε-�νία/«�ι�μη�ανία», με πρώτες ύλεςάλλες απ� τα πρ�ϊ�ντα της κρητικήςγης, δεν υ�ίστατ�· πυρήνας τ�υ η

σαπων�π�ιία, στηριγμένη στην ελαι-�καλλιέργεια, με επιτυ�ημένη ε�α-γωγική δραστηρι�τητα απ� παλιά, ε-πι�ιώνει σε δύσκ�λες για τ� πρ�ϊ�ναγ�ρές και επ��ές. E�αγωγική διέ-��δ� επιδιώκ�υν να απ�κτήσ�υν,�ασισμένα στην υπερπαραγωγή κρα-σι�ύ και τις διεθνείς συγκυρίες (κα-ταστρ��ή των γαλλικών αμπελώνωναπ� τη �υλλ��ήρα), τα εργ�στάσια�ιν�π�ιίας και �ιν�πνευματωδών, μεμάλλ�ν μέτρια απ�τελέσματα, ακ�μακαι �ταν τ� επα�θές ��ρ�λ�γικ� σύ-στημα για τ� κρασί, ως αυτ�κατα-στρ��ικ�, τρ�π�π�ιήθηκε. Tην ίδιαμ�ίρα εί�αν και �ι �ψιμες επεκτάσειςτ�υ κύκλ�υ εργασιών των παραδ�-σιακών �υρσ�δεψείων της Kρήτης,π�υ τρ��δ�τ�ύσαν τελικά την ντ�-πια κυρίως αγ�ρά.

M�νιμα πρ��λήματα των �ι�τε�νι-κών, για τα σύγ�ρ�νά τ�υς ευρωπαϊ-κά μέτρα, κρητικών «�ι�μη�ανικών»μ�νάδων ήταν η μ�ν�πλευρη, περι�-ρισμένη π�ικιλία των πρ�ϊ�ντων καιτ� σμικρ� της δυναμικ�τητάς τ�υς, ηέλλειψη εργατικών �εριών, � απ�-θαρρυντικ�ς έως ε�θρικ�ς δι�ικητι-κ�ς μη�ανισμ�ς και η απ�υσία α�ι�-πιστ�υ πιστωτικ�ύ συστήματ�ς.

Eμπ�ρι�και ��ρ�λ�γία

T� ιστ�ρικ� παράδειγμα τ�υ �ενε-τικ�ύ εμπ�ρί�υ δεί�νει π�σ� η γεω-γρα�ική θέση της Kρήτης πρ�σέ�ε-ρε τη δυνατ�τητα α�ι�π�ίησής τηςως κ�μ�ικ�ύ σημεί�υ στ� διαμετα-κ�μιστικ� εμπ�ρι� της ανατ�λικήςMεσ�γεί�υ. T� �θωμανικ� κράτ�ς ά-�ησε ανα�ι�π�ίητ� αυτ� τ� στρατη-γικ� πρ�κριμα, μ�λ�ν�τι ένα �υσια-στικ� κ�μμάτι τ�υ εμπ�ρικ�ύ κ�-σμ�υ τ�υ νησι�ύ, των μεσαίων κυ-ρίως στρωμάτων, ήταν μ�υσ�υλμά-ν�ι – σε ισ�ρρ�πα επίπεδα με τ� �ρι-στιανικ� αντίστ�ι��.

Στ� δεύτερ� μισ� τ�υ 19�υ αιώνα

τ� τ�πικ� εμπ�ρι� δ�κιμάστηκεσκληρά απ� την ενδημικ�τητα τωνκρητικών επαναστάσεων, π�υ μετα-�ράστηκαν σε καταστρ��ές εμπ�-ρευμάτων, έλλειψη αγ�ραστικής κί-νησης και ρευστ�τητας, περι�ρισμ�των ε�αγωγών ε�αιτίας της διακ�πήςεπικ�ινωνίας υπαίθρ�υ (επαναστατι-κά ελεύθερης) και π�λεων (πρ�πύρ-γιων μ�υσ�υλμανικ�ύ πληθυσμ�ύκαι στρατ�ύ) και των μικρών εσ�δει-ών.

Mε μ�νιμα παθητικ� εμπ�ρικ� ισ�-$ύγι�, ε�άγει κυρίως γεωργικά καικτην�τρ��ικά πρ�ϊ�ντα (λάδι, κρασί,στα�ίδα, τυρί, κ.ά.) και σε μικρ�τερηκλίμακα, �ι�τε�νικά (σαπ�ύνι, δέρ-ματα, νήματα, κ.ά.). Aντίστρ��α ει-σάγει αλεύρι, �αμ�ακερά, $ά�αρη,πετρέλαι�, καπν�, δέρματα, είδη«π�λυτελείας». Oμως η κρητική αγ�-ρά, υπανάπτυκτη και με υψηλά π�σ�-στά αυτ�κατανάλωσης, δεν ��ηθ�ύ-σε στην αύ�ηση εισαγωγών και ε�α-γωγών. H παρ�υσία α�εν�ς μιας μι-κρής μ�ν� πληθυσμιακής μ�νάδας(κυρίως στις τρεις μεγάλες π�λεις)π�υ εί�ε σταθερή αγ�ραστική δύνα-μη, η γενικευμένη και σε �ρισμένεςπερι�δ�υς δραματική στεν�τητα�ρήματ�ς α�ετέρ�υ, απέκλειαν κά-θε πρ��πτική για μεγάλ�υς κύκλ�υςεργασιών και απ�ρρ��ητικ�τητα,πράγμα π�υ καθιστ�ύσε τις κρητικέςαγ�ρές ελά�ιστα ελκυστικές. Eίναι,παρ’ �λα αυτά, �ε�αιωμέν� �τι �σ�ιμπ�ρ�ύσαν να εντα�θ�ύν σε αυτ� τ��αύλ� εμπ�ρικ� σύστημα εί�αν με-γάλα περιθώρια κέρδ�υς· �ρήση τ�υέκαναν κατά κύρι� λ�γ� �ι �έν�ι έ-μπ�ρ�ι, Aγγλ�ι, Γάλλ�ι και λιγ�τερ�Iταλ�ί και Eλληνες, υπ� την πρ�στα-τευτική σκιά των πρ��ενικών αρ�ών.

Aκ�μα και τ� εσωτερικ� εμπ�ρι�,στις ιδανικές ειρηνικές περι�δ�υς,αστήρικτ� απ� τα ανύπαρκτα έργα �-δ�π�ιίας και ατελέσ��ρ�, με μια συ-�νά υπερ�ρεωμένη ύπαιθρ�, σπάνιαενέπνεε επενδυτικές κινήσεις καικατά κύρι� λ�γ� στα αστικά κέντρατων ��ρειων ακτών.

T� ��ρ�λ�γικ� σύστημα, αντικεί-μεν� μ�νιμων διεκδικήσεων απ� τημεριά των �ριστιανών της Kρήτηςκαι μεγαλ�στ�μων ανε�άρμ�στων υ-π�σ�έσεων απ� τη μεριά της Πύλης,παρέμεινε, έως στ� γύρισμα τ�υ αιώ-να, ατελέστατ� έως πρωτ�γ�ν�.Στηρι$�μεν� στ� ��ρ� της δεκάτης(1/10 της κατά καν�να υπερεκτιμώ-μενης παραγωγής των γεωργικώνπρ�ϊ�ντων και στ� ��ρ� επί των $ώ-ων, ά�ηνε ευρύ πεδί� κατα�ρήσεωνστ�υς ιδιώτες ��ρ�–εν�ικιαστές, μεμ�νιμα θύματα τ�υς κατ�ίκ�υς τηςυπαίθρ�υ, π�υ ��ι τυ�αία ήταν κατάπλει�ψη�ία ελληνικής καταγωγής.Σε αυτ�ύς ε�αντλ�ύνταν η αυστηρ�-τητα στη ��ρ�είσπρα�η, συ�νά αντι-στρ��ως ανάλ�γα πρ�ς τη ��ρ�δ�-τική τ�υς ικαν�τητα, με τη συνέρ-γεια ή, στην καλύτερη περίπτωση,την αν��ή της δι�ίκησης.

Oι συμπληρωματικ�ί ��ρ�ι, πάγι�ιή ε�ήμερ�ι νε�ε�ευρισκ�μεν�ι –ιδι-αίτερα μετά την κίνηση εντυπωσια-σμ�ύ της κατάργησης τ�υ κε�αλι-κ�ύ ��ρ�υ (1858)– π�υ απέ�λεπαν,υπ�τίθεται, σε δικαι�τερ� καταμερι-σμ� των �αρών και περι�ρισμ� τωνατασθαλιών, δεν έθι�αν τ�υς �ικ�-ν�μικά ισ�υρ�ύς αστικ�ύς μ�υσ�υλ-μανικ�ύς κύκλ�υς. Aδικ�, τ�σ� στηντ�π�γρα�ική τ�υ διάσταση (αγρ�τι-



Λγ�τυπι κρητικών εμπρικών ίκων «�ιμη�ανίας» με αντικείμεν τ κρα-σί και άλλα ινπνευματώδη.

Eκατ�δρα�μ �αρτν�μισμα της Kρητικής Πλιτείας. H σειρά των �αρτνμι-σμάτων εκδ�θηκε απ� την Tράπε"α Kρήτης, πυ ιδρύθηκε τν Σεπτέμ�ρι1899 με έδρα τα Xανιά και λειτύργησε ώς τ 1919.


κ�ς – αστικ�ς �ώρ�ς) �σ� και στη�υλετική (Eλληνες – T�ύρκ�ι) και τα-�ική, τ� ��ρ�λ�γικ� σύστημα έκανετ�υς �τω��ύς �τω��τερ�υς, α�ή-ν�ντας τη μεγάλη ιδι�κτησία �υσια-στιακά α��ρ�λ�γητη και απ�θαρρύ-ν�ντας την επενδυτική δραστηρι�-τητα, παρά τις περί τ�υ αντιθέτ�υδιακηρύ�εις των κατά καιρ�ύς «πρ�-ν�μιακών» δι�ργανισμών της Kρή-της. Aκραία αλλά �αρακτηριστικάπαραδείγματα πάμπ�λλα· δεν ήτανλίγες �ι ��ρές π�υ �λ�κληρες επαρ-�ίες κλήθηκαν να πληρώσ�υν δυ��ρές τ�ν ίδι� ��ρ�, �ταν � εν�ικια-στής της δεκάτης αδυνατ�ύσε να α-νταπ�κριθεί στις υπ��ρεώσεις τ�υ ή,ακ�μα πι� συγκεκριμένα, η περίπτω-ση της κωμ�π�λης των Aρ�ανών Tε-μέν�υς, π�υ π�λι�ρκήθηκε για παρα-πάνω απ� ένα μήνα (1886), ώστε ναυπ��ρεωθ�ύν �ι κάτ�ικ�ι να επιτρέ-ψ�υν τη δεύτερη (!) καταμέτρηση �-λ�υ τ�υ απ�θηκευμέν�υ κρασι�ύ καιμ�ν� με την υπ�ψία �τι κάπ�ι�ι πα-ραγωγ�ί εί�αν απ�κρύψει μέρ�ς τηςπαραγωγής τ�υς. Στ�ν αντίπ�δα, τααστικά ακίνητα μ�λις τ� 1889 κλήθη-καν να πληρώσ�υν για πρώτη ��ρά(!) άμεσ� ��ρ� (2,5%) επί των εν�ι-κίων, αμ�ί��λης έτσι κι αλλιώς απ�-δ�σης· τ� �τι αυτά ανήκαν σε μη �ρι-στιανικά �έρια δύσκ�λα θα μπ�ρ�ύ-σε να θεωρηθεί σύμπτωση.

Yπ� αυτές τις συνθήκες, η περι�-ρισμένη απ�δ�ση της ��ρ�λ�γίας,άμεσης ή έμμεσης, δεν ήταν περίερ-γη. T� κρητικ� δημ�σι� ταμεί�, στε-ρημέν� απ� τις άμεσες απ�δ�σειςτων ��ρ�λ�γησίμων αλλά στην πρά-�η ασύδ�των και απ�θαρρύν�νταςτην επέκταση και τη �ελτίωση τηςπαραγωγικής δραστηρι�τητας στ�-�εύ�ντας μακρ�πρ�θεσμα σε νέα έ-σ�δα (στη μακρ��ικ�ν�μική διάστα-ση), δεν μπ�ρεσε να καλύψει �ύτεκαν τα λειτ�υργικά/δι�ικητικά έ��-δα, π�σ� μάλλ�ν να �ρηματ�δ�τή-σει απ� τ� ανύπαρκτ� περίσσευμα,έργα υπ�δ�μής (αντιπαράδειγμα, ηKύπρ�ς).

N�μισματικές συνθήκεςκαι πιστωτικ� σύστημα

H πρακτική της εκτ�νωσης τωνπιεστικών �ικ�ν�μικών πρ��λημά-των εν�ς κράτ�υς με την επίσημην�θεία τ�υ μεταλλικ�ύ ν�μίσματ�ςήταν μια γνωστή και παλιά συνταγήανάγκης· η Oθωμανική αυτ�κρατ�-ρία, �μως, την ε�έλι�ε σε καν�να τηςν�μισματικής π�λιτικής, με απ�κ�-ρύ�ωμα τις πρώτες δεκαετίες τ�υ19�υ αιώνα. Παρά την ευ�υή μεταρ-ρύθμιση τ�υ A�δ�ύλ Mετ$ίτ (1844), �σαθρ�ς �ικ�ν�μικ�ς �ργανισμ�ς δενάργησε να επανα�έρει τ� ν�μισματι-κ� �ά�ς, π�υ γιν�ταν εντ�ν�τερ� �-σ� απ�μακρυν�ταν κανείς απ� τηνπρωτεύ�υσα. Eτσι, η επιπρ�σθετακακ�δι�ικημένη επαρ�ία της Kρή-της, απ�δυναμωμένη και απ� τις ε-παναστάσεις, ήταν πρ�σ��ρ� έδα-��ς για την ανάπτυ�η αρνητικών�αιν�μένων (πλασματικές υπερτιμή-σεις ισ�υρών ν�μισμάτων, κι�δηλία,κερδ�σκ�πική �ειραγώγηση, επί τα�είρω, της ν�μισματικής κυκλ��-ρίας με την εισαγωγή αργυρών ν�μι-σμάτων �αμηλ�ύ τίτλ�υ κράματ�ςσε �ν�μαστική α�ία π�υ δεν αντι-στ�ι��ύσε στην εσωτερική τ�υς).Mέ�ρι τ� 1900 και ενώ ��ι μ�ν� η

πρ�π�ρευ�μενη Δύση αλλά ακ�μακαι η ασθμαίν�υσα Eλλάδα εί�ε πε-ράσει στη σ�αίρα τ�υ πιστωτικ�ύ�ρήματ�ς με την έκδ�ση �αρτ�ν�μι-σμάτων –ε�υγιαίν�ντας ένα ν�σηρ�ν�μισματικ� σύστημα π�υ η τ�υρκ�-κρατία της κληρ�δ�τησε και �ι πρώ-τες �ικ�ν�μικές αστ��ίες ενέτειναν–η Kρήτη ακ�λ�υθώντας την Kωνστα-ντιν�ύπ�λη, μένει πρ�σκ�λλημένηστ� μεταλλικ� ν�μισμα. H μ�νη απ�-πειρα (1878) εισαγωγής πληθωριστι-κ�ύ τ�υρκικ�ύ �αρτ�ν�μίσματ�ς �ω-ρίς μεταλλικ� τραπε$ικ� αντίκρισμα,�άρη στην άρτια τεκμηριωμένη επι-�ειρηματ�λ�γία και τη σθεναρή αντί-δραση τ�υ εμπ�ρικ�ύ κ�σμ�υ δεν εί-�ε συνέ�εια, απαλλάσσ�ντας τ� νησίαπ� μια ακ�μη �ικ�ν�μική περιπέ-τεια. Oι ισ�τιμίες μιας πανσπερμίας(τ�υρκικών π�ικίλης αγ�ραστικήςδύναμης, καθαρ�τητας, τ�π�υ και�ρ�ν�υ έκδ�σης και ένα ευρύ �άσμα�ένων, κυρίως ευρωπαϊκών) ν�μι-σμάτων σε γρ�σια εκ�ρά$�υν μιασταθερή π�ρεία υπερτίμησης τ�υ�ρυσ�ύ ν�μίσματ�ς σε σ�έση με τααργυρά, με έντ�νες αυ�ητικές τά-σεις στη διάρκεια και μετά τ�ν ρωσ�-τ�υρκικ� π�λεμ� τ�υ 1876–79.

H ε�έλι�η αυτή καθ’ εαυτή έ�ει πα-ράλληλα, αν και ��ι σε απ�λυτη συγ-�ρ�νικ�τητα, με την υπ�λ�ιπη Eυρώ-πη. Oμως για την Kρήτη έ�ει ιδιαίτε-ρη �αρύτητα, καθώς � αργυρ�ς με-τ$ητιές (�ν�μαστικά 20γρ�σ�, στηναγ�ρά 21–22,5 γρ�σια) και τα υπ�-π�λλαπλάσιά τ�υ απ�τελ�ύσαν τ�συνηθέστερ� ν�μισμα π�υ διέθετανκαι �ρησιμ�π�ι�ύσαν �ι �αμηλές �ι-κ�ν�μικές τά�εις. Συνακ�λ�υθα, κά-θε υπ�τίμησή τ�υ σε σ�έση με τη�ρυσή λίρα και τα ευρωπαϊκά αντί-

στ�ι�ά της (σε συνδυασμ� με την υ-περτίμηση των αγαθών) έκανε τ�υς�ικ�ν�μικά αδύναμ�υς �τω��τε-ρ�υς και περι�ρι$ε ακ�μη περισσ�-τερ� την έτσι κι αλλιώς μικρή αγ�ρα-στική τ�υς δύναμη. Συγ�ρ�νως ενι-σ�υ�ταν η κερδ�σκ�πία μέσω τηςεκμετάλλευσης των απ�θησαυριστι-κών τάσεων της μερίδας εκείνης τ�υπληθυσμ�ύ π�υ εί�ε τη δυνατ�τηταγια κάτι τέτ�ι� ή επι�ειρ�ύσε να τηναπ�κτήσει ή να επενδύσει σε αυτήν.

Eίναι ενδεικτική η περίπτωση τηςπερι�δ�υ 1878–1880, �ταν π.�. τ�ταμεί� της Xριστιανικής Oρ�ανικήςTράπε$ας Hρακλεί�υ παρ�υσιά$ειδραματική συρρίκνωση τ�υ αριθμ�ύκαι τ�υ μέσ�υ �γκ�υ των συναλλα-γών της. Παράλληλα, τ�σ� η ίδια �-σ� και �ι π�λίτες απ�κρύπτ�υν τ�«σκληρ�» ν�μισμα αναμέν�ντας τιςκαλύτερες μέρες και �ρησιμ�π�ι�ύνστις �π�ιες συναλλαγές απ�κλειστι-

κά και μ�ν� παλιά και �αμηλής πε-ριεκτικ�τητας σε άργυρ� τ�υρκικάν�μίσματα (5γρ�σα και 6γρ�σα). Aυ-τά, μα$ί με τεράστιες π�σ�τητες�άλκινων υπ�διαιρέσεων, εμ�ανί$�-νται �α�νικά σε τέτ�ι�υς αριθμ�ύςστην κρητική αγ�ρά (πρ�ωθημένα α-ναμ�ί��λα απ� κερδ�σκ�π�υς με τησύμπρα�η/αν��ή της δι�ίκησης),π�υ έμπ�ρ�ι των Xανίων αρν�ύνταιτην απ�δ��ή τ�υς στην �ν�μαστικήτ�υς α�ία. Για να ακ�λ�υθήσει δια-κήρυ�η των αρ�ών π�υ επι�άλλ�υντη �ρήση τ�υς, με αυστηρές π�ινέςγια τ�υς παρα�άτες. Kαι �ταν έ�τα-σε τ� �αιν�μεν� στ� $ενίθ τ�υ και �ι�ικ�ν�μικά ανίσ�υρ�ι �ρέθηκαν νακατέ��υν μ�ν� υπ�τιμημένα αργυ-ρά και �άλκινα ν�μίσματα, εκδίδεταιτ� διάταγμα «περί �θωμανικών ν�μι-σμάτων» (1880), με τ� �π�ί� τα μενπρώτα υπ�τιμώνται, επίσημα πια, α-π� 16% έως 50% και τα �άλκινα παύ-�υν πλέ�ν να αναγνωρί$�νται ως ν�-μιμ� ν�μισμα!

M�λ�ν�τι τ� αίτημα της ίδρυσηςμιας τράπε$ας, η �π�ία θα διαθέτειπιστωτικές λειτ�υργίες και τ� εκδ�-τικ� πρ�ν�μι�, ήταν σταθερά στ�νκατάλ�γ� των αιτημάτων των �ρι-στιανών αντιπρ�σώπων, δεν ικαν�-π�ιήθηκε παρά μερικώς. Eτσι, �ύτε η�ικ�ν�μία διέθετε τα κε�άλαια γιατη �ρηματ�δ�τική υπ�στήρι�ή της�ύτε η ε�υγίανση της ν�μισματικήςκυκλ��ρίας πρ�ωθ�ύνταν. T� δεύ-τερ� επα�ί�νταν στην απ�τελεσμα-τικ�τητα των «πυρ�σ�εστικών» δια-ταγμάτων της δι�ίκησης, στην πε-ρι�ρισμένη εμ�έλεια και την αμ�ί��-λη �ρηματιστική ευθύτητα των �ρ-�ανικών τραπε$ών και στην ασυδ�-σία σαρά�ηδων και τ�κ�γλύ�ων.

Oι ιδι�ρρυθμες τραπε$ικές μ�νά-δες της Kρήτης, �ι �ρ�ανικές τράπε-$ες (τρεις αρ�ικά –1858– έγιναν πέ-ντε αργ�τερα, διακριν�μενες σε �ρι-στιανικές και μ�υσ�υλμανικές), με ι-δρυτικ� σκ�π� τη διάσωση και δια-�είριση της περι�υσίας των ανήλι-κων �ρ�ανών, ελέγ��νταν δι�ικητι-κά απ� τις κατά τ�π�υς δημ�γερ�-ντίες. Πέρα, �μως, απ� τ� αναμ�ί��-λα σημαντικ� κ�ινωνικ� τ�υς έργ�διέθεσαν, υπ� την πίεση των ισ�υ-ρών, εκλεκτικά τα κε�άλαιά τ�υς,συ�ν�τατα σε άτ�μα π�υ δεν έπρεπεκαν να �ρίσκ�νται στ�ν κατάλ�γ�των δανει�ληπτών τ�υς, �δηγ�ύμε-νες έτσι στην αυτ�καταστρ��ή (�υ-σιαστικά απ� τ� τέλ�ς της δεκαετίαςτ�υ 1880).

T� K�ινω�ελές Tαμεί�, π�υ ιδρύ-θηκε (1869) σε �ρ�νική και αιτι�λ�γι-κή παραλληλία με τ�ν Oργανικ� N�-μ�, �ειραγωγήθηκε πρ�ς την ίδια κα-τεύθυνση, α�ήν�ντας ακάλυπτη πι-στωτικά την αγρ�τική τά�η, την �ικ�-ν�μική αν�ρθωση της �π�ίας, μέσω�αμηλ�τ�κων δανείων, εί�ε ως πρ�-μετωπίδα τ�υ. Στην πραγματικ�τητα,πέρα απ� μια περι�ρισμένη ακτίνα ε-μπ�ρικών κύκλων στις –ή γύρω απ�τις– μεγάλες π�λεις, τη στ�ι�ειώδηρευστ�τητα «εγγυ�ύνταν» τ� ιδιωτι-κ� πιστωτικ� σύστημα, με υψηλά επι-τ�κια δανεισμ�ύ και έντ�νες τάσειςπρ�ς την τ�κ�γλυ�ία.

Συν�λικά, λ�ιπ�ν, �ι �ικ�ν�μικέςσυνθήκες π�υ κληρ�δ�τησε η τ�υρ-κική κακ�δι�ίκηση στην KρητικήΠ�λιτεία δεν παρακ�λ�υθ�ύσαν τηναισι�δ��ία της εθνικής απελευθέ-ρωσης.

H ελληνική μετά�ραση τυ διατάγματς τυ Tύρκυ Γενικύ Διικητή Kρή-της για την υπτίμηση των αργυρών τυρκικών νμισμάτων τν Φε�ρυάριτυ 1880. Aρ�εί Δημγερντίας Hρακλείυ, Bικελαία Δημτική Bι�λιθήκηHρακλείυ.

H νμισματική επι�ε�αίωση της κρη-τικής αυτνμίας. T αργυρ� 5δρα�-μ, η μεγαλύτερη μεταλλική υπδι-αίρεση τυ νμισματικύ συστήμα-τς της Kρητικής Πλιτείας.


Aναταρά�εις σε μετα�ατική περί�δ�H κ�ινωνία της Kρήτης τ� 1895–98: αδιαλλα�ία και αδιέ��δα

T�υ Γιώργ�υ Mαργαρίτη

Eπικ. Kαθηγητή στ� Παν/μι� Kρήτης,Tμήμα Iστ�ρίας – Aρ�αι�λ�γίας

ΣTA 1898 έλη�ε μια τριετής περί�-δ�ς έντ�νων ταρα�ών στην Kρήτη,μια απ� τις π�λλές π�υ γνώρισε τ�νησί στ� 19� αιώνα. Aυτή τη ��ρά�μως, τα γεγ�ν�τα �δήγησαν σεσημαντικές αλλαγές. E�εραν τηναυτ�ν�μία τ�υ νησι�ύ και τη δι�ίκη-σή τ�υ απ� πρίγκιπα, μέλ�ς της �α-σιλικής �ικ�γένειας της Eλλάδας.Δεν ήταν ακ�μα η Eνωση, ήταν �-μως τ� απ��ασιστικ� �ήμα πρ�ςαυτήν. H Oθωμανική κυριαρ�ίαστην Kρήτη μετα�λήθηκε σε κεν�γράμμα ύστερα απ� διακ�σια πενή-ντα �ρ�νια και τ� νησί άρ�ισε ναμαθητεύει –έπειτα απ� π�λύ καιρ�–στα έργα της ειρήνης και της πρ��-δ�υ, κατά τα ευρωπαϊκά πρ�τυπαν��ύμενης. T� 1913 και η τυπική έ-ντα�η τ�υ νησι�ύ στ� ελληνικ�κράτ�ς δεν ήταν ε�άλλ�υ μακριά.

Συνηθί#�υμε στις μεγάλες επε-τεί�υς να ανατρέ��υμε στα γεγ�-ν�τα τ�υ άλλ�τε, πρ�σπαθώντας ναανακαλύψ�υμε σε αυτά κάπ�ια δι-δάγματα �ρήσιμα για τ� σήμερα,πρ�σθετες γνώσεις, ίσως ακ�μα α-να#ητώντας σταθερές και α�ίεςδια�ρ�νικές, απ� εκείνες π�υ δενθαμπών�υν με την πάρ�δ� τ�υ�ρ�ν�υ. Συνήθως δεν �ρίσκ�υμε τί-π�τε απ� τα #ητ�ύμενα. H ιστ�ρικήπραγματικ�τητα είναι π�λύπλ�κη,έ�ει αναρίθμητες πτυ�ές και εκδ�-�ές και απ� αυτές, μικρ� μ�ν� τμή-μα μπ�ρ�ύμε να γνωρίσ�υμε �ωρίςκίνδυν� παραν�ησης και λάθ�υς.Mας παραμ�νεύει τ�τε � πειρασμ�ςτ�υ να ανακατασκευάσ�υμε τ� πα-ρελθ�ν ερήμην της γνώσης μας γι’αυτ�, στα μέτρα και τις ανάγκεςμας, να απ�σιωπήσ�υμε τα μη δέ�-ντα και να πλάσ�υμε τα υπ�λ�ιπαστα μέτρα των πρ�σδ�κιών μας.Iσ�ύει ίσως περισσ�τερ� για τηνKρήτη της τ�τε επ��ής αυτ�ς � κα-ν�νας. Πρ�κειται για περί�δ� ελά-�ιστα μελετημένη, γεμάτη αντι�ά-σεις, παραν�ήσεις, ανε�ερεύνητεςπερι��ές. Tα γεγ�ν�τα τ�υ1895–1898 έρ��νταν στ� τέλ�ς μιαςπ�λύ μεγάλης και πικρής ιστ�ρίας.T� παρ�ν διά�ημά μας συνειδητάστρέ�εται πρ�ς την ανάδει�η πτυ-�ών και ερωτημάτων στ�ν καίρι�αλλά και δύσκ�λα πρ�σ�άσιμ� �ώ-ρ� της τ�τε κ�ινωνίας. Mικρή συ-νεισ��ρά πρ�ς τ�ν απ�λ�γισμ� τωνσημερινών μας γνώσεων και τ�ν ε-μπλ�υτισμ� τ�υ ενδια�έρ�ντ�ς γιατα τ�τε συμ�άντα.

Aδιαλλα�ία και ρι��-σπαστικ�π�ίηση

Tα γεγ�ν�τα τ�υ 1895–1898 �αρα-κτηρί#�νται απ� την αδιαλλα�ία τωνεμπλεκ�μένων, απ� τ� �εκαθάρισματων πρ�θέσεων και τη ρι#�σπαστι-κ�π�ίηση των π�λιτικών. Aπ� τημ�υσ�υλμανική πλευρά κυριάρ�η-

σαν �ι μυστικές εταιρείες, τα κ�μι-τάτα των Πανισλαμιστών π�υ ακ�-λ�υθώντας τις Xαλι�ικές εκδ��έςτης π�λιτικής τ�υ σ�υλτάν�υA�δ�ύλ Xαμήτ, μεθ�δευσαν την α-ντίστασή τ�υς στην, σε �άρ�ς τ�υIσλάμ, πρ�ώθηση των �ριστιανικώνε��υσιών. Aπ� την πλευρά των �ρι-στιανών, �ι εντάσεις �δήγησαν στ�πέρασμα π�λεμικών P�υ�ικώνων.

Για πρώτη ��ρά μετά την Eπανά-σταση τ�υ 1821 τ� μικρ� Bασίλει�της Eλλάδ�ς υι�θέτησε τη λύση τ�υπ�λέμ�υ και έστειλε εκστρατευτικ�σώμα να καταλά�ει τ� νησί, πρ�κα-λώντας τη σύγκρ�υση τ�υ 1897 [�«ατυ�ής» ελλην�τ�υρκικ�ς π�λε-μ�ς. Σ.τ.E.]

H λέ�η π�υ ακ�ύγεται συ�ν�τεραστην περιγρα�ή των γεγ�ν�των εί-ναι η «σ�αγή». Πρέπει, �υσικά, νατην αντιμετωπί#�υμε με επι�ύλα�η,καθώς η �ριστιανική πλευρά �ρησι-μ�π�ίησε έντ�να τ�ν απ�η�� τωνγεγ�ν�των της Aρμενίας (1895) και� Tύπ�ς της Aθήνας ανα�έρθηκεσυ�νά στα συμ�αίν�ντα με δυσανά-λ�γ�υς ως πρ�ς την έκτασή τ�υς �-ρισμ�ύς. Oπωσδήπ�τε �μως, η συ-�νή �ρήση της λέ�ης ακ�μα καιστην κατα�ρηστική της εκδ��ή, α-π�καλύπτει αν ��ι τις πρά�εις, τ�υ-λά�ιστ�ν τις πρ�θέσεις, και σηματ�-δ�τεί τη �αθιά και ανέκκλητη ρι#�-σπαστικ�π�ίηση της κρητικής δια-μά�ης.

Στ� γύρισμα τ�υ αιώνα �ρισκ�μα-σταν ήδη στ�υς καιρ�ύς της εθν�-κάθαρσης. Aπ� τα πρώτα κι�λαςσυμ�άντα κατέρρευσαν �ι �π�ιεσ-δήπ�τε σ�έσεις ανάμεσα στη �ρι-στιανική και τη μ�υσ�υλμανική κ�ι-ν�τητα τ�υ νησι�ύ και δημι�υργή-θηκαν παντ�ύ #ώνες κυριαρ�ίας μεκαθαρά απ�τυπωμένες γραμμές α-ντιπαράθεσης. H ανάμι�η των θρη-σκευτικά ετερ�δ��ων πληθυσμών–η συμ�ίωσή τ�υς, κατά συνέ-πεια– πήρε τέλ�ς με τ�ν πλέ�ν �ίαι�

τρ�π�. Πρ�κειται για την �λ�κλή-ρωση διεργασιών π�υ εί�αν �εκινή-σει νωρίτερα – τις διακρίν�υμε σε �-λ�ν τ�ν 19� αιώνα. O Bικτώρ Mπε-ράρ1 πρ�σδι�ρισε ένα γενικ� σ�ήμαπίσω απ� τις ε�ελί�εις. O μ�υσ�υλ-μανικ�ς πληθυσμ�ς �ρισκ�ταν συ-γκεντρωμέν�ς στα πεδινά, κατά μή-κ�ς των συγκ�ινωνιακών α��νων,κ�ντά και γύρω απ� τις ��υρές π�-λεις. Στ� �ριστιανικ� στ�ι�εί� ανή-καν τα �ρεινά και τα πλέ�ν δυσπρ�-σιτα μέρη2. T� σ�ήμα αυτ� διατη-ρ�ύσε με σ�ετικ� τρ�π� την α�ίατ�υ στα 1881. H τ�τε απ�γρα�ή α-π�δείκνυε την κυριαρ�ία των �ρι-στιανών στα �ρεινά διαμερίσματατ�υ νησι�ύ. Στην επαρ�ία Σ�ακίων(Aπ�κ�ρωνας, Aγι�ς Bασίλει�ς,Σ�ακιά) μετρήθηκαν 29.600 �ριστια-ν�ί έναντι 1.000 μ�υσ�υλμάνων,στ� �ρειν� Λασήθι 5.000 �ριστιαν�ίέναντι 8 μ�ν� μ�υσ�υλμάνων, στ�Mυλ�π�ταμ� 13.600 �ριστιαν�ί ένα-ντι 850 μ�υσ�υλμάνων3.

Aντίθετα, στις π�λεις η μ�υσ�υλ-μανική υπερ��ή εκ�ρα#�ταν καθα-ρά (αθρ�ιστικά στ� Hράκλει�, Pέθυ-μν�, Xανιά: 12.300 �ριστιαν�ί έναντι30.800 μ�υσ�υλμάνων), �πως και σεαγρ�τικά παραγωγικές #ώνες της��ρειας ακτής τ�υ νησι�ύ. Σημειώ-ν�υμε �τι τ� σύν�λ� των μ�υσ�υλ-μάνων τ�υ νησι�ύ ήταν την επ��ήεκείνη 73.200 άτ�μα. Δηλαδή τ�42% των μ�υσ�υλμάνων τ�υ νησι�ύήταν αστικ�ς πληθυσμ�ς έναντι π�-σ�στ�ύ 15% αστικ�ύ πληθυσμ�ύγια τ� σύν�λ� των τ�τε Kρητών.

Kρήτες επαναστάτες στ�ν Πλατανιά (1897). H ταραγμένη τριετία 1895–1898 αντανακλά στ� έπακρ� τα αδιέ��δα στιςσ�έσεις της �ριστιανικής και της μ�υσ�υλμανικής κ�ιν�τητας στην Kρήτη, την αδιαλλα�ία των εμπλεκ�μένων και τηρι��σπαστικ�π�ίηση των π�λιτικών. Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.

T�υρκ�κρητικ�ς της �ψιμης τ�υρκ�-κρατίας στ� νησί. Παρά την επί�ασηαυτ�πεπ�ίθησης π�υ �τάνει έως τηναδιαλλα�ία, τ� μ�υσ�υλμανικ� στ�ι-�εί� "ρίσκεται σε δειν� αδιέ��δ�(�ωτ.: αρ�εί� Περ. Διαμαντ�π�υλ�υ).

O Mπεράρ πρ�σδι�ρι#ε, ως ση-μεί� ανατρ�πής των ισ�ρρ�πιών, τ�1858, τ� έτ�ς δηλαδή π�υ ε�αρμ�-στηκαν �ι μεταρρυθμίσεις τ�υXατ–ι–Oυμαγι�ύμ4, στ� νησί. Oι αλ-λαγές επέτρεψαν την αγ�ρά μ�υ-σ�υλμανικών κτημάτων στις πεδι-νές περι��ές απ� �ριστιαν�ύς τωνπ�λεων ή �ριστιαν�ύς των �ρεινώνπερι��ών. Oι πρώτ�ι, έμπ�ρ�ι κυ-ρίως, ευν�ήθηκαν απ� τις συναλλα-γές τ�υ νησι�ύ με τ� Eλληνικ� Bα-σίλει�, �άρη και στην παρ�υσία ι-σ�υρών παρ�ικιών Kρητών (πρ�-σ�ύγων ή μεταναστών) στις π�λειςτ�υ τελευταί�υ. Oι δεύτερ�ι �ρέ-θηκαν σε σ�ετικά πλε�νεκτική �ι-κ�ν�μικά θέση απέναντι στις πεδιά-δες, πρώτ�ν επειδή τ�υς άγγι#ανλιγ�τερ� �ι συνε�είς ταρα�ές και �ι#ημιές π�υ έμμεσα ή άμεσα πρ�κα-λ�ύσαν και, δεύτερ�ν, επειδή ηκτην�τρ��ία και �ι άλλες πηγές ει-σ�δήματ�ς των �ρεινών ήταν λιγώ-τερ� ευάλωτες στη ��ρ�λ�γικήπίεση (δεκάτη ελαι�λάδ�υ και θερι-νών) και στην περι�δική έλλειψηεργατικών �εριών.

Συρρίκνωσητ�υ μ�υσ�υλμανικ�ύ

στ�ι�εί�υ

Yπάρ��υν λ�γ�ι να υπ�θέσ�υμε�τι η παραπάνω διεργασία εί�ε αρ�ί-σει νωρίτερα, κατά τη διάρκεια τωνσυγκρ�ύσεων της Yψηλής Πύλης μετ�υς «Γενιτσάρ�υς» τ�υ νησι�ύ,

στις πρώτες δεκαετίες τ�υ 19�υ αι-ώνα, �πως και στις αμέσως επ�με-νες ταρα�ές της επαναστατικής δε-καετίας τ�υ 1820-1830. Oπως και να’�ει, η γενική τάση –σταθερή παράτις �π�ιες διακυμάνσεις– στρε��-ταν πρ�ς την �ικ�ν�μική συρρίκνω-ση τ�υ μ�υσ�υλμανικ�ύ στ�ι�εί�υ,συν�δευ�μενη απ� τ�ν αριθμητικ�και γεωγρα�ικ� περι�ρισμ� τ�υ. Στ�τέλ�ς τ�υ αιώνα, �ι ε�ελί�εις �δη-γ�ύσαν στ� σημεί� μη επιστρ��ήςκαι πρ�καλ�ύσαν ρι#�σπαστικές κι-νήσεις απ� τη μεριά των κ�ινωνικών�μάδων.

Στη διαμ�ρ�ωση των κ�ινωνικών�μάδων επικρατ�ύσε αντίστ�ι�ητων �ικ�ν�μικών ε�ελί�εων ρευστ�-τητα. Oι ε�ελί�εις δεν #ημίωναν �-λ�υς τ�υς μ�υσ�υλμάν�υς τ� ίδι�,ενώ, απ� την άλλη μεριά, �λ�ι �ι �ρι-στιαν�ί δεν επω�ελ�ύντ� ε�ίσ�υ α-π� τις πρ��δ�υς της �ριστιανικής ι-δι�κτησίας. H αίσθηση της αδικίαςπ�υ γεννιέται σε ρευστές καταστά-σεις απ�τελ�ύσε εύ�λεκτη ύλη γιατα κ�ινωνικά δρώμενα. Oι συγκυρίεςτ�υ 1895-1898, �δήγησαν τα κρητικάαδιέ��δα στην τελική έκρη�η. Στ��ώρ� της διπλωματίας, η Oθωμανική

αυτ�κρατ�ρία �ρέθηκε, καταρ�ήν,σε ιδιαίτερα δυσ�ερή θέση. H υι�θέ-τηση ισλαμικών κινημάτων απ� την�θωμανική π�λιτική μπ�ρεί να έδινεπρ�σκαιρες λύσεις στις �υγ�κε-ντρες τάσεις π�υ αναπτύσσ�ντανστην π�λυεθνική αυτ�κρατ�ρία,πρ�καλ�ύσε �μως απέ�θεια στις ευ-ρωπαϊκές δυνάμεις, π�υ μ�λις πρ�-σ�ατα εί�αν αναμετρηθεί με τ�υςMα�τιντιστές και με ανάλ�γα κινή-ματα στ� Σ�υδάν και την Aίγυπτ�. Hυπ�κίνηση, στ� �ν�μα τ�υ Iσλάμ,των K�ύρδων κατά των Aρμενίων,των B�σνιων πρ�σ�ύγων και τωνAλ�ανών κατά των �ριστιανών τωνBαλκανίων, δεν μπ�ρ�ύσε να περά-σει απαρατήρητη απ� τις ευρωπαϊ-κές κυ�ερνήσεις. Στην Kρήτη, η επι-λ�γή των μ�υσ�υλμάνων να αντι-σταθ�ύν κ�ινωνικά κάτω απ� θρη-σκευτικά λά�αρα, τ�υς �δηγ�ύσε σεμει�νεκτική, διπλωματικά, θέση.

H κ�ινωνική υπ��άθμιση, �μως,δεν μπ�ρ�ύσε να αντιμετωπισθεί έ-�ω απ� τ� πεδί� της π�λιτικής – απ�τ� #ήτημα της ε��υσίας, δηλαδή, ν�-μ�θετικής και εκτελεστικής. H συρ-ρίκνωση της �ικ�ν�μικής και γεω-γρα�ικής επι�άνειας της μ�υσ�υλ-

μανικής κ�ιν�τητας δεν μπ�ρ�ύσενα αντισταθμιστεί με την ανάδει�ημιας, �ιλικής πρ�ς αυτήν, σκληρήςε��υσίας. Oι Πρ��εν�ι των Δυνάμε-ων και �ι �υδέτερ�ι παρατηρητέςσωστά έκριναν �τι η ισ�ν�μία �ρι-στιανών και μ�υσ�υλμάνων –έστωκαι στ� πλαίσι� των συμ�ωνιών τηςXαλέπας– θα �δηγ�ύσε, �ρα�υπρ�-θεσμα μάλιστα, σε θρίαμ�� τωνπρώτων. O σ�υλτάν�ς δεν ήταν σεθέση να επι�άλει ερήμην των Δυνά-μεων αλλά και των αναγκαίων �ικ�-ν�μικών π�ρων, την απαιτ�ύμενημ�ρ�ή ε��υσίας. T� δύσκ�λ� αυτ�έργ� ανέλα�αν να τ� υλ�π�ιήσ�υν�ι με θρησκευτικ� �αρακτήρα �ργα-νώσεις των T�υρκ�κρητών. H αι�μήτ�υ δ�ρατ�ς αυτής της απ�πειραςήταν δύ� κατηγ�ρίες απελπισμένωνκαι ε�αθλιωμένων πιστών: �ι �τω��ίμετανάστες απ� τη Bεγγά#η, στι-�αγμέν�ι στις �τω��γειτ�νιές τωνXανίων και τ�υ Hρακλεί�υ και �ιπρ�σ�υγες απ� τα �ωριά της Kρή-της, εκεί �π�υ �ι εγγυήσεις πρ�σω-πικής ασ�άλειας εί�αν παύσει να ι-σ�ύ�υν. H συσσώρευση αυτών τωνμη ε��ντων στις π�λεις απ�τέλεσεγρήγ�ρα επικίνδυνη θρυαλλίδα, κα-θώς μάλιστα τ� αντικείμεν� τ�υ μί-σ�υς τ�υς, �ι �ριστιαν�ί, �ρίσκ�-νταν π�λύ κ�ντά.

Eυκαιρίες κ�ινωνικήςαν�δ�υ

Aπ� τη �ριστιανική πλευρά, η έ-νταση των καιρών δημι�ύργησε ευ-καιρίες και πρ�ϋπ�θέσεις κ�ινωνι-κής αν�δ�υ. H μετα�ί�αση των μ�υ-σ�υλμανικών περι�υσιών, της γηςκυρίως, γιν�ταν με αγ�ραπωλησίες.O πλ�ύτ�ς περν�ύσε, δηλαδή, στα�έρια �σων διέθεταν �ρήμα και μά-λιστα �ρήμα α�ι�πιστ�, καθώς �ιπωλ�ύντες τις περι�υσίες τ�υςμ�υσ�υλμάν�ι έ�ευγαν απ� τ� νησίγια πι� σίγ�υρ�υς πρ��ρισμ�ύς. O«ήπι�ς» αυτ�ς τρ�π�ς μετα�ί�ασηςτων περι�υσιακών στ�ι�είων έ�θα-σε στα �ριά τ�υ στα �ρ�νια της κρί-σης τ�υ 1895 - 1898. Πρώτη αιτία, �



Γυναίκες της Kρήτης τ�υ τέλ�υς τ�υ19�υ αιώνα: �ριστιανή (πάνω) καιμ�υσ�υλμάνα (κάτω). Oμ�ι�τητεςκαι δια��ρές π�υ την παραλληλίατ�υς ανέτρεψε η ρ�ή της Iστ�ρίας.Kαρτ π�στάλ της επ��ής.

Pέθυμν� 1898.T� Δημ�τικ�Συμ"�ύλι�. Στ� μέσ� � δήμαρ��ς Γι�υσ�ύ� μπέης (15), δίπλα τ�υ � Pώσ�ς λ��α-γ�ς K�υτσ�υ-ρ��σκι (16).Yπερτερεί τ��ριστιανικ�στ�ι�εί�: έμπ�-ρ�ι, γιατρ�ί, επαγγελματίες,αστ�ί, ένας "ι"λι�πώλης(8). Aπ� την έκ-θεση «Pέθυμν�1898–1913. Aπ�την Aυτ�ν�μίαστην Eνωση»,στ� Iστ�ρικ�και Λα�γρα�ι-κ� M�υσεί� Pεθύμνης.

H «ήπια», με αγ�ραπωλησίες, μετα"ί"αση μ�υσ�υλμανικών περι�υσιών, τηςγης κυρίως, σε �ριστιαν�ύς έ�τασε στα �ριά της στα κρίσιμα �ρ�νια1895–1898, ε�αιτίας και της ανερμάτιστης δημ�σι�ν�μικής π�λιτικής τωντ�υρκικών αρ�ών. Kαρτ π�στάλ της επ��ής.

περι�ρισμ�ς των διαθέσιμων κε�α-λαίων. H συν�δεύ�υσα την απ�δη-μία των μ�υσ�υλμάνων (αλλά καιπλ�υσίων �ριστιανών) διαρκής ν�μι-σματική αιμ�ρραγία επιτα�ύνθηκεμετά τις �θωμανικές υπανα�ωρή-σεις τ�υ 1889–1892 (ανάκληση των�ρων της Σύμ�ασης της Xαλέπας)και την αστάθεια π�υ επακ�λ�ύθη-σε5. Oι π�λυέ��δες πρ�σπάθειες δι-�ικητικής ανα�άθμισης της ίδιαςπερι�δ�υ �δήγησαν στην απ�πειραείσπρα�ης σε �ρήμα των αγρ�τικών��ρων (δεκάτης) απ� τ�υς παραγω-γ�ύς, περι�ρί#�ντας περαιτέρω τασε �ρήμα διαθέσιμα (1890–1894).

H πλήρης απ�τυ�ία τ�υ συστήμα-τ�ς �δήγησε στ�ν περι�ρισμ� τηςεπί τ�υ ελαί�υ ��ρ�λ�γίας στ� μ�-ν� σημεί� �π�υ υπήρ�ε ρευστ�: στατελωνεία. T� �λ� #ήτημα της ν�μι-σματικής ασ�υ�ίας απασ��λησε γιαπ�λύ καιρ� την Kρητική Π�λιτεία,στη συνέ�εια.

Aναίτιες καταστρ��ές;

T� τέλ�ς της δυνατ�τητας «ή-πιας» μετα�ί�ασης των περι�υσιώνσυνέπεσε με την έ�αρση των ταρα-�ών. T�ν Mάι� τ�υ 1896 �ι έν�πλ�ιτης Mεταπ�λιτευτικής Eπιτρ�πήςτ�υ Mαν�ύσ�υ K�ύνδ�υρ�υ π�-λι�ρκησαν τ� Δι�ικητήρι� τ�υ Bά-μ�υ, �έσπασαν τα πρώτα έντ�να ε-πεισ�δια στα Xανιά και πυρπ�λήθη-καν �ωριά τ�υ Aπ�κ�ρωνα. H ά�ι�ηευρωπαϊκών στ�λων και αγημάτωναπλώς διευκ�λυνε τις μετακινήσειςτων πληθυσμών σε πι� σίγ�υρα μέ-ρη και παγίωσε τη δι��τ�μηση τ�υνησι�ύ. H κατάσταση αυτή εγκαι-νίασε μία περί�δ� καταστρ��ών,π�υ �ι �έν�ι παρατηρητές παρακ�-λ�ύθησαν και κατέγραψαν με έντ�-νη απ�ρία. Oι δύ� κ�ιν�τητες επι-δ�θηκαν με μανία στην καταστρ�-�ή περι�υσιακών στ�ι�είων σε τε-ράστια έκταση και συ�νά �ωρίς εύ-λ�γη αιτία. Στη διάρκεια της δραμα-τικής εκκένωσης των εναπ�μεινά-ντων μ�υσ�υλμάνων τ�υ Σελίν�υαπ� διεθνές απ�σπασμα, � Mπίκ-��ρντ–Σμιθ δεν μπ�ρεσε να κατα-λά�ει γιατί κατέστρε�αν �ι �ριστια-ν�ί –μετά τη λεηλασία– τα σπίτια καιτις περι�υσίες των μ�υσ�υλμάνων,π�υ πρ��ανώς έμεναν πλέ�ν στην

�ριστιανική δικαι�δ�σία6.Oι καταστρ��ές, σύμ�ωνα με τις

δηλώσεις των παθ�ντων –στ�υς �-π�ί�υς δεν συμπεριλαμ�άν�νταν �ιήδη απ�δημήσαντες T�υρκ�κρή-τες– �επέρασαν τα 110.000.000δρα�μές, �ωρίς να υπ�λ�γί#�νταιτα 40.000.000 δρα�μές π�υ διεκδί-κησαν �ι �έν�ι υπήκ��ι7. Eκτ�ς απ�τη διαρπαγή και καταστρ��ή κάθεείδ�υς εμπ�ρεύματ�ς και την πυρ-π�ληση �ικιών στις π�λεις και στηνύπαιθρ�, ιδιαίτερη πρ�σ��ή δ�θηκεστην καταστρ��ή των παραγωγι-κών δένδρων, κυρίαρ��υ στ�ι�εί�υτης κρητικής γεωργικής �ικ�ν�-μίας. «Aπ�τέλεσμα της �ρεν��λα-��ύς δενδρ��θ�ρίας», παρατηρ�ύ-

σε � επίσης απ�ρών Γιάνναρης στα1906, «των ανωμάλων εκείνων ημε-ρών τ�υ 1896–1898, υπήρ�εν �τι εκτων εν τη νήσω 10.445.585 δένδρων(...) κατεστρά�ησαν 1.403.079, ή-γ�υν υπέρ τα 12 επί τ�ις εκατ�ν...»8.

H κατά των δένδρων και των αψύ-�ων αυτή μανία, π�υ τ�ση αμη�ανίαπρ�κάλεσε σε παλαι�ύς παρατηρη-τές και νε�τερ�υς μελετητές, μπ�-ρεί να ερμηνευτεί ως π�λιτική επι-λ�γή. Oτι δηλαδή �ι αντίπαλ�ι κατέ-στρε�αν τις �ικ�ν�μικές �άσειςτων αντιπάλων τ�υς ώστε να τ�υςαπελπίσ�υν, να τ�υς εκδιώ��υν γιαπάντα απ� τ� �ώρ� ή, έστω, να τ�υςεκδικηθ�ύν για τα δεινά π�υ τ�υςεί�αν πρ�καλέσει. H έκταση �μωςτ�υ �αιν�μέν�υ και η π�λυπλ�κ�-τητά τ�υ μας πρ�καλεί σε περαιτέ-ρω υπ�θέσεις. H καταστρ��ική υ-στερία μπ�ρεί να ε�εταστεί ωςστ�ι�εί� της διαμά�ης για απ�κτη-ση �ικ�ν�μικών και κ�ινωνικώνπλε�νεκτημάτων στη μετα�ατικήπερί�δ� π�υ τ� νησί τ�τε διέτρε�ε.T� σπίτι, τ� �ωρι�, τ� παραγωγικ�δέντρ� είναι περι�υσιακά στ�ι�είαγια τη μετα�ί�αση των �π�ίων είναιαρμ�δι�ς � συμ��λαι�γρά��ς ή �δικαστικ�ς, και τ� αντίτιμ� είναι�ρήμα. H καταστρ��ή τ�υς συρρι-κνώνει τ� περιε��μεν� της ιδι�κτη-σίας, μετα�άλλει τ� πλαίσι� α�ι�λ�-γησης, ακυρώνει την ανάγκη �ρή-ματ�ς και την ε��υσία των �π�ιωναρμ�διων αρ�ών. H κατεστραμμένηγη είναι σα�ώς πι� αν�ικτή στηνκαταπάτηση απ� τ�υς μη έ��ντες,και λιγ�τερ� επιθυμητή απ� τ�υς έ-��ντες.

H διά της καταστρ��ής κ�ινωνικήπ�λιτική πλησίασε τ� απ�λυτ� στις

πλέ�ν αμ�ισ�ητ�ύμενες περι��ές,στις νεκρές #ώνες π�υ δημι�υργή-θηκαν ανάμεσα στις κατε��μενες α-π� τ�υς μ�υσ�υλμάν�υς π�λεις καιτην ασ�αλή για τ�υς �ριστιαν�ύς ύ-παιθρ�. Eκεί, με �αρακτηριστικ� πα-ράδειγμα την πεδιάδα τ�υ Hρακλεί-�υ, παί�τηκε τ� παι�νίδι της νέαςκ�ινωνικής �αρτ�γρά�ησης τ�υ νη-σι�ύ. H τραγική κ�ρύ�ωση �μωςτ�υ δράματ�ς έγινε στην έως τ�τεήπια στα ήθη Σητεία �π�υ, τ�ν Φε-�ρ�υάρι� τ�υ 1897, θανατώθηκανεκατ�ντάδες μ�υσ�υλμάν�ι π�υ εί-�αν απ�τ�λμήσει να μείν�υν κ�ντάστα �ωριά και τις περι�υσίες τ�υς.

Oταν ήρθε � Πρίγκιπάς και η αυ-τ�ν�μία, η Kρήτη ήταν μία κ�ινωνίαμικρ�ϊδι�κτητών, �πως και πριν.Στ�υς �ριστιαν�ύς, �υσικά, περι�-ρίστηκαν �ι μη έ��ντες έστω και τ�λίγ� και π�λλ�ί μικρ�ί γίναν λίγ� πι�πλ�ύσι�ι. Hταν σ�ετικά �λα αυτά,καθώς η �ικ�ν�μική κρίση, η πείναπ�υ πρ�κάλεσε � ναυτικ�ς απ�-κλεισμ�ς τ�υ νησι�ύ μετά τ�ν π�-λεμ� τ�υ ’97 και �ι παρενέργειέςτης, η καμένη γη π�υ κληρ�ν�μη-σαν �ι νικητές, κράτησαν τ�υς μέ-σ�υς �ρ�υς της ευμάρειας π�λύ�αμηλά. Yπήρ�αν, �υσικά, και αυτ�ίπ�υ πλ�ύτισαν υπέρμετρα. Oσ�ιδ�ύλεψαν για τ�υς Eυρωπαί�υς δι-πλωμάτες και στρατιωτικ�ύς, �σ�ιεί�αν θράσ�ς και δύναμη για να α-π�σπάσ�υν περι�υσίες απ� τ�υςμ�υσ�υλμάν�υς, �σ�ι �ρέθηκαν με�ρήμα ή με �αρτιά, με ε��υσία στιςκατάλληλες ώρες. Φυσικά, στ�υςνέ�υς αυτ�ύς καιρ�ύς, μπέηδες,γαι�κτήμ�νες δεν υπήρ�αν πλέ�ν,ενώ �ι τελευταί�ι μ�υσ�υλμάν�ι έ-μπ�ρ�ι, �ι T�υρκ�κρήτες ναυτικ�ίετ�ίμα#αν τη μετανάστευσή τ�υςσε �μ�θρησκες #ώνες. Π�λλ�ί μάλι-στα απ� αυτ�ύς έκριναν �τι στηΣμύρνη θα εύρισκαν την π�θητή η-ρεμία...

Σημειώσεις:1. Berard Victor «Les affaires de Créte», Paris,

Arman Colin, (2e edit.) 1900.2. Oπ. π. σ. 60.3. Tα στ�ι�εία (ελα�ρώς στρ�γγυλ�π�ιημέ-

να) είναι απ� τ� �ι�λί� τ�υ Σταυράκη,«Στατιστική τ�υ πληθυσμ�ύ της Kρήτης»,Aθήνα 1890.

4. Oι μεταρρυθμίσεις αυτές κατήργησανπλήθ�ς διακρίσεων μετα!ύ μ�υσ�υλμά-νων και αλλ�θρησκων στην Oθωμανικήαυτ�κρατ�ρία. Eθεταν κυρίως υπ� πρ�-στασία ιδι�κτησία –ειδικά ακινήτων– απ�μη μ�υσ�υλμάν�υς και έδιναν ώθηση στιςαγ�ραπωλησίες γης.

5. Yπ�λ�γί"εται �τι στ� μέ�ρι τ� 1902 διά-στημα �ι ανα�ωρ�ύντες μ�υσ�υλμάν�ι–περισσ�τερ�ι των 40.000– συναπ�κ�μι-σαν 14.000.000 δρα�μές σε ρευστ�. Περί-π�υ στ� ίδι� διάστημα π�υλήθηκαν μ�υ-σ�υλμανικές ακίνητες περι�υσίες ύψ�υς9.000.000 δρα�μών.

6. Bickford Smith, «Cretan Sketches»,London, 1898, σ. 199-200. O Mπίκ��ρντ ή-ταν μέλ�ς της Διεθν�ύς Eπιτρ�πής B�ή-θειας για την Kρήτη.

7. Παπαδάκις Nικ�λα�ς, «Zημίαι και απ�"η-μιώσεις κρητικών επαναστάσεων (1866-1898)». Mέρ�ς πρώτ�», Xανιά 1933, σ. 24.

Συγκριτικά, η μέση ετήσια ε!αγωγή ελαι�-λάδ�υ απ� τ� νησί στα �ρ�νια 1901-1905,απέ�ερε 3.735.000 δρα�μές, τ�υ σαπ�υνι-�ύ 930.000 δρα�μές. T� σύν�λ� των ε!α-γωγών έ�θασε τα 7.285.000 δρα�μές στα1901, ενώ στ� ίδι� έτ�ς � πρ�ϋπ�λ�γισμ�ςτης Kρητικής Π�λιτείας ήταν 3.500.000δρα�μές.

8. Γιάνναρης A.N. «Περί της καταστάσεωςτης εν Kρήτη Γεωργίας και Eμπ�ρίας». EνXανί�ις, 1906, σ. 13.



Γυναίκες �τω�ών Xαλικ�ύτηδων μεταναστών απ� τη Bεγγά�η στην Kρήτητης �ψιμης τ�υρκ�κρατίας (�ωτ.: τ�υ P. Blanc).

Σ�ακιαν�ί και Aπ�κ�ρωνιώτες ένστ�λ�ι της Mεταπ�λιτευτικής Eπιτρ�πής τ�υMαν�ύσ�υ K�ύνδ�υρ�υ, στην π�λι�ρκία τ�υ Bάμ�υ. Γεννάδει�ς Bι"λι�θήκη.

Tης Aγγέλας Kαστρινάκη

Eιδ. Eπιστήμ�ν�ς Nε�ελ. Λ�γ�τε�νίαςΠανεπιστημί�υ Kρήτης

KI AN HTAN κάθε άνθρωπ�ς ναδιαλέει την Παράδεισ� τ�υ στ�ν�υραν� σύ�ωνα με τα γ�ύστα τ�υ–έτσι πρέπει! αυτ� θα πει Παρά-δεισ�!– εγώ θα ’λεγα τ�υ Θε�ύ·«Θεέ μ�υ, να ’ναι η Παράδεισ� μ�υμια Kρήτη γεμάτη μερτιές και ση-μαίες· και να �αστά αιώνια η στιγ-μή π�υ, πατάει � πρίγκιπας Γεώρ-γι�ς τ� π�δι τ�υ στην Kρήτη. Tίπ�-τα άλλ� δεν θέλω!»

Φαντασία τ�υ Aλέ#η Z�ρμπά,π�υ απη$εί μια πραγματική εμπει-ρία τ�υ συγγρα�έα τ�υ: μια απ�τις δύ� σημαντικ�τερες μέρες στη%ωή τ�υ, δηλώνει � Nίκ�ς Kα%α-ντ%άκης στην Aνα��ρά, υπήρ#ε ημέρα π�υ � πρίγκιπας Γεώργι�ςπάτησε τ� π�δι τ�υ στην Kρήτη, �-ταν μεθύσι «ιερ�» και κυρι�λεκτι-κ�, καθώς γρά�ει, κατέλα�ε τ�υςKρητικ�ύς �ι �π�ί�ι γλέντησαν�ώνα#αν τ� «Xριστ�ς Aνέστη» και#ύρισαν �μαδικά τις γενιάδες π�υέτρε�αν τα $ρ�νια της σκλα�ιάςως ένδει#η πένθ�υς. Tην ημέρα ε-κείνη συνέ�η η μετά�ασή τ�υ απ�την παιδική ηλικία στην ε�η�εία,α�ηγείται � Kα%αντ%άκης, ταυτί%�-ντας την πρ�σωπική τ�υ ωρίμασημε την εθνική ιστ�ρία.

O Kα%αντ%άκης έ%ησε λ�ιπ�ν,στα δεκαπέντε τ�υ $ρ�νια, μια με-γάλη ελληνική νίκη; Aργ�τερα έ-%ησε, απ� απ�σταση αυτ�, τ�νπλήρη ε#ελληνισμ� της Kρήτης, �-ταν με την ανταλλαγή των πληθυ-σμών �ι T�υρκ�κρητικ�ί αναγκά-στηκαν να εγκαταλείψ�υν τελειω-τικά τ� νησί.

Ωστ�σ� στ� μεί%�ν έργ� τ�υ π�υασ$�λείται με την κρητική ιστ�ρίαδεν ανα�έρεται σε κάπ�ια νίκη αλ-λά σε ήττα: � Kαπετάν Mι�άλης, �-πως είναι γνωστ�, μυθ�π�ιεί τηναπ�τυ$ημένη επανάσταση τ�υ1889 και �$ι την επιτυ$ημένη τ�υ

1898. Γιατί άραγε απ� τη συν�λικήεμπειρία της νίκης εναντί�ν τωνT�ύρκων � Kα%αντ%άκης επιλέγεινα καταστήσει μυθιστ�ρημα μια–ήσσ�ν�ς σημασίας– ήττα.

Eνα δεύτερ� ερώτημα π�υ έ$ειενδια�έρ�ν να θέσ�υμε πρ�κύ-πτει απ� μια �ράση π�υ γρά�εταιστην Aνα��ρά στ�ν Γκρέκ� (πα-ραλλαγή της υπάρ$ει και στ�νπρ�λ�γ� τ�υ Kαπετάν Mι�άλη):«Aκατάλυτα πάλευαν μέσα μ�υ ηKρήτη κι η T�υρκιά, τ� Kαλ� και τ�Kακ�, τ� Φως και τ� Σκ�τάδι· καισκ�π�ς μ�υ γρά��ντας ήταν, στηναρ$ή ασύνειδ�ς, ύστερα συνειδη-

τ�ς, να ��ηθήσω �σ� μπ�ρώ τηνKρήτη, τ� Kαλ�, τ� Φως, να νική-σ�υν». Oσ�ι παρακ�λ�υθ�ύν έστωκαι στ�ι$ειωδώς τη σκέψη τ�υ Kα-%αντ%άκη θα πρέπει να #α�νια-στ�ύν με αυτές τις μανι$αϊκές α-ντιθέσεις, καθ�τι είναι γνωστή η«μυστικιά παράτ�λμη εν�τητα»π�υ πρ�τείνει � συγγρα�έας ωςτην ύψιστη «μύηση»: «τ� Kαλ� καιτ� Kακ� είναι ένα!»

H δαιμ�ν�π�ίηση των T�ύρκωνυπ� την αιγίδα μιας μη κα%αντ%ακι-κής αντίθεσης και η επιλ�γή μιαςήττας, με δηλωμένη τη σημασίατης νίκης στη %ωή τ�υ συγγρα�έα,

είναι τα δύ� %ητήματα π�υ θα δ�-κιμάσ�υμε να θί#�υμε εδώ.

Πρώτα �μως πρέπει να διαπι-στώσ�υμε π�ια είναι η εικ�να τ�υαντιπάλ�υ, τ�υ T�ύρκ�υ, στ�ν Kα-πετάν Mι�άλη. Για να δ�ύμε ωστ�-σ� με καθαρ� μάτι τ� μυθιστ�ρη-μα αυτ�, πρέπει να κάν�υμε δύ�κρίσιμες α�αιρέσεις. H μία α��ράτ�ν υπ�τιτλ� και η άλλη τ�ν πρ�-λ�γ�: �ύτε � υπ�τιτλ�ς «Eλευθε-ρία ή θάνατ�ς», �ύτε � πρ�λ�γ�ς,�π�υ � συγγρα�έας δηλώνει πωςπαιδι�θεν εί$ε συλλά�ει τη %ωή ωςαγώνα εναντί�ν τ�υ Kακ�ύ και τ�υ


Συνέ�εια στην 30ή σελίδα

Kρήτες επαναστάτες τ�υ 1895–98 με τη σημαία τ�υ ενωτικ�ύ αγώνα. Iστ�ρι-κ� M�υσεί� Kρήτης.

H υπ�δ��ή τ�υ ύπατ�υ αρμ�στή Kρήτης πρίγκιπα Γεωργί�υ, κατά την πρώτητ�υ επίσκεψη στ� Hράκλει�. Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.

«Kρήτη και Tυρκιά» «Φως και σκτάδι»Oι περιπέτειες μιας συμ� λ π ίησης στ έργ τ υ N. Kα�αντ�άκη

O N. Kα�αντ�άκης (�ρθι�ς, τέταρτ�ς απ� αριστερά) σε ηλικία 16 ετών, με συμμαθητές τ�υ «κατά την δευτέραν επί-σκεψιν τ�υ πρίγκιπ�ς Γεωργί�υ εις Hράκλει�ν τ� 1899» (!ωτ.: αρ�εί� Eλένης Kα�αντ�άκη).

T�ύρκ�υ, υπάρ$�υν στην πρώτηέκδ�ση. Aρα τ� μυθιστ�ρημα θατ� ενν�ήσ�υμε �ρθ�τερα $ωρίςτις δύ� αυτές παραπλανητικέςπρ�σθήκες.

Oι T�ύρκ�ι λ�ιπ�ν στ�ν KαπετάνMι�άλη είναι �έ�αια �ι αντίπαλ�ι,�ι ε$θρ�ί, αυτ�ί π�υ πρέπει να εκ-διω$θ�ύν απ� τα πάτρια εδά�η· �-μως η ε$θρ�τητα αυτή αντισταθ-μί%εται σε π�λλά σημεία τ�υ κειμέ-ν�υ με αντίθετα αισθήματα ή κα-ταστάσεις. Πρώτα πρώτα, στ�συμ��λικ� επίπεδ�, � T�ύρκ�ς πα-ρ�υσιά%εται και ως αδελ��ς τ�υEλληνα, μέσω της αδελ��π�ίησηςτ�υ Kαπετάν Mι$άλη με τ�ν N�υ-ρήμπεη. Eπειτα σε πι� πραγματ�-λ�γικ� επίπεδ�, μπ�ρ�ύμε να πα-ρατηρήσ�υμε μια ε#αιρετικά ισ�-%υγισμένη απ�δ�ση �αρ�αρ�τή-των και στις δύ� αντιμα$�μενεςπλευρές: μία �ιαι�πραγία διαπράτ-τ�υν �ι $ριστιαν�ί, μία �ι μ�υσ�υλ-μάν�ι –�ε�αίως �ι μ�υσ�υλμάν�ιείναι πι� άγρι�ι, �μως � συγγρα-�έας δεν τ�υς δεί$νει στη μυθι-στ�ρηματική πρά#η πραγματικάαιμ��ρ�υς· τη μεγάλη σ�αγή τ�υHρακλεί�υ, ας π�ύμε, � Kα%αντ%ά-κης την απ�δίδει π�λύ μετρημένηπεριγρα�ή:

«Πάμε να τη σ�άγ#�υμε;», πρ�-τείνει στ� σύντρ�� τ�υ ένας απ�τ�υς επιδρ�μείς, �λέπ�ντας μιαγριά. Kαι η απάντηση: «Δε �αριέ-σαι μωρέ M�υστα�ά. Πιάστηκε τ�$έρι μ�υ απ� τ� πρωί». Mε μια κά-πως κωμική �ράση γενικής αγρι�-τητας, � συγγρα�έας απ��εύγεινα παρ�υσιάσει μια πραγματικά �ί-αιη σκηνή.

O ίδι�ς � αρ$ηγ�ς των T�ύρκωνάλλωστε, � πασάς, δεν παρ�υσιά-%εται σκληρ�ς, αλλά γρα�ικ�ς· εν-δια�έρεται για την ησυ$ία και τ�ρα$άτι τ�υ, και στ� τέλ�ς τ�υ μυ-θιστ�ρήματ�ς πίνει τ� κα�εδάκιτ�υ μα%ί με τ� $ριστιαν� μητρ�π�-λίτη, και τ� ρί$νει στ�ν ύπν�, κα-θώς και � αρ$ηγ�ς της $ριστιαν�-σύνης, σε κλίμα πλήρ�υς �μ�ν�ι-ας των αλλ��ύλων.

Aρα αυτ� π�υ μπ�ρεί να #α�νιά-σει στ�ν Kαπετάν Mι�άλη είναι ησ$ετικά ήπια εικ�να των T�ύρκων,εικ�να π�υ ίσως σ$ετί%εται με μιαανάμνηση ειρηνικής συμ�ίωσης(ανάλ�γη �λέπ�υμε στη ΓαλάτειαKα%αντ%άκη και στ�ν Πρε�ελάκη)και με μια αίσθηση συμπάθειαςπρ�ς έναν, πληθυσμ� π�υ #ερι%ώ-θηκε απ� τη γη π�υ εί$ε γίνει μετα $ρ�νια και δική τ�υ. Aλλά επί-σης σ$ετί%εται με τ� γεγ�ν�ς �τι �συγγρα�έας απ��λέπει να παρ�υ-σιάσει στ� τέλ�ς τ�υ μυθιστ�ρή-ματ�ς τη συμ�ιλίωση των πληθυ-σμών. Στ� τελευταί� κε�άλαι� τ�υKαπετάν Mι�άλη πράγματι, δια-δραματί%εται μια περίεργη σκηνή:η συνάντηση τ�υ πασά με τ� μη-τρ�π�λίτη, �π�υ –�πως είπαμε–και �ι δύ� νυστά%�υν και τελικά α-π�κ�ιμ�ύνται. H σκηνή αυτή π�υτην ακ�λ�υθεί αμέσως μετά η η-ρωική τελευταία μά$η τ�υ καπε-τάν Mι$άλη, δεί$νει την αντίθεσηανάμεσα στ�υς κ�ιν�ύς ανθρώ-π�υς των συμ�ατικών εθνών καιστ�ν ε#έ$�ντα Eναν. Eτσι, ακ�μακαι � μητρ�π�λίτης, π�υ κρατά τ�ρ�λ� τ�υ εθνικ�ύ ηγέτη, παρ�υ-

σιά%εται ως κ�ιν�ς άνθρωπ�ς,πρ�κειμέν�υ να ε#αρθεί η ιδέατ�υ μ�να$ικ�ύ αντάρτη. Aντίστ�ι-$α � καπετάν Mι$άλης πρ��άλλε-ται άλλ�τε ως εθνικ�ς ήρωας καιάλλ�τε ως desperado, δηλαδή ωςε#ωκ�ινωνικ�ς ή αντικ�ινωνικ�ςήρωας.

Oλ�κληρ� τ� μυθιστ�ρημα, άλ-λωστε, κινείται γύρω απ� δύ� α-

ντίθετες μετα#ύ τ�υς ιδέες. H μίαείναι η εθνική ιδέα (τ� έθν�ς π�-λεμά για την ελευθερία τ�υ) και ηάλλη είναι η ιδέα τ�υ «ηρωικ�ύπεσιμισμ�ύ» (� άνθρωπ�ς αγωνί-%εται εν γνώσει της ήττας). H πρώ-τη εκ�ρά%εται απ� τ� εθνικ� σύν-θημα «ελευθερία ή θάνατ�ς» και ηδεύτερη απ� μια ανατρ�πή τ�υ,π�υ παρ�υσιά%εται �μως λεκτικάως παραλλαγή τ�υ: «ελευθερίακαι θάνατ�ς»: «Eλευτερία και θά-νατ�ς! (...) αυτ� ’ναι τ� αληθιν�μπαϊράκι τ�υ κάθε αγωνιστή», θαδηλώσει, ως έσ$ατη ανακάλυψητης %ωής τ�υ, � καπετάν Mι$άλης.

Aυτ� τ� μπαϊράκι ωστ�σ�, τ� $α-ρακτηρι%�μεν� ως «αληθιν�», εί-ναι ένα μπαϊράκι ατ�μιστικ� καικαμιά σ$έση δεν μπ�ρεί να έ$ει�έ�αια με τις επιδιώ#εις εν�ς έ-θν�υς. T� έθν�ς δεν αγωνί%εταιγια την ηδ�νή τ�υ αγώνα �ύτε γιανα $άσει, παρά για να νικήσει.

Aς γυρίσ�υμε τώρα στ� ερώτη-μά μας: για π�ι� λ�γ� � Kα%αντ%ά-κης μυθ�π�ιεί μια ήττα και �$ι τηνίκη τ�υ Eλληνισμ�ύ επί τωνT�ύρκων; Tι πρ�σ�έρει μια ήτταστ� συγγρα�έα; Πιστεύω λ�ιπ�νπως η ήττα απ�τελεί τ� απαραίτη-τ� πλαίσι� για την ανάπτυ#η της ι-δέας τ�υ «ηρωϊκ�ύ πεσιμισμ�ύ: �αιώνι�ς αγώνας τ�υ ανθρώπ�υ ενγνώσει τ�υ θανάτ�υ. H ήττα στ�νKαπετάν Mι�άλη δεν είναι μία θυ-σία πρ�άγγελ�ς της νίκης, αλλά ημάταιη πρά#η τ�υ εν�ς και ε#αιρε-τικ�ύ, �ταν �ι υπ�λ�ιπ�ι συμ�ι-

λιών�νται. O ηρωισμ�ς τ�υ καπε-τάν Mι$άλη δεν είναι τελικά εθνι-κ�ς αλλά ατ�μιστικ�ς.

Σε �λ�κληρ� τ� μυθιστ�ρημα,ωστ�σ�, τηρ�ύνται τ�σ� πρ�σε-κτικές ισ�ρρ�πίες, ώστε μ�ν� μιαεπισταμένη ανάγνωση τις αντι-λαμ�άνεται ως αντι�άσεις. Oπως� μητρ�π�λίτης είναι και ηρωικήκε�αλή της $ριστιαν�σύνης και υ-πνώτων κ�ιν�ς θνητ�ς, έτσι και �καπετάν Mι$άλης μπ�ρεί να ανα-καλύπτει στ� τέλ�ς τ�υ μυθιστ�-ρήματ�ς τη μεγάλη αλήθεια τ�υ«ελευθερία και θάνατ�ς», η τε-λευταία τ�υ �ράση ωστ�σ� πρινσκ�τωθεί συνιστά επιστρ��ή στ�νεθνικ� λ�γ�: «ελευθερία ή...».

Oι λεπτές ισ�ρρ�πίες δεί$ν�υν�τι �ι αντι�άσεις τ�υ Kα%αντ%άκηδεν πρ�έρ$�νται απ� ιδε�λ�γικήσύγ$υση, αλλά απ� επιθυμία να α-πευθυνθεί σε π�λλά, δια��ρετικάή και αντίθετα μετα#ύ τ�υς ακρ�-ατήρια: τ� εθνικ� – πατριωτικ� α-κρ�ατήρι�, τ� αριστερ� – πατριω-τικ� ακρ�ατήρι�, τ� παγκ�σμι�ανθρωπιστικ� – ειρηνιστικ� κ�ιν�(αυτ� π�υ θα τ�υ έδινε τ� �ρα-�εί� ειρήνης τ� 1956)· ταυτ�$ρ�-να, πρέπει να τα συμ�ι�άσει �λααυτά και με την κ�ρυ�αία ανακά-λυψη της %ωής τ�υ, τ�ν ηρωικ�πεσιμισμ�.

T� εγ$είρημα ήταν πράγματι π�-λύ δύσκ�λ� και τ� απ�τέλεσμα�ανερώνει έναν δάσκαλ� των ι-σ�ρρ�πιών. Πλην �μως της αμ�ί-��λης εθνικής π�ι�τητας στ�ι$είατ�υ Kαπετάν Mι�άλη δεν πέρασαναπαρατήρητα· παρ’ �λ� π�υ τ� �ι-�λί� $αιρετίστηκε ως εθνικ� έπ�ςαπ� �ρισμέν�υς κριτικ�ύς, κάπ�ι-�ι άλλ�ι, απ� την εθνικιστική δε#ιά�ρμώμεν�ι, #εσπάθωσαν εναντί�ντ�υ: «Eνα �ι�λί�ν διασύρει τηνKρήτην και την θρησκείαν» ισ$υρί-στηκαν και κατήγγειλαν τ� �άναυ-σ� ήθ�ς τ�υ καπετάν Mι$άλη καιάλλων αγωνιστών («εμ�ανί%ειτ�υς ηγέτας τ�υ Kρητικ�ύ αγώ-ν�ς, ως ένα είδ�ς αλητών τ�υEΛAΣ – κ�ινών σ�αγέων και τρα-μπ�ύκων»), μην α�ήν�ντας ασ$�-λίαστ� �ύτε και τ�ν ύπν� τ�υ μη-τρ�π�λίτη, «ενώ “$αρ�παλεύει” ηKρήτη».

O Kα%αντ%άκης, με τη δεύτερηέκδ�ση τ�υ �ι�λί�υ, τ� 1955, επι-$ειρεί να κερδί%ει τις εντυπώσεις.T� κείμεν� τ� ίδι� δεν υ�ίσταταιτρ�π�π�ιήσεις, γίν�νται �μως �ιδύ� κρίσιμες πρ�σθήκες π�υ είπα-με, πρ�κειμέν�υ να ενισ$υθεί η ε-θνική πλευρά τ�υ έργ�υ. Eτσι, � α-τ�μιστικ�ς τίτλ�ς O καπετάν Mι-�άλης ε#ισ�ρρ�πείται απ� τ�ν ε-θνικ� υπ�τιτλ�· έτσι η εικ�να τ�υT�ύρκ�υ – αδελ��ύ στην ειρήνηκαι �μ�ια άγρι�υ στ�ν π�λεμ� με-τατρέπεται σε μια μετωνυμία τ�υKακ�ύ.

H αιώνια ήττα, με την �π�ία πρέ-πει να συμ�ιλιωθεί � άνθρωπ�ςμετατρέπεται σε πρ�σδ�κία τηςνίκης: η μετα�υσική δίνει τη θέσητης στην εθνική π�λιτική. Kαι τέ-λ�ς, η μυστική εν�τητα τ�υ Kαλ�ύμε τ� Kακ� διασπάται πρ�ς ��ε-λ�ς τ�υ πατριωτικ�ύ �ρ�νηματι-σμ�ύ και σε �άρ�ς των T�ύρκων,παρά τη συμπάθεια π�υ μάλλ�ν έ-τρε�ε πρ�ς αυτ�ύς � ανατ�λίτηςσυγγρα�έας.



Mεθύσι «ιερ�» και κυρι�λεκτικ� κατέλα"ε τ�υς Kρητικ�ύς τη μέρα της ά!ι-#ης τ�υ πρίγκιπα στ� νησί, γρά!ει στην «Aνα!�ρά» � Kα�αντ�άκης. Kαρτ π�-στάλ επ��ής. Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης.

«T�υρκ�κρητικ�ί καπνί��ντες τ�ν περί!ημ�ν ναργιλέν». Kαρτ π�στάλ επ�-�ής (ανατύπωση, εκδ. «Mικρ�ς Nαυτίλ�ς», Hράκλει�).

«Kρητικ�ς επαναστάτης. Eνθύμι�ντης Kρήτης». Kαρτ π�στάλ επ��ής(ανατύπωση, εκδ. «Mικρ�ς Nαυτί-λ�ς», Hράκλει�).

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 31Συνέ�εια στην 32η σελίδα

«Mια καντάδα για τ� σ�υλτάν�», γελ�ι�γρα�ία στη γαλλική «Le Pilori», 7Mαρτί�υ 1897. Eμ�ανί�εται η Aγγλία να διευθύνει τη «συναυλία των ισ�υ-ρών» κατά τα γ�ύστα τ�υ «�ιλ�μ�υσ�υ» A�δ�ύλ Xαμίτ.

«Π�ι�ς θα πάρει την Kρήτη;», γελ�ι�γρα�ία στη γαλλική «La Silhouette», 21Φε�ρ�υαρί�υ 1897. K�κ�ρ�μα�ία Eλλάδας–T�υρκίας για την Kρήτη υπ� τα�μματα των μεγάλων της επ��ής.

Π�λλ�ί μνηστήρες για μιαν Aριάδνη...T� «αγκάθι της Kρήτης», �ι �ρέ�εις των ισ�υρών και �ι �έν�ι γελ�ι�γρά��ι

«Θα $ανα�γεί;», διερωτάται η Eυρώπη καθώς κ��ει τ�«μίτ� της Aριάδνης» π�υ κρατά � �ασιλιάς Γεώργι�ς A΄,μπαίν�ντας στ� Λα�ύρινθ� της Kρήτης. Στη γερμανική«Kladderadatch», 7 Mαρτί�υ 1897. Eπάνω, τ� �έρι τηςEλλάδας καραδ�κεί να αρπά$ει τ� νησί.

«Σύγ�ρ�ν�ι Aργ�ναύτες». O Eλληνας–Iάσων �ρεγ�με-ν�ς τ� �ρυσ�μαλλ� δέρας της Kρήτης, αντιπαλεύει μετ�υς ανέμ�υς των Mεγάλων και τις υ�άλ�υς της διε-θν�ύς διπλωματίας. Στην ιταλική «Fischietto» τ�υ T�υρί-ν�υ, 13 Φε�ρ�υαρί�υ 1897.


Iστ�ρικ�ύ

TO ΔEYTEPO μισ� τ�υ 19�υ αιώ-να, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια τηςκρητικής επανάστασης τ�υ1866–1869 και στα διαστήματα π�υεπικράτησε επαναστατικ�ς ανα-�ρασμ�ς στ� νησί, σ�εδ�ν πάντασυνδεδεμέν�ς με την ε�έλι�η τ�υευρύτερ�υ Aνατ�λικ�ύ Zητήμα-τ�ς, η Kρήτη έγινε αρκετά γνωστήστ�ν ευρωπαϊκ� �ώρ�. Yπήρ�ε εν-δια�έρ�ν για την ιστ�ρία της, αρ-�αία και νε�τερη, π�λλ�ί ήταν αυ-τ�ί π�υ την επισκέ�θηκαν, εκατ�-ντάδες άρθρα γρά�τηκαν σε ε�η-μερίδες και περι�δικά και δεκάδες�ι�λία τυπώθηκαν με θέμα τ� νη-σί.

Στ� κέντρ� �μως τ�υ ενδια�έ-ρ�ντ�ς �ρέθηκε κατά τ�υς πρώ-τ�υς μήνες τ�υ 1897 με τη στρα-τιωτική επέμ�αση της Eλλάδαςστην αρ�ή και των Mεγάλων Δυνά-μεων στη συνέ�εια. O ευρωπαϊκ�ςαλλά και � αμερικανικ�ς Tύπ�ς α-να�έρθηκαν εκτενώς στα γεγ�ν�-τα αυτής της περι�δ�υ. Δεν ήταν�μως μ�ν� �ι δημ�σι�γρά��ι, συ-ντάκτες ή απεσταλμέν�ι των ε�η-μερίδων π�υ ασ��λήθηκαν με τ�τι συνέ�αινε στην Kρήτη. Διάση-μ�ι γελ�ι�γρά��ι της επ��ής, �-

πως � Caran d’ Ache ή � Pépin, ε-μπνεύστηκαν τις συνθέσεις τ�υςαπ� τις ε�ελί�εις τ�υ Kρητικ�ύ Zη-τήματ�ς. Kαι ήταν τ�σες π�λλές �ιγελ�ι�γρα�ίες, απ� �λες σ�εδ�ντις τ�τε ευρωπαϊκές �ώρες και τιςHΠA, π�υ ένας δημ�σι�γρά��ς,συγγρα�έας και συστηματικ�ς ε-ρευνητής και ανθ�λ�γ�ς εικ�ν�-γρα�ιών και γελ�ι�γρα�ιών, �Γάλλ�ς ελ�ετικής καταγωγήςJohn Grand Carteret α�ιέρωσε ένααπ� τα �ι�λία τ�υ στην Kρήτη τ�υ18971.

Στ� �ι�λί� αυτ� ανθ�λ�γ�ύνται171 γελ�ι�γρα�ίες απ� τη Γαλλία,Aυστρία, Iταλία, Γερμανία, Eλλά-δα, B�ημία, Aγγλία, Oυγγαρία,

Bέλγι�, Iσπανία, Oλλανδία, Δανία,HΠA, Iρλανδία, Eλ�ετία, Π�ρτ�γα-λία, T�υρκία, Pωσία, Π�λωνία καιP�υμανία. Oλες δημ�σιεύτηκαντ�υς μήνες Φε�ρ�υάρι� και Mάρ-τι� τ�υ 1897, εκτ�ς απ� λίγες ελ-ληνικές π�υ δημ�σιεύτηκαν τ�1896 και πέντε γαλλικές π�υ πρ�-έρ��νται απ� τη δεκαετία τ�υ1860. O Carteret απ�δεικνύεταιγνώστης των ελληνικών πραγμά-των και �αθιά �ιλέλληνας.

Kάνει κριτική στις υπερ��λέςκαι την έπαρση των Eλλήνων γε-λ�ι�γρά�ων και �αίρεται για τηνευν�ϊκή αντιμετώπιση των ελληνι-κών αιτημάτων απ� την πένα τωνπερισσ�τερων γελ�ι�γρά�ων τηςEυρώπης.

Για να σατιρίσ�υν τις ε�ελί�ειςτ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς, �ι γελ�ι-�γρά��ι π�λλές ��ρές αντλ�ύν ταθέματά τ�υς απ� την ελληνική αρ-�αι�τητα (Iλιάδα, Oδύσσεια, Θε�ίτ�υ Oλύμπ�υ, Mινώταυρ�ς, Aργ�-ναύτες κ.ά.) ή απ� την ιστ�ρία καιτην παράδ�ση της �ώρας τ�υς.

T� θέμα π�υ απαντά συ�ν�τεραείναι εκείν� της «ευρωπαϊκής συ-ναυλίας», π�υ υπ�ν�εί τη συνερ-γασία των Mεγάλων Δυνάμεωντης Eυρώπης για την αντιμετώπι-ση τ�υ Kρητικ�ύ Zητήματ�ς. OEλληνας (ενί�τε � Kρητικ�ς) έ�εισυνήθως τη μ�ρ�ή εν�ς μικρ�ύ ά-τακτ�υ παιδι�ύ, αλλά και �ταν α-κ�μα δεν είναι παιδί τ� μέγεθ�ςτ�υ είναι μικρ�τερ� απ� τ�υ T�ύρ-

κ�υ ή των εκπρ�σώπων των Δυνά-μεων. H Kρήτη εμ�ανί'εται στιςπερισσ�τερες περιπτώσεις ως �α-γώσιμ� ή αντικείμεν� π�υ διεκδι-κ�ύν η Eλλάδα, η T�υρκία και �ιευρωπαϊκές δυνάμεις.

Oι γαλλικές και αγγλικές, �ι πε-ρισσ�τερες αυστριακές και �ι γε-λ�ι�γρα�ίες π�υ εμ�ανί'�νταιστ�ν Tύπ� των μικρ�τερων ευρω-παϊκών κρατών και των HΠA τη-ρ�ύν �ιλελληνική στάση, σε αντί-θεση με τις γερμανικές, �ι �π�ίεςστη μεγάλη τ�υς πλει�ν�τητα στέ-κ�νται ε�θρικές στην υπ�θεση τηςKρήτης. O Carteret, πρωτ�π�ρ�ςεκατ� �ρ�νια πριν για τις απ�ψειςτ�υ σ�ετικά με τη δύναμη της ει-κ�νας, θεωρεί τη γελ�ι�γρα�ία«μέσ� εκδίκησης και παρηγ�ριάς»και πιστεύει �τι αυτή «έγινε γρή-γ�ρα � εύγλωττ�ς συνήγ�ρ�ς τ�υελληνικ�ύ 'ητήματ�ς».

Σημείωση:T� ιλί� τ�υ Carteret «La Crète devant l’

image» εκδ�θηκε τ� 1897 στ� Παρίσι. Σταελληνικά εκδ�θηκε τ� 1996 απ� τ�ν εκδ�-τικ� �ίκ� «Mικρ�ς Nαυτίλ�ς» με τίτλ� «HKρήτη τ�υ 1897 στη διεθνή γελ�ι�γρα-�ία». Στη νέα αυτή έκδ�ση υπάρ�ει κατα-τ�πιστική εισαγωγή για τ�ν συγγρα�έακαι τ� ιστ�ρικ� πλαίσι� της επ��ής, καθώςκαι εκτενής σ��λιασμ�ς των γελ�ι�γρα-�ιών.



«Aλλ�ς για Kρήτη!» Oι δυνάμεις, με αρ�αι�πρεπή ενδυμασία, ανα�ωρ�ύν μετ�ν Δ�ύρει� Iππ� για την Kρήτη. Στη γαλλική «La Silhouette», 23 Φε�ρ�υα-ρί�υ 1897.

«Φέρ’τ� πίσω, καλ� μ�υ σκυλάκι», λέει η α�έντρα της, η Eυρώπη, στηνEλλάδα, π�υ έ�ει αρπά$ει τ� κ�καλ� της Kρήτης. Στην αγγλική «Punch», 6Mαρτί�υ 1897.

«O Mινώταυρ�ς της Kρήτης», � Eλληνας π�υ πρ�σπα-θεί να τ�ν κατα�άλει και �ι Mεγάλ�ι σε ρ�λ� πυρ�σ�έ-στη. Στ�ν «Sipy» (O κεραυν�ς) της Πράγας, 20 Φε-�ρ�υαρί�υ 1897.

Aγγλία, Γερμανία, Aυστρία, Γαλλία, Iταλία και Pωσία δια-μ�ιρά��υν την Kρήτη, ενώ � Eλληνας παρακ�λ�υθεί �ρ-γισμέν�ς. Στην ισπανική «Campana de Gracia» της Bαρ-κελώνης, 27 Φε�ρ�υαρί�υ 1897.

Eυ�αριστ�ύμε: τ� Iστ�ρικ� M�υσεί�Kρήτης, τ� M�υσεί� Mπενάκη, τη Γεν-νάδει� Bι�λι�θήκη, τ� Eθνικ� Iστ�ρι-κ� M�υσεί�, τ� Iστ�ρικ� και Λα�γρα-�ικ� M�υσεί� Pεθύμνης, τις Eκδ�σεις«Mικρ�ς Nαυτίλ�ς», την κ. Eλ. Kα�α-ντ�άκη, �σ�υς ��ήθησαν για τ� παρ�να�ιέρωμα.

Documents

100 Χρόνια κρητικής ελευθερίας