T Ü R K İ Y E

101 YAPI ve YER

Ya­pı­Kre­di­Ya­yın­la­rı­-­????

101­YAPI­ve­YER­TÜRKİYE

Hazırlayan:­Engin­Yenal

Editör:­Begüm­Kovulmaz

Düzelti:­Filiz­Özkan

Grafik­Tasarım:­Yeşim­Balaban

Grafik­Uygulama:­Hasan­Fırat

Baskı:­Ofset­Matbaacılık­A.Ş.­??????????

1.­Baskı:­İstanbul,­Haziran­2015­ISBN­978-975-08-

Bu­kitapta­yayımlanan­yazıların­sorumluluğu­yazarlarına­aittir.

©­Ya­pı­Kre­di­Kül­tür­Sa­nat­Ya­yın­cı­lık­Ti­ca­ret­ve­Sa­na­yi­A.Ş.­2012Sertifika­No:­12334Bütün­yayın­hakları­saklıdır.Kaynak­gösterilerek­tanıtım­için­yapılacak­kısa­alıntılar­dışındayayıncının­yazılı­izni­olmaksızın­hiçbir­yolla­çoğaltılamaz.

Ya­pı­Kre­di­Kül­tür­Sa­nat­Ya­yın­cı­lık­Ti­ca­ret­ve­Sa­na­yi­A.Ş.Ya­pı­Kre­di­Kül­tür­Mer­ke­ziİs­tik­lal­Cad­de­si­No.­161­Be­yoğ­lu­34433­İs­tan­bulTe­le­fon:­(0­212)­252­47­00­(pbx)­Faks:­(0­212)­293­07­23http://www.ykykul­tur.com.tre-pos­ta:­ykykul­tur@ykykul­tur.com.trİnternet­satış­adresi:­http://alisveris.yapikredi.com.tr

T Ü R K İ Y E

101 YAPI ve YER

Engin Yenal

ÖNSÖZ •­ 11

KRONOLOJİK DİZİN •­ 44

I. ARKEOLOJİK SİTLER / ÖREN YERLERİ

001 • Göbeklitepe,­Şanlıurfa­ •­ 48

002 • Çatalhöyük,­Konya­ •­ 52

003 • Hattuşa,­Çorum­ •­ 56

004 • Troia­Ören­Yeri,­Çanakkale­ •­ 62

005 • Gordion­(Yassıhöyük)­Polatlı­/­Ankara­ •­ 66

006 • Yesemek­Taş­Ocağı­ve­Heykel­Atölyesi,

­ Islahiye­/­Gaziantep­ •­ 70

007 • Aphrodisias­Heykel­Okulu­ve­Sebastion

­ Geyre­/­Aydın­ •­ 76

008 • Theodosius­Limanı,­Yenikapı­/­İstanbul­ •­ 78

009 • Ani­Kenti­Ören­Yeri,­Kars­ •­ 82

II. KENTSEL SAVUNMA SİSTEMLERİ

010 • Diyarbakır­Surları­ •­ 90

011 • Kızkalesi­ve­Kroykos,­Mersin­ •­ 94

012 •­ Kilitbahir­Kalesi,­Çanakkale­ •­ 98

III. KONUTLAR

013 •­ Harran­Evleri,­Şanlıurfa­ •­104

014 • Ephesos­Yamaç­Evleri­2,­Ephesos­­

­ (Selçuk)­/­İzmir­ •­108

015 • Sepetçiler­Kasrı,­İstanbul­ •­112

016 • Muradiye­Evi,­Bursa­ •­116

017 • Çakırağa­Konağı,­Birgi­/­İzmir­ •­120

018 • İshak­Paşa­Sarayı,­Doğubayazıt­/­Ağrı­ •­124

IV. DİNSEL YAPILAR

A. Tapınak, Kilise, Manastır ve Sinagoglar

019 •­Eflatunpınar­Hitit­Su­Tapınağı,­

­ Beyşehir­/­Konya­ •­132

020 • Nemrut­Dağı­Ören­Yeri,­Kahta­/­Adıyaman­ •­136

021 • Zeus­Sunağı,­Bergama,­Berlin­ •­140

022 • Augustus­Tapınağı,­Ankara­ •­146

023 • Tokalı­Kilise,­Göreme­/­Nevşehir­ •­150

024 • Akdamar­Surp­Haç­Kilisesi,­Van­ •­154

025 •­Sümela­Manastırı,­Trabzon­ •­160

026 • Deyrü’z­Zafaran­Manastırı,­Mardin­ •­164

027 • Sardes­Sinagogu,­Salihli­/­Manisa­ •­168

028 • Edirne­Sinagogu­ •­172

B. Mescit, Cami ve Ulucamiler

029 •­Divriği­Ulucami­ve­Darüşşifası,­Sivas­ •­180

030 • Ulucami,­Afyonkarahisar­ •­184

031 • Eşrefoğlu­Ulucami,­Beyşehir­/­Konya­ •­188

032 • İsa­Bey­Cami,­Selçuk­/­İzmir­ •­192

033 • Timurtaş­Zaviyesi­Minaresi,­Bursa­ •­196

034 • Kasabaköy­Mahmut­Bey­Cami,­Kastamonu­ •­200

035 •­Ulucami­Bursa­ •­204

036 • Azaplar­Namazgâhı,­Gelibolu­/­Çanakkale­ •­210

037 • Yeşil­Zaviyesi,­Bursa­ •­214

038 • Üç­Şerefeli­Cami,­Edirne­ •­220

039 • Selimiye­Cami,­Edirne­ •­224

040 • Ortaköy­Cami,­İstanbul­ •­230

İçindekiler

V. EĞİTİM, KÜLTÜR VE SAĞLIK YAPILARI

041 •­ Priene­Tiyatrosu,­Güllübahçe­/­Aydın­ •­236

042 • Aspendos­Tiyatrosu,­Antalya­ •­240

043 • Celsus­Kitaplığı,­Ephesos­(Selçuk)­/­İzmir­ •­244

044 • Seyitgazi­Âsitanesi,­Eskişehir­ •­250

045 • Keykavus­Şifahanesi,­Sivas­ •­252

046 • Karatay­Medresesi,­Konya­ •­256

047 •­ Çifte­Minareli­Medrese,­Erzurum­ •­260

048 • İnce­Minareli­Medrese,­Konya­ •­264

049 • Gök­Medrese,­Sivas­ •­268

050 • Cacabey­Gözlemevi,­Kırşehir­ •­272

051 • Mevlana­Âsitanesi,­Konya­ •­276

052 • Hacı­Bektaş-ı­Veli­Âsitanesi,­

­ Hacıbektaş­/­Nevşehir­ •­280

053 •­Hüdavendigâr­Zaviyesi,­Bursa­ •­286

054 • Kasımiye­Medresesi,­Mardin­ •­290

055 • Gelibolu­Mevlevihanesi,­Gelibolu­/­Çahakkale­ •­294

056 • Âtıf­Efendi­Kütüphanesi,­Vefa­/­İstanbul­ •­298

057 • Nazperver­Kalfa­Sıbyan­Mektebi,­

­ Aksaray­/­İstanbul­ •­302­

VI. TİCARET YAPILARI

058 •­Ağzıkara­Han,­Aksaray­ •­308

059 • Sultan­Han,­Tuzhisar­/­Kayseri­ •­312

060 • Edirne­Bedesteni­ •­316

061 • Koza­Hanı,­Bursa­ •­320

062 • Rüstem­Paşa­Kervansarayı,­Edirne­ •­324

VII. KÜLLİYELER

063 • Mama­Hatun­Külliyesi,­Tercan­/­Erzincan­ •­330

064 •­Huand­Hatun­Külliyesi,­Kayseri­ •­334

065 • Sahip­Ata­Külliyesi,­Konya­ •­338

066 • Halilü’r­Rahman­Külliyesi,­Şanlıurfa­ •­342

067 • Fatih­Külliyesi,­İstanbul­ •­346

068 • II.­Bayezid­Külliyesi,­Edirne­ •­350

069 • Çoban­Mustafa­Paşa­Külliyesi,­Gebze­/­Kocaeli­ •­354

070 • Şerefiye­Külliyesi,­Bitlis­ •­358

071 • Sokollu­Mehmed­Paşa­Menzil­Külliyesi,­

­ Lüleburgaz­/­Kırklareli­ •­362­

072 • Damat­İbrahim­Paşa­Külliyesi,­Nevşehir­ •­366

VIII. ANITLAR

073 • Çemberlitaş,­İstanbul­ •­372

074 • III.­Tutmosis­Dikilitaşı,­Sultanahmet­/­İstanbul­ •­376

075 • İzmir­Saat­Kulesi­ •­380

076 • Çanakkale­Şehitler­Anıtı­ •­384

IX. MÜHENDİSLİK YAPILARI (TEKNİK ALT YAPI)

A. Köprüler ve Kemerler

077 • Pollio­Su­Kemeri­ve­Nymphaeum’u,­

­ Selçuk­/­İzmir­ •­390

078 • Cendere­Köprüsü,­Kahta­/­Adıyaman­ •­394

079 • Justinianos­Köprüsü,­Adapazarı­/­Sakarya­ •­398

080 • Malabadi­Köprüsü,­Silvan­/­Diyarbakır­ •­402

081 • Uzunköprü,­Edirne­ •­406

082 • Kırkçeşme­Su­Sistemi­/­Mağlova­Kemeri,­

­­­­ Kemerburgaz­/­İstanbul­ •­410

6

083 • Büyükçekmece­Köprüsü,­İstanbul­ •­414

084 • Varda­(Alman)­Köprüsü,­Karaisalı­/­Adana­ •­418

B. Su Yapıları

085 • Perge­Hamam­ve­Gymnasium’u,­Antalya­ •­424

086 • Sagalassos­ve­Antoninler­Nymphaeum’u,­

­­­ Burdur­ •­428

087 • Eski­Kaplıca,­Bursa­ •­432

088 • III.­Ahmed­­Meydan­Çeşmesi,­

­ Sultanahmet­/­İstanbul­ •­436

X. MEZAR VE TÜRBELER

089 • Halikarnas­Mausoleum’u,­Bodrum­/­Muğla­ •­442

090 • Likya­Kaya­Mezarları,­Antalya,­Muğla­ •­446

091 • Ahlat­Mezarları,­Bitlis­ •­450

092 • Emir­Saltuk­Kümbeti,­Erzurum­ •­454

093 • Döner­Kümbet,­Kayseri­ •­458

094 • Âşık­Paşa­Türbesi,­Kırşehir­ •­462

095 • Köşk­Medrese,­Kayseri­ •­466

096 • Yeşil­Türbe,­Bursa­ •­470­

097 • Anıtkabir,­Ankara­ •­474

XI. YÖNETİM YAPILARI (ÇAĞDAŞ ÖRNEKLER)

098 • Hükümet­Konağı,­Kastamonu­ •­480

099 • Türk­Tarih­Kurumu,­Ankara­ •­484

100 • TBMM­Cami,­Ankara­ •­488

101 • Halk­Bankası­Genel­Müdürlüğü,­Ankara­ •­492

SÖZLÜK •­496

TEŞEKKÜRLER •­502

7

ÖNSÖZ

8

ÖNSÖZ

9

10

1572 Ortelius haritasında Antik dönemlerde Küçük Asya: “De Terris Asia Minoris”

11

GİRİŞ: MEKÂN VE ZAMAN BOYUTLARI

Anadolu’da­tarih­öncesi­dönemden­başlayarak­yapılı­çevreler­

(yerler)­ve­yapıları­inceleyen­bu­araştırma,­özellikle­mekân­ve­

zaman­boyutlarına­odaklanmakta­ve­konu­doğal­çevre­gözeti-

lerek,­coğrafi­belirlenimci­yaklaşımlarla­ele­alınmaktadır.

Kavramsal­çerçevede­mekânsal­boyut­ve­onun­alt­mekânlarında­

ele­alınan­“coğrafi­boyut”­üç­boyutlu,­üç­değişkenli­ve­üç­ba-

ğıntıyla­ belirlenen­ bir­mekândır.­ Antik­ dönemlerde­ zaman­

boyutu­düşünce­sistemleri­ için­felsefik­bir­kavram­olarak­ele­

alınmıştır.­Çağdaş­yaklaşımlar­ ise­zamanın­“dördüncü­boyut”­

olduğu­yönündedir.­

ÖNSÖZ

1700 tarihli Wells haritası, Asia Minor, Antik dönemler

ÖNSÖZ

12

Mekânda­ve­onun­alt­mekânlarında­görülen­değişimler­an-

cak­zaman­boyutunda­karşılaştırmalı­olarak­incelenip­irdelen-

diklerinde­anlam­kazanabilmektedirler.­

Bir­başka­deyişle,­ çağdaş­yaklaşımlar­mekân­ve­zaman­

boyutlarının­süreklilik­niteliğini­öne­çıkarmayı­amaçlamanın­

yanı­ sıra­“çevresel-biçimsel-kurumsal-imgesel-evrimsel­vb.”­

arayışların­etkin­boyutlarda­irdelenmesi­ve­açıklanmasına­yö-

nelmektedir.

Mekân­kesiksiz-sürekli­bir­niteliktir,­belirlenmiş­bir­sınır­

kavramı­içermemektedir.­

Kent,­mekânsal­boyutun­belirlediği­sistemin­bir­parçası-

dır.­Mekân­içinde­yer­alan,­farklılaşmalar­gösteren­bazı­alanlar­

da­“coğrafi­mekân”­(veya­alt­mekân)­bileşenlerine­ayrılmak-

tadır.­Bu­ayrım­mekânın­belirlenmiş,­tanımlanmış­ işlevsel­bi-

rimlerinin­kavramsal­olarak­sınırlanarak­farklı­boyutlarda­alt­

mekânlara­ayrılmasıyla­anlam­kazanmaktadır.­Coğrafi­mekân­

(nodal­bölge)­benzer­ve­tamamlayıcı­özellikleri­olan­farklı­et-

kinliklerin­yer­aldığı­sürekli­bir­alanı,­doğal­ve­yapılı­çevreleri­

belirler.

1720 tarihli Weigel haritasında Antik dönem bölgeleri

ÖNSÖZ

13

1785 tarihli Zatta haritası, Antik dönemler

1760 tarihli Probst haritası Antik ve Roma dönemleri

ÖNSÖZ

14

Yapılı­ çevrenin­ oluşumuyla­ karşılıklı­ etkileşmeleri­ bulu-

nan­sosyo-ekonomik,­yapısal­ve­kültürel­etkinliklerin­zaman­

içindeki­evrimleri­belirleyici­nitelikleri­oluşturmaktadır.­ İnsan­

faktörü,­sosyal­değerler,­inanç­sistemi,­kentsel­yaşam­özellik­

ve­niteliklerinin­zaman­ve­mekân­boyutları­içindeki­oluşum­ve­

değişimleri­de­yapılı­çevrenin­diğer­belirleyicileridir.

Belirleyici­mekân­olarak­Anadolu’nun­arkeolojik­bulgularla­

kanıtlanan­tarihsel­geçmişinde­zaman­boyutunun­belirlenme-

sinde­İÖ­500.000’den­başlayarak­2000’lere­kadar­süren­dö-

nem­Tarih­Öncesi­Devir­olarak­adlandırılmaktadır.

İÖ­ 500.000’den­ İÖ­ 11.000’e­ dek­ süren­ ilk­ alt­ dönem­

Paleolitik­Çağ­(Eski­Taş­Çağı)­olarak­biliniyor.­İÖ­11.000-7000­

arası­bir­geçiş­dönemi­olarak­tanımlanıp­Mezolitik­Çağ­(Orta­

Taş­ Çağı)­ olarak­ tanınıyor.­ Neolitik­ Çağ’ın­ (Yeni­ Taş­ Çağı)­

7250-5400­arası­sürdüğü,­bunu­da­İÖ­3250’ye­dek­Kalkolitik­

Çağ’ın­ (Bakır­ Çağı)­ izlediği,­ Bronz­ (Tunç)­ Çağı’nın­ ise­ İÖ­

3250’den­1200’e­dek­sürdüğü­kabul­edilmekte.

Bu­ alt­ dönemlerin­ tümünde­ Anadolu’nun­ değişik­ yer-

lerinde­ farklı­ kültürler­ oluşmuştur:­ İstanbul­ yakınlarında,­

Yarımburgaz­ ve­Antalya­ yakınlarında,­Beldibi’nde­Paleolitik­

Anadolu (Anatolia Sive Asia Minor) Osmanlı Dönemi alt bölgeleri, 1600 tarihli Quad haritası

ÖNSÖZ

15

Osmanlı Dönemi Anadolu alt bölgeleri, 1793 Trusler haritası

Çağ’a­ait­arkeolojik­bulgulara­rastlandı,­Göbeklitepe,­Nevali­

Cori­ve­Hacılar­Höyüğü,­Neolitik­Çağ’a­tarihlenen­ören­yerle-

ri.­Döneminin­en­büyük­yerleşmesi­sayılan­Çatalhöyük’te­ilkel­

tarımın­başladığı,­İÖ­6500-5500’lerde­dinsel­kurgunun­oluş-

masıyla­da­Ana­Tanrıça­kavramının­ilk­örneklerinin­görüldüğü­

ileri­sürülüyor.­Alacahöyük,­Alişar,­Can­Hasan­ve­Beyce­Sultan­

İÖ­5000’lerde­Kalkolitik­Çağ’ın­oluştuğu­ören­yerleri­arasında.­

Bronz­Çağı’nda­İÖ­3000’lerde­(Troia­örneğinde­olduğu­gibi)­

kent-devlet­kurgusu­başlamış.­ İÖ­2500-2000­arasında­Hatti­

uygarlığında,­Kaneş’te­Asur­ ticaret­kolonilerinin­kurulduğu,­

çivi­yazılı­tabletlerle­bir­bakıma­yazılı­tarihin­başladığı­özellikle­

belirtilmekte.

ÖNSÖZ

16

Anadolu’dan­ ilk­kez­ İÖ­2350-2150’de­Akad­tabletlerinde­

Hattilerin­Ülkesi­diye­söz­edilmektedir.­Yunanların­doğuyu,­

güneşin­doğduğu­yönü­tanımlamak­ için­kullandığı­Asia­ söz-

cüğünün,­Hititlerin­Batı­Anadolu’ya­verdiği­ad­olan­Assuwa­

sözcüğünden­kaynaklandığı­sanılıyor.­Küçük­Asya­(Asia­Minor)­

anlamındaki­deyimi­ ilk­kez­ İS­400’de­Christian­Orosius­kul-

lanmış,­deyim­“mikra­Asia”­biçiminde­Bizanslı­yazarlarca­da­

benimsenmiş.

Anadolu’da­ imparatorluğa­dönüşen­devletlerden­ ilki­olan­

Hititlerin­İÖ­2000’den­700’e­dek­süren­devri­dört­alt­dönemde­

ele­alınıyor:­Erken­Dönem­(İÖ­2000-1750),­Eski­Hitit­Krallığı­

(İÖ­1650-1450),­İmparatorluk­Dönemi­(İÖ­1450-1190)­ve­son­

olarak­İÖ­1190-700­arası­kurulan­kent-devletler.

Hitit­ çağında­Anadolu’nun­ tarihsel­ coğrafyasında­bölge-

lerin­ ve­ alt­ bölgelerin­ adlandırılmaya­ başlandığı­ görülüyor.­

Başlıcaları:­Hatti,­Wilusa,­Arzawa,­Masa,­Hapalla,­Seha,­Mira,­

Tarhuntass­ Kızzuwatna,­ Kashka,­ Pala,­ Azzihayasa,­ Nairi,­

İshuva,­Lukka­(Bu­adlandırılışın­etkileri­sonraki­dönemlerde­

de­sürmüş.­Likya­bölgesine­Hititlerin­Lukka­dedikleri­gibi…)

Anadolu’nun­değişik­yerlerinde­daha­sonraları­kurulan­dev-

letler­ve­uygarlıkların­başlıcaları:­Urartu­(İÖ­860-580),­Frigya­

(İÖ­1200-700),­Karya­(İÖ­1150-547),­İyonya­(İÖ­1000-545),­

Lidya­(İÖ­680-546),­Pers­egemenliği­dönemi­(İÖ­700-530).

Helenistik­dönem­ve­ izleyicileri­olan­devletler:­Antigonid­(İÖ­

306-168),­ Selevkoslar­ (İÖ­ 321-95),­ Pontus­ (İÖ­ 302-53),­

Attalidler­(İÖ­282-133),­Bitinya­(İÖ­297-74),­Galatya­(İÖ­281-

1619 tarihli Hondius haritası

ÖNSÖZ

17

64),­Komagene­ (İÖ­163-72),­ Ermeni­Krallığı­ (İÖ­190-MS­

428),­Roma­(Cumhuriyet,­İÖ­133-27),­Roma­(İmparatorluk,­

İÖ­27-İS­330)­ve­Doğu­Roma­(Bizans,­395-1453)­olarak­sı-

ralanabilir.

Politik­güce­odaklanan­bir­yönetsel­kurgusu­olmayan,­fark-

lı­etnik­grupların­yerleştikleri­coğrafi­bölgeleri:­Aeolis,­Troad,­

Mysia,­ Paphlagonia,­ Pisidia,­ Pamphylia,­ Cilicia,­ Tracheia,­

Cappadocia,­ Lycaonia­ vb.­ sayılabilir.­ Bu­ bölgelerin­ bazıları­

konum­ve­topografik­özelliklerinin­yanı­sıra­etnik­ve­kültü-

rel­farklılıklar­nedeniyle­alt­bölgelere­de­ayrılmışlardır.­Roma­

İmparatorluk­Dönemi’nde­yerel­yönetsel­boyutlardaki­düzen-

lemelerde­bu­bölge­ve­alt­bölgelerde­eski­yer­adlarının­ve­etnik­

kimliklerin­sürdürülmesine­öncelik­vermiştir.

Roma­İmparatorluk­Dönemi­(296)­–­Diocese­­denilen­yönetsel­

birimler­ve­alt­bölgeler:­Mysia­(Phrygia­Hellespontus),­Bithynia-

Pontus,­ Phrygia­ (Salutari,­ Pacatinia­ ve­ Phrygia­ Epicterus),­

Paphlagonia,­Lydia­(Meonia),­Caria,­Lycia,­Pisidia­(Pamphylia­ve­

Paroreios),­Galatia,­Cilicia­(Campestris),­Cappadocia­(Cataonia),­

Armenia­Minor.

Bizans­yönetiminde­Anadolu’daki­29­Thema­denilen­yö-

netim­biriminin­başlıcaları:­Opsikion,­Optimatoi,­Thracesians,­

Cibyrrhaeots,­ Seleucia,­ Kapadokya,­ Lycandus,­ Sebastea,­

Bucellarians,­ Paflogonya,­ Armeniacs,­ Chaldia,­ Koloneia­ ve­

Mezopotamya’dır.­ (Orta­Anadolu’daki­Thema’ya­Anatolic­de-

nilmektedir.)

Ortaçağ’da:­Danişmend­ (1071-1178),­Ahlatşahlar­ (1110-

1207),­Çaka­(1071-1097),­Anadolu­Selçuklu­Devleti­ (1077-

1307),­Mengücek­(1080-1228),­Saltuk­(1072-1202),­Kilikya­

Ermeni­Krallığı­(1078-1375),­Edessa­Kontluğu­(1098-1149),­

Antakya­Prensliği­ (1098-1268),­Artukoğulları­ (1101-1409),­

Trabzon­Rum­İmparatorluğu­(1204-1461),­İznik­Rum­Devleti­

(1204-1261),­ Ahiler­ (1290-1362),­ Erzincan­Beyliği­ (1378-

1410),­ Karamanoğulları­ (1250-1487),­ İlhanlı­ egemenliği­

(1256-1335),­Ertana­(1335-1381),­Dulkadiroğulları­ (1337-

1522),­Karakoyunlular­ (1375-1468),­ Akkoyunlular­ (1378-

1521)­gibi­devletlerin­kurulduğu­görülüyor.

Anadolu­ Selçuklu­ Devleti’nden­ sonra­ kurulan­ beylikler:­

Alaiye­(1293-1421),­Aydınoğulları­(1308-1426),­Candaroğulları­

(1299-1491),­Çobanoğulları­(1227-1309),­Eşrefoğulları­(1264-

1326),­Germiyanoğulları­(1300-1423),­Hamidoğulları­(1201-

1423),­ İnançoğulları­ (1261-1368),­Kadı­Burhaneddin­Devleti­

(1381-1398),­ Karesioğulları­ (1297-1360),­ Menteşeoğulları­

(1280-1424),­Pervaneoğulları­(1277-1322),­Ramazanoğulları­

(1325-1608),­Sahipataoğulları­(1275-1342),­Saruhanoğulları­

(1302-1410),­Tekeoğulları­(1321-1390),­Osmanoğulları­(Beylik­

1299-1453/İmparatorluk­1453-1923).

Osmanlı­ dönemi­ beylerbeylik­ veya­ eyaletleri:­ Rumeli­

Beylerbeyliği­(1362),­Anadolu­Beylerbeyliği­(1393),­Karaman­

Beylerbeyliği­(1397),­Rum­(1398),­Trabzon­(1461),­Erzurum­

(1514)­ Beylerbeylikleri,­ Diyar-ı­ Bekr­ (1515),­ Zülkadiriye­

(Maraş­1521),­Cezayir-i­Bahr-i­Sefid­(1535),­Van­(1548),­Çıldır­

(1578),­Kars­(1580),­Adana­(1608),­Ahıska­(1628).

İZLENEN YÖNTEM - İÇERİKSEL BÜTÜNLÜK

Bu­araştırma­özellikle­yapılı­ çevreyi­oluşturan­yapı­ve­yapı­

gruplarının­ tarihsel­ oluşum,­ biçim­ ve­ evrimlerini,­ mekân­

içinde­dağılımlarını­karşılaştırmalı­bakış­açısıyla­ çok­yönlü,­

çok­boyutlu­olarak­ irdelemeyi­amaçlamaktadır.­Günümüzde­

mimarlık­ve­kentsel­tarih­yazımının­değişen­ve­gelişen­yön-

tembiliminin­kültür­ tarihi­verilerine­göre­biçimlendiği­bilin-

diğinden,­bu­araştırmanın­ yapılı­ çevreyi­ oluşturan­yapı­ ve­

yapı­gruplarını­on­bir­grupta­inceleyen­ve­irdeleyen­bir­“yapı­

tipleri­ tarihi”nden­öte­disiplinlerarası­ bir­nitelik­kazandığı­

söylenebilir.

Tarihsel­ perspektifte­ yapılı­ çevrenin­ oluşum­ ve­ biçim-

lenme­evreleri­özel­birtakım­yapıların­veya­yapı­gruplarının­

ortaya­çıkmalarıyla­sonuçlanmaktadır.­Bütün­yerleşmelerde­

olduğu­gibi­kentlerde­yaşayan­bireylerin­de­yaşamlarını­sür-

dürebilmeleri­ için­bir­dizi­gereksinimleri­vardır.­Toplumsal­

gelişmeler­bu­gereksinmeleri­ve­yer­aldıkları­aşamasal­kade-

meleri­belirlemekte,­bunların­sosyal­ve­yapılı­çevrelerin­bir-

liktelikleriyle­çözümlenmesi­arayışına­yol­açmaktadır.

ÖNSÖZ

18

Anadolu’da­geçmişi­yaklaşık­on­iki­bin­yıl­geriye­giden­yapılı­

çevrenin­süreklilik­gösteren­evreleriyle,­bir­başka­deyişle­içe-

riksel­bütünlüğü­olan­kültür­tarihini­yapılar­aracılığıyla­ayrın-

tılarıyla­incelemek­ve­irdelemek,­izlenen­yöntemin­bir­boyutu­

olarak­belirmekteydi.

Kronolojik­olarak­sıralanan­anılan­dönemlerde­birçok­yer-

leşmenin­yanı­sıra­kentsel­simge­niteliğindeki­yapıların­çoğun-

luğunun­zaman­boyutu­içinde­başkalaşımlar­gösterdiği,­bazıla-

rının­günümüze­erişemediği­biliniyor.­Erişebilenlerin­hangileri-

nin­gerçek­anlamda­kent­imgesini­oluşturduklarının­niteliksel­

ve­niceliksel­bir­ayırımını­yapmak­ve­sıralamak,­duygusal­ve­

kültürel­bağlamda­nesnel­bir­seçmecilik­gerektirmektedir.

Bu­seçmecilik,­yadırganabilecek­sıradışı­ (veya­aykırı)­ola-

rak­nitelenebilecek­bazı­yapıların­diğerleriyle­eşdeğer­nitelikte­

kentsel­simgeler­olmasalar­bile­sıralamada­yer­almalarına­yol­

açtı.­Seçilen­diğer­görece­eşdeğer­imgelerin­bu­kitabın­belir-

lenen­içeriksel­ve­görsel­anlatım­kalıplarının­içinde­kalma­zo-

runluluğu­bu­simgesel­anıtlar­ için­çok­kısıtlayıcı­bir­önkoşul­

olarak­görüldü.

Zaman­boyutu­içinde­bölge­ve­alt­bölgelerde­görülen­sos-

yo-ekonomik­ve­kültürel­evrimin­biçimlediği­mimarlık­ve­yapı­

teknolojilerinin­de­etkimeleriyle­ortaya­çıkan­(veya­başkala-

şıma­uğrayan)­yerleşme­ve­yapılar­11­ana­ve­dört­alt­grupta­

seçilen­101­örnekle­incelenmektedir.

Bunlar:

I-­Arkeolojik­sitler­ve­ören­yerleri

II-­Kentsel­savunma­sistemleri­

III-­Konutlar

IV-­Dinsel­yapılar

­A.­Tapınak,­kilise,­manastır­ve­sinagoglar

­B.­Mescit,­cami­ve­ulucamiler

V-­Eğitim,­kültür­ve­sağlık­yapıları

VI-­Ticaret­yapıları

VII-­Külliyeler

VIII-­Anıtlar

IX-­Mühendislik­yapıları­(Teknik­altyapı)

­A.­Köprüler­ve­kemerler

­B.­Su­yapıları

IX-­Mezar­ve­türbeler

XI-­Yönetim­yapıları­ve­çağdaş­örnekler

olarak­derlenmişlerdir.

Seçilenlerin­sayısının­yüz­bir­ ile­sınırlanmasıyla­daha­önce­

yayımlanan­Bir Kent: İstanbul - 101 Yapı (Engin­Yenal,­YKY,­

İstanbul,­2000)­adlı­kitapta­ izlenen­sayısal­sınırlamanın­bir­

benzeri­oluşturuldu,­bu­düzen­içeriksel­bütünlük­ve­sürekliliğin­

sağlanmasına­yönelik­bir­önkoşul­olarak­görüldü.­Seçilen­yapı-

ların­sayısı­kuşkusuz­azaltılabilir­veya­artırılabilirdi.­Kentsel­

imgeyi­oluşturan­ve­yüz­bir­örnekle­sınırlanan­simgesel­yer­

ve­yapıların­ancak­çevreleri­ile­var­olan­uyumlu­ilişki­düzenin­

aktarılmasıyla­anlam­kazanabilecekleri,­gruplar­ve­alt­gruplar-

da­sıralanmalarıyla­da­tarihsel­perspektifte­işlevsel­ve­biçimsel­

özelliklerinin­karşılaştırılabilmesinin­sağlanabileceği­öngörül-

mekteydi.

I. ARKEOLOJİK SİTLER / ÖREN YERLERİ

İzlenen­yaklaşım­gereği­Anadolu’da­yapılı­çevre­oluşumunun­

ilk­örneği­olarak­İÖ­9600’e­tarihlenen­Göbeklitepe­açık­hava­

tapınağı­ele­alınmıştır.­Çevresinde­bir­yerleşim­bulunmaması-

na­rağmen­(bir­başka­deyişle­alışılagelen­bağlamda­insanların­

sürekli­yaşadıkları­bir­yapılı­çevre­olmadan)­inşa­edilen­dün-

yanın­bu­ilk­tapınağında­(veya­kült­merkezinde)­inanç­sistem-

lerinin­de­başladığına­dair­ ipuçları­bulunabilir.­Bir­arkeolojik­

sit­(ören­yeri)­olarak­düzenlenen­kazı­alanında­yeni­bulgular­

gün­ışığına­çıktıkça­kalıntıların­dinsel­niteliği­daha­da­aydın-

lanabilecek,­dolayısıyla­dinlerin­ve­dinsel­yapıların­(olasılıkla­

da­yerleşme­veya­yerleşmelerin)­evrimi­daha­kapsamlı­olarak­

tanımlanabilecektir.

Bu­ grupta­ Anadolu’da­ kurulan­ iki­ önemli­ devletin,­

Hititler­ (İÖ­2000-700)­ve­Friglerin­ (İÖ­750-600)­başkent-

leri­olan­Hattuşa­ve­Gordion,­başkentlik­kimliğini­oluşturan­

yapılı­ çevreleri,­kentsel­ savunma­sistemleri­ (kapılar,­ saray-

lar,­ tapınaklar,­kült­merkezi­vb.)­öğelerle­donatılmışlardır.­

ÖNSÖZ

19

Hattuşa Kral Kapısı, Boğazkale, Çorum

Kentsel­savunma­sisteminin­örneklenmesi­amacıyla­2005’te­

Hattuşa’nın­aşağı­kentinin­ iç­sur­kesiminin­65­m’lik­bir­bö-

lümü,­döneminin­yapı­ teknolojisi­ yinelenerek­kesme­kerpiç­

bloklardan­yapılmıştır.

Bu­ gruptaki­ diğer­ arkeolojik­ sit ler­ arasındaki­

Çatalhöyük’te­ İÖ­6400’de­başlayan­ tarımsal­üretim­devri-

miyle­toplumsal­evrimin­birlikteliği­görülür.­Çatalhöyük,­ça-

tıdan­girilen­konutlarla­oluşan,­sokakları­bulunmayan­konut­

dokusu­ve­ana­tanrıçaya­adanan­kült­merkezi­oluşu­gibi­kent-

sel­niteliklerle­belirginleşmektedir.

Troia­ise­kültür­tarihi­açısından­bir­bakıma­Batı­uygarlı-

ğının­Ege­kıyılarında­başladığı­yolundaki­görüşleri­doğrula-

yan­bir­ören­yeridir.­İstanbul’da­Yenikapı’da­yapılan­kazılarda­

Theodosius­Limanı’nda­bulunan­batıkların­yanı­sıra,­Neolitik­

döneme­(İÖ­7250-5400)­giden­kalıntılara­rastlanması­kentin­

bilinen­tarihini­çok­daha­gerilere­götürmüştür.

Doğu­Anadolu’da­10.­yüzyılda­kurulan­Ani’nin­görkemli­

yapılı­çevresinin­kalıntıları­Anadolu-Ortaçağ­kentinin­kentsel­

kurgusuna­iyi­bir­örnektir.­Bu­kalıntılar­içinde­en­ilginç­olan-

lardan­biri­1086’da­yaptırılan­ve­Anadolu’nun­ilk­cami­sayılan­

Menuçehr­Cami’dir.

Yenikapı’da­ (İstanbul)­ yapılan­ kazılarda­ kentin­ Bizans­

döneminin­ en­ büyük­ limanlarından­ biri­ olan­ Theodosius­

Limanı’nda­4-6.­yüzyıllara­ait­batıkların­yanı­sıra­ortaya­çı-

karılan­Neolitik­döneme­ait­bulgular,­kentin­bilinen­geçmişini­

8500­yıl­geriye­götürmüştür.

ÖNSÖZ

20

II. KENTSEL SAVUNMA SİSTEMLERİ

Mekân­içinde­doğal­çevrede­topografyaya­bağlı­olarak,­kentsel­

yaşama­yönelik­tüm­etkinliklerin­en­elverişli­bir­biçimde­sağla-

nabildiği­konumlarda­oluşan­yapılı­çevreler­savunma­amaçlı­du-

varlarla­(sur)­belirlenmektedirler.­Tarihin­her­döneminde­yapı­

teknolojisi­ve­dönemin­savaş­teknikleri­gereği­farklı­öğelerle­

biçimlenen­kentsel­savunma­sistemlerinin­Anadolu’daki­evrimi-

nin­çok­boyutlu­olduğu­var­olan­örneklerden­anlaşılmaktadır.

­ Hattuşa’nın­ kesme­ kerpiç­ bloklarla­ oluşturulan­ kent-

sel­savunma­sisteminin­benzerleri­sonraki­dönemlerde­kes-

me­taş­ve­almaşık­duvar­teknikleriyle­yapılan,­ farklı­biçim-

lenen­ yeni­ öğelerle­ güçlendirilmişlerdir.­ Örneğin­ İÖ­ 120’ye­

tarihlenen­ Perge’nin­ Helenistik­ dönem­ sur­ ve­ kuleleriyle­

Konstantinopolis’in­İS­412-417­arasında­yaptırılan­Theodosius­

Surları,­Anadolu’nun­kentsel­savunma­sistemlerinin­en­gelişmiş­

örnekleri­arasındadırlar.­

Bu­ bölümde­ konum,­ ölçek­ ve­ biçimlerine­ göre­ üç­ farklı­

dönemde­yapılmış­üç­örnek:­İÖ­2.­yüzyıla­tarihlenen­Korykos­

(Kızkalesi),­İÖ­3000’den­başlayarak­birkaç­aşamada­tamamlanan­

Diyarbakır­Surları­ve­Çanakkale­Boğazı’nda­bir­Osmanlı­kalesi­

olan­Kilitbahir­(1463)­incelenmektedir.

III. KONUTLAR

Tüm­kentlerde­yapılı­çevreyi­oluşturan­dokuların­çoğunluğu-

nun­konut­dokuları­olduğu­söylenebilir.­Doğal­çevrede­ insan­

topluluklarının­topografik­konum­ve­ iklim­koşulları­gibi­bo-

Kızkalesi, Mersin

ÖNSÖZ

21Bursa, 17. yüzyıl konutu

yutlarda­kentsel­yaşam­için­elverişli­bir­ortamı­sağlayabildikleri,­

sosyo-ekonomik­ve­kültürel­etkinliklerini­sürdürebildikleri­yer-

ler­yapılı­çevrenin­yanı­sıra­yapı­ve­yapı­gruplarının­oluşmasına­

ve­gelişmesine­yol­açmaktadır.­Her­döneme­özgü­teknoloji­sınır-

lamalarıyla­konutların­da­farklı­biçimlendikleri­görülmektedir.

Arkeolojik­bulgular,­İÖ­6400’lerde­Çatalhöyük’te,­daha­son-

raları­da­Harran’da­konut­biçimlerinin­ve­yapımlarının­oldukça­

ilkel­oluşları,­toplumların­yaşam­kültürlerinin­ve­teknolojik­dü-

zeylerinin­ortak­ürünü­olduğunu­kanıtlamaktadır.­Toplumsal­

düzenin­gerektirdiği­gelişmiş­konut­biçimlerinin­sosyo-ekono-

mik­koşulların­ve­kültürel­değişimin­de­etkilediği­evrimin­sonu-

cu­İÖ­1-6.­yüzyıl­arası­Ephesos’ta­Roma­İmparatorluk­Dönemi­

ve­sonrasında­yaptırılan­seçkinlerin­konutlarında­ortaya­çıktığı­

görülmektedir.­Ephesos­konutlarında­günlük­yaşam­düzeyinin­

gerektirdiği­işlevsel­ve­mekânsal­düzen­konfor­ve­lükse­yönelik­

olup­bezemesel­ayrıntılarla­iyice­pekiştirilmiştir.­

Araştırma­konusu­olan­son­dört­konut­Osmanlı­dönemin-

den­seçilmişlerdir.­Bunlardan­17.­yüzyılda­Bursa’da­ve­18.­yüz-

yılda­Birgi’de­yapılmış­olanlar­ toplumun­üst­katmanlarından­

kişilerin­yaşadıkları,­konak­denilen­(çoğu­kez­cinsiyete­bağlı­

ikili­mekânsal­ayırımla­Harem­ve­Selamlık­olarak­biçimlenen)­

büyük­konutlardır.­Bu­konaklarda­da­(Ephesos’ta­olduğu­gibi)­

işlevsel­ve­mekânsal­düzenin­konfor­ve­lükse­yönelik­bezeme-

sel­ayrıntılar­içerdikleri­görülmektedir.­

Her­iki­konak­da­Osmanlı­konut­tipolojisinde­dış­sofalı­de-

nen­konutlardan­olup­çoğunlukla­üst­katlarında­bulunan,­baş­

oda­denilen­en­büyük­ve­en­yoğun­bezeli­bir­odayı­içerirler.­Alt­

ve­ara­katlarda­daha­küçük­olan­ve­mevsimsel­kullanıma­göre­

sofalara­açılan­oda­ve­eyvanlarla­oluşturulan­konakların­ben-

zerleri­Anadolu’nun­değişik­yerlerinde­bulunmaktadır.­Bunların­

gerek­ işleve­yönelik­mekânsal­ayırımları­gerekse­de­kitlesel­

düzenleri­büyük­farklılıklar­göstermeden­geleneksel­Osmanlı­

konut­tipolojisinin­örneklerini­oluştururlar.

ÖNSÖZ

22

Araştırmada­ele­ alınan­ son­ iki­konuttan­biri­kasr­ (köşk)­

olarak­adlandırılan,­Osmanlı­hanedanı­ için­İstanbul’da­Topkapı­

Sarayı’nın­ yakınına­ 1643’te­ yaptırılan­ bir­ sahil­ köşküdür:­

Sepetçiler­Kasrı.­Kare­biçimli­kubbeli­divanhane­olarak­adlan-

dırılan­büyücek­bir­orta­mekânın­üç­tarafında­dışa­doğru­çık-

malarla­oluşan­haçvari­planlı­bölüm,­kasrın­kışlık­bölümüdür.­

Yanında­yazlık­kullanımı­olan­açık­kasrla­Osmanlı­mimarlığında­

pek­görülmeyen­mevsimsel­kullanıma­göre­biçimlenen­bir­kasr­

tipi­ortaya­çıkmıştır.

İstanbul­dışında­Osmanlı­döneminden­kalan­tek­saray­Doğu­

Anadolu’da­yerel­bir­hanedana­ait­1680-1784­yılları­arasında­

Doğubayazıt’ta­aşamalı­olarak­yaptırılan­İshak­Paşa­Sarayı’nda­

da­saraylara­özgü­üç­avlulu­mekânsal­kurgunun­var­olduğu­

görülmektedir.­

IV. DİNSEL YAPILAR

Dinsel­yapılar­ana­grubunda­çok­tanrıya­yönelik­dinlere­ait­

tapınaklarla­tek­tanrıya­yönelik­iki­büyük­dine­(Musevilik­ve­

Hıristiyanlık)­ait­kilise,­manastır­ve­sinagoglar­IV.­bölümün­A­

alt­bölümünde,­Müslümanlık’a­ait­namazgâh,­mescit,­zaviye,­

cami­ve­ulucamilerse­B­alt­bölümünde­incelenmişlerdir.

A. TAPINAK, KİLİSE, MANASTIR VE SİNAGOGLAR

Anadolu’da­1000­tanrılı­dinleri­olduğu­ ileri­sürülen­Hititlere­

ait­ diğer­ bir­ açık­ hava­ tapınağı,­ Beyşehir­ yakınlarındaki,­

İÖ­ 1250’ye­ tarihlenen,­ doğa­ tanrı­ ve­ tanrıçalarına­ adanan­

Eflatunpınar,­34.30­m­boyutlarında­bir­havuzla­bütünleşen­bir­

tapınaktır.

Eflatupınar, Beyşehir

ÖNSÖZ

23

Buradan­50­km­kadar­uzaktaki­Fasıllar­ taş­ocağının­ iş-

levleri­arasında­Eflatunpınar­heykellerinin­yapıldığı­bir­heykel­

atölyesi­olması­gelmektedir.­Çağdaş­“yer­seçimi”­kuramının­

öncü­uygulamalarından­biri.­(Anılan­kuram,­üretim­yerinin­se-

çiminde­aranan­önkoşulların­başında­tüketim­yerine­yakınlı-

ğının­gelmesi­yolundadır.)­Benzer­kurgular­daha­sonraları­ İÖ­

900’lerde­Yesemek’te­ve­ İS­2.­yüzyılda­Roma­İmparatorluk­

Dönemi’nde­bir­Karya­kenti­olan­Aphrodisias’ta­görülmektedir.

Adıyaman-Kahta­yakınlarında­2206­m­yükseklikte­bir­tepe­

üstünde,­150­m­çapında,­50­m­yükseklikte­bulunan­tümülüs,­

Kommagane­kralı­Antiochos’un­(İÖ­70-38)­hierothesion­ (ha-

nedan­anıt­mezarı)­ve­çevresindeki­üç­terasta­oluşturulan­kült­

merkezinin­Anadolu­ve­dışında­bir­benzeri­bulunmamakta.

Çatalhöyük,­Hattuşa­gibi­büyük­yerleşim­merkezlerindeki­

tapınaklar­yapılı­çevrenin­belirleyici­öğeleri­olarak­görülmüşler-

di.­Çatalhöyük’teki­doğu­höyüğünde­kırk­kadar­yapının­tapınak­

olduğu­sanılmaktadır.­Ana­ tanrıça­ figürlerinin­bulunduğu­bu­

tapınakların­Anadolu’nun­ilk­kült­merkezlerinden­birini­oluştur-

duğu­sanılmaktadır.­Hattuşa’da­aşağı­kentte­14.500­m2’lik­bir­

alanı­kaplayan­yapay­teras­ise­Hititlerin­doğa­tanrı­ve­tanrıçaları­

için­düzenledikleri­dinsel­törenlerin­sahnelendiği­bir­açık­hava­

tapınağıdır.

Bu­alt­bölümde­tapınak­olmayan­ancak­dinsel-törensel­işle-

vi­bulunan­anıtsal­bir­yapı,­Pergamon-Zeus­sunağı­(İÖ­184)­ile­

imparatorun­yaşam­öyküsünü­anlatan­yazıtları­içermesi­nede-

niyle­ayrıcalıklı­sayılan,­Roma­İmparatorluk­Dönemi’nin­impa-

rator­kültüne­yönelik­bir­tapınak,­Ankyra-Augustus­Tapınağı­

(İÖ­25-20)­incelenmiştir.

Bu­alt­bölümde­incelenen­tek­kilise­olan,­Kapadokya’da­10-

11.­yüzyıla­tarihlenen­Tokalı­Kilise­ise­yapım­teknolojisindeki­

Nemrut Dağı, Adıyaman

ÖNSÖZ

24

farklılık­(kayaların­oyularak­yapılması)­ve­tüm­iç­yüzeylerinin­

çağının­seçkin­örnekleri­arasında­sayılan­fresklerle­kaplı­oluşu­

gibi­nedenlerle­ele­alınmıştır.­

İÖ­3-4.­yüzyıla­tarihlenen­Sardis,­1907’de­yaptırılan­Edirne­

Sinagogları,­Anadolu­ve­Trakya’da­karşılaştırmalı­tarihsel­pers-

pektifte­Musevilik’in­yaygınlığı,­etkinliği­ve­sürekliliğinin­gös-

tergeleri­olarak­incelenmişlerdir.

Anadolu­Hıristiyanlığı’nın­büyük­kollarına­ait­üç­manastır:­

Ortodoksluk-Sümela­(386),­Süryanilik-Deyr’üz­Zafaran­(493),­

Ermeni­Ortodoksluk-Akdamar­(915-921)­da­bu­alt­bölümde­

incelenen­ dinsel­ yapılar­ arasındadır.­ Bu­manastırların­ hayli­

uzun­süren­oluşum­süreçlerinde­benzer­ve­farklı­mekânsal­ve­

yapısal­biçimlenmelerin­karşılaştırmaları­yapılabilmektedir.

B. MESCİT, CAMİ VE ULUCAMİLER

İslam’ın­beş­şartından­ikincisi­inananların­günde­beş­kez­namaz­

kılmasını­gerektirir.­Namaz,­sınır­ve­biçimi­belirlenmiş,­özel­

bir­ ibadet­olup­ inananlara­“farz”­(zorunlu)­sayılmasında­ön-

celikle­bireysel­ve­toplumsal­disiplin­ve­sağlıklı­(düzenli)­yaşa-

mın­sağlanması­amacının­güdüldüğü­bilinir.­Namaz­bireysel­bir­

ibadet­biçimi­olup­her­yerde­kılınabilmekte,­özel­mekânlarda­

(namazgâh,­zaviye,­mescit,­cami­ve­ulucamiler)­kılınması­gibi­

bir­koşul­bulunmamaktadır.

Namazgâhlar­ çoğunlukla­ yerleşim­ merkezlerinin­ dışın-

da,­ kervan­ yolları­ üzerindeki­menzillerde­ bayram,­ yağmur­

duası­ve­cenaze­namazlarının­kılındığı­açık­hava­mescidleri-

dir.­Gelibolu’daki­namazgâh­ ise­belirli­bir­cemaat­mensupla-

rı­(Azaplar:­Osmanlı­tersanesinde­görevli­denizciler)­ için­ inşa­

edilmiştir.­

Osmanlı­mimarlığının­ erken­ döneminde­ zaviye­ denen­ ve­

öngörülen­işlevlerinden­biri­namaz­kılınan­bir­mekân­sağlamak­

olan,­çok­işlevli­(kanatlı)­yapılardan­birinin­(Bursa’daki­Demirtaş­

Zaviyesi,­1389)­anayapıdan­uzakta­bulunan­minaresinin­sıradışı­

biçimlenişi­nedeniyle­incelenmiştir.

Tuzpazarı Mescidi minaresi, Bursa

ÖNSÖZ

25

Mescid­sözcüğü­Arapça­sücud­­kökünden­gelir,­secde­edilen­

yer­anlamında­namaz­kılınan­bir­mekânı­tanımlar.­Cami­sözcü-

ğü­ise­Arapçada­toplayan,­bir­araya­getiren­anlamındaki­cem

kökünden­türemiş­olup­başlangıçta­sadece­cuma­namazı­kılı-

nan­büyük­mescidleri­tanımlamak­için­kullanılıyordu.­Mescidler­

başlangıçta­yönetim,­eğitim­ve­öğretim­vb.­farklı­amaçlar­için­

kullanılmışlarsa­da,­asıl­ işlevleriyle­ ibadet,­yani­namaz­kılma­

amacıyla­inşa­edilen­yapılar­oldukları­görülmektedir.

Bu­ araştırmada­Kasabaköy­ (1366)­ ve­ İstanbul­Ortaköy­

Cami­(1854)­gibi­Anadolu’da­camilerin­evrimini­karşılaştırmalı­

perspektifle,­biçemsel­ayrıntılar­ve­kalıplar­içinde­sergileyen­iki­

aykırı­örnek­ incelenmiştir.­Kasabaköy­Cami­tek­birimli-çatılı­

küçük­bir­mescit­olmasına­karşın­harimi­ahşap­direklere­taşı-

tılan­üç­farklı­konumdaki­mahfilleriyle­mekânsal­bir­zenginlik­

sergiler.­Ortaköy­Cami­İstanbul’da­19.­yüzyılda­da­benzer­ör-

nekleri­bulunan­Barok­ve­Ampir­çağrışımlı­küçük­bir­camidir.

Ulucamilerin­ortaya­çıkışında,­Kuran’daki­bir­surede­cuma­

(öğle)­namazının­farz­olduğu­ve­bir­kentte­tüm­cemaati­ala-

bilecek­büyüklükte­camilerin­yapılması­yolundaki­bildiri­etkili­

olmuştur.­Ulucamilerin­biçimlenişinde­ imamın­arkasındaki­sı-

raların­uzunluğu­tasarımın­belirleyici­etkeni­olmuş,­çoğu­dik-

dörtgen­plan­kurgusunda­ulucami­örnekleri­7.­yüzyıl­sonrasın-

da­tüm­büyük­İslam­kentlerinde­görülmeye­başlanmıştır.

Artukluların­ 1031’de­ Silvan’da­ yaptırdıkları­ ulucami,­

Anadolu’da­yaptırılan­ ilk­ulucamidir.­Bunu­Diyarbakır­(1091),­

Siirt­(1129)­ve­Bitlis­(1150)­ulucamileri­izlemiştir.­Bu­araştır-

mada­ incelenen­ ilk­ulucami­Divriği’de­1228’de­yaptırılan­ulu-

cami-darüşşifa­birleşik­yapıdır.­Daha­sonraları­ farklı­plan­ve­

kitlesel­düzenleri­olan­Afyon­(1272),­Eşrefoğlu­(1297),­İsabey­

(1375),­Bursa­(1399)­ve­Üç­Şerefeli­Cami­(1437-1447)­uluca-

mileri­yaptırılmıştır.­

İncelenen­ ulucamilerden­ Afyon­ ve­ Eşrefoğlu­ (Beyşehir)­

Anadolu’da­Moğol­(İlhanlı)­egemenliğinde­yaptırılan­ahşap­direk-

li­ulucami­örneklerindendir.­İsabey­Cami­ise­dikdörtgen­biçimli­

hariminin­kuzeyine­eşdeğer­bir­avlu­getirilişin­ilk­örneğidir.

Bu­plan­kurgusunun­çok­daha­gelişmiş­bir­örneği­daha­son-

ra­Üç­Şerefeli’de­görülecektir.­Bursa­Ulu­Cami­ ise­eş­büyük-

lükte­çok­birimli-çok­kubbeli­oluşu­nedeniyle­Anadolu’da­daha­

önce­yapılmış­tüm­ulucamilere­kıyasla­kitlesel­ve­kavramsal­

farklılıklar­sergiler.

Ortaköy Cami, İstanbul

Tuzpazarı Mescidi minaresi, Bursa