126

127

1-мавзу: Технология фани Давлат таълим стандарти, ўқув дастури, дарслик

ва методик қўлланмалари мазмуни (2 соат амалий машғулот)

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: технология фани давлат таълим

стандарти, ўқув дастури, дарслик ва методик қўлланмалар мазмунини қиёсий

таҳлил қилишдан иборат.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар:

давлат таълим стандарти, ўқув дастури, дарслик ва методик қўлланмалар

мазмунини қиёсий таҳлил қилиш бўйича тузилган жадвалларни тўлдириш;

давлат таълим стандарти ва ўқув дастурига киритилган мавзуларни синфлар

ва йўналишлар кесимида таҳлил қилган ҳолда мавжуд методик эҳтиёжни

аниқлаш;

дарслик ва методик қўлланмалар мазмунини қиёсий таҳлил қилиш орқали

уларни янада такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар

Давлат таълим стандартининг мақсади – умумий ўрта таълим тизимини

мамлакатда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар, ривожланган

хорижий мамлакатларнинг илғор тажрибалари ҳамда илм-фан ва замонавий

ахборот-коммуникация технологияларига асосланган ҳолда ташкил этиш,

маънавий баркамол ва интеллектуал ривожланган шахсни тарбиялашдан иборат.

Давлат таълим стандартининг вазифалари қуйидагилардан иборат:

умумий ўрта таълим мазмуни ва сифатига қўйиладиган талабларни

белгилаш;

миллий, умуминсоний ва маънавий қадриятлар асосида ўқувчиларни

тарбиялашнинг самарали шакллари ва усулларини жорий этиш;

ўқув-тарбия жараёнига педагогик ва замонавий ахборот-коммуникация

технологияларини жорий этиш, умумий ўрта таълим муассасаларининг

ўқувчилари ва битирувчиларининг малакасига қўйиладиган талабларни белгилаш;

кадрларни мақсадли ва сифатли тайёрлаш учун таълим, фан ва ишлаб

чиқаришнинг самарали интеграциясини таъминлаш;

таълим ва унинг пировард натижалари, ўқувчиларнинг малака талабларини

эгаллаганлик даражасини тизимли баҳолаш тартибини, шунингдек таълим-тарбия

фаолияти сифатини назорат қилишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш;

давлат таълим стандартлари талабларининг таълим сифати ва кадрлар

тайёрлашга қўйиладиган халқаро талабларга мувофиқлигини таъминлаш.

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг

2017 йил 6 апрелдаги “Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг

давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”даги 187-сонли қарори

1-иловасининг 4-бобида Давлат таълим стандарти қуйидаги таркибий қисмлардан

иборат эканлиги белгиланган:

умумий ўрта таълимнинг таянч ўқув режаси;

умумий ўрта таълимнинг ўқув дастури;

128

умумий ўрта таълимнинг малака талаблари;

баҳолаш тизими.

Технология ўқув фани дастурига киритилган ўзгаришлар:

1. Технология ўқув фанини ўқитишнинг асосий мақсади ва вазифалари

янгидан такомиллаштирилди.

2. Умумий ўрта таълим тизимида умумтаълим фанларини ўрганиш

босқичлари киритилди.

3. Ўқувчиларда шакллантириладиган таянч ва фанга оид компетенция

элементлари киритилди.

4. “Технология ва дизайн” йўналишибўйича 5-7 синфлар учун “Полимер

материалларга ишлов бериш технологияси” ва “Рўзғоршунослик асослари”,

8-9 синфлар учун “Электроника асослари” бўлимлари янгидан киритилди.

5. “Сервис хизмати” йўналиши бўйича 5-9 синфлар учун “Рўзғоршунослик

асослари” бўлими янгидан киритилди.

6. 9-синф ўқувчиларини касбларни тўғри ва онгли танлашлари орқали

келгуси таълим йўналишини мустақил равишда белгилаш компетенцияларини

шакллантириш мақсадида “Технология ва дизайн” ва “Сервис хизмати”

йўналишларида биринчи чоракдан бошлаб “Касб танлашга йўналтириш” бўлими

ўқитилиши белгиланди.

7. “Қишлоқ хўжалиги асослари” йўналиши умумий ўрта таълим

мактабларининг таянч ўқув режасида белгиланган “Биология” фанлари таркибида

ўқитилади. Мазкур йўналишда берилган мавзулар ботаника, биология ва шу каби

табиий фанлар мавзуси билан бир хиллиги, айнан олган билим тажрибада кўникма

ва малакага айлантиришга зарурлиги инобатга олиниб, Технология фанининг ўқув

дастуридан чиқарилди.

8. Технология ўқув фани чуқур ўрганиладиган синфлар ва

ихтисослаштирилган мактабларнинг дастурлари умумий ўрта таълим мактаби

дастури билан узвийлаштирилган ҳолда ишлаб чиқилди.

9. Дастурга киритилган мавзулар ва назорат ишлари алоҳида тартибда

ажратиб берилди.

10. “Технология ва дизайн” ва “Сервис хизмати” йўналишлари бўлимларига

ажратилган соатлар мавзулар мазмуни ва ҳажмидан келиб чиққан ҳолда қайта

тақсимот қилинди.

11. Технология фанини ўқитишда бошланғич синфларда “Иқтисод

алифбоси”, юқори синфларда “Соғлом авлод асослари”, “Ҳаёт хавфсизлиги

асослари” ҳамда “Иқтисод сабоқлари” ўқув курслари сингдирилди.

Методик қўлланмалар мазмуни Мамлакатимизда таълим соҳосида амалга оширилаётган ислоҳотлар асосида

умумий ўрта таълим мактабларида ўқитиладиган технология (меҳнат) таълимини

мазмунан модернизациялаш ҳамда таълим сифати ва самарадорлигини ошириш

долзарб вазифалардан ҳисобланади.

129

1-4, 5-7 ва 8-9-синфлар чун инновацион педагогик ва ахборот коммуникация

технологиялари асосида меҳнат таълими (технология) фанининг “Технология ва

дизайн” ва “Сервис хизмати” йўналишларини ўз ичига қамраб олган мавзулар

кесимида дарс ишланмалари белгиланган талаблар асосида ишлаб чиқилиб,

методик қўлланма шаклида тайёрланди.

Мазкур методик қўлланма амалдаги Давлат таълим стандарти ва ўқув

дастури асосида мавзулар кесимида тузилган ҳамда замонавий педагогик

технологиялардан ҳам самарали фойдаланилган.

Методик қўлланмада ҳар бир мавзуга алоҳида ёндашилган бўлиб, танланган

методлардан қандай тартибда фойдаланиш бўйича тавсиялар ҳам келтирилган.

Умумий ўрта таълим мактаблари ўқитувчилари учун тайёрланган методик

қўлланмада халқ ҳунармандчилиги, ишлаб чиқариш асослари ва касб танлашга

йўллаш бўлимлари бўйича методик тавсиялар ва иловалар келтирилган бўлиб,

мавзуларга мос ҳолда янги маълумотлар билан тўлдирилган.

Мактаб ўқув устахоналарида машғулотларни ўтказишни режалаштириш ва

ташкил этиш, таълимий, тарбиявий ва ривожлантириувчи мақсадларни белгилаш,

керакли жиҳозларни машғулотга тайёрлаш ҳамда хавфсизлик техникаси

қоидалари билан боғлиқ масалалар ёритилган.

130

Шунингдек, қўлланмада технология фанини амалга оширишга оид

умумметодик ёндашувлар ва уни амалга ошириш йўллари кўрсатиб берилган.

Ушбу методик қўлланмада келтирилган тавсиялар технология фани

машғулотларини ташкил этиш ва ўтказишда технология фани ўқитувчилари,

айниқса, ёш ўқитувчиларга яқиндан ёрдам беради.

Муаллифлар О.А.Қўйсинов, Ў.О.Тоҳиров, Д.Н.Маматов, Д.Ф.Ариповалар

томнидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелда

“Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим

стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги 187-сонли Қарори билан тасдиқланган

“Технология” фанидан ўқувчиларда компетенцияларни шакллантиришга

йўналтирилган давлат таълим стандарти ва Халқ таълими вазирлигининг 2017 йил

3 июндаги “Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарлари талаблари

асосида такомиллаштирилган ўқув дастурларини тасдиқлаш ва амалиётга жорий

этиш тўғрисида”ги 190-сонли буйруғи билан тасдиқланган “Технология” фани

ўқув дастури асосида технология фанига янгидан 5-9-синфлар учун “Полимер

материалларига ишлов бериш технологияси”, “Рўзғоршунослик асослари”,

“Электроника асослари” бўлимлари бўйича ҳам методик қўлланмалар тайёрланиб

нашр қилинган.

Ушбу методик қўлланмалар технология фани тақвим-мавзу режаси, тақвим-

мавзу режага мос ҳолда дарс ишланмалари компетенциявий ёндашувга асосланган

ҳолда илғор педагогик ва ахборот коммуникация технологияларидан фойдаланган

ҳолда ишлаб чиқилган.

Дарсликлар мазмуни

Маълумки, 5-синф меҳнат таълими дарслиги 2010 йилдан амалиётга жорий

қилинган узвийлаштирилган ДТС ва ўқув дастури асосида нашр қилинган. Меҳнат

таълими фани дарслиги инсонлар ҳаётида муҳим ўрин тутувчи амалий меҳнат

фаолиятига тайёргарлик кўришга ёрдам берувчи маълумотларни ўз ичига олади.

Ўқувчилар вояга етиб қайси касбни эгаллашмасин, ким бўлмасин, меҳнат

таълимидан олган билим ва кўникмаларини уйда, оилада, иш фаолиятида албатта

фойдаланади.

131

Ўқувчилар меҳнат таълими жараёнида материалшунослик, асбоб-ускуналар,

мосламалар ва улардан фойдаланишга оид билимларни ўзлаштирадилар.

Маҳсулот ишлаб чиқариш ва уй-рўзғор буюмларини таъмирлашга оид кўникма ва

малакаларга эга бўладилар.

Дарслик “Технология ва дизайн”, “Сервис хизмати” “Қишлоқ хўжалиги

асослари” йўналишларида берилган мавзулар асосида тайёрланган. Дарсликка

киритилган бўлимлар бўйича ўқувчилар учун касб-ҳунарлар тўғрисидаги

маълумотлар келтирилган.

Ҳозирги кунда 5-синф дарслиги муаллифлар томонидан компетенциявий

ёндашув асосида такомиллаштирилган ўқув дастури асосида қайтадан

такомиллаштирилмоқда.

2017-2018 ўқув йилида 6-7-синф “Технология” дарсликларини

компетенциявий ёндашув асосида такомиллаштирилган ўқув дастури бўйича

нашрга тайёрланиб “Шарқ” нашриёти томонидан нашр қилинди. Дарсликларга

мутахассислар ва амалиётчи ўқитувчилар томонидан берилган хулоса ва

таклифлар асосида ўзгартиришлар киритилди. Жумладан, дурадгорликда

ишлатиладиган елим ва бўёқ турлари, хусусиятлари, ишлатилиш соҳаларига оид

11 та, ёғочга ишлов бериш асбобларидан тўғри фойдаланиб, қаламдон ясашга оид

42 та, ёғочдан ясалган буюмларга ишлов бериш усулларига 35 та, ёғочлардан

буюмлар ясашда режалаш асбоблардан фойдаланиш, рамка тайёрлашга оид 5 та,

электр қўл пармани тузилишига оид 4 та, қутича тайёрлашни технологик харитаси

ва хавфсизлик қоидаларига 12 та, қутича устига мато ёки обой елимлашнинг

технологик харитаси ва хавфсизлик техникаси қоидаларига оид 2 та, цилиндр

шаклидаги деталлар эскизини чизиш ва ясаш, эгов дастаси ёки ўқловни

тайёрлашга оид 14 та, ёғоч ва бошқа материаллардан халқ ҳунармандчилиги иш

усуллари асосида буюмлар ясаш, салфетка учун таглик ясашга оид 3 та расм

киритилди.

Полимер лойидан гул ясаш мавзусига оид 15 та, полимерлардан рўзғорда,

турмушда, мактабда фойдаланиладиган буюмлар тайёрлаш, мевалар учун тахкакач

тайёрлаш мавзусига оид 4 та расм киритилди.

Ўлчаш, режалаш ва дастлабки ишлов бериш асбобларини ишга тайёрлаш,

ишлаш усулларига оид 11 та, эгов дастасини ясашга оид 10 та расмдан иборат

технологик хариталар берилди.

Металлга дастлабки ишлов бериш асбобларини ишга тайёрлаш, ишлаш

усулларига оид 4 та, чилангарнинг иш ўрнини ташкил қилиш, токарлик винт

қирқиш станогини бошқаришга оид 1 та, деталларни бириктиришга оид 3 та,

металларни плита устида қирқиш, тўғри чизиқли сиртларини эговлаш, бир неча

детал ва тайёрланмага ишлов беришга оид 5 та, металларга ишлов беришга оид

халқ ҳунармандчилиги турлари бўйича иш усуллари.га оид 16 та, тайёрланадиган

детал эскизини чизмаларини, технологик хариталарни тузиш ва ўқишга оид 14 та,

бўшаган металл ичимлик идишидан уй-рўзғор учун буюмлар ясашга оид 15 та,

132

маиший ёритиш асбобларидан нуқсонларни топиш ва бартараф этиш мавзусига

оид 4 та расм алмаштирилди.

Кавшарлашда симлар, кавшар, флюслар турлари, кавшарлаш асосида

электромонтаж ишларни бажариш усуллари, электромонтаж ишлари мавзусига

оид 12 та, ўтказгич симларнинг учини чиқариш ва кичик халқа ҳосил қилиш,

ўтказгич симларни улаб узайтириш ва тармоқлаш мавзусига оид 13 та, электр

арматураларни ўтказгич симларга монтаж қилишга оид 4 та расм киритилди.

Уй-рўзғор техникаси ва биноларга хизмат кўрсатиш ҳамда уларни энг оддий

тузатиш, уй-рўзғор буюмларини таъмирлашда хавфсизлик қоидаларига оид 11 та

мавзу ва мавзуга оид расмлар киритилди.

Дарсликларда ўқувчиларнинг мустақил ишлашлари учун муаммоли

топшириқлар ишлаб чиқилди. Масалан: Тахта материалларидан дарвоза ясашда

камчиликка йўл қўйилди ва натижада дарвоза ўрнатилгач эшик кенгайиши

кузатилиб ёпилиши қийин бўлди. Бундай ҳолатда қандай йўл тутиш керак?

Ёғочга ва металлга, газламага ишлов бериш технологиялари, пазандачилик

асослари, электротехника ишлари, рўзғоршунослик асослари бўлимларига оид

касб-ҳунарлар классификацияси берилди.

Технология фани ўқув дастурига янгидан киритилган “Полимер

материалларга ишлов бериш технологияси”, “Рўзғоршунослик асослари”

бўлимлари бўйича маълумотлар киритилди. Ўқитувчи ва ўқувчиларнинг

фойдаланишлари учун техник луғат киритилганлиги мақсадга мувофиқдир.

Амалий машғулот. Керакли материаллар: давлат таълим стандарти, ўқув дастури, дарслик ва

методик қўлланмалар нусхалари.

Жиҳозлар: компьютер, проектор, флипчарт доска, маркер, стикер.

Тингловчиларни икки гуруҳга бўлган ҳолда иш фаолияти ташкил қилинади.

1-гуруҳ “Технология ва дизайн”.

2-гуруҳ “Сервис хизмати” деб номланади.

Бу гуруҳларга номларига мос ҳолда топшириқлар берилади.

1. Давлат таълим стандарти ва ўқув дастурига киритилган мавзуларни

синфлар ва йўналишлар кесимида таҳлил қилган ҳолда мавжуд методик эҳтиёжни

аниқлаш (9-10-жадваллар).

9-жадвал

Ўхшаш

жиҳатлари

Фарқли

томонлари

Такомиллаш-

тирилганлик

даражаси

йўналиш номи

синфи

ДТС

(1999 йил

16 августь)

133

Ўхшаш

жиҳатлари

Фарқли

томонлари

Такомиллаш-

тирилганлик

даражаси

ДТС

(2010 йил

1 июль)

ДТС

(2017 йил

6 апрель)

10-жадвал

Т/р

Аввалги ўқув

дастури

(2010 йил) Соати

Яса

лади

ган

бую

м н

ом

и

Т/р

Янги қабул қилинган

ўқув дастури

(2017 йил) Соати

Фар

қи

Яса

лади

ган

бую

м н

ом

и

йўналиш номи

синфи

Жами: Жами:

2. Дарслик ва методик қўлланмалар мазмунини қиёсий таҳлил қилиш орқали

уларни янада такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш

(11-12-жадваллар).

11-жадвал

Т/р Дарслик

номи

Дарслик мазмунини қиёсий таҳлили

Мавзулар

Мавзулар

мазмуни очиб

берилганлиги

Топшириқ ва

вазифалар

(уйга вазифа,

савол ва

топшириқлар,

бошқотирма,

ребус ва

бошқа)

Иллюстрация

(расмлар,

чизмалар,

схемалар,

жадваллар,

карталар) ва

бошқа

Так

ли

фл

ар

йўналиш номи

134

12-жадвал

Т/р

Методик

қўлланм

а номи

Методик қўлланма мазмунини қиёсий таҳлили

Мавзулар

Мавзулар

мазмуни очиб

берилганлиги

Топшириқ ва

вазифалар

(уйга вазифа,

савол ва

топшириқлар,

бошқотирма,

ребус ва

бошқа)

Иллюстрация

(расмлар,

чизмалар,

схемалар,

жадваллар,

карталар) ва

бошқа

Так

ли

фл

ар

йўналиш номи

Назорат саволлари 1. Давлат таълим стандарти, ўқув дастури, дарслик ва методик қўлланмалар

мазмунини қиёсий таҳлил қилиш асосида қандай билимларга эга бўлдингиз?

2. Ўқув дастурига киритилган мавзуларни синфлар ва йўналишлар кесимида

таҳлил қилган ҳолда мавжуд қандай методик эҳтиёжни аниқладингиз?

3. Дарслик ва методик қўлланмалар мазмунини қиёсий таҳлил қилиш орқали

уларни янада такомиллаштириш бўйича қандай таклифлар ишлаб чиқиндиг?

2-мавзу: Технология фани ўқув дастурига янгидан киритилган мавзуларни ўқитиш методикаси (4 соат амалий машғулот)

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: “Технология ва дизайн” йўналишининг “Полимер материалларга ишлов

бериш технологияси”, “Рўзғоршунослик асослари” ва “Электроника асослари”,

“Сервис хизмати” йўналишининг “Рўзғоршунослик асослари” бўлимлари

мавзулари бўйича битта танланган мавзу бўйича маҳсулот (буюм) тайёрлаш.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар. ҳар бир тингловчига мустақил бажариш учун қуйидаги бўлимлар бўйича

битта танланган мавзу бўйича маҳсулот (буюм) тайёрлаш;

танланган мавзу бўйича маҳсулот (буюм) тайёрлашнинг технологик

харитасини ишлаб чиқиш;

технологик харита асосида хавфсизлик техникаси ва санитария-гигиена

қоидаларига амал қилган ҳолда маҳсулот (буюм) тайёрлаш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар.

Ҳаракатланувчи содда қурилмалар (роботлар) тайёрлаш.

Саноат роботи деб – манипулятор ҳамда бошқариш системасидан иборат

бўлган механик қурилмага айтилади.

135

Манипулятор деб – одам қўли ҳаракати ёки ишчи функцияларини бажара

оладиган ва одам орқали ёки автоматик равишда бошқариладиган қурилмага

айтилади.

Манипулятор асосан юритмалардан, узатиш механизмларидан,

мувозанатловчи юклардан ҳамда чангал қурилмаларидан иборат бўлади.

Робот (чехча робота – эрксиз меҳнат, роб – қул) – инсоннинг ҳаёти учун

хавфли шароитлар (кучли радиатсия, юқори т-ра ва б.)да, одам бориши қийин

бўлган объектларда (сув остида, космосда) киши функтсиясини қисман ёки тўла

бажарувчи машина.

Робот терминини биринчи марта 1920 йилда чех ёзувчиси К.Чапек ўзининг

ёзган песасида ишлатган.

Роботлар, асосан, 3 турга бўлинади:

1. Қатъий дастур асосида ишлайдиган робортлар,

2. Одам (оператор) бошқарадиган робортлар.

3. Сунъий интеллектли (интегралли) робортлар.

Иш бажариш турига қараб, Робот манипуляторлар, ахборот узатувчи робот,

одимловчи робот ва бошқаларга бўлинади.

Роботларнинг ташқи кўриниши ҳам, хаттиҳаракатлари ҳам одамни эслатади,

яъни улар антропоморф (одамсимон) машиналар ҳисобланади ва б. машиналардан

шу хусусияти билан фарқ қилади.

Роботлар техникасининг асосий иккита йўналиши мавжуд: саноатда

ишлатиладиган ва фавқулодда (экстремал) шароитда ишлатиладиган роботлар

техникаси. Саноатда ишлатиладиган робот, Масалан: робот манипуляторда

“механик қўллари” ва ташқи бошқариш пулти ёки ўзига ўрнатилган дастурли

бошқариш қурилмаси, ЭҲМ (компьютер) бўлади. Оператор робот қўлларининг

ҳаракатини бевосита ёки телевизор экранидан кузатиб бошқаради. Кўпинча робот

автоматик бошқариш тизими биланн жиҳозланади. Робот манипуляторлар, асосан,

киши саломатлиги учун хавфли бўлган (экстремал) шароитларда қўлланилади.

Роботлар жараёнларни автоматлаштиришнинг энг самарали воситаси

ҳисобланади. Роботлардан фойдаланиш соҳалари борган сари кенгайиб бормоқда.

Масалан, Японияда 6 минг метргача чуқурликда ишлай оладиган робот «геолог»,

нотани “ўқиб” электр гитара чаладиган робот “машшоқ”, Австралияда қўй жунини

қирқадиган робот “сартарош”, АҚШ да сув остида ишлай оладиган робот “ғаввос”

яратилган. Германияда эса Роботлар полицияда ишлайди (уларга портловчи

моддалар ўрнатилган машиналарни очиш вазифаси топширилади).

Автомобилсозлик ривожланган барча мамлакатларда (шу жумладан,

Ўзбекистонда) роботлар машиналарни йиғишда (айниқса, пайвандлаш ишларида)

қатнашади. Ҳозирги кунда ихтирочилар автомобилни бошқара оладиган роботни

ясаш билан шуғулланишмоқда. Бундай роботнинг варианти Волксваген (ВW)

136

заводида (Германия) яратилган. “Клаус” лақабли ушбу робот 2000 йилда намойиш

қилинган. У бошқа роботлар каби 2 қўл ва 2 оёқди эмас, балки 3 қўл ва 3 оёққа эга.

Бу робот 2002 йилги кўргазмада ҳам иштирок этган, лекин ҳали амалда

қўлланилганича йўқ. Бундай роботлар устида Японияда ҳам тажрибалар олиб

борилмоқда. “Сони” компанияси (Япония) сунъий интеллектли “Айбо” (“Ўртоқ”)

номли роботни яратди (2004). У уйдаги кўп ишларни (мебелни суриш, ойнани

артиш, телефон жиринглаганда уй эгасини чақириш ва б.ни) бажаради.

Амалий машғулот.

1. Қуйида бугунги кунда кенг тарқалган “Лего” ёрдамида ҳаракатланувчи

автомобил манипуляторини конструкциялаш кетма-кетлиги келтирилган. Сиз ҳам

“Лего” ёрдамида ҳаракатланувчи автомобил манипуляторини ясанг.

Керакли материаллар: “Лего” тўплами.

Жиҳозлар: компьютер, проектор, флипчарт доска, маркер, стикер.

1-3 4-7

137

8-10 11-12

13-14 15-16

17-18 19-20

21-22 23-24

25-26 27-28

138

29-30 31-32

33-34 35-36

2. Пластик идиш қопқоғидан фойдаланиб ҳаракатланувчи содда

кўринишдаги автомобиль тайёрлашнинг берилган расмлардан фойдаланган ҳолда

керакли материалларни тўпланг ва автомобилни ясанг.

Керакли материаллар: технологик харита, эскизлар, пластик идиш

қопқоғи, картон қоғоз, клучатель, 9 Вольтли батария, двигател, турли пластмасса

материаллари.

Жиҳозлар: компьютер, проектор, флипчарт доска, маркер, стикер.

1 2 3

4 5 6

139

7 8 9

10 11 12

13 14 15

16 17 18

19 20 21

140

22 23 24

25 26 27

28 29 30

31 32

Назорат саволлари

1. Саноат роботи деб нимага айтилади?

2. Манипулятор деб нимага айтилади?

3. Робот ва манипуляторнинг бир-биридан фарқи нимада?

4. Манипулятор асосан қандай турдаги қурилмаларидан иборат бўлади?

5. Робот сўзининг луғавий маъноси нима?

6. Робот терминини биринчи марта нечанчи йилда қайси мамлакат ёзувчиси

ўз песасида ишлатган?

7. Роботлар қандай турларга бўлинади?

141

3-мавзу: Технология фанидан амалий машғулотларни ташкил қилиш

технологияси (2 соат амалий машғулот)

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: Металл ва металмас

материаллардан буюмлар тайёрлаш, газламаларга ишлов бериш, пазандачилик ва

рўзғоршунослик ишлари бўйича амалий ишларни бажаришдан иборат.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар: амалий машғулолар бўйича ташкил қилинадиган ишларни хавфсизлик

техникаси қоидаларига амал қилган ҳолда ташкил қилиш;

берилган маълумотлардан фойдаланиб ижодий ёндашган ҳолда ишларни

олиб бориш;

иш сифатига ва дизайнига катта эътибор қаратиш.

ишни якунлаш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар. Технология фани дарсларининг асосини амалий машғулотлар ташкил

қилади. Шу жиҳатдан ҳам бу фан бошқа фанлардан ўзига хос равишда ташкил

қилиниши билан ҳам ажралиб туради. Шундай экан, ташкил этиладиган амалий

машғулотларда назарий машғулотларда олинган билимларни амалда, ҳаётий

тажрибалар асосида мустаҳкамланади. Бу жараён бевосита ўқувчилар иштирокида

амалга оширилиши билан ҳам муҳим аҳамият касб этади. Демак, ташкил

этиладиган амалий машғулотлар ўқувчиларга билим беришнинг асосий ташкилий

шаклларидан бири ҳисобланади. Бу жараёнда турли интерфаол методлардан

фойдаланиб амалий машғулотларни ташкил этиш самарали ҳисобланади. Бунда

ўқувчиларнинг алоҳида ва ўзига хос хусусиятлари тўлиқ намоён бўлади. Улар

ижодий ишлайдилар, берилган муаммо устида қўшимча манбаалар ҳамда ўз

кузатишлари асосида хулосалар чиқарадилар, янги ғоя ва фикрлар асосида

ўзларига ишонч, дўстлари фикрига хурмат билан қараш сифатлари таркиб топади.

Бундай амалий машғулотларда белгиланган мақсад ва вазифалар амалга

оширилади ва якуний натижа кафолатланади (1-шакл).

142

1-шакл. Технология фанидан амалий машғулотларни

ташкил қилиш модели

1. Изонит санъати тарихи ва унинг ривожланиши

Изонит (иплар графикаси) – бу қаттиқ буюмга иплар графикаси ёрдамида

бирор-бир тасвирни яратишдир.

Изонит (бошқача номланиши – ипграфикаси, иплар графикаси, ип дизайни)

– амалий санъат тури, графика техникаси, каттиқ жисмда (картон, диск,

пластмасса ва бошқа материаллар)га рангли иплар билан график кўринишда

тасвир тайёрланади.

Изонит (иплар графикаси) ХVII асрда Англиялик тўқувчилар томонидан

яратилган. Дастлаб улар ёғочнинг устки қисмига михлар қоқиб, михларга ипларни

143

тортиб, турли график нақшларни ҳосил қилинган. Кейинчалик

такомиллаштирилиб кортонлар, дисклар устига тасвирлар туширилган.

Бу усул инглиз тили сўзидан фойдаланиб “embroidery on paper” – қоғозга

кашта тикиш, немис тилида “pickpoints” – нуқтали расм маъносини билдиради.

Изонит усулида тасвир тайёрлаш инглиз тўқувчилари томонидан ўйлаб

топилган бўлиб, улар юпқа тахталарга график усулида михларни қоқиб, рангли

иплар билан тасвир яратишган. Бундай буюмлар чиройли ва кўркам бўлганлиги

сабабли ўз уйларини безатишган. Вақт ўтиши билан изонит тикиш технологияси

ривожланиб, картон қоғозларни тешиш орқали тасвир тикиш ривожланган.

Изонит тикиш билан шуғулланувчи ўқувчи: эстетик ва ақлий жихатдан

ривожланади. Санъатга бўлган қизиқиши ортади. Ўз устида изланади ва

ижодкорлик қобилиятлари ривожланади. Рангларни яхши уюғунлаштира олади.

Болаларни қўл маторикасини ривожланади. Шу билан бирга сабрли бўлишни

ўргатади.

Изонит техникаси орқали жуда чиройли декаратив паннолар, натюрмортлар,

табиат манзаралари ва хатоки портретлар тайёрлаш мумкин. Шу билан бирга

китоблар учун хатчўп, китоб ғилофлари, қутичалар безагини тайёрлаш мумкин.

Изонит тикиш учун қуйидаги материаллардан фойдаланилади:

Изонит тикиш учун асос (картон қоғоз, диск, пластинка);

Асосни тешиш учун бигиз ёки тўноғич;

Рангли иплар (мулина, ирис, ғалтакли);

Скотч ёки клей (асосни орқа томонидан ипларни мустахкамлаш учун);

Игна;

Ингичка пенопласт – асосни тагига қўйилади, чизилган тасвирни тешиш

учун;

Ишни асосдан бошлаймиз, асос тайёрламоқчи бўлган буюм фони

ҳисобланади. Изонит учун асосан картон ёки қалинроқ қоғоздан фойдаланилади.

Юпқа қоғозлар тез ғижимланади, шу билан бирга бормоқлар намлигидан шаклини

ўзгартириши мумкин.

Қалин қоғозда тишнинг афзалиги шунаки, тешиклардан ипларни

тортаётганда картон йиртилиб кетмайди. Картон ёки қалин қоғозларни керакли

масофада тешиш имконини беради. Бу эса тайёрламоқчи бўлган ўйлаб қўйилган

ижод махсулотининг чиройли ва нафис чиқишини таъминлайди.

Фон рангини тикмоқчи бўлган тасвиримизга мослаб танлашимиз керак.

Изонитни тикишда фақатгина бир рангли фондан фойдаланмайди. Ҳар хил табиат

манзараси ёки бошқа тасвир тушурилган, ёпиштирилган расмлар, шакллар,

устидан ҳам тикиш мумкин.

Бархат қоғозидан тайёрланган тасвир жуда ҳам чиройли кўринади. Лекин

бахамал қоғози ингичка бўлганлиги учун картон қоғози билан комбинировать

(картон қоғозга ёпиштириш ) қилиш керак.

144

Тасвирни ташқи кўриниши рангларни тўғри танлашга боғлиқ. Ўйлаб

қўйилган тасвирларга қараб, ялтироқ ёки оддий иплар танланади. Яхши

йигирилган иплардан тасвирлар озода, пухта ишланади, лекин баъзида тасвир

учун яхши йигирилмаган иплар ҳам ишлатилади.

Изонит тикишда асосан кўпроқ мулина ипларидан фойдаланилади. Мулина

иплари билан ишлаш онсон ҳамда тайёрланган тасвирлар чиройли кўринади.

Мулина ипларини танлашда унинг сифатига, яни қалинлиги, ялтироқлиги, бир

хилда бўялганлиги ва текислигига этибор бериш керак. Изонит тикишда

мулинадан ҳам кўпроқ ирис ипларидан фойдаланилади.

Ирис иплари тукли ва унчалик ёрқин эмас, ундан тайёрланган тасвирлар

кўркам чиқади. Бу иплар изонит тикишни ўрганишда ва баъзида буюм тайёрлашда

ҳам фойдаланиш мумкин.

Изонит тикиш техникасида асосан уч турдаги усуллардан фойдаланиб

нақшлар тикилади. Булар,

1. Бурчак шакл.

2. Дуга (баргсимон, сперал) шакл.

3. Айлана шакл.

2. Изонит техникаси Картоннинг пастки қисмида нақш контурини чизиш, тасвирни бир-бирига

ўшаш қисмларга бўлиб, ҳар бир нуқтани юпқа ипак ёки игна билан тешик ҳосил

қилинг. Бўлимлар орасидаги масофа қанчалик кичик бўлса, унда тасвир яхши

бўлади, лекин нақшинкор ишлов бериш янада қийинлашади.

Техникани ўрганиш учун бурчак, доира ва камон қандай тўлдирилганлигини

билиш кифоя.

Бурчакни тўлдириш.

Картоннинг пастки қисмидаги бурчаклари бирлаштирилиб, ҳар бир томонни

тенг қисмларга бўлинади. Ингичка нуқталарни бирлаштириб, ипни игна ичига

бурилади ва бурчакларни намуна бўйича тўлдирилади (6-расм).

Изонит, бурчакни тўлдириш усули.

Аркни тўлдириш.

Ясси бурчак чизиш, уни тенг қисмларга бўлиш, бўлиниш нуқталарида

тешикларни ҳосил қилиш. Ипни игнага ўтказилади ва шаклига кўра тўлдирилади.

Доирани тўлдириш.

Доира атрофида айлана чизиш, уни 12 та тенг қисмга бўлиниб, бўлиниш

нуқталарида бир пинни яратинг. Ипни игнага ўтказилади ва доирага схема бўйича

тикиб чиқилади.

Материаллар, асбоб-ускуналар.

Ишни бажариш учун маълум материаллар, асбоб-ускуналар зарур:

Материаллар:

1. Турли ранг ва тўқималарнинг карточкаси, рангли қоғоз, пластинка ва зич

оқ картон қутилари.

2. Турли ранглар ва тўқималарнинг иплари.

145

Асбоблар:

1. №1, №3 тикув игналари.

2. Қайчи (турли хил).

3. Оддий ва рангли қаламлар.

4. Қалам (турли хил).

5. ПВА клей.

Қўшимча жиҳозлар:

1. Расмлар учун махсус стенд.

2. Нақш солиш пайтида қўл бармоғини ҳимоя қилиш махсус қўлқоп.

3. Асбобларни сақлаш учун қути.

Изонит жуда қизиқарли услублардан ҳисобланади. Бу ўзига хослиги билан

бошқа тикиш услубларидан ажралиб туради. Исонит технологияси қимматбаҳо

материалларни талаб қилмайди – фақат рангли ёрқин иплар ва бир нечта қаттиқ

қаттиқ сеткалар керак бўлади. Техникани ўрганиш учун бурчак, доира ва берилган

шакл қандай тўлдирилганлигини билиш етарли ҳисобланади.

Биринчи қарашда ипларнинг дизайни техникаси мураккаб ва унинг

ривожланиши ажойиб ҳаракатларни талаб қилади. Аслида, ҳар бир босқични

амалга оширилиши жуда оддийдир. Ишонч билан айтиш мумкинки, ҳар қандай

киши бу тиккиш усулини эгаллай олади ва турли нақш элементларидан бунданда

қизиқарли композициялар яратиши мумкин.

Қуйида берилган амалий машғулот ишланмаси билан танишиб чақамиз.

1-амалий машғулот. Хавфсизлик техника қоидалари:

1. Тикишда гавдани тўғри тутиш, кўз билан игна орасидаги масофа

30-35 см бўлиши керак.

2. Хона яхши ёритилган ва ёруғлик ўнг томондан тушиши керак.

3. Тикишда ишлатиладиган асбоблар саранжом қилиб махсус қутичаларда

сақланиши керак.

4. Нинани ишлатиб бўлгандан сўнг ёстиқчага қадаб қўйиш керак.

5. Чокни тикиб бўлгандан сўнг қолган ипни қайчи ёрдамида узиш керак.

Қайчидан фойдаланиш қойидалари (1-расм).

1. Қайчидан фойдаланишда синфда устозингиз, уйда эса ота-онангиз

кўмагига таянинг.

2. Қайчи белгиланган жойда, белгиланган ҳолатда сақланг.

3. Қайчини учини юқорига қаратиб ушламанг.

4. Қайчини очиқ ҳолда қолдирманг.

5. Қайчини юриб турганизда ишлатманг.

6. Қайчини фақат ёпилган ҳолда учидан ушлаб ўртоғингизга узатинг.

7. Қайчини ишлатаётганда кесилишнинг йўналиши ҳамда материални ушлаб

турган чап қўл бармоқларни кузатиб туринг.

8. Яроқсиз қайчини ишлатманг, уни ўқитувчингизга топширинг.

146

5-расм. Керак бўладиган асбоб ва

ускуналар

3. Иплар графикаси усулларини тикиш жараёни

Бурчак шаклини ҳосил қилиш жараёни қуйидагича (6-расм).

1. Картонга керакли бурчак расмини чизиб олинади.

2. Бурчакларни тенг қисмларга бўлинади. Қисмлар катталиги 0,5-1 см.дан

ошмаслиги керак

3. Чап томондан бошлаб номерланади ҳамда тешикчалар ҳосил қилинади.

4. Берилган схема бўйича тикилади.

6-расм. Бурчак шаклини тикиш

Дугалар (баргсимон, сперал) шаклини ҳосил қилиш жараёни қуйдагича

(7-расм).

1. Керакли дугалар (баргсимон, сперал) расмини чизиб олинади.

147

2. Тенг қисмларга бўлинади. Қисмлар катталиги 0,5-1 см.дан ошмаслиги

керак

3. Дугаларда спераллар бошидан номерланиб тикилса мақсадга мувофиқ

бўлади

7-расм. Дугаларни тўлдириш

Айлана шаклини ҳосил қилиш жараёни қуйидагича (8-расм).

1. Керакли айлана расмини чизиб олинади.

2. Тенг қисмларга бўлинади. Қисмлар катталиги 0,5-1 см.дан ошмаслиги

керак

3. Соат стрелкаси бўйлаб номерланади ҳамда тешикчалар ҳосил қилинади.

4. Берилган схема бўйича тикилади.

8-расм. Айлана шаклини ҳосил қилиш жараёни

Схемалар ёрдамида тингловчилар намуна тикадилар.

“Гиламчани тўлдир” расмли топшириқ. Бу топшриқда бирор- бир расм

фрагметини олиб ташланади. Тингловчилар бу фрагментларни кекаклигини топиб

148

расмга жойлаштиришлари лозим. Ушбу расмли топшириқ тингловчиларда креатив

қобилиятини ривожлантиришга ёрдам беради (9-расм).

9-расм. Расмли топшириқ

2-амалий машғулот.

Деворга осиладиган шамчироқ тайёрлаш технологияси

Керакли асбоб ва материаллар:

Туника лист (ёки тунука идишлар), киянка, сандон, чизғич, металл гония,

чертилка, металл қайчи, слесар исканжаси (қисқич), омбир, молоток, кернер,

сверло, шруплар.

Ишни бажариш кетма-кетлиги:

1-босқич. Туника лист танлаш ва ўлчамларини белгилаш. Ушбу девирга

осиладиган шамчироқ учун 1×180×190 мм ўлчамдаги туника лист ўчаб олинади ва

махсус қайчи ёрдамида кесиб чиқилади.

2-босқич. Тайёрланмага турли кўринишда дизайн бериш мумкин. Масалан

сиз расмда кўриб тургандек.

3-босқич. Шамчироқнинг асосий қисми режаланади.Унинг ўлчамлари

0,6×180×250 мм. Шамчироқни деворга маҳкамлаш учун тешик ҳосил қилинади ва

патрон учун уя очилади.

4-босқич. Шамчироқнинг тайёрланган қисмлари бир-бирига бриктирилади ва

иш якунланади.

Меҳнат хавфсизлиги қоидаларига риоя қилинг!

1. Ишни соз асбоблар билан бажаринг.

2. Дастгоҳ, асбоб-ускуна ва мосламаларнинг ҳолатини текширинг.

3. Хом ашёни дастгоҳга маҳкам оърнатинг.

4. Кесувчи асбобларни иккала қўл билан ушланг.

5. Иш ўрнини, асбоб-ускуна ва мосламаларни назоратсиз қолдирманг.

6. Иш якунида асбобларни жой-жойига қўйинг.

7. Иш ўрнини қириндилардан чўтка ёрдамида тозаланг.

8. Иш жойини йиғиштиринг.

149

Деворга осиладиган шамчироқ тайёрлаш технологияси

1-босқич 2-босқич а)

2-босқич б) 3-босқич а)

3-босқич б) 3-босқич в)

150

4-босқич. 1) шамчироқнинг устки (корпус) қисми.

2) шамчироқнинг асосий таглик қисми.

3-амалий машғулот.

Газлама ва сунъий чармдан қуроқнинг “йўл-йўл” усулидан

фойдаланиб, сумкани бичиш технологияси. Ҳозирги кунда миллий ҳунармандчилик санъатларидан қуроқчилик

санъатига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Қуроқчилик санъати асосида яратилган

буюмлар инсоннинг бадиий дидини ўстириш билан бирга унда иқтисодий

тарбияни ҳам шакллантиради. Қуроқчилик асосида яратилган уй жиҳозлари,

ошхона анжомлари, турли хил ўйинчоқлар ва галантерия маҳсулотларидан уй

шароитида кераклича фойдаланиш мумкин. Қуйида қуроқ асосида тикилган

сумкани бичиш технологияси газлама бўлаклари мисолида келтирилган.

Лекин бу сумкани худди шу усулда сунъий чармдан ҳам фойдаланиб

тайёрлаш мумкин. Бундай сумка намуналари 10-расмда келтирилган.

10-расм. Қуроқ асосида тайёрланган сумка намуналари

Керакли асбоб-ускуна ва ашёлар: стол, стул, сумкани тикиш бўйича

бажарилган технологик харита ва тикилган намуналар, тикув машинаси, дазмол,

сидирға ва гулли газлама бўлаклари, синтефон, игна, ангишвона, қайчи, сантиметр

лента, газлама рангига мос 40-50-рақамли ғалтак иплар, кўчириш учун махсус

қалам (11-расм).

151

11-расм. Йўл-йўл усулида

бажарилган сумка

Ишни бажариш тартиби: 1. Сумкани тайёрлаш учун 6-7 см ўлчамдаги ҳар хил рангли газлама

бўлакларидан қирқиб олинади.

2. Квадратлар бир-бири билан узун тасма шаклида бирлаштириб чиқилади

ва чок ҳақини ёриб дазмолланади (12-расм, а).

а) б) в)

12-расм. Сумка андазасини тайёрлаш

3. Сўнгра бу тасмалар ўзаро бирлаштириб тикилади ҳамда чок ҳақи 12-расм,

б дагидек дазмолланади.

4. 30×40 см ўлчамда 2 дона қуроқ бўлаклари тайёрлаб олинади.

5. Сумка андазаси тайёрлаб олинади (12-расм, в).

6. Тайёрланган андазани қуроқ бўлаклари устига қўйилади ва чок ҳақи

1,5 см қолдириб сумканинг асосий устки деталини бичиб олинади.

7. Сумканинг асосий деталидан 0,5 см дан катта бўлган ёки тайёрланган

андаза атрофидан 2,0 см қолдириб сумканинг астари ва синтефон бичиб олинади.

8. Сумканинг тасма қисми учун яхлит газлама бўлагидан 90х8 см ўлчамда

олингани маъқул ҳисобланади.

Назорат саволлари

1. Сиз педагогик фаолиятингизда амалий машғулотларни қандай тартибда

ташкил қиласиз?

2. Изонит санъати ҳақида эшитганмисиз?

152

3. Деворга осиладиган шамчироқ тайёрлашнинг янгича турларига оид

мисоллар келтиринг?

4. Сумка андазаси қандай тайёрланади?

4-мавзу: График органайзерлар ва улардан таълим жараёнида

фойдаланиш методикаси (4 соат амалий машғулот)

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: тингловчиларга технология

фани дарсларини ташкил этишда графикли органайзерлардан фойдаланиш ва

уларни интерфаол методлар асосида ишлаб чиқиш усулларини ўргатиш.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар:

технология фани дарсларини ташкил этишда графикли органайзерларни

ишлаб чиқишда танланган мавзунинг мазмун-моҳиятини таҳлил қилиш;

графикли органайзерлар учун мақбул рангларни танлаш;

тайёрланадиган буюмларнинг кетма-кетлигини графикли органайзерлар

орқали кўрсатиш ва улардан кўргазма ёки тарқатмали материаллар сифатида

фойдаланиш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар. Инновaцион таълим технологияларининг моҳияти, турлари ва назарий

асослари. Луғавий жиҳатдан “инновaция” тушунчаси инглиз тилидан таржима

қилинганда (“innovation”) “янгилик киритиш” деган маънони англатади.

Инновaцион таълим (ингл. “innovation” – янгилик киритиш, ихтиро) – таълим

олувчида янги ғоя, меъёр, қоидаларни яратиш, ўзга шахслар томонидан яратилган

илғор ғоялар, меъёр, қоидаларни табиий қабул қилишга оид сифатлар,

малакаларини шакллантириш имкониятини яратадиган таълим.

Таълим инновaциялари – таълим соҳаси ёки ўқув жараёнида мавжуд

муаммони янгича ёндашув асосида ечиш мақсадида қўлланилиб, аввалгидан анча

самарали натижани кафолатлай оладиган шакл, метод ва технологиялар.

Замонавий шароитда ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолликларини

кучайтириш, ўқитиш сифатини ошириш ва самарадорлигини яхшилаш мақсадида

инновaцион характерга эга таълим шаклларидан фойдаланиш мақсадга

мувофиқдир. Бугунги кунда амалий ўйинлар, муаммоли ўқитиш, интерфаол

таълим, модул-кредит тизими, масофали ўқитиш, blended learning (аралаш

ўқитиш) ва маҳорат дарсларитаълимнинг инновaцион шакллари сифатида эътироф

этилмоқда.

Бугунги кунда Республика таълим муассасаларида график органайзерлардан

кенг фойдаланилмоқда.

Сўнгги вақтларда график органайзерлар хорижий мамлакатлар таълими

амалиётида муваффақиятли қўлланиб келинмоқда ва бугунги кунда республика

таълимида ҳам тобора оммалашиб бормоқда. Шу сабабли айни ўринда ушбу

график органайзерлар моҳияти ҳақида сўз юритилади.

153

Умумий ўрта таълим мактаблари технология фани дарсларини ташкил

этишда графикли органайзерлардан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Бу

эса ўқувчиларни технология фани дарсларида фаол иштирок этишини, технология

фани мазмунига оид ўрганилаётган тушунчаларни, мураккаблик даражалари

турлича бўлган мавзуларни, фанлараро амалга оширилаётган алоқадорлик ва

ўзаро боғлиқлик ўрнатишни, таҳлил қилиш, солиштириш ва таққослаш,

топшириқли муаммоларни аниқлаш, уларни хал этиш ва берилган амалий

топшириқларни режалаштириш, тафаккур қилиш ва ижодкорлик қобилиятларини

ривожлантиришга хизмат қилади (2-слайд).

2-слайд

Шундай экан, юқорида келтирилган графикли органайзерлардан технология

фани дарсларида фойдаланишга доир тавсияларни “Технология ва дизайн” ва

“Сервис хизмати” йўналишларидаги турли хил мавзулар кесимида кўриб чиқамиз.

5-синф

“Технология ва дизайн” йўналиши (I-II чорак)

“Металларга ишлов бериш жараёнлари билан уйғунлаштирилган халқ

ҳунармандчилиги технологияси” мавзуси асосида дарсларни ташкил қилишда

“Нилуфар гули” графикли органайзеридан фойдаланиш бўйича тавсия.

154

6-синф

“Сервис хизмати” йўналиши (III чорак)

“Оёқ юритмали тикув машинасининг тузилиши ва ишлаш принципи”

мавзуси асосида дарсларни ташкил қилишда “Қандай” графикли органайзеридан

фойдаланиш бўйича тавсия.

155

8-синф

“Технология ва дизайн” йўналиши (II чорак) “Ишлаб чиқаришда амалга ошириладиган кимёвий ва физик-технологик

жараёнлар” мавзуси асосида дарсларни ташкил қилишда “Нима учун” графикли

органайзеридан фойдаланиш бўйича тавсия.

156

9-синф

“Технология ва дизайн” йўналиши (II чорак) “Касбни тўғри танлашнинг моҳияти ва истиқболи. Касб танлашда шахс,

касбий қизиқиш, мойиллик ва қобилиятларни эътиборга олиш” мавзуси асосида

дарсларни ташкил қилишда “Зинама-зина” графикли органайзеридан

фойдаланиш бўйича тавсия.

“Зинама-зина” графикли органайзери

“Зинама-зина” графикли органайзери асосида маррага ким биринчи чиқиш

технологиясининг схематик тузилиши бўйича ўтилган мавзуларни мустаҳкамлаш

самарали ҳисобланади. Қуйида унинг схематик тузилиши келтирилган бўлиб,

мавзуга оид саволлар кетма-кетлиги асосида оддийдан мураккабга қараб тузилади.

157

158

“Кластер” графикли органайзери

Назорат саволлари

1. Графикли органайзерлардан фойдаланиб методик қўлланма тайёрлаш

мумкинми?

2. Технология фани дарсларида графикли органайзерлардан фойдаланиш

ўқувчилар билимини оширишга хизмат қила оладими? Нима деб ўйлайсиз?

Касб

танлаш

шахс

қизи-

қиш

қоби-

лият

вақтин-

чалик

майл

фор-

мула

уму-

мий

159

5-мавзу: Ўқувчиларда компетенцияларни шакллантиришда фанлараро

боғланишлардан фойдаланиш (2 соат амалий машғулот)

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: тингловчиларга ўқувчиларда компетенцияларни шакллантиришда

фанлараро боғланишлардан фойдаланишни асосида дарсларни ташкил қилишни

ўргатиш.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар: умумтаълим фанларининг мақсад ва вазифаларини ўрганиш;

дарслик ва методик қўлланмаларни ўрганиш;

фанларни технология фани билан ўзаро алоқасига оид маълумотларни

тўплаш ва таҳлил қилиш;

фанлараро боғланиш схемасини ишлаб чиқиш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар. Таълим-тарбия жараёнида фанлараро боғланишлардан фойдаланиш катта

аҳамиятга эга. Маълумки, ҳар қандай фан ўзига яқин бўлган бошқа фанларнинг

таъсирида юзага келади ва улар билан биргаликда ривожланади. Шунинг учун

мактабларда, билим юрти ва олий ўқув даргоҳларида фанларни ўқитиш-ўргатиш

ишларида фанлараро боғланиш ва алоқалардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга.

Худди шу сингари технология фани дарсларини ҳам бошқа фанларга боғлаб ўтиш

самарали натижалар беради, дарс самарадорлигини оширишнинг муҳим

омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Технология фанидаги фанлараро

боғланишларни икки хил кўринишга бўлиш ҳамда уларни шартли равишда ички

ва ташқи фанлараро боғланишлар деб аташ мумкин. Технология фани дарсларида

ички боғланиш деганда шу соҳага оид фанлардаги мавзуларнинг ўзаро боғланиши,

алоқадорликлари тушунилади. Ташқи боғланиш эса Технология фани дарсларини

бошқа фанлар билан бўладиган боғланишларини билдиради.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, технология фанининг бундай кетма-

кетликда ўқитилиши бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, улар бир-бирларини

мустаҳкамлаб ва тўлдириб боради. Агар бошланғич синфларда тайёрлов

кўринишидаги ўқув машғулотлари ўтилса, V-VII синфларда улар

такомиллаштирилиб, саноат ва қишлоқ хўжалигига оид кенгроқ билимлар

берилади. Юқори синфларда эса маълум бир ихтисосликлар бўйича касбларга

йўналтирилади. Кўриниб турибдики, технология фани дарслари бу босқичларда

ўзаро узвий боғланиб, оддийдан мураккабга, осондан қийинга қараб бориш

тамойили асосида олиб борилади. Технология фани ўқитувчисининг вазифаси шу

тамойилига амал қилган ҳолда янги материални олдин ўтган материаллар билан

боғлаб олиб боришдир. Бу ишлар фанлараро боғланишларнинг маълум бўлган уч

тури, яъни янги мавзуни ўтишдан олдин, янги мавзуни ўтиш давомида ва янги

мавзуни ўтиб бўлганадан сўнг боғлаш усулларидан фойдаланиб амалга

оширилади. Технология таълимидаги ташқи боғланишлар эса унинг бошқа

соҳалар ва фанлар билан бўлган ўзаро алоқасини билдиради. Умуман олганда,

160

технология фани дарсларини мактабда ўтиладиган барча фанлар билан боғлаш

мумкин. Амалда эса технология фани дарслари кўпроқ расм, чизмачилик,

тасвирий санъат, физика, математика, жисмоний тарбия, она тили ва адабиёт,

кимё, география, электрон ҳисоблаш машиналари ва информатика асослари,

тарих, биология каби фанлар билан боғланади. Қуйида технология фани

дарсларида бошқа фанларга оид тушунча ва маълумотлардан фойдаланиш бўйича

айрим кўрсатмалар ва услубий тавсиялар берилган (3-4-5-слайдлар).

3-слайд

Технология фани дарсларида фанлараро боғланишлар схемаси

LOGO

Технология фани дарсларида

фанлараро боғланишлар схемаси

texnologiya.zn.uz

Технология фани дарсларида фанлараро боғланишлар

БОҒЛАНИШЛАР

ТАШҚИИЧКИ

4-слайд

LOGOtexnologiya.zn.uz

Бўлимлар бўйича Йўналишлар бўйичаЙўналишлар бўйича

1-4 СИНФ 5-7 СИНФ 8-9 СИНФ

ИЧКИ БОҒЛАНИШЛАР

Технология фани дарсларида

фанлараро боғланишлар схемаси

161

5-слайд

LOGOtexnologiya.zn.uz

КИМЁ,БИОЛОГИЯ, ГЕОГРАФИЯ,ЭКОЛОГИЯ

РАСМ ВА

ЧИЗМАЧИЛИК

ФИЗИКА,МАТЕМАТИКА

ИНФОРМАТИКА

ВА АТЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ

БОҒЛАНИШЛАР

ТАШҚИ

ОНА ТИЛИ, АДАБИЁТ,

ТАРИХ

Технология фани дарсларида

фанлараро боғланишлар схемаси

Амалий топшириқ. Ўқувчиларнинг компетенцияларини шакллантиришда технология фани

дарсларини ўзаро ва бошқа фанлар билан боғлаб ўтиш имкониятлари бўйича

берилган жадвални тўлдиринг.

Т/р Фан номи Технология фани билан ўзаро алоқаси

1. Тасвирий санъат.

2. Чизмачилик.

3. Математика.

4. Физика.

5. Информатика.

6. Кимё.

7. Биология.

8. География.

9. Жисмоний тарбия.

10. Она тили.

11. Тарих.

12. Экология.

13.

Эслатма: жадвални тўлдиришда аниқ мисоллар келтирилиши шарт!

162

Технология ва тасвирий санъат. Технология дарсларида расмларнинг

тутган ўрни ениҳоя каттадир, чунки бирорта деталь ёки буюмни ясашдан аввал

унинг расми ёки эскизи чизилади ва ўқувчиларга кўрсатилади. Ўқувчилар ҳам ана

шу расмларни дафтарига кўчириб чизиб оладилар. Ўқувчилар ана шу расмлар

орқали ўша деталь ёки буюм тўғрисида тасаввур ҳосил қиладилар. Кўриниб

турибдики, бу ерда ўқувчиларда ҳар хил расмлар чизиш малакаси ҳам шакллана

боради. Лекин тажрибалардан маълумки, расм чизиш осон иш эмас. Кўпгина

ўқувчилар расм чизишга оид етарли маълумот ва малакага эга

бўлмаганликларидан бу ишни бажаришда қийинчиликларга дуч келадилар. Шу

сабабли ўқитувчи технология дарсларида ўқувчиларга буюмларнинг техник

расми, эскизи, яққол тасвири, переспектива, расмларни чизишдаги иш кетма-

кетлиги шунингдек, рангларни фарқлаш, уларни мутаносиб жойлаштириш ва шу

кабилар ҳақида ҳам тушунча бериб боришга тўғри келади.

Технология ва чизмачилик. Технология дарсларини чизмачиликсиз

тасаввур этиб бўлмайди. Технология дарсларида чизмачилик ҳам ўз ўрнида жуда

зарурдир. Чунки ҳар қандай детални ясаш унинг чизмасини ўқишдан бошланади

ва бу жараёнда ўқувчида бўлажак буюм унинг қисмлари тўғрисида тасаввур

ҳосил бўлади. Бинобарин, Технология дарсларидаги муҳим кўргазмалардан бири

бўлган технологик ва инструкцион карталарни чизиш ва улардан фойдаланиш ҳам

чизмалардан қандай фойдаланишга боғлиқдир. Демак, ўқувчиларнинг амалий

фаолияти ва тайёрланадиган буюмларнинг сифати кўп жиҳатдан уларнинг

чизмачиликка оид билим ва кўникмаларга ҳам боғлиқ экан. Бироқ чизмачилик

VII синфдан бошлаб ўқитилади. Шу сабабли Технология ўқитувчиси V синфдан

бошлаб ўқувчиларга чизма, ўлчам, ўқ чизиқлари, кесим, қирқим, чизмачилик

асбоблари ва улардан фойдаланиш ҳақида маълумотлар бериб бориши зарур.

Бунда ўқувчиларнинг олдинги синфларда шу соҳага оид олган билимларини

ҳисобга олган ҳолда иш кўрилиши лозим.

Технология ва математика. Технология таълими дарсларида ўқувчиларга

тўғри бурчак, перпендикуляр ва параллел чизиқлар, тўғри бурчакли учбурчак ва

тўғри тўртбурчак каби шаклларни ҳосил қилишга оид тушунчалар зарур бўлади.

Булардан ташқари, ўқувчилар технология фани дарсларида симметрия ўқи,

шаклларни симметрик жойлаштириш, айлана, уни бўлакларга бўлиш, уринмалар

ўтказиш чизғич, гўня, транспортир, бурчак ўлчагич, циркуль каби турли асбоблар

ёрдамида деталь ёки буюмларнинг бурчакларини, ёй марказларини, тўғри ва эгри

чизиқли бошқа ўлчамларини аниқлашларига тўғри келади. Бундай пайтларда

геометрияга оид бўлган билимлар зарур бўлади. Бинобарин, мактаб геометрия

курсида чизиш ва ўлчаш қуролларидан фойдаланиш, юзаларни алмаштириш

каби ишларни бажаришда катта имкониятлар бор. Вазифа шулардан Технология

дарсларида ўринли фойдаланишдан иборат. Шунингдек, берилган буюмларнинг

узунлиги, эни, баландлиги, юзаси, ҳажми каби турли ўлчамларни аниқлаш, қанча

материал вақт сарф бўлишини ҳисоблаш каби ишларни бажаришда эса

арифметикага оид билимлар зарурдир.

163

Технология ва физика. Технология таълими буйича амалий

машғулотларда турли материалларга ишлов беришдан олдин уларнинг физикавий

хусусиятларини билиш зарур. Модданинг ташқи таъсир натижасида ўзининг

кимёвий таркибини сақлаб қолиш хусусияти унинг физик хоссалари дейилади.

Бундай хоссаларга материалларнинг ранги, зичлиги, эрувчанлиги, иссиқликдан

кенгаши, иссиқлик сиғими, иссиқлик ва электр ўтказувчанлиги, магнитланиши

каби хоссалари киради. Масалан, металл қиздирилганда ундан иссиқлик ёки

электр токи ўтганда металга магнит таъсир эттирилганда унинг таркиби

ўзгармайди. Металнинг физик хоссалари уларни бир-биридан фарқлашда ва

ишлатишда жуда қўл келади. Масалан, ҳар қандай металл ўзига хос ялтироқликка

эга бўлиб, бу унинг ранги дейилади. Ҳамма металнинг ранги бир хил эмас.

Масалан, мис қизил, қалай ялтироқ ок, рух кулранг, пўлат оч кўк рангда бўлади.

Бу ерда металлар хавода оксидланиб қолса ранги ўзгариши, энг юпқа металл

бўлаги ҳам нур ўтказмаслигини таъкидлаш мумкин. Материал қиздирилганда

ўзидан иссиқликни тез ўтказиши унинг иссиқлик ўтказувчанлиги дейилади.

Металл ўзидан иссиқликни қанча тез ўтказса, у шунчалик тез ва текис қизийди

ҳамда совийди. Шу сабабли металлардан буюмлар ясашда ва уларга ишлов

бериш чоғида уларнинг иссиқликдан ўлчамлари ўзгариши мумкинлигини

ҳисобга олиш зарурлиги кайд этилади. Умуман олганда материалларнинг

физикавий хусусиятига кўра фарқлай олиш, муқобилларини танлаш орқали деталь

ва буюм қисмларини тайёрлашга эришилади.

Булардан ташқари, технология фани дарсларида материаллардан дастлабки

асбоблар ёки дастгоҳлар ёрдамида турли буюмлар ясашда, асбобларни созлашда

ҳаракат турлари, куч, босим, қувват, энергия, иш, ишқаланиш каби физик

тушунчалардан кенг фойдаланиш зарур.

Технология ва информатика. Ҳозирги замон саноатида маҳсулотларни

ишлаб чиқаришга оид технологик жараёнларни такомиллаштириб боришни

электрон ҳисоблаш машинаси ва информатика асослари фанисиз амалга

ошириш қийин. Замон талабларидан келиб чиқиб шаҳар ва қишлоқларда янги-

янги, кичик, ўрта корхоналар очилиб иш бошламокда. Ана шу ишлаб чиқариш

муассасаларида замонавий автоматик бошқариш системаларидан фойдаланишга

катта эътибор берилмокда. Шунинг учун Технология таълими дарсларида

ўқувчиларнинг электрон ҳисоблаш машинаси ва информатика асослари фани

буйича олган билим, кўникмаларини ҳисобга олган ҳолда уларни ишлаб чиқариш

жараёнига қандай тадбиқ этишга оид тушунчаларни бериб бориш зарур.

Масалан, ўқувчиларга материалларга механик ишлов бериш буйича токарлик,

фрезалаш, рандалаш, прокатлаш, пармалаш станоклари билан таништираётганда

ўқувчиларга ҳозирги кундаги такомиллашган автомат ва ярим автомат

дастурлаштирилган станокларнинг ишлаш принциплари, нимага асосланиб

ишлашини айтиб ўтиш жоиздир. Ўқувчиларга юқорида айтилган станокларда

бажариладиган операцияларни бир станокда, яъни дастурлаштирилган

системадаги станокда бир неча ишлар; йўниш, тешиш, резьба очиш, пардозлаш ва

164

бошқа операцияларни бажаришдаги қўлайликлар ҳақида гапириб ўтилса янада

яхшироқ бўлади. Шунингдек, бундай ишлар учун дастур тузишнинг аҳамияти

ҳақида ҳам алоҳида тўхталиб ўтиш керак. Экскурсия соатларида эса шу тоифадаги

станокларни кўрсатиш, технология ва информатика фанларидан олган

билимларини мужассамлаштириб бориш мақсадга мувофикдир.

Технология ва кимё. Ўқувчиларга материалшуносликка оид билимлар

бериш уларнинг бу соҳадаги тушунчаларини кенгайтиришда кимёвий усулда

олинадиган материаллар, жумладан, пластмассалар, полимерлар, полиэтилен

плёнкалар, сунъий ойна, сунъий каучук ва бошқа шу кабилар ҳақида ҳам

маълумот беришга тўғри келади. Бунда шу хилдаги материалларнинг олиниши ва

ишлатилишини моддаларнинг кимёвий таркиби ва хусусиятлари орқали

тушунтириш яхши натижа беради. Булардан ташқари елим, буёқ, лок, ацетон каби

бириктирувчи, пардоз ва эритувчи материалларнинг ҳосил килиниши,

ишлатилиши ҳамда улардан фойдаланишдаги ҳавфсизлик қоидалари ҳақида ҳам

алоҳида тўхталиб утиш зарур.

Технология ва биология. Биологияга оид тушунча ва маълумотлар,

айниқса, техник технология фани дарсларида эса дарахт(ёғоч)ларнинг турлари ва

тузилишини, уларнинг ёшини, нуқсонларини ва намлигини аниқлашда ҳам

биологияга оид маълумотлар керак бўлади. Шунингдек, амалий машғулотларда

терлаш, чарчаш, жисмоний зўриқиш касб физиологик ҳолатлар ҳамда уларнинг

зарарли оқибатларини, тозалик ва шахсий гигиена қоидаларига амал қилишни

тушунтиришда ҳам биология, одам анатомияси ва физиологияси тиббиёт каби

фанлардаги билимларга асосланиб иш олиб борилади. Ўқитувчи, айниқса,

13-15 ёшдаги ўқувчилар билан амалий машғулот ўтказишда хушёр бўлиши

керак. Чунки бунда ўқувчилар “ўтиш” даври деб аталувчи биологик жиҳатдан

фаол паллада бўлади. Бунда ўқувчиларнинг қўл-оёқлари, бўйи тез ўсади, овози

ўзгаради. Кўп ҳолларда ички безлар бундай ўсиш суръатини етарли таъминлай

олмайдилар. Натижада ўқувчилар тез чарчаб қоладилар, ўзларини нохуш, ҳолсиз

сезишлари ҳам мумкин. Шунинг учун ўқувчиларни бу ёшда сурункали, оғир

жисмоний иш бажаришга жалб этиб бўлмайди.

Технология ва география. Технология таълими дарсларида ўқувчиларга

материалшуносликка оид айрим тушунча ва маълумотлар ҳам берилади.

Жумладан, материалбоп дарахтлар ва улар ўсадиган жойлар ҳақидаги

маълумотлардан ёғоч ишлаш дарсларида; металлар, металл қотишмалари ва

уларнинг тури, металл олинадиган конлар, уларни излаш ва топиш, рудадан

металларни ажратиб олиш, турли прокатлар ҳосил қилиш ҳамда улардан

фойдаланиш ҳақидаги маълумотлардан металларни ишлашга оид машғулотларда

фойдаланиш мумкин. Бунда бевосита география ва унинг тармоқлари бўлган

минералогия, геофизика каби фанлар буйича тўпланган маълумотларга асосланиш

зарур.

География фани табиат қонуниятлари ва жамият тараққиётидаги

муаммоларни тадқиқ этиш ҳамда истиқболни белгилаш масалаларини ҳал этишда

165

ҳам катта ўрин тутади. Шу сабабли мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий

ривожланишида юзага келадиган экологик, демографик, иқтисодий ва ижтимоий

муаммолар ечимини география фанисиз тасаввур этиб бўлмайди.

География – табиат қонунлари билан жамият қонунлари орасидаги

боғланишларни, муштаракликни кўрсатиб берувчи фан сифатида алоҳида аҳамият

касб этади. Шу билан бирга география фанига оид маълумот ва тушунчалар бошқа

фанларни ўқитишда ҳам муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Масалан Технология

таълимига оид машғулотларда география фанига оид кўплаб маълумот ва

тушунчалардан фойдаланиш мумкин. Хусусан материалшуносликка оид

машғулотларда геологлар томонидан республикамиз ҳудудида 3 мингдан зиёд

конлар аниқланганлигини, улардан бир ярим мингтаси ўзлаштирилганлигини,

шулардан 30 таси олтин, 30 таси мармар конлари эканлиги айтиш, республикамиз

ҳудудида менделеев даврий жадвалидаги кимёвий элементларнинг 90 фоизи

мавжудлигини эслатиш ўринлидир. Бу билан фанлараро боғланишлар орқали

машғулотларнинг самарадорлигини ва ўқувчиларнинг қизиқишларини ошириш

билан бирга уларда она-ватанга нисбатан ҳурмат ва ғурурланиш ҳисларини

тарбиялашга, Ватанимиз фақат ер устигина эмас, балки ер ости бойликларга ҳам

кон эканлигини ҳис этишга ёрдам беради. Қолаверса, республикамиз

иқтисодиётида муҳим ўрин тутган ишлаб чиқариш корхоналари, масалан,

механика, машинасозлик заводлари, тикувчилик ва тўқувчилик, қурилиш

материаллари комбинатлари ва бошқалар ҳақида ҳам маълумот бериш

фойдалидир. Шу билан бирга технология фани дасрларида мактаб география

майдончасини жиҳозлаш учун ҳам бир қатор ишларни амалга ошириш мумкин. Бу

ишларни амалга ошириш маълум маънода маҳаллий материаллардан фойдаланиш

ҳамда ижтимоий фойдали меҳнатни ташкил этишга ҳам мисол бўлади.

Технология ва жисмоний тарбия. Маълумки, Технология таълими

дарсларининг асосий қисми амалий машғулотлардан иборат. Шу сабабли

ўқувчиларнинг амалий машғулотларда хориб қолмасликлари кўп жихатдан

уларнинг жисмоний чиниқишларига боғлиқдир. Бундан технология ва жисмоний

тарбия машғулотларини ўзаро мувофиклаштириш зарур деган оқилона хулоса

келиб чиқади. Бинобарин, ёшларни жисмоний тарбиялаш билан уларни меҳнатга

тайёрлашнинг ўзаро комплекс боғланган масаласи ҳал этилади, яъни унда

шахснинг меҳнат фаолияти учун зарур бўлган профессионал жисмоний

хусусиятлари, ҳаракат малакалари, ахлоқий-иродавий ва социал сифатлари

шаклланади. Хусусан арралаш, рандалаш ишларини гимнастика, болгалаш

ишларини бокс, чамалаш ишларини мўлжалга олиш каби машғулотларга

мувофиқлаштириш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлики, агар

жисмоний тарбия машқлари V-VII синфлардаги технология дарсларига умумий

тарзда боғланса, кейинчалик эса юқори синфларда бу боғланишларни

ўрганиладиган муайян ихтисосликлар, масалан, дурадгор, токарь, электр

пайвандчи, сувоқчи, ғишт терувчи, слесарь-сантехник каби касбларга бевосита

мослаштириш қийин эмас.

166

Технология ва адабиёт. Маълумки, технология таълими дарсларида

адабиёт фанининг боғланиши сезиларли даражада намоён бўлади. Чунки адабий

асарларда меҳнат тарбияси ва меҳнатсеварлик ғоялари уфуриб туради. Технология

таълими дарсларида булардан омилкорлик билан фойдаланиш, зарур парчаларни

ўқиб бериш керак. Шунингдек, машҳур шоирлар ўтмишда усталар томонидан

ясалган ажойиб мосламалардан фойдаланганликларини ҳам эслатиб ўтиш

мумкин. Масалан, ўқувчиларга китоб қўйиб ўқиш учун мўлжалланган лавҳ

ҳақида маълумот бериш билан бевосита Низомий, Ал-Хоразмий, Абдураҳмон

Жомий, Лутфий, Алишер Навоий, Муқимий, Фурқат каби алломаларимизнинг

ижодий фаолиятларига тўхталиб, улар мана шу мосламадан, яъни лавҳдан

фойдаланиб китоб мутоала қилганликларини айтиб ўтиш ўринлидир. Шоир

Ҳислат эса машҳур шоир бўлиш билан бирга моҳир дурадгор уста бўлганлигини

эслатиб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади. Булардан ташқари назарий ва амалий

дарсларда ўлчов олиш ишларини халқ оғзаки ижоди билан боғлаш ҳам мумкин.

Бу ўринда қуйидаги халқ мақолларини келтириш ўринлидир: “Етти ўлчаб бир

кес”, “Режали иш бузилмас”, “Режасиз иш - қолипсиз ғишт”, “Санамай саккиз

дема”, “Кенг кенгашиб йиртилар, тор тортишиб” ва бошқалар. Технология

таълими муаллимлари ўз дасрларида меҳнат, меҳнаткаш инсонлар тўғрисидаги

бадиий асарларни ўқувчиларга тавсия қилишлариб, натижаларни текшириб

боришлари орқали улардан меҳнатга мухаббат, ҳурмат туйғуларини ўстириш,

меҳнатга онгли муносабатда бўлиш, ижодкорликка интилиш каби хислатлар

таркиб топишига ёрдам беришлари даркор.

Технология ва она тили. Ҳаётда нутқ ва тилнинг аҳамияти ниҳоятда

муҳимдир. Ҳаммамизга маълумки, собиқ Совет Иттифоқи даврида ўзбек тилига,

атамаларга, тилнинг луғат бойлигига эътибор сусайди. 1989 йил 21 октябрда

Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили тўғрисида” Қонуннинг қабул

қилиниши технология таълимини ўқитиш ишларига ҳам ўз таъсирини кўрсатди.

Мавзуларни баён қилишда она тилига мос ҳолда айрим атамаларнинг ўзбекча

шаклини кўрсатиш лозим. Жумладан, верстакни – дастгоҳ, ремонтни – таъмир,

слесарни – чилангар, линейкани – жазбар, ҳолодильникни – совутгич каби ўнлаб

атамаларни мисол қилиб келтириш мумкин. Шулар қаторида айрим сўз ва

атамалар ҳам борки, уларни ўзбекчалаштириш мумкин эмас, чунки улар

ифодаланган нарса ва булар илгари бизда ишлатилмаган, шунинг учун ўша

сўзларни ўзгаришсиз қўллаш лозим бўлади. Бундай сўзларга тиски, отвёртка,

резьба, резина, монтаж, пластмасса, волтьметр, амперметр, радиолампа, диод,

зубило, штангенциркуль, транспортир, станок каби атамаларни мисол қилиб

кўрсатиш мумкин.

Шунингдек, она тили дарсларида айрим мавзуларни ўргатиш жараёнида

касб-ҳунарга оид мисолларни қўллаш орқали ҳам фанларни бир-бирига боғлаш

мумкин. Жумладан, “Касб-ҳунар сўзлари” мавзуси ўрганилаётганда дурадгорлик,

тикувчилик, тўқувчилик, пазандачилик ва бошқа касбларга доир атама ва

сўзлардан кенг фойдаланиш, уларни ўқувчиларнинг ўзларига топтириш, уйда

167

ёзиб келиш учун вазифа қилиб бериш мумкин. Бундай ишлар орқали ўқувчилар

ҳар хил касб-ҳунарлар билан танишадилар, уларда шу касб-ҳунарга маълум

даражада қизиқиш ва иштиёқ уйғонади.

Технология ва тарих. Кўҳна ва навқирон ўлкамиз кўп минг йиллик

тарихга, маданий меросга эга. Ўлкамизда халқ ҳунармандчилиги, наққошлик,

меъморчилик каби ўнлаб ноёб касблар равнақ топган. Қўли гул усталар

томонидан ажойиб буюмлар ясалган, муҳташам бинолар қурилган. Уларнинг

ишларини фидойи шогирдлар давом эттириб келганлар, шунинг учун биз

мозийга, ўтмишимизга назар ташламасдан туриб, ҳозирги ҳаётимизни,

келажакдаги турмушимизни гуллатиб яшната олмаймиз. Зеро, Биринчи

Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримов ҳам “Тарихий хотирасиз келажак

йўқ” деб бежиз айтмаган.

Баркамол авлодни тарбиялашда тарих фани мактабдаги технология таълими

дарсларида алоҳида аҳамият касб этади. Ўқувчиларни ҳунарга, хусусан халқ

ҳунармандчилигига қизиқтиришда тарихдаги курилиш, биноларнинг усталари,

меъморлар, кулоллар, заргарлар, дурадгорлар, темирчиларнинг қилган ишлари

билан таништириш мумкин. Ҳозирги кунда халқ амалий санъатига,

ҳунармандчилигига эътибор кун сайин ортиб бормокда. Масалан, ҳозир

кўпчилик мактабларда жавон, хонтахта, эшик, ром, дарвоза, сўри, сандал, бешик,

сандик, миллий курси каби буюмларни тайёрлаш ишлари ўқувчиларга дарс

мобайнида ўргатиб борилмокда. Буларнинг ҳаммаси тарихимизга, миллий

қадриятларимизга бўлган эътиборнинг бир кўринишидир. Булардан ташқари,

технология фани дарсларида мактабдаги ёки туманлардаги ўлкашунослик

музейларига айрим буюмларнинг намуналарини ясаб бериш орқали ҳам

ўқувчиларга тарихий маълумотлар ҳамда тушунчалар бериш, улардан ўтмишдаги

аждодларимизнинг санъат ва устачилигидан завқланиш, фахрланиш ҳиссини

тарбиялаш мумкин.

Шунингдек, юқорида баён қилинган “Мавжуд маълумотлар асосида

истиқболни белгилаш” усулини қўллашда ҳам тарихий маълумотлар жуда қўл

келкди.

Технология ва экология. Ҳозирги кунда бозор иқтисодиёти шароитида иш

асбоблари ва хом ашёлардан тежамкорлик билан фойдаланиш кун тартибидаги

асосий талаблардан бўлиб колди. Амалий машғулотларда хом ашёлардан ва асбоб-

ускуналардан тежамсиз, пала-партиш фойдаланиш пировард оқибатда экология

муаммосига келиб такалади. Шунинг учун ўқувчиларга ёғоч, металл, пластмасса

каби материалларни бераётганда нима учун шу хом ашёларни тежамкорлик билан

ишлатиш зарурлигини айтиб ўтиш лозим. Уларга бу нарсаларнинг узоқ даврлар

мобайнида ва қандай йуллар билан вужудга келишини ҳамда табиатга қанчалик

таъсир кўрсатишини ёки боғлиқлигини гапириб ўтиш мумкин. Юқорида айтилган

фикрлар технология фанидаги фанлараро узвий боғланишлар таълим

самарадорлигини оширишдаги муҳим омил эканлигини кўрсатади. Биламизки,

битта дарсни бирданига ҳамма фанлар билан боғлаб ўтиб бўлмайди, балки

168

ўрганилаётган мавзуга мос келувчи тушунча ва маълумотларни танлаб олиб,

зарур пайтда улардан фойдаланилади. Шунингдек, технология дарсларида бошқа

фанлар, жумладан чет тили, иқтисод каби фанлардаги тушунчалардан ҳам кенг

фойдаланиш мумкин, бироқ айтиб ўтилган бу ишларни биргина технология фани

ўқитувчисининг ўзи уддалай олмайди. Амалга оширилиши зарур бўлган

ишларни барча фан ўқитувчилари биргаликда амалга ошириши керак бўлади.

Бунинг учун ўқув йили бошида мактабда ўқитиладиган фанларнинг

муаллимлари ўзаро келишилган ҳолда якдил бўлиб биргаликда ўқув режаси

тузишлари, қилинажак ва бажарилган ишлари юзасидан педагогик кенгашларида,

методик бирлашмаларнинг йиғишларида ҳисобот бериб туришлари, ўзаро

тажриба алмашиб боришлари зарур.

Назорат саволлари

1. Технология фани дарсларини ташкил қилшда қайси фанлар ҳақидаги

билимлар муҳим ҳисобланади?

2. Фанлараро боғланишларнинг қандай турлари бор?

3. Сиз фаолиятингизда фанлараро алоқани қандай ташкил қиласиз? Унинг

афзаллик томонлар борми?

6-мавзу: Таълим жараёнида ўқувчиларнинг хусусиятларини ўрганиш:

кузатиш, диагностик суҳбатлар, касбга мослашиш, профессиография каби

тушунчаларни амалиётга жорий этиш (2 соат амалий машғулот).

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: касб танлашга йўллаш ишининг мазмуни ва вазифалари билан таништириш

орқали мактаб ўқувчиларини касб танлашга йўналтириш ишларини ташкил

қилишни ўргатишдан иборат.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар:

касб танлашга йўллаш ишининг мазмуни ва вазифалари билан танишиш;

шахсни касбга йўналтириш тизимини ривожлантириш ва

такомиллаштиришнинг асосий йўналишларини ўрганиш;

касбтанлашга оид асосий тушунчаларнинг моҳиятини ўрганиш;

амалий машғулотларни белгиланган талаблар асосида кетма-кет бажариш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар.

Касб танлашга йўллаш ишининг мазмуни ва вазифалари.

Касб танлашга йўллаш бутун педогоглар томонидан хал этиладиган

умуммактаб вазифаси ҳисобланади. Шу билан бирга, таълим жараёнида

ўқувчиларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш ва касбга йўналтиришда

технология фани алоҳида ўринни эгаллашини эсдан чиқармаслик керак. Бунга

169

сабаб шуки, технология фанида алоҳида “Касб танлашга йўналтириш” бўлими

ўқитилади.

Ўқувчиларни касб танлашга йўналтириш фақат назарий жиҳатдангина эмас,

амалий жиҳатдан ҳам олиб борилади. Маълумки, касб тўғрисида тасаввур ана

шундай тарзда берилгандагина у ҳақда тўлиқ тасаввурга эга бўлиш мумкин

бўлади.

Касб танлашга йўллаш иши бутун фан давомида олиб борилади, лекин

унинг вазифалари ўзининг турли боскичларида ўзгариб туради.

5-7-синфларда асосан касб хақида маълумот берилади. Ўқувчилар кандай

оммавий ишчи касблар борлиги билан танишадилар. Бу касбларнинг элементлари

ўқувчиларнинг устахонадаги фаолияти мазмунини ташкил этади. Бу ҳол

ўқитишнинг шу даврида ўқувчиларни умумтехник тайёрлаш вазифасига тўла мос

келади.

6-синфда ва айникса, 7-синфда касб тўғрисида маълумот бериш билан бир

қаторда касбий тарбиялаш ишлари ҳам олиб борилади. Бунга сабаб шуки,

7-синфни битириш арафасида ўқувчилар бўлгуси меҳнат тайёргарликнинг

профили (йўналиши)ни танлаб олишлари зарур. Ҳар бир профил кўплаб оммавий

ишчи касбларни ўз ичига олади. Булар устахонадаги машғулотларнинг мазмуни

билан изчил алоқада бўлган касблар бўлиши (масалан, металл ва ёғочга, газламага

ишлов беришга оид касблар) ёки улар билан ҳеч қандай алоқадор бўлмаган

касблар бўлиши мумкин.

Меҳнат тайёргарлигининг профилини танлашда кўпинча мунозарали

вазиятлар вужудга келиб, бу мунозарада ўқувчиларнинг ота-оналари ҳам иштирок

этишлари мумкин. Меҳнат тайёргарлигининг айрим профиллари гуё

эътиборсиздек туюлиб, ҳеч ким бу касбни танлашни хоҳламайди. Бошқа

профилларга эса, аксинча, керагидан кўпроқ ўқувчилар қизиқиб қолишади.

Афсуски, мактабларнинг иш тажрибасида шундай манзарани кузатиш

мумкин; ўқитувчилар бу масалани ўқувчиларнинг ўзлаштиришларига қараб хал

этишга уринишади, яъни аълочи ўқувчиларга танлаш ҳуқуқи берилади ёмон

ўзлаштирувчилар эса қолган касб турларидан бирортасини танлашга мажбур

бўлишади.

Масалани бу тарзда хал этиш ҳар жиҳатдан нотўғридир. Ҳаёт йўлини зўрма-

зўраки танлаганларидан ҳеч қандай яхшилик кутиб бўлмайди. Шубхасиз, аълочи

ўқувчилар рағбатлантирилишга лойиқлар, бироқ бу нарса бошқаларни касб

танлаш эркинлигидан маҳрум қилмаслиги керак.

Шундай ҳам бўладики, меҳнат тайёргарлигининг профилини тўғри танлаган

ўқувчи кейинчалик ўзига шу профил доирасидаги касбни танлайди.

Шундан келиб чиқиб, меҳнат тайёргарлигининг профилини танлаш

ихтиёрий бўлишига ҳаракат қилиш лозим.

Бунга қандай эришиш мумкин? Бу саволга жавоб бериш учун аввало касб

танлаш эркинлигини қандай тушуниш лозимлигини аниқлаб олиш зарур.

170

Бизнинг жамиятимизда хоҳлаган касбни танлаш йўлида сиёсий, ижтимоий

миллий ва бошқа хил ғовлар йўқ.

Аммо бу ҳуқуқдан ўз ўрнида фойдалана билиш ва бунга ўргатиш даркор.

Гап шундаки, у ёки бу касбга бўлган талаб унинг эътиборига қараб эмас, балки

халқ хўжалигининг структурасига қараб аниқланади. Шунинг учун,

хоҳишимиздан қатъий назар, объектив тарзда кечувчи илмий-техник тараққиёт бу

режага ўз шартларини киритади ва биз ёшларни халқ хўжалигига керакли

касбларда ишлашга тайёрлашимиз керак. Равшанки, бу ўта муҳим вазифанинг

бажарилишини таъминлаш касб танлаш эркинлиги фуқаролик бурчни тушуниш

билан, мамлакатимизда барча касблар ҳам керакли ва фаҳри эканлигини англаш

билан уйғунлашиб кетиши лозим.

Касб танлаш ҳақидаги масалани фақат ўзининг манфаатлари нуқтаи

назаридан хал этмаслиги керак. Агар у сиёсий жиҳатдан етук бўлса, бундай

қилмайди ҳам. Ўсмирлар тўғрисида гап кетганда, улар шахс сифатида эндигина

шаклланиб келаётганликларини эътиборга олиш зарур.

Шу муносабат билан технология фанига алоҳида умид билан қаралади.

Касбга йўналтириш – бу ҳар бир шахснинг ўзига хос индивидуал

хусусиятлари ва меҳнат бозорининг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, ўз касбий

ўрнини топиши учун шахсга таъсир этишнинг илмий асосланган шакл, усул ва

воситалар тизимидир. У инсоннинг касбий қизиқиши ва имкониятлари ҳамда

жамиятнинг аниқ бир касбий фаолият турига эҳтиёжларининг мутаносиблигига

эришишга йўналтирилган.

Касбга йўналтириш қуйидаги қисмларини ўз ичига олади:

Касбий ахборот, касбий маслаҳат, касбий танлов ва саралаш, касбий

мослашиш.

Касбий ахборот – маълум бир касбни эгаллаш ҳоҳиши бўлган шахсга, турли

мутахассисликларни эгаллашнинг шакл ва шароитларига, касбий малакаларнинг

ўсиш имкониятларига, меҳнат бозорининг ҳолати ва эҳтиёжига, касбий

қизиқишларнинг шаклланишига, шахснинг истак ва кўникмаларига қўйилган

талаблар ҳамда замонавий касбларнинг истиқболи ва мазмуни тўғрисидаги

маълумотларни тўплаш, тарғибот қилиш чора-тадбирларидир.

Касбий маслаҳат – касб танлаш, касбни ёки фаолият турини ўзгартиришда

ёрдамга муҳтож бўлган шахснинг индивидуал-психологик хусусиятлари, шахсий

фазилатлари, касбий қизиқишлари, мойиллиги, соғлиги ва меҳнат бозори

эҳтиёжларини ўрганиш асосида психолог-маслаҳатчи билан илмий ташкил

этилган ўзаро мулоқот тизимидан иборат.

Касбий танлов ва саралаш – касбий фаолиятнинг алоҳида турларига

яроқлилик даражасини аниқлашга йўналтирилган шахснинг психофизиологик

хусусиятлари (танлаш) ёки аниқ бир касбга бўлган психофизиолигик меъёрий

талаблар (саралаш) асосида шахсни ҳар томонлама ўрганиш тизимидир.

Касбий мослашиш – ишлаб чиқаришда касбий фаолиятнинг ижтимоий-

психологик ва ташкилий-техник шароитларига шахсни мослаштиришга, уни

171

мувоффақиятли равишда касбни эгаллаши учун шарт шароитларни яратишга

йўналтирилган чораларнинг комплекс тизимидир.

Профессиография – (ахборот, ташхис, коррексияловчи, шакллантирувчи)

ва касбий ташхис (шахсни ўрганишнинг психологик, психофизиологик, тиббий ва

бошқа усулларининг мажмуи) касбга йўналтиришнинг ахборот услубий кетма-

кетлигининг асоси ҳисобланади.

Шахсни касбга йўналтириш тизимини ривожлантириш ва

такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: - касб-ҳунарга йўналтиришнинг давлат тизимини ҳуқуқий, ижтимоий-

иқтисодий, услубий-ахборот, моддий-техник ва молиявий имкониятларини

ривожлантириш, фаолиятнинг илмий-методик ва меъёрий ҳужжатлар билан

таъминланганлигига эришиш;

- давлат ва ҳудудлар босқичида касб-ҳунарга йўналтириш тизими

тузилмалари фаолиятини бошқаришни такомиллаштириш;

- касб-ҳунарга йўналтириш тизими фаолиятига комплекс ёндашиш, унинг

ижтимоий-иқтисодий йўналганлигини кучайтириш;

- касбга йўналтириш хизматини амалга оширувчи давлат тизимини

мустаҳкамлаш ва нодавлат ташкилотлар тизимини ташкил этиш;

- касбга йўналтириш соҳаси мутахассисларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш

ва уларнинг малакаларини ошириш;

- ҳозирги замон талабларига жавоб берадиган меъёрлар ва стандартлар

мажмуасини ишлаб чиқиш, касб-ҳунарга йўналтириш ишларининг шакл ва

усулларини доимий янгилаб бориш;

- ўқувчи-ёшларни касб-ҳунарга йўналтириш тизимини ривожлантириш

Консепсиясини амалга ошириш учун зарурий ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларни

ишлаб чиқиш, амалдаги қонунчилик актларига ўзгартиришлар ва қўшимчалар

киритиш бўйича таклифлар киритиш;

- касбга йўналтириш соҳасида тажрибалар алмашиш мақсадида халқаро

ташкилотлар билан ҳамкорлик қилиш;

- амалдаги таълим тизими бўлинмаларида, ёшларнинг ижтимоий хизмат,

давлат бандлик хизмати, ишлаб чиқариш ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш

ташкилотларида касб-ҳунарга йўналтириш ишларини ташкил қилиш, кенгайтириш

ва такомиллаштиришда фаол иштирок этиш;

- касб-ҳунарга йўналтириш ишлари билан банд бўлган мутахассисларнинг

меҳнат самарадорлигини ошириш, уларнинг моддий ва маънавий

манфаатдорлигини оширишнинг амалий шаклларини жорий этиш.

Касб танлашга йўналтириш ишларини ривожлантиришнинг асосий

босқичлари қуйидагича: Биринчи босқич (мактабгача таълим ёши) – мактабгача таълим ёшидаги

болаларда (катта гуруҳ) меҳнат билан банд бўладиган инсонларга, уларнинг

машғулотларига, шунингдек қўлларидан келадиган фаолият турлари бўйича

дастлабки меҳнат кўникмаларини ижобий, ҳиссий-таъсирчан шакллантирш;

172

Иккинчи босқич (1-4 синфлар) – кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда

билишга оид ва ўйин кўринишидаги ижтимоий-фойдали меҳнат фаолиятини

амалга тадбиқ қилиш орқали, меҳнатга ҳурмат, унинг инсон ҳаётида ва жамиятда

тутган ўрнини англашини, ота-оналарининг касбларига ҳамда оммавий касбларга

бўлган қизиқишини ривожлантириш;

Учинчи босқич (5-7 синфлар) – ўсмирларда касбий йўналганлик бўйича

касб танлаш ва жамиятдаги ўз ўрнини топиш билан боғлиқ бўлган қизиқиши,

қобилияти, ижтимоий қадриятларнинг изланувчан-синчков кўринишларин

шакллантириш;

Тўртинчи босқич (8-9 синфлар) – ўқувчиларда касбий ўзликни англашни

шаклланиш даври, яъни ўқувчиларни аниқ бир касбни танлашнинг шахсий

маънога эгалигини тушуниб этиши, қадриятлар тўғрисидаги ўз тасаввурларини,

фаолият соҳасини танлашнинг жамият мақсадлари билан қиёслай олишини

шакллантириш даври;

Бешинчи босқич (академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг биринчи

курс ўқувчилари) – ижтимоий-касбий мақомни аниқланиш, яъни аниқ бир меҳнат

фаолияти соҳасидаги билим ва кўникмалар ҳақида ҳар тарафлама тасаввурларни

шакллантириш, уларни ўзлаштиришга киришиш, ишлаб чиқариш меҳнат

жамоасининг тартиб-қоида ва қадриятларига қўшилишни шакллантириш даври;

Олтинчи босқич (касб-ҳунар коллежларининг охирги курс ўқувчилари,

олий ўқув юртлари талабалари) – касбий фаолиятга киришиш. Бу касбий

фаолиятга жиддий тайёргарлик ҳамда меҳнат жамоасидаги иш ва тажрибанинг

шаклланиш даври.

Еттинчи босқич (катта ёшдаги меҳнат билан банд бўлган одамлар,

ишсизлар) – шахсий имкониятлар ва олдинги касбий-ижтимоий тажрибаларни

ҳисобга олган ҳолда, зарурат бўлганда бошқа касбий фаолиятга қайта

йўналтириш.

Ўқувчиларни касб танлашга йўллаш ишлари системсида касб хақида

ахборот, касб хақида консультация бериш, касбга лаёкатини аниқлаш ва ўргатиш

ишлари катта аҳамиятга эга.

Касб хақида ахборот. Ўқувчиларни касблар ҳақидаги билимлар билан

таништирилади, уларнинг халқ хўжалигида тутган ўрни ҳақида тасаввур берилади,

шунингдек маълум касбларни эгаллаш учун ўқувчи ўзида қандай хусусиятларни

таркиб топтириш лозимлигини билиб олади.

Касб ҳақида консултациялар. Касб ҳақида консультацияларнинг вазифаси,

шахснинг саломатлиги, анатомо-физиологик ва социал-психологик сифатларни

ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида, юқори синф ўқувчиларига уларнинг

қобилиятига мос касб гуруҳлани ва ихтисосларни тавсия қилишдир.

Касбга лаёқатни аниқлаш. Бу жараёнда ўқувчининг соғлиги, дастлабки

тайёргарлик даражаси, психо-физиологик хусусиятларига кўра қайси касб

талабларига мос келиши аниқланади. Касбга лаёқатни аниқлаш махсус ташкил

173

этилган тадқиқот жараёни бўлиб, бу иш билан махсус ўқув юртлари ва ишлаб

чиқариш ташкилотлари шуғулланади.

Касбга кўниктириш. Бу ёш ишчи мутахассисларни унумли меҳнатга

шароитига мослаштиришдир. Бу бевосита иш ўринларида, амалий фаолиятида хал

қилиб борилади. Касбга кўниктиришда ёш ишчи ёки мутахассиснинг мазкур

корхона, муассаса хақидаги дастлабки аниқ тасаввур этиши, шахсий

манфаатларнинг меҳнат давомида қондириб борилиши катта аҳамиятга эга. Касбга

кўникиш ўқувчиларни касб танлашга йўллаш бўйича амалга ошириладиган

ишларнинг якунловчи қисмидир.

Касбга яроқлилик – одам билан унинг иши, касби ўртасидаги ўзаро

мувофиқликдир. Айни мана шу мувофиқлик бўлган тақдирдагина “одам – касб”

формуласини рўёбга чиқариш имкони туғилади.

Ҳар қандай кишининг ўзигагина хос бўлган муайян шахсий фазилатлар,

хусусиятлар мавжуд бўлади. Танланаётган касбнинг шахсга нисбатан қўядиган

талабларига мана шу шахсий сифатлар қай даражада мос келишига қараб

одамнинг у ёки бу касбга яроқлилиги тўғрисида бир қарорга келиш мумкин.

Касбга яроқлиликни тўрт хил даражага бўлиб, уларни бир-биридан фарқ қилиш

мумкин.

1. Яроқсизлик (мазкур касбга яроқсизлик). У вақтинча ҳам бўлиши мумкин

ёки амалий жиҳатдан рўёбга чиқмайдиган бўлиши ҳам мумкин. Кишининг

саломатлиги ёмон бўлганда, у ёки бу соҳадаги ишга ўша кишининг соғлиғи,

врачларнинг нуқтаи назарига қараганда тўғри келмайди, деб топилган ҳолларда

касбга яроқсизлик тўғрисида гапириш мумкин.

2. Яроқлилик (у ёки бу касб ёҳуд гуруҳга яроқлилик). Касбга

яроқлиликнинг ушбу даражаси Шу билан ажралиб турадики, бунда бирор

соҳадаги меҳнатга нисбатан монелик қилувчи омиллар бўлмайди, лекин айни

маҳалда кишида мазкур касбга яққол кўзга ташланиб турган майллар ҳам

бўлмайди. “Сиз мана шу касбни танлашингиз мумкин. Ажаб эмас, сиз шу соҳада

яхши мутахассис бўлиб этишарсиз” – деб тасалли берилади бу касбни танлаган

кишиларга. Бу жиҳатдан касбга яроқлилик даражасини ҳам юқоридаги таърифдан

билиб олиш мумкин.

3. Мос келиш (у ёки бу фаолият соҳасига одамнинг мос келиши). Бундай

ҳолларда одамнинг айрим шахсий фазилатларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу

фазилатлар муайян касб ёки касблар гуруҳи талабларига аниқ (шубҳасиз) мос

келади. Масалан, бирор кишида муайян бир соҳада у ёки бу меҳнат объектига

масалан, биология, техника ва ҳоказо объектларга нисбатан қизиқиш бўлиши ёҳуд

бирор соҳада ўзини амалий ишда синаб кўриш вақтида баъзи бир ютуқларни қўлга

киритган кишилардаги мувофиқлик, ўз касбига мос келиш бунинг мисолидир.

Касбга яроқлиликнинг бу даражасидаги кишиларга нисбатан Шундай деб

мурожаат қилиш мумкин: “Сиз мана шу касбни танласангиз бўлади, сиз яхши

мутахассис бўлиб этишишингиз мумкин”.

174

4. Ҳавас (мазкур касбга, фаолият соҳасига). Ишга ҳаваси (рағбати) бўлган

бундай кишини меҳнатчи сифатида инсон тараққиётининг мазкур босқичида

касбга яроқлиликнинг олий даражаси деб ҳисоблаш мумкин. Бу эрда гап одамни

бошқалардан ажратиб турадиган сифатлар тўғрисида бормоқда. Киши тахминан

ўзи билан бир хил шароитда ишлаётган ва ўқиётган тенгдошларидан яққол

ажралиб туради. Касбга яроқлиликнинг бундай даражасига қуйидагича таъриф

бериш мумкин: “Сиз фаолиятнинг шу соҳасида, ҳа, айни мана шу соҳада яхши

мутахассис бўлиб этишасиз”.

Профессиогармма Касб профессиограммаси – тўғри касб танлашнинг мазмуни ҳарактерини

иложи борича кўпроқ билишни ҳамда бўлғуси меҳнат фаолияти жараёнидаги

муносабатлар тўғрисида, иложи борича тўлароқ маълумотга эга бўлишни тақозо

этади.

Касб тўғрисида энг муҳим манбалардан бири профессиограмма

ҳисобланади. Профессиограмма касбга берилган ҳарактеристика бўлиб унга касб

одамнинг шахсий фазилатлари, ақлий психологик жисмоний ва бошқа

фазилатларига қуйдаги асосий талабларни ўз ичига олади.

Барча профессиограммалар тахминан қуйидаги кўринишда тузилади.

1. Касбнинг номи.

2. Касбнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти ва ўрни.

Меҳнатнинг тури: Қўл меҳнати механизасиялаштирилган,

автоматлаштирилган меҳнат.

1. Технология предмети ва маҳсулоти.

2. Ишни бажариш учун зарур бўлган билим ва маҳорат.

3. Иш шароити ва иш жойи.

4. Меҳнат режими ва дам олиш режими.

5. Касбнинг соғлиққа тўғри келмаслиги ҳақида медиссина хулосаси.

6. Шахснинг иродавий ишчанлик ва бошқа фазилатларига қўйиладиган

талаблар.

7. Касбнинг шахснинг умумий маданият даражасини шаклланишига, ақлий

қобилиятларининг ривожланиши, характерига ва шу каби сифатларига

кўрсатадиган таъсири.

8. Касб ўрганиш йўллари, академик лицей ва касб-ҳунар коллежи

йўналишлари ва уларга кириш шароитлари.

9. Профессионал ўсиш иқболлари.

10. Турдош касблар.

Ҳар бир ўсмир, ҳар бир меҳнат йўли қандай бошланиши тўғрисида ўйлар

экан ўзи учун мўлжалланган касбнинг профессиограммасини тузиш лозим бўлган

касб жиҳатидан муҳим сифатларни белгилаб олишга ёрдам беради. Масалан,

Станоклар ва автомат линиялари созловчиси касбига оид профессиограмма.

175

Созловчилик касби – энг янги истиқболли касблардан биридир. Усаноатда

мураккаб автомат қонунлар билан бир вақтда пайдо бўлди.

Созловчининг ишлаб чиқаришдаги асосий вазифаси – станокларни ва

автомат линияларни маълум бир турдаги махсулотга ишлаб беришга тайёрлашдан

иборат. Созловчи деталларига синов тариқасида ишлаб бериш тадбири амалга

оширилади ва асбоб ускуналарини ишини кузатиб боради.

Берилган параметрлардан қандайдир чекинишни сезганда созловчи

машинанинг қайери бузилганлигини аниқлайди. Ҳамда ўз билимини маҳоратини

ва малакаларига, тажрибаларига таянган ҳолда у камчиликларини йўқотиб

машинани тузатади.

Станоклар ва автомат линияларини созловчиси юксак даражада техник

билим олган ва кўриб эслаб қолиш ҳотирасига эга бўлган киши бўлмоғи керак.

Турли туман техник вазифаларини ҳал қилиш зарурияти билан боғлиқ

бўлган ишларни бажараётган созловчи учун мантиқий жиҳатдан тўғри ўйлаш ва

ижодий фикрлаш ғоят муҳим.

Созловчилар машинасозлик, металлга ишлов бериш корхоналарида ва

бошқа шунга ўхшаш жойларда меҳнат қиладилар.

Бу касбни касб-ҳунар коллежларида эгаллаш мумкин. Машина ва

ускуналарини созловчи программа билан бошқариладиган станокларнинг

операторлари техник-механик касблари турдош касблар ҳисобланади.

Амалий машғулот. 1. Ўқувчиларни касб танлашга йўллашнинг шакл ва методларининг

асосийлари қуйидаги жадвалда берилган бўлиб, уларни изоҳланг. Сиз бугунги

кунда мактабингизда уларнинг қайси бири бўйича ишларни ташкил қилгансиз

(13-жадвал)?

13-жадвал

Касб танлашга йўллашнинг

шакл ва методлари Изоҳи

Сиз томонингиздан

ташкил қилинганлари

(+/-)

Дарсларда касб танлашга

йўллаш.

Экскурсияларда касб танлашга

йўллаш.

Тўгарак машғулотларида касб

танлашга йўллаш.

Ишлаб чиқариш новаторлари

ва мактабни битиргандан сўнг

моддий ишлаб чиқариш

соҳасида ишлаётганлар билан

учрашувлар.

176

Касб танлашга йўллашнинг

шакл ва методлари Изоҳи

Сиз томонингиздан

ташкил қилинганлари

(+/-)

Ҳар хил маданий оммавий

тадбирлар ўтказиш.

Касбларни чуқур ўрганиш.

Факультатив машғулотлар.

2. Ўқув дастурига киритилган мавзулар асосида 5-7 синф “Технология ва

дизайн” ва “Сервис хизмати” йўналишлари бўйича касблар номини ёзинг

(14-жадвал)!

14-жадвал

Т/р “Технология ва дизайн”

йўналиши Т/р

“Сервис хизмати”

йўналиши

1. Дурадгорлик 1. Тикувчилик

Сиз ёзиб чиққан ушбу касблар ичидан амалиётдан чиқарилган (эскирган),

янги кириб келган ва миллий халқ ҳунармандчилигига оид касбларни ажратинг

(15-жадвал)!

15-жадвал

Амалиётдан

чиқарилган (эскирган)

касблар

Янги кириб келган

касблар

Миллий

ҳунармандчиликка

оид касблар

13-, 14-жадваллар гуруҳлар томонидан тўлдирилгандан сўнг ҳар бир гуруҳ

аъзолари келишган ҳолда битта касб турини танлайди ва уларга танланган касб

таснифи, касбнинг афзаллик ҳамда мураккаблик томонларини ёзиш вазифаси

топширилади (16-жадвал).

177

16-жадвал

Касбга тасниф Касбнинг афзаллик

томонлари

Касбнинг мураккаб

томонлари

Юқоридаги маълумотларни таҳлил қилиш асосида ўқувчиларда таҳлил

қилиш кўникмаси шаклланади. Ушбу кўникма ўқувчиларнинг касбларнинг

мураккаблик омилларини ўрганиш ва таҳлил қила олиши билан баҳоланади.

3. Касбий маслаҳат варақаси талаблари асосида варақани тузинг ва

тўлдиринг. 1.Тиббий маълумотнома

- саломатлигининг умумий холати;

- нуқсонлар ва нормадан четга чиқиш;

- сурункали каслликлар;

- келгусида эгалланадиган касб юзасидан шифокорнинг тавсиялари.

2. Ота-оналар ҳақидаги маълумотнома:

- ота-она қандай касбни тавсия қилади;

- болани мазкур касбни эгаллашга тайёрлаш бўйича оила қандай ёрдам

бераётир;

- бола бўш вақтида нима билан шуғулланишни яхши кўради;

- бола 5- ва 8-синфларда ўқиётганда мактабда ва мактабдан ташқари

муассасаларда қандай тўгаракларда қатнашган.

3. Ўқувчилар уюшмасининг маълумотномаси кўрсатилиши керак:

- боланинг аҳлоқий сифатлари;

- бола қандай жамоатчилик ва меҳнат вазифаларини ёмон бажаради, қандай

вазифаларни бажаришдлан бош тортади;

- боланинг касб танлаши муносабати билан мураббийнинг тавсияси.

4. Технология фаниўқитувчисининг маълумотномаси:

- боланинг меҳнатга муносабати;

- бола нима билан бажонидил шуғулланади, нимадан бош тортади;

- интизомлилик даражаси, хавфсизлик техникаси қоидаларини қандай

бажаради;

- боланинг зеҳни ўткирлиги, топқирлиги, тадбиркорлиги қай даражада;

- бола психомоторикасининг ҳусусиятлари: ҳаракатнинг аниқлиги, тезлиги

ва мувофиқлиги, вазиятлардан таъсирланишнинг тезлиги;

- узоқ давом этадиган қизғин меҳнатгақобилияти;

178

- болага маслаҳат.

5. Жисмоний тарбия ўқитувчисининг маълумотномаси:

- боланинг жисмоний тайёргарлиги ва спортга яроқлилиги;

- спортнинг у севган тури;

- жисмоний чидамлилиги;

- болага маслаҳат.

6. Мусиқа ўқитувчисининг маълумотномаси:

- боланинг мусиқий қобилияти;

- унинг хушовозлиги;

- болага маслаҳат.

7. Тасвирий санъат ўқитувчисининг маълумотномаси:

- боланинг расм чизишга ва чизмачиликка қобилияти;

- болага маслаҳат.

8. Бошқа фан ўқитувчиларининг маълумотномалари:

- боланинг фанни ўзлаштириши;

- фанга қизиқиши;

- ижодкорлик нимада пайдо бўлади;

- фан бўйича синфдан ташқари ишларда қатнашадими;

- дастурдан ташқари фанни билиши;

- ўқитувчиларнинг маслаҳатлари.

9. Тўгарак раҳбарларининг маълумотномалари:

- боланинг тўгаракда қачондан буён шуғулланиши;

- болага маслаҳат.

Синф раҳбарининг ҳулосалари.

Касбга йўналтириш бўлими ва мактаб раҳбарининг тавсиялари.

Варақа тўлдирилган вақт.

Назорат саволлари 1. Сиз ўқувчиларни касб танлашга йўллаш ишларини қандай тартибда

ташкил этасиз?

2. Профессиография нима?

3. Профессиограмма нима?

4. Кузатиш ишари қандай тартибда ташкил этилади?

7-мавзу: Дарс ишланмаларини ишлаб чиқишга қўйилган замонавий

талаблар (2 соат амалий машғулот).

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: малака иши мавзусига доир битта дарснинг ишланмаси лойиҳасини яратиш.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар: ҳар бир тингловчига мустақил бажариш учун қуйидаги топшириқ берилди:

179

малака ишинигизга доир битта дарс ишланмасининг лойиҳасини тузинг, уни

ҳимоя қилинг ва у асосида дарс ишланмасини яратинг. Амалий машғулот учун назарий материал.

Дарс ишланмаси ва унинг тузилмаси.

Дарс ишланмасини яратиш бўйича услубий тавсиялар.

Дарс ишланмаси (режа-конспект) – ўқитувчи учун тузиш мажбурий

бўлган ҳужжатдир. Дарс ишланмаси – ўқитувчи ижодкорлигини аниқловчи омил.

Дарс режаси – дарсни педагогик, дидактик ва услубий жиҳатдан режалаштирувчи,

лойиҳалаштирувчи ҳужжат. У шунчаки раҳбариятга кўрсатиш учун тузилмайди.

Уни тузишдан кўзланган асосий мақсад – ўқитувчининг бир соатлик дарсдаги

фаолиятини режалаштириш, дарс мазмунини бойитиш, таълим самарадорлигини

оширишдан иборат. Дарс ишланмаси ўқитувчининг ижодий меҳнати маҳсули

бўлиб, унинг билими ва маҳоратини кўрсатувчи ойнадир. Шу боис, уни тузишда

шошма-шошарликка йўл қўймаслик керак. Бир марта маромига етказиб тузилган

дарс ишланмаси ўқитувчи учун узоқ йиллар давомида хизмат қилиши мумкин.

Бундан дарс ишланмаси – қотиб қолган (догма), деган хулоса келиб чиқмаслиги

керак. Дарс ишланмасини йилдан-йилга такомиллаштириб ва мукаммаллаштириб

бориш, янги дарс услубларини қўллаш, янги материалларни киритиш билан

янгиланиб турилиши лозим.

Янги давлат таълим стандартлари ва ўқув дастурларини жорий этилиши ва

таълим жараёнига янги педагогик технологияларнинг, компьютер, янги ахборот

технологиялари ва техник воситаларнинг қўлланиши билан дарс ишланмаларига

қўйилган талаблар ҳам ўзгариб бормоқда. Дарс ишланмалари учун тайёр қолиплар

йўқ. Чунки жонли дарс жараёнини ҳеч қанақа қолипга солиб бўлмайди. У турли

хил шароитларда турлича тузилиши мумкин.

Шундай бўлсада, ўқитувчиларга дарс ишланмасини қуйидаги тарх асосида

тузишларини тавсия этамиз:

Дарс ишланмасининг тузилмаси:

1. Дарс мавзуси.

2. Дарс мақсадлари.

3. Шакллантириладиган компетенциялар.

4. Дарсда фойдаланиладиган маълумот манбалари, ўқув услубий адабиётлар

ва электрон ресурслар.

5. Дарсда ишлатиладиган зарур техник воситалар ва жиҳозлар.

6. Дарс шакли.

7. Дарс тури.

8. Дарс методлари.

9. Дарс босқичлари ва вақт тақсимоти.

10. Дарс боришининг қисқача тафсилоти.

Дарс ишланмасининг таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат:

180

Сана, (параллел синфлар учун битта мавзу бўйича алоҳида-алоҳида дарс

ишланмасини ёзиш шарт эмас, битта мавзуга битта дарс ишланмаси ёзилса кифоя.

8-“А”, “Б” синфлар деб кўрсатилади), фан номи ёзилади.

Дарснинг мавзуси (тақвим-мавзу режа асосида танлаланади).

Дарс мақсади (дарсга қўйилган мақсад 45 дақиқа давомида бажариладиган

(эришиладиган), аниқ, ҳаётий (реал) ва дарс якунида баҳоланадиган (ўлчамли)

бўлиши мақсадга мувофиқ). Дарснинг мақсади – давлат таълим стандарти

талабларидан келиб чиқиб аниқланади. Дарснинг мақсади – ўқитувчи ўқувчига

қандай билим, малака ва кўникмаларни бериши кераклиги билан эмас, балки

ўқувчилар бу дарсдан қандай билим, малака ва кўникмаларни эгаллашларидан

келиб чиқиб ёзилиши лозим. Шунга кўра дарснинг мақсадини “ўқувчиларнинг

қуйидаги билим, кўникма ва малакаларни эгаллашларига эришиш: ...” сўзлари

билан бошлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Мақсад баланд парвоз, ҳавоий жумлалар

билан эмас, балки аниқ, содда ва тушунарли жумлалар билан ифодаланмоғи керак.

Энг асосийси – дарсдан кўзланган мақсадга ҳақиқатан эришиб бўладиган ва

натижасини текшириб бўладиган бўлмоғи лозим.

Дарсда ёритилиши лозим бўлган асосий тушунча ва атамалар - ўқув

дастурига мувофиқ таълим мазмунидан келиб чиқиб аниқланади.

Дарс мақсади 3 хил бўлади:

а) таълимий мақсад – дарс жараёнида ўқувчиларда шакллантириладиган

билим, кўникма ва малакаларни белгилайди;

б) тарбиявий мақсад – дарс жараёнида ўқувчиларда қайси шахсий

фазилатлар, ахлоқий сифатлар ва маънавий дунёқарашни шакллантирилиши учун

шароит яратилишини лозимлигини белгилайди;

д) ривожлантирувчи мақсад – дарс натижасида ўқувчиларда қайси

қобилиятлар ва махсус малакаларнинг ривожлантирилиши учун шароит

яратилишини белгилайди.

Шакллантириладиган компетенциялар – (фаннинг ўқув дастури асосида

ва мавзулар мазмунидан келиб чиққанҳолда белгилаб олинади).

Дарс тури: янги тушунча, билимларни шакллантирувчи; ўқувчиларнинг

билим, кўникма ва малакаларини ривожлантирувчи; умумлаштирувчи; ўқувчилар

эгаллаган билим, кўникма ва малакаларни таҳлил, назорат қилувчи каби дарс

турлари бўлиши мумкин.

Дарсда фойдаланиладиган методлар: бунда анъанавий, замонавий,

интерфаол методлардан ўтилаётган мавзунинг ўқувчилар томонидан самарали

ўзлаштирилишига хизмат қиладиганини оқилона танлаш лозим.

Дарсда фойдаланиладиган жиҳозлар: техник воситалар, слайдлар,

кўргазмали ва дидактик материаллар. Дарс учун зарур жиҳозлар ва маълумот

манбалари – дарс учун зарур бўлган дарслик ва бошқа ўқув адабиётлари,

кўргазмали қуроллар, тажриба учун мўлжалланган асбоб-ускуналар, моделлар,

плакатлар, тарқатма материаллар, далил ашёлар, қоғоз, ёзув-чизув қуроллари,

компьютер, аудио ва видео аппаратуралари ва ўқитишнинг бошқа техник

181

воситалари рўйхатидан иборат бўлади. Бу рўйхатни тузаётганда мактабнинг

имкониятларидан келиб чиқиш тўғри бўлади. Шунингдек, бу бўлимда дарсгача

қилиш керак бўлган ишлар, синфни дарсга тайёрлаш, стол ва стулларни ёки

парталарни дарсга мос қилиб жойлаштириш тавсифлананиши ва тайёрлаш керак

бўлган материаллар рўйхати келтирилиши, бу материалларнинг андозалари

тавсифланиши ёки илова қилиниши лозим.

Дарс босқичлари ва вақт тақсимоти (ёки дарснинг технологик харитаси) –

бир неча устундан иборат жадвал бўлиб, одатда биринчи устунга дарснинг асосий

босқичлари, иккинчи устунга эса ҳар бир босқич учун зарур бўлган вақт

тақсимоти кўрсатилади.

Дарс тафсилотлари ва услубий тавсиялар – дарс ишланмасининг асосий

ўзагини ташкил қилади. У дарс тури ва танланган услубга қараб турлича бўлиши

мумкин.

Дарсни қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин:

ташкилий қисм;

ўтилган мавзуни такрорлаш;

янги мавзуни тушунтириш;

янги мавзуни мустаҳкамлаш;

ўқувчиларни баҳолаш;

уйга вазифа бериш.

Дарс ишланмасини тайёрлашда ўқитувчи дарснинг ҳар бир қисмини

эътиборга олиши мақсадга мувофиқ.

Дарс ишланмаси ҳамма ўқитувчида бўлиши шарт. Лекин дарс ишланмаси

қандай мазмунда, ҳажмда ва неча варақдан иборат бўлиши ўқитувчининг дарс

ўтишдаги ўзига хос ёндашувидан келиб чиққани маъқул. Бунда ҳамма ўқитувчи

учун бир хил чегара, чеклов ўрнатиб бўлмайди.

Дарс ишланмаси қўлёзма шаклида ёки компьютерда ёзилиши мумкин.

Дарснинг тафсилотларини баён қилиш кетма-кетлиги Дарснинг тафсилотларини баён қилиш кетма-кетлиги одатда

қуйидагилардан иборат:

1) ташкилий қисм:

2) янги мавзуни бошлашга ҳозирлик (янги мавзу билан боғлиқ ўтган дарс

мавзуларини такрорлаш; янги мавзуни ўтишдан олдин ўқувчиларнинг бу мавзуга

оид билим даражаларини аниқлаш ва баҳолаш; янги дарс мақсадини

тушунтириш),

3) янги мавзуни ёритиш (дарс материалларини кичик-кичик бўлакларга

бўлиб, кетма-кет маълум узвийликда ва мантиқий боғлиқликда кўргазмали тарзда

ҳамда турли ўқитиш услубларидан фойдаланган ҳолда бериш),

4) янги мавзуни мустаҳкамлаш (олинган назарий билимларни аниқ

мисолларга қўллаб ва турли топшириқларни бажариб, ўқувчиларда мавзуга оид

амалий кўникмалар ҳосил қилиш),

182

5) дарсга якун ясаш ва баҳолаш (дарснинг мақсадини яна бир бор эслатиш

ва унга қанчалик эришилганликни ўқувчилар билан биргаликда аниқлаш,

дарснинг асосий лаҳзаларини эсга олиш, ўқувчиларнинг мавзу бўйича саволларга

жавобини тинглаш ҳамда дарсда фаол қатнашган ўқувчиларни баҳолаш,

рефлексия (ўқувчиларнинг дарс давомидаги ўз фаолиятини таҳлил қилиши ва

баҳолаши),

6) уйга вазифа (ўтилган мавзу бўйича билим, малака ва кўникмаларни

янада мустаҳкамлашга, келгуси дарс учун ҳозирлик кўришга қаратилган мустақил

бажариладиган савол, машқ ва топшириқлар мажмуаси) ва баҳолаш (баҳолаш

учун бериладиган савол ва топшириқлар айнан дарс мақсадидан келиб чиққан,

мавзуни ўзлаштиришга эришилган ёки эришилмаганлигини аниқлашдан иборат

бўлиши лозим).

Лекин, дарс турига қараб унинг тафсилотлари кетма-кетлиги турлича

бўлади. Қуйида шу тавсилотлар келтирилган:

Янги мавзуни ўрганиш дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:

Агар мавзу бир дарсга мўлжалланган бўлса, унда дарс тавсилотлари

юқорида келтирилган интерактив фаолият дарсининг барча босқичларидан иборат

бўлади. Агар мавзу 2 ёки ундан кўп дарсга мўлжалланган бўлса, дарс

тафсилотлари мос равишда тегишли дарс босқичлари баёнидан иборат бўлади.

Гоҳида янги мавзунинг назарий марериаллари 2-3 соатга бўлиб ҳам ўтилиши

мумкин. Бу ҳолда ҳам дарс тафсилотлари дарсга киритилган босқичлар баёнидан

иборат бўлади.

Мустаҳкамлаш дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:

Мустаҳкамлаш дарси дарсининг таркибий тузилмаси қуйидаги

босқичлардан иборат бўлиши мумкин.

1. Назарий материални ёдга олиш: олдинги дарсда ўрганилган назарий

материал қисқача такрорланади, савол-жавоб ва уйга берилган вазифаларни

таҳлил қилиш орқали эсга олинади;

2. Бирламчи мустаҳкамлаш: оғзаки нутқда билимларни бошланғич

мустаҳкамлаш;

3. Иккиламчи мустаҳкамлаш: мустақил иш (ўз фаолиятини текшириш ва

баҳолаш билан) ёзма нутқда билимларни мустаҳкамлаш;

4. Дарсга якун ясаш ва уйга вазифа.

Умумлаштириш дарси тафсилотларини ёритиш тартиби: Умумлаштириш дарсининг таркибий тузилмаси қуйидаги босқичлардан

иборат бўлиши мумкин.

1. Назарий материални ёдга олиш: олдинги дарсда ўрганилган назарий

материал қисқача такрорланади, савол-жавоб ва уйга берилган вазифаларни

таҳлил қилиш орқали эсга олинади;

2. Умумлаштириш: янги билимларни такрорлаш орқали орттирилган

билимлар тузумига киритиш, умумлаштириш;

3. Дарсга якун ясаш ва уйга вазифа.

183

Ривожлантирувчи назорат дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:

Ривожлантирувчи назорат дарсининг таркибий тузилмаси қуйидаги

босқичлардан иборат бўлиши мумкин.

1. Йўл-йўриқ бериш: бу босқичда ўтказилаётган назорат иши

топшириқларини бажаришга оид кўрсатмалар берилади;

2. Назорат ишини бажариш: бу босқичда ўқувчиларнинг топшириқларни

қандай бажараётгани кузатилади. Кези келганда у ёки бу топшириқни бажариш

бўйича йўналиш бериш мақсадга мувофиқ бўлади.

3. Назорат иши таҳлили: бу босқич ҳам янги мавзуни ўзлашриришнинг

давоми бўлиб, уни ўтказиш мажбурий ҳисобланади. Чунки, назорат иши дарсида

ўқувчилар ҳар қачонгидан ҳам фаолроқ бўладилар. Уларни диққатини жамлашга

ҳам ҳожат қолмайди. Уларни топшириқларни тўғри ёки нотўғри

бажарганликларини билишни хоҳлайдилар. Бундай ҳолатдан албатта фойдаланиш

керак. Одатда у алоҳида дарсдан иборат бўлиб, унда назорат ишига киритилган

топшириқлар ечими таҳлил қилинади, хатолар устида ишланади, типик масалалар

ўқувчилар томонидан доскада ечилади. Масалаларнинг атрофлича таҳлил

қилинишига эътибор бериш керак, чунки ўқувчилар олдинги дарслар давомида

тушунмаган нарсаларини шу дарсда билиб олишлари ҳам мумкин. Шу боис, бу

дарс назорат дарси деб аталсада, унда ҳам ўқувчилар ўзлаштира олмаган

билимларни ўрганадилар, тўлдирадилар ва ўз билимларини ривожлантирадилар.

Дарс ишланмаларини яратиш бўйича услубий тавсиялар

Дарс ишланмаларини яратиш бўйича услубий тавсияларни ҳар бир босқич

бўйича алоҳида-алоҳида берамиз:

Ташкилий қисм (дарсни ташкил қилиш). Ўқувчилар билан саломлашилади.

Дарс ўтказиладиган хонанинг дарсга тайёрлиги: ўқув хонаси ва столининг

тозалиги, бўр ва намланган латтанинг борлиги; ўқувчиларнинг кийими, кайфияти

ва соғлиги, айрим сабабларга кўра дарсда қатнашмаётган ўқувчиларнинг исми ва

шарифлари ёзилган варақчанинг ўқитувчи столига қўйилганлигига эътибор

берилади. Бу ишларга 2-3 минут сарфлаш тавсия этилади.

Ўтган дарсни сўраш ва баҳолаш. Уй вазифаларининг тўлиқ

бажарилганлигини, уларнинг тўғри ёки нотўғрилигини текшириш, унда йўл

қўйилган хато ва камчиликларни кўрсатиш, ўқувчиларнинг ўтган дарс мавзусини

қандай ўзлаштирганлигини аниқлаш ва баҳолаш учун 5-10 минут сарфлаш тавсия

этилади. Вақтдан унумли фойдаланиш учун ўқитувчи замонавий ва анъанавий

усуллардан фойдаланиш мумкин, хусусан:

а) умумий савол-жавоблар;

б) 5-10 минутли мустақил иш ташкил қилиш ва ҳоказо.

Ўқитувчи дарснинг бу қисми якунида уй вазифаларини таҳлил қилиши,

ўқувчиларнинг янги мавзуни қизиқиб ўрганишга тайёрлаш мақсадида аввалдан

тайёрланган саволлар бериши, бу билан синфда муаммоли ҳолат ҳосил қилиши

мақсадга мувофиқ. Янги мавзунинг баёни сўнггида ўқувчилар муаммоли

саволларга жавоб топишлари лозим.

184

Янги мавзуни баён қилиш. Ўқитувчи ҳар бир дарсни дарслик

мундарижасидаги мавзулар кетма-кетлигида ўтиши лозим. Дарслик мундарижаси

“Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартлари” ва ўқув дастурига мос

равишда тузилган.

Ҳар бир дарсда янги мавзу баёнини бошлашдан аввал ўқитувчи доскага

мавзунинг номини ва баёнининг режасини ёзиб қўйиши мақсадга мувофиқ.

Ҳар бир янги мавзу зарур кўргазмали қуроллар ёрдамида баён этилиши

керак. Ўқувчиларда фанга бўлган муҳим қизиқишни пайдо қилиб, уни орттириб

бориш учун ўқитувчи ҳар бир дарсга жиддий эътибор билан тайёрланиши ва уни

қизиқарли ўтказишга эришиши лозим. Дарснинг бу қисмига 15-20 минут сарфлаш

тавсия этилади.

Янги ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш ва баҳолаш. Янги ўтилган мавзуни

ўқувчилар онгига мустаҳкамлаш учун ўқитувчи махсус тайёрлаб келган

саволларни ўқувчиларга ҳавола қилади, дарсликдаги ҳар бир мавзу сўнгига

келтирилган торшириқ ва масалалардан танлаб ечилади.

Ўқувчиларнинг фанга бўлган қизиқишлари ортиб бориши учун улар

биринчи навбатда, янги мавзуни тушунган бўлишлари, дастлабки содда

саволларга жавоб бера олишлари, синф иши топшириқларини бажаришда фаол

иштирок эта олишлари, ўзлаштирган билимларини амалиётда татбиқ қила

олишлари лозим.

Дарснинг бу қисмида ўтилганлар юзасидан савол-жавоблар ташкил этиб,

баъзи саволлар билан навбатдаги дарслар мавзусига ўқувчиларнинг қизиқишини,

эътиборини орттириб, шундай муаммоли вазият ҳосил қилиш керакки, ўқувчилар

кейинги дарсгача муаммоли саволларга имконият даражасида жавоб излайдилар,

мустақил топа олмасалар, навбатдаги дарсда топадилар. Бундай усул ўқувчиларни

мантиқий фикрлашга, дарслик ва қўшимча адабиётлар билан ишлашга ундайди.

Ҳар бир ўқитувчи ўз ўқувчиларининг бундай изланишлар ва ҳаракатлар

оқибатида ўз савол-муаммоларининг тўғри жавобига эришишларида кўмакчи

бўлиши мумкин. Акс ҳолда ўқувчи бир масала ёки муаммонинг ечимини охирига

етказа олмаса, саволига қониқарли жавоб тополмаса, фанга бўлган қизиқиши

маълум даражада пасаяди.

Ўқувчиларнинг дарс давомидаги меҳнатлари, ҳаракатлари ва изланишлари

натижаларини баҳолаш ва рағбатлантириш ҳам ўқувчиларнинг дарсга бўлган

қизиқиши ва эътиборини орттиришга хизмат қилади. Дарснинг бу қисмига

10-15 минут сарфлаш тавсия этилади.

Дарсни якунлаш (хулосалаш) ва уйга топшириқ бериш. Ҳар бир дарс

ундан хулоса чиқариш ва ўқувчиларга уйда бажариш учун топшириқ бериш билан

якунланади. Дарс сўнгида уйга вазифаларни беришда ўқувчиларга индивидуал

ёндашган маъқул. Ҳар бир ўқувчининг салоҳиятига қараб, синфда ишланган

масалаларга тенг кучли топшириқларни бериш керак бўлади. Шу билан бирга

ўқувчиларга навбатдаги дарсга тайёрлаш мақсадида ечими кейинги дарсларда

185

ўтиладиган мавзуга боғлиқ бўлган, лекин бироз мантиқий фикрлаб уддалаш

мумкин бўлган масалаларни бериш ижобий самара беради.

Агар ўқувчи уйда саволларга мустақил жавоб топа олмаса, масалаларни еча

олмаса, унда фандан зерикиш пайдо бўлади, ўз қобилиятига ишонч йўқола

бошлайди. Шуларнинг олдини ҳар бир ўқитувчи олиши керак.

Ҳар бир дарс сўнгида ўқувчиларга уйга вазифа беришда топшириқларни

шундай танлаш лозимки, аксарият ўқувчилар уларни мустақил еча олсинлар ва

уларга берилган топшириқларни бажаришда ота-оналар ҳам ёрдам бера олсинлар.

Бу ўқувчиларнинг ўзларига ишонч, фанга бўлган қизиқишининг ортиб боришига

ҳамда мактаб ва оила ҳамкорлигининг мустаҳкамланишига хизмат қилади.

Дарсни якунлаш ва уй вазифасини беришда:

а) дарсликдан нималарга эътибор беришни, мавзуни такрорлашни;

б) қайси масалаларни қандай фикрлаб ечиш бўйича маслаҳатлар бериш

мақсадга мувофиқ. Дарснинг бу қисмига 4-6 минут вақт ажратиш тавсия этилади.

Бунда уй вазифасининг меъёрини ва унга ўқувчи қанча вақт сарфлаши

назарда тутилиши лозим.

Ўқувчилар дарслик билан ишлашга, мустақил мутолаа ва мушоҳада

қилишга, мантиқий фикрлаб фан тушунчаларини юқори даражада эгаллашларига

эришиш лозим.

Ўқитиш жараёнида қўйилган мақсад бўйича кафолатланган натижага

эришишда қўлланиладиган ҳар бир таълим технологияси ўқитувчи ва ўқувчи

ўртасида ҳамкорлик фаолиятини ташкил эта олса, уларнинг ҳар иккаласи ҳам

ижобий натижага эриша олса, ўқув жараёнида ўқувчилар мустақил фикрлай

олсалар, ижодий ишлай олсалар, излансалар, таҳлил эта олсалар, ўзлари хулоса

чиқара олсалар, ўзларига, гуруҳга, гуруҳ эса уларга баҳо бера олса, ўқитувчи эса

уларнинг бундай фаолиятлари учун имконият ва шароит ярата олсагина самара

бериши мумкин.

Қўйилган мақсадни амалга ошириш ва кафолатланган натижага эришиш

ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликдаги фаолияти ҳамда улар қўйган мақсад,

танланган мазмун, метод, шакл, воситага, яъни технологияга боғлиқ.

Ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликдаги мақсаддан натижага эришиш учун

қандай технологияни танлашлари уларнинг ихтиёрида, чунки ҳар иккала

томоннинг асосий мақсади аниқ, яъни натижага эришишга қаратилган. Бунда

ўқувчиларнинг билим савияси, гуруҳ характери, шароитга қараб ишлатиладиган

технология танланади.

Ўқитувчи томонидан ҳар бир дарсни яхлит ҳолатда кўра билиш ва уни

тасаввур этиш учун бўлажак дарс жараёнини лойиҳалаштириб олиш керак. Бунда

ўқитувчи томонидан бўлажак дарснинг технологик харитасини тузиб олиш

катта аҳамиятга эгадир. Чунки дарснинг технологик харитаси ҳар бир мавзу, ҳар

бир дарс учун ўқитилаётган фаннинг хусусиятидан, ўқувчиларнинг имконияти ва

эҳтиёжидан келиб чиққан ҳолда тузилади.

186

Бундай технологик харитани тузиш осон эмас, чунки бунинг учун ўқитувчи

педагогика, психология, хусусий методика, педагогик ва ахборот

технологияларидан хабардор бўлиши, шунингдек, жуда кўп методлар ва

усулларни билиши керак бўлади. Ҳар бир дарснинг ранг-баранг, қизиқарли

бўлиши аввалдан пухта ўйлаб тузилган дарснинг лойиҳалаштирилган технологик

харитасига боғлиқ.

Дарснинг технологик харитасини қай кўринишда ёки шаклда тузиш, бу

ўқитувчининг тажрибаси, қўйган мақсади ва ихтиёрига боғлиқ. Технологик харита

қандай тузилган бўлмасин, унда дарс жараёни яхлит ҳолда акс этган бўлиши

ҳамда аниқ белгиланган мақсад, вазифа ва кафолатланган натижа, дарс жараёнини

ташкил этишнинг технологияси тўлиқ ўз ифодасини топган бўлиши керак.

Ўқитувчи томонидан ҳар бир мавзу, ҳар бир дарс бўйича тузилган

юқоридаги каби технологик харита унга ўз фани, предметини яхлит ҳолда

тасаввур этиб ёндашишга, тушунишга (бир чорак, бир ўқув йили бўйича), яхлит

ўқув жараёнининг бошланиши, мақсадидан тортиб, эришилган натижасигача кўра

олишга ёрдам беради. Айниқса, технологик харитани ўқувчининг имконияти,

эҳтиёжидан келиб чиққан ҳолда тузилиши, уни шахс сифатида таълимнинг

марказига олиб чиқишга олиб келади. Бу эса ўқитишнинг самарадорлигини

оширишга имконият яратади.

Илова ДАРС ИШЛАНМАСИ

Фан: __________________________ Синф: _________ Ўқувчилар сони _____ Сана: ________

Дарс мавзуси: _____________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Дарс мақсадлари: __________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Дарс тури: ________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Дарс методлари: ___________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Дарс фойдаланиладиган ўқув услубий адабиётлар, маълумот манбалари ва электрон

ресурслар: ________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Дарсда ишлатиладиган зарур техник воситалар ва жиҳозлар: __________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

Дарс босқичлари ва вақт тақсимоти:

187

Т/р Дарс босқичлари Ажратилган вақт

ДАРС БОРИШИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАФСИЛОТИ.

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________

1. Дарснинг мақсади ва вазифалари.

Дарс мақсади 45 дақиқа давомида бажариладиган (эришиладиган),

аниқ ҳаётий (реал) ва дарс якунида баҳоланадиган (ўлчамли) бўлиши

мақсадга мувофиқ.

Дарснинг 1) таълимий, 2) тарбиявий ва 3) ривожлантирувчи мақсадлари

бор ва улар давлат таълим стандартлари билан боғлиқдир.

Дарс мақсадларини ифодалашга қуйидаги талаблар қўйилади:

1) реал,

2) эришса бўладиган,

3) аниқ (конкрет) ва

4) эришганлик даражасини ўлчаса (баҳоласа) бўладиган.

Дарснинг таълимий мақсади – дарс жараёнида ўқувчиларда

шакллантириладиган билим, кўникма ва малакалар асосида белгиланади.

Дарснинг тарбиявий мақсади – дарс жараёнида ўқувчиларда қайси

ахлоқий сифатлар шакллантирилиши асосида белгиланади.

Дарснинг ривожлантирувчи мақсади – дарс натижасида ўқувчиларда

қайси билим, кўникма ва малакалар ҳамда ахлоқий фазилатлар

ривожлантирилиши асосида белгиланади.

Дарс болаларга билим бериш ва берилган билимни уларнинг кўникмасига

айлантиришда асосий рол ўйнайди. Шу сабабли ўқув машғулотларида ажратилган

вақтнинг асосий қисми дарс ўтиш учун сарфланади.

Фан ва техниканинг тобора ривожланиб бораётган тараққиёти мактабда

технология фанини ўқитишда янги талабларни қўймоқда. Шундан келиб чиқиб,

мактабда технология фанининг мақсад ва вазифаларига қуйидагича аниқлик

киритилиши мақсадга мувофиқ бўлади.

188

Амалий фаолият билан боғлиқ мақсадлар:

- ўқувчиларда тўла қонли турмуш кечириши учун керак бўладиган

фикрлаш, мушоҳада юритиш, абстракт ҳамда дедуктив мулоҳаза юрита олиш

кўникмаларини шакллантириш;

- ўқувчиларда мустақил ишлаш, ўрганиш ва таълим олиш амалий фаолият

кўникмаларини шакллантириш.

Тарбиявий мақсадлар:

- ўқувчиларда ижобий қадрятларни шакллантириш асосида жамоавий

фаолиятда ўз ўрнини топиш, муомала маданияти ва ўз ҳатти-ҳаракатларининг

миқдорий жиҳатларини баҳолай олиш ҳамда юқори натижа олишга интилиш

хислатларини таркиб топтириш.

Мазмуний мақсадлар: - ўқувчиларда таълимнинг кейинги бўғинларида таълим олишини давом

эттиришга етарли бир тизимга солинган технологик билимларни шакллантириш;

- ўқувчиларда фанни инсоният тарихи ривожида, маданиятда, фан ва

ишлаб чиқариш ҳамда кундалик турмушда тутган ўрнини англатган ҳолда, реал

амалий муаммоларни ҳал қилишнинг асосий воситаларидан бири бўлган

технология фани асослари билан таништириш.

Дарс мақсади ва натижаларининг ўзаро мутаносиблигини таъминлаш.

Маълумки, ДТС талаблари умумий тарзда ифодаланган болиб, ҳар бир

билим ва кўникмалар ҳақидаги талаблар аввалига синфлар, сўнг боблар, сўнг

мавзулар ва ниҳоят мавзуга ажратилган дарс соатлари кесимида аниқлаштириб

борилади. Шундай қилиб ҳар бир дарсда бир ДТС нинг қайсидир билим ва

кўникмаларга қўйилган талабларни ўқувчиларда шакллантириш билан

шуғулланамиз. Шу жиҳатдан, ҳар бир дарснинг таълимий мақсадларини ДТС

талабларининг кичик бир учқуни десак бўлади. Шундай экан, биринчидан дарс

мақсадлари аниқ қўйилиши ва иккинчидан дарснинг натижалари назорат қилиб

борилиши лозим. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, дарс охирида дарс мақсадида

келтирилган ҳар бир билим ва кўникмаларнинг шакллантирилганлиги

текширилиши ва назорат қилиб борилиши лозим. Шу нуқтаи назардан, дарс

мақсади ва унинг натижалари бир-бирига уйғун тарзда ифодаланиши лозим.

Бу ўринда дарснинг дарсга якун ясаш босқичида бериладиган саволлар,

кичик топшириқлар, мустақил иш масала-мисоллари ҳамда уйга берилган

вазифалар шундай тузилиши керак-ки, улар дарс мақсадида белгиланган билим ва

кўникмаларнинг шаклланган ёки шаклланмаганини аниқлаб берсин.

Замонавий педагогикада инсон ўз фаолияти, ҳатти-ҳаракати ва уларнинг

натижаларини таҳлил қилишига (ўзини-ўзи баҳолашига) рефлексия деб аталади.

Рефлексия ўқувчиларга ўз ўқув фаолиятлари ва уларнинг натижаларини

баҳолашларига ёрдам беради. Шунингдек, кейинги ўқув фаолияти мақсадини

белгилашига ва уларга тузатишлар киритишига замин яратади. Шу жиҳатдан

ундан айнан дарс натижаларини баҳолашда фойдаланиш мумкин бўлади.

189

Рефлексия вазифаларига қуйидагилар киради:

Диагностик баҳолаш вазифалар

Ташкилий вазифалар

Мотивация вазифаси

Узатиш вазифаси.

Рефлексияни ўтказишнинг турли усуллари мавжуд. Улардан

баъзиларини келтирамиз.

А. Қуйидаги жумлаларни тўлдиришга асосланган усуллар:

• “Бугунги дарсдан мен ______________________________________ларни

билдим, ___________________________________________ларни тушундим,

_________________________________________кўникмаларларни эгалладим.

• Айниқса менга _________________________________________лар ёқди;

• Дарсдан сўнг мен _______________________________ларни бажараман;

• Дарс давомода менга ____________________________лар қизиқ бўлди;

• Дарс давомода менга __________________ларни тушуниш қийин бўлди;

• Дарсдан мен ________________________________ларни билиб олдим;

• Энди мен _________________________________ларни уддалай оламан”;

Б. Тест-савол кўринишда бериладиган топшириқлар:

Дарс ҳақида фикрингиз?

қизиқарли бўлди;

ўзгача бўлди;

кўп нарса ўргандим;

зерикарли бўлди;

кўп нарсаларга тушунмадим;

Дарс қандай ўтди?

қизиқарли / зерикарли;

Чарчадим / чарчамадим:

тез ўтди / чўзилди;

тушунарли / тушунарсиз;

оғир / енгил;

фойдали / фойдасиз;

Назорат саволлари: 1. Дарс – муқаддас тавсиясининг ўзига хослиги нимада?

2. Дарс – муқаддас тавсияси асосида дарс ишланма тайёрлашда нималарга

асосий эътибор қаратилади?

3. Дарс – муқаддас тавсияси асосида дарс ишланма тайёрлашда педагогик

технологияларни қўллаш имкониятларини очиб беринг.

4. Дарс – муқаддас тавсияси асосида очиқ дарс ишланмаси тайёрлаган

ўқитувчи дарсини таҳлилқилишда нималарга эътибор қаратилади?

190

8-мавзу: Технология фанидан тестлар, назорат иши саволлари, муаммоли

топшириқларни тузишга қўйилган талаблар ва уларнинг турлари (4 соат амалий машғулот).

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: тингловчиларга технология фанидан назорат иши саволлари, муаммоли

топшириқлар, тестларни тузишга қўйилган талаблар, уларнинг турлари ва ишлаб

чиқиш усулларини ўргатишдан иборат.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар: 1-амалий топшириқ. Тест турлари бўйича синфлар кесимида тестлар

ишлаб чиқиш.

2-амалий топшириқ. Назорат иши саволларини танланган синфлар бўйича

чораклар кесимида белгиланган талаблар асосида тузиш.

3-амалий топшириқ. Дарслик ва методик қўлланмалардаги мавзулар

бўйича турли мураккабликлардаги ва ҳаётий бўлган муаммоли топшириқларни

ишлаб чиқиш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар:

Тест усули ёрдамида ўқувчиларнинг технология фанидан билим ва

кўникмаларини текшириш дастурлаштирилган таълим методининг усулларидан

бири ҳисобланади. Тест усулининг муваффақияти кўп жиҳатдан ўқувчиларнинг

билим даражасига ва дарс мавзусининг мазмунига қараб тестнинг ҳар хил

турларидан фойдаланишга ва уларга доир топшириқларни изчил туза билишга

боғлиқ бўлади. Технология фанини ўқитишда тестнинг қуйидаги турларидан

фойдаланиш тавсия этилади. Шуни қайд қилиш керакки, жами тестнинг 40% ини

ўртача ўқийдиган, 60% ини яхши ўқийдиган, 80% ини аълочи ва иқтидорли

ўқувчилар, ҳаммасини эса, фақат иқтидорли ўқувчиларгина бажара оладиган

бўлиши лозим.

Бугунги кунда технология фани бўйича тестлар ишлаб чиқилган бўлсада,

лекин тест турлари бўйича синфлар кесимида алоҳида тестлар тўплами

тайёрланмаган. Қуйидаги слайдда тест турлари келтирилган бўлиб, амалий

машғулот давомида синфлар кесимида йўналишлар бўйича тестларни ишлаб

чиқиш лозим (6-слайд).

191

6-слайд

Изоҳ: Тестларни ишлаб чиқишда бошқа турдаги тестлардан ҳам

фойдаланиш мумкин.

Тестлар ҳам мактабда ўзлаштириш даражасини баҳолаш системаларидан

бири бўлиб, унда қуйидагиларни ҳисобга олиш мумкин:

унинг ёрдамида ўқитиш натижаларини текширишда ҳар бир ўқувчининг

қобилиятини ҳисобга олиш;

ўқувчиларнинг назарий ва амалий билимлари сифатини текшириш;

турли тестлар киритиш билан ўқув жараёнини жонлантириш;

ўқувчилардан сўрашга кетадиган вақтни ва ўқувчиларнинг бажарган

ишини текширишга кетадиган ўқитувчи вақтини тежаш;

тестларни компьютерда қўллаш.

Технология фанидан назарий ва амалий дарсларни ташкил қилишдан

кутилаётган натижалардан бири ўқувчиларининг билимини баҳолашдир. Шу боис

ўқитувчилар томонидан ўтиладиган мавзулар, бўлимлар ва йўналишлар бўйича

турли топшириқлар ишлаб чиқилади. Шундай топшириқлардан бири назорат иши

саволларидир. Назорат иши саволлари орқали ўқувчиларнинг ўтилган мавзуларга

оид олган билим, кўникма ва малакалари аниқланади.

Технология фанидан назорат иши саволларини тузишга қўйиладиган

талаблар қуйидагилардан иборат:

1. Назорат иши саволлари тушинарли, имловий хатоларсиз тузилиши керак.

2. Саволлар ўтилган мавзулар мазмунини ўз ичига қамраб олган ҳолда

ишлаб чиқилиши лозим.

192

3. Саволларнинг мантиқий жиҳатдан тузилиши оддийдан мураккаб

тамойили асосида бўлиши.

4. Саволлар ҳар бир мавзу учун, бўлимлар учун, чораклар учун йиллик учун

алоҳида тартибда кетма-кетлик асосида тузилиши ҳам мақсадли ҳисобланади.

5. Саволлар бўйича ўтказиладиган ёзма ишларни баҳолаш мезонлари ишлаб

чиқилиши. Масалан:

Ёзма ишни баҳолаш мезонлари

Ўқувчи мавзуни асосли, тўлиқ очиб берса, ишлаб чиқариш ва касб

танлашга йўллаш асосларини ҳозирги кун талаби асосида ифодалай олса. 5 балл

Ўқувчи мавзуни очиб берса, ишлаб чиқариш ва касб танлашга йўллаш

асосларини ҳозирги кун талаби асосида ифодалай олса. 4 балл

Ўқувчи мавзуни тўлиқ очиб бермаса, ишлаб чиқариш ва касб танлашга

йўллаш асосларини ҳозирги кун талаби асосида ифодалай олса. 3 балл

Ўқувчи мавзуни тўлиқ очиб бермаса, ишлаб чиқариш ва касб танлашга

йўллаш асосларини ҳозирги кун талаби асосида ифодалашда 1-2

хатоликларга йўл қўйган бўлса.

2 балл

Ўқувчи мавзуни очиб бермаса, касб танлашга йўллаш асосларини ҳозирги

кун талаби асосида ифодалашда 3-4 хатоликларга йўл қўйган бўлса. 1 балл

Умуман ҳеч қандай жавоб ёзмаган бўлса. 0 балл

6. Назорат шаклларини олдиндан белгилаб олиш. Масалан: оғзаки, ёзма,

амалий (ижодий иш).

Намуна:

7-СИНФ

ТЕХНОЛОГИЯ ВА ДИЗАЙН ЙЎНАЛИШИ

Назорат иши

Мавзу:Ёғочдан уй-рўзғор буюмлари ясаш.

Назорат шакли: Ёзма иш.

1. Ёғочдан уй-рўзғор буюмлари ясаш.

2. Ёғочдан уй-рўзғор буюмлари ясашда ишлатиладиган асбобларини ишга

таййорлаш.

3. Ёғочдан уй-рўзғор буюмлари ясаш учун иш жойини ташкил қилиш.

4. Иш ўрнини ташкил этиш ва йиғиштиришда хавфсизлик техникаси

қоидаларини тўғри бажариш.

5. Иш ўрнини ташкил этиш ва йиғиштиришда санитария-гигиена

талабларини тўғри бажариш.

СЕРВИС ХИЗМАТИ ЙЎНАЛИШИ

Назорат иши

Мавзу: Товуқдан тайёрланадиган яримфабрикатлар.

193

Амалий машғулот: Товуқдан таом тайёрлаш.

Назорат шакли: Амалий машғулот.

1. Товуққа бирламчи ишлов бериш.

2. Товуққа иссиқлик ишлов бериш.

3. Хавфсизлик техникаси қоидалари ва санитария-гигиена талаблари.

4. Товуқдан таом тайёрлаш ва дастурхонга тортиш.

5. Иш ўрнини ташкил этиш ва йиғиштириш.

Технология фанидан ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш қобилиятларини ва

креативлигини ривожлантириш мақсадида янгидан нашр қилинаётган дарслик ва

методик қўлланмаларда мавзулар бўйича турли мураккабликлардаги ва ҳаётий

бўлган муаммоли топшириқлар берилмоқда. Бу эса ўқувчиларнинг тафаккур

қобилиятларини янада ривожлантиради ҳамда фантазияларини оширади.

Муаммоли топшириқларни тақдимот асосида ишлаб чиқилиши мақсадга

мувофиқ ҳисобланади. Қуйида бу муаммоли топшириқлар бўйича намуналар

келтирилган.

Намуна:

10 20 30 40 50

10 20 30 40 50

10 20 30 40 50

10 20 30 40 50

ПАЗАНДАЧИЛИК

РЎЗҒОРШУНОСЛИК

ТИКУВЧИЛИК

ЁҒОЧГА ИШЛОВ БЕРИШ

194

Жавоб: совуқ сув картошканинг пишган ҳужайраларига

таъсир этади натижада унинг крахмаллари совуб яна ўз

ҳолига қайтади. Шунинг учун картошкани қайнаб турган

сувдан олиб ўзини ҳавода совутиш лозим.

Савол: Қайнаб турган сувда пишган картошка нима

учун совуқ сувга солинганда қотиб қолади?

30

Жавоб: ёғоч юзасига исканжа томонидан етказилган

зарарни қум қоғоз ёрдамида ишқаланса яна ўз ҳолига

қайтади, ёки унинг устидан махсус елим қоғоз

елимланади. Исканжа сиқиб қолган жойни ёғоч қипиғига

елим аралаштириб қоришмани суртиб текислаб қўйса ҳам

нуқсон бартараф этилади.

Савол: Тирноқли бирикмаларни бириктиришда ёғоч

исканжаси ёғоч сиртига ботиб кетса, яъни буюм

сифатига салбий таъсир кўрсатса нима қилиш керак?

20

195

Назорат саволлар:

1. Тест турлари бўйича синфлар кесимида тестлар ишлаб чиқишда қандай

муаммоларга дуч келдингиз?

196

2. Назорат иши саволларини танланган синфлар бўйича чораклар кесимида

белгиланган талаблар асосида тузиш орқали қандай янги билимларга эга

бўлдингиз?

3. Дарслик ва методик қўлланмалардаги мавзулар бўйича турли

мураккабликлардаги ва ҳаётий бўлган муаммоли топшириқларни ишлаб чиқиш

орқали ўқувчиларда қандай компетенцияларни шакллантирилади деб ўйлайсиз?

9-мавзу: Технология фанидан синф ва мактабдан ташқари ишларни ташкил қилиш ва ўтказиш йўллари (4 соат амалий машғулот).

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: технология фанидан синфдан ва мактабдан ташқари ишларни ташкил қилиш

ва ўтказиш кўникмаларини ривожлантиришдан иборат.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар: Машғулот кичик гуруҳларда ишлаш методи ёрдамида ташкил қилинади.

Гуруҳларга қуйидаги топшириқлар берилади:

Қуйида келтирилган назарий материалнинг тегишли қисмини ўрганиб

чиқинг ва қуйидаги мавзулар бўйича тақдимот тайёрланг ва уни намойиш

қилинг.

1-гуруҳ мавзуси: Технология фанидан синфдан ва мактабдан ташқари

машғулотлар ҳамда уларни ташкил қилиш методикаси.

2-гуруҳ мавзуси: Технология фанидан тўгарак ва кўрик-танловларни

ташкил қилиш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар: Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнида ўқувчилар мустақил

ижодий ишлашга, уларда изланишлар олиб бориш элементларини

шакллантиришга ва келажакда уларни онгли равишда тўғри касб танлашларида

алоҳида ўрин эгаллайди. Дарсдан ташқари таълим жараёни ўқувчилар шахсини

шаклланишида, топширилган иш учун масъулиятни сезиш ва уларни келажак

меҳнат фаолиятига тайёрлаш каби тарбиявий роль ўйнайди.

Ўқув тарбиявий ишлари ҳар доим, ҳар дарс давомида, синфдан ва мактабдан

ташқари таълим жараёнида ҳам узвийликни таминлаши зарур.

Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнини ўтказиш нафақат

ўқувчиларга балки ўқитувчилар учун ҳам фойдалидир. Бунда ўқитувчи ўз

ўқувчиларини яхшироқ билиш, улар билан муомала қилиш ҳамда доимо

замонавий фан-техника янгиликлари билан танишиб боришга ҳаракат қилади.

Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёни ўқув-тарбиявий

фаолиятнинг муҳим ва таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Унинг асосий

вазифаси – ўқувчиларнинг замонавий фан-техника соҳаларида ўз мустақил

197

фаолиятлари ва ижодий қобилиятларни ҳар томонлама ривожлантиришдан

иборатдир.

Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёни ўқувчиларни технология

фани дарсларига бўлган муносабатларини ўзгартириб, унга нисбатан масъулият

билан қарашга ўзларининг ўқувчилик масъулиятларини чуқурроқ хис этишга,

фаолроқ ўрганишга интилиш ва ўқитувчига физика хонасини жиҳозлаш ва бошқа

ташкилий ишларга яқиндан ёрдам беришга ундайди. Ўқувчиларни у ёки бу

мавзуни чуқур ўзлаштиришларига ёрдам беради.

Умумий ўрта таълим мактабларида олиб бориладиган синфдан ва мактабдан

ташқари ишлар мазмунига кўра, уларни иккита гуруҳга ажратиш мумкин.

Биринчисига ўқув мазмуни билан боғлиқ бўлган ишлар бўлиб, улар турли

сабабларга биноан дарсдан ташқари вақтларда олиб борилади. Синфдан ва

мактабдан ташқари ишларнинг мақсади – ўқувчиларнинг Давлат таълим стандарти

ва ўқув дастури асосидаги билим, кўникма ва малакаларни эгаллай олишларига

қаратилган.

Бундай синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнини иштирокчилари

асосан ёмон ўзлаштирувчи ва дарс машғулотларни қолдирувчи ўқувчилар

бўлсалар, иккинчи қисми яхши ўзлаштирувчи ва фанга қизиқувчи ўқувчилар

бўлиб, улар ўқитувчидан қўшимча топшириқлар олиб, турли буюмлар

тайёрлайдилар ёки мазмун жиҳатдан анча қийин бўлган мавзуларни билан

шуғулланувчи, ўз устида мустақил фаолият олиб борувчилардан иборат.

Бундай дарслар асосан камдан кам гуруҳ билан индивидуал ҳолда дарсларни

олиб боришга қаратилган бўлади. Булар асосан ўқувчиларнинг ҳар икки хилига

ўқитувчи томонидан қўшимча консультатциялар беришидан иборат бўлиб, асосан

фан ўқитувчисининг фаол қатнашиши орқали амалга оширилади.

Иккинчи гуруҳ эса синфдан ва мактабдан ташқари ишлар мазмуни

жиҳатидан технология фани дарслари билан боғланган бўлсада, улар технология

фани дастуридан ташқарига чиқади ва ўқувчиларнинг билим, кўникма ва

малакаларини чуқурлаштириш ва технология фанининг ҳозирги замон ютуқлари

билан ўқувчиларни кенгроқ таништиришга қаратилган бўлади.

Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнини ташкилий нуқтаи

назардан ва ўқув ишларини унга жалб этилиши томонидан уларни учта турга

ажратиш мумкин. Индивидуал, гуруҳий ва оммавий тартибда.

Индивидуал – ўқувчиларга алоҳида консультациялар бериш, паст

ўзлаштирувчи ўқувчилар билан ишлаш, турли танловларга ўқувчиларни тайёрлаш.

Гуруҳий – дарсдан ташқари таълим жараёнида ўқувчиларни турли

тўгаракларини ташкил этиш ҳамда ўтказиш.

Оммавий – ўқувчилар билан турли кеча, конференция, кўргазмалар,

танловлар ва бошқаларни киритиш мумкин (2-5-шакллар).

198

2-шакл. Дарсдан ташқари таълим жараёни узвийлиги

Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнини ташкил этишда шу

нарсага эътибор бериш керакки, бу ишлар ўқувчиларни қизиқтириш билангина

чегараланиб қолмаслиги зарур. Шу билан бирга у шахсни ҳар томонлама юксак

камолотга етказишга ва уни ривожланишига хизмат этиши зарур.

Синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнини қанчалик тўғри боғлаб

олиб борилса, машғулотларнинг самарадорлиги шунчалик юқори бўлади.

Ўқитувчида дарсларни олиб бориш жараёнида турли ўқитиш услубларини танлаш

ва уларни дарсларда фойдаланиш мақсади ҳосил бўлади ва бунинг натижасида

дарс машғулотлари олиб боришнинг турли янги турлари ҳосил бўладики, у

таълимни ривожлантиришга катта ҳисса қўшади.

Ўқувчилар билимини баҳолашни амалга ошириш учун ҳар бир ўқувчига

берилган топшириқ ўқитувчи назорати остида тадбирни олиб борувчи ташкилий

жамоа ёки тадбирнинг сардор томонидан қайд қилиб борилиши зарур. Ўқитувчи

натижани назорат қилиб боради ва уни ҳам миқдорий ва сифат жиҳатидан

баҳолайди.

Ўқувчиларни синфдан ва мактабдан ташқари таълим жараёнини баҳолаш

қўшимча адабиётлар билан ишлаш, интернет тармоғидан фойдаланиш, турли

янгиликлар билан танишиш даражаси ҳисобга олиб борилиши зарур. Айниқса,

ҳозирги кунда ўқувчилар билим, кўникма ва малакаларини баҳолашни рейтинг

тизимига мувофиқ ўтказиш катта самара бериши мумкин.

Тажрибалардан маълум бўлдики, синфдан ва мактабдан ташқари таълим

жараёнини тўғри баҳолаб бориш ўқувчиларни технология фанига бўлган

қизиқишини ортиради, уларда янгиликка интилиш ва касб-ҳунарга бўлган

қизиқишлари ривожланиб боради.

199

3-шакл

4-шакл

200

5-шакл

Технология фани тўгараги ва унинг ўзига хос хусусиятлари Технология фани тўгарагига ўқитувчи моҳирлик билан раҳбарлик қилса,

тўгарак кўп йиллар давомида тўхтовсиз ишлайди. Технология фани тўгараги

қуйидагича ташкил этилади.

Умумий ўрта таълим мактабларида технология фанига асосланган дарсдан

ташқари машғулотларни ташкил қилишда ўқувчиларнинг ёш, руҳий, индивидуал

хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, улар технология таълими ва касбга

йўналтиришда ҳунармандчилик жиҳозлари билан таништириш ва ишлов беришда

меҳнат кўникма ва малакалари шакллантирилиб борилади. Шу билан бирга,

уларнинг қизиқиш ва мойилликларига кўра ўзини-ўзи касбий жиҳатдан аниқлаш,

касб-ҳунар турларини танлаши, ҳунармандчилик соҳалари (зардўзчилик,

дурадгорлик, чилангарлик, мисгарлик, кандакорлик, ёғоч ўймакорлиги,

наққошлик, тикувчилик, бадиий тўқиш, сеҳрли бармоқлар, пазандачилик, ва

бошқалар) ва уларда ишлатиладиган асбоб-ускуна, янги техника, илғор

технологияларни ўрганиб боришлари ҳамда меҳнат фаолиятида иштирок

этишлари таъминланади. Бу эса ўз навбатида, машғулот шаклларини самарали

ташкил этиш, жумладан, интерфаол методлар, электрон мултимедиалар, баҳс-

мунозара, учрашув; кўрик-танлов, мусобақа; ҳар хил турдаги ўйин, кўргазмали

чиқиш, саёҳат ва шу кабилардан фойдаланиш таълимни самарали амалга

оширилишига хизмат қилади.

201

Мазкур тўгарак машғулотларини самарали равишда амалга ошириш,

умумий ўрта таълим мактаблари, оила, маҳалла-жамоатчилик, ишлаб чиқариш

корхоналари, халқ ҳунармандчилиги усталарининг иш тажрибалари ўқув

жараёнида фойдали меҳнат маҳсулотларини тайёрлаб, таълим муассасаларининг

бозор иқтисодиётини амалга оширишда қатнашиши ва моддий жиҳатдан

кафолатланишига ёрдам берувчи омиллардан бири ҳисобланади.

Қуйида келтирилган намуналарда тўгаракнинг мақсади ва намунавий

йиллик иш режаси келтирилган.

“ДУРАДГОРЛИК” ТЎГАРАГИ

Дурадгорлик тўгарагининг асосий мақсади – ўқувчиларни меҳнатга

ўргатиш, уларни меҳнат тарбияси асосида тарбиялаш, бозор ислоҳотлари

талаблари асосида маҳсулот ишлаб чиқариш, халқ амалий санъатимиз иш

усулларини ўргатиш, соҳага оид касб-ҳунарларни пухта эгаллашларига ҳамда

меҳнат фаолиятига қўшилишларига имкон берувчи шахсий сифат ва

тафаккурларини ривожлантиришдан иборат.

Тўгарак машғулотлари давомида “Устоз-шогирд” анъанаси асосида

ўқувчилар томонидан тайёрланаётган буюмларга нисбатан қўйиладиган дизайн

талаблари тўғрисидаги билим, кўникма ва малакаларини ҳам шакллантириб

борилади.

“Дурадгорлик” тўгарагининг намунавий йиллик иш режаси

Т/р Бош мавзулар Ўтиладиган мавзулар

режаси

Назарий

соат

Амалий

соат

Жами

соат

1. Кириш Дурадгорлик иш усуллари

тўғрисида умумий маълумот. 1 1

Дурадгор усталар ҳаёти ва

ижоди. 1 1

2. Дурадгорлик

ишларида

ишлатиладиган

меҳнат қуроллари

ва улардан

фойдаланиш.

Дурадгорлик иш ўрнини

ташкил қилиш. 1 1

Дурадгорлик ишларини

бажаришда хавфсизлик

техникаси қоидаларини

ўргатиш.

1 1

Дурадгорликда

ишлатиладиган асбоб-

ускуналар уларнинг турлари

ва ишлатилишини ўргатиш.

1 1

Дурадгорлик дастгоҳида

ишлаш қоидаларини ўргатиш. 1 1

3. Буюм тайёрлашда

фойдаланиладиган

Ёғочнинг халқ хўжалигидаги

аҳамияти. 1 1

202

материаллар. Ёғоч материалларининг

турлари. 1 1

4. Буюм тайёрлаш

технологияси.

Буюмнинг эскизи ва

технологик харитасини

тузишни ўргатиш.

1 1

Уй-рўзғор буюмларини ясаш. 1 1

Уй-рўзғор буюмларини ясаш. 1 1

5. Пардоз ва безак

бериш усуллари.

Ёғочларни пардозлашни

ўргатиш. 1 1

Ёғочдан ясалган буюмларни

пардозлаш. 1 1 1

Қирқиш ва жиҳозлаш. Тўқмоқ

болға ва эгов дастасини

тайёрлаш.

1 1

Жўва ва ўқлов тайёрлаш. 1 1

6. Экскурсия Ишлаб чиқариш корхоналари

ва касб-ҳунар коллежларига

экскурсия.

1 1

Жами: 4 13 17

17 17

“ТИКУВЧИЛИК” ТЎГАРАГИ

Тикувчилик тўгарагининг асосий мақсади: - ўқувчиларда амалий меҳнат тажрибаларини ҳосил қилиш, замонавий

техника борасидаги билимлар доирасини янада кенгайтириш, уларда кишилар

меҳнати ва меҳнат жараёнига нисбатан ижобий муносабатда бўлишга тайёрлаш;

- ўзига топширилган ҳар қандай ишни уддалай билиш, меҳнатнинг ўзига хос

маданияти ва унинг назарий асосларини эгаллаш, ўз ишини ва ўртоқларининг

ишларини режалаштириш ҳамда ташкил эта олишга ўргатиш;

- ўқувчиларни машғулотлар жараёнида ақлли, одобли, яхши ахлоқий

сифатлар шаклланган, дид-фаросатли ҳамда жисмонан соғлом қилиб тарбиялашни

амалга ошириш.

Тикувчилик тўгарагида ташкил этиладиган машғулотлар асосан амалий

равишда ташкил этилади.

Тикувчилик тўгараги учун йиллик иш режаси тузилади, мактаб раҳбари

томонидан тасдиқланади ва ташкил этиладиган амалий машғулотлар режа асосида

олиб борилади. Ҳар бир машғулот учун ишланма ёзилади, ўқувчилар давоматини

назорат қилишга журнал юритилади.

Тикувчилик тўгарагида амалий машғулотлар “Устоз-шогирд” анъанаси

асосида ташкил этилади. Ўқитувчи тикувчилик тўгарагида ўқувчиларга маҳаллий

ҳудудда кенг тарқалган, эҳтиёжга молик бўлган ва умумтаълим мактабида

ўрганган буюмларга турдош (яқин) бўлган турли буюмларни тикишни ҳамда

тадбиркорликни ўргатади. Буюмларни бичиш ва тикишда турли хил асбоб-

203

ускуналардан фойдаланилади. Улардан фойдаланишда хавфсизлик техникаси

қоидалари ва санитария гигиена талабларига амал қилиб борилади.

Тўгарак машғулотлари давомида “Устоз-шогирд” анъанаси асосида

ўқувчилар томонидан тайёрланаётган буюмларга нисбатан қўйиладиган дизайн

талаблари тўғрисидаги билим, кўникма ва малакаларини ҳам шакллантириб

борилади.

“Тикувчилик” тўгарагининг намунавий йиллик иш режаси

Т/р Бош мавзулар Ўтиладиган мавзулар

режаси

Назарий

соат

Амалий

соат

Жами

соат

1. Кириш.

Тикувчилик касби

ҳақида умумий

маълумот

Тикувчилик касби ҳақида

умумий маълумот. Техника

хавфсизлик қоидалари.

Тикувчилик ишларида

тежамкорлик,

ишбилармонлик асослари.

1 1

2. Жиҳозлаш Тикувчиликда

ишлатиладиган асбоб-

ускуналар ҳақида умумий

маълумот. Тикувчиликда

ишлатиладиган чоклардан

намуналар тикиш.

1 2 3

Тикув машиналари ва

уларнинг турлари. Тикув

машинасининг асосий иш

органлари, механизмлари ва

уларнинг ишлаш принципи.

Машина чокларидан

намуналар тикиш.

1 2 3

3. Газламашунослик Тикувчиликда

ишлатиладиган газлама

турлари ва уларнинг

хусусиятлари.

1 1

4. Кийимларни

моделлаштириш ва

безаш асослари

Кийим турлари. Уларни

моделлаштириш усуллари. 3 3

Болалар кийимларини

чизмасини чизиш, бичиш ва

тикиш.

2 2

Кийимни олд бўлагини

пистон ёрдамида безаш. 2 2

Чўнтак турлари ва уларни

тикиш усуллари. 2 2

Жами: 4 13 17

17 17

204

“ПАЗАНДАЧИЛИК” ТЎГАРАГИ

Пазандачилик тўгарагининг мақсади – ўқувчиларга ўзбек миллий

ошхонасининг ўзига хос хусусиятлари ва ривожланиши, халқимизнинг миллий

таомлари, замонавий таом тайёрлаш усулларини ўргатиш орқали уларни баркамол

шахс сифатида тарбиялашдан иборат.

Ўзбек халқи азалдан ўзининг меҳмондўстлиги билан бошқа халқлардан

ажралиб туради. Шу боис, халқимизнинг миллий таомлари ҳам тайёрланиш

жиҳатидан бошқа халқ таомларидан бутунлай фарқ қилади. Пазандачилик

тўгарагида ўқувчиларга тўгаракнинг мақсади ва вазифалари, иш ўрнидаги меҳнат

ва хавфсизлик техникаси қоидалари, санитария-гигийена қоидалари,

маҳсулотларга биринчи пазандалик ишлова бериш, маҳсулотларга иссиқлик

ишлови бериш, таом тайёрлаш технологияси, хамир маҳсулотлари ҳамда таомлари

ва бошқа билимлар назарий ва амалий равишда ўргатилади.

“Пазандачилик” тўгарагининг намунавий йиллик иш режаси

(икки йиллик)

Т/Р Бош мавзулар Ўтиладиган мавзулар

режаси

Назарий

соат

Амалий

соат

Жами

муддати

1. Кириш.

Пазандачилик сирлари.

Пазандачилик мақсади ва

соҳалари. Умумий

овқатланиш

корхоналарининг

жойлашиши ва тузилиши.

1 1

2. Иш ўрнидаги меҳнат ва

хавфсизлик техникаси

қоидалари Санитария-

гигийена қоидалари.

Пазандачилик ишларида

риоя қилинадиган

хавфсизлик техникаси

қоидалари

Умумий овқатланиш

хоналарида риоя

қилинадиган хавфсизлик

техникаси қоидалари

Санитария-гигийена

қоидаларининг аҳамияти.

1 1

3. Маҳсулотларга биринчи

пазандалик ишлова

бериш.

Сабзавотларни турлари ва

аҳамияти. Сабзавотларга

биринчи ишлов бериш.

Сабзавотларни тўғраш

усуллари. Турли салатлар

тайёрлаш.

1 1 2

Гўштга биринчи ишлов

бериш. 1 1

Товуқ гўштига ишлов бериш

усуллари. 1 1

4. Маҳсулотларга

иссиқлик ишлови бериш.

Иссиқлик ишловининг

турлари Маҳсулотларни

қайнатиш, кўп ва кам ёғда

1 1 2

205

Т/Р Бош мавзулар Ўтиладиган мавзулар

режаси

Назарий

соат

Амалий

соат

Жами

муддати

қовуриш Маҳсулотларнинг

иссиқлик ишловидан

кейинги ўзгариши.

5. Таом тайёрлаш

технологияси.

Суюқ таомнинг турлари,

шўрва ва мастава тайёрлаш. 1 1 2

Сабзавотли таомларни

тайёрлаш. 1 1 2

Макаронлардан

тайёрланадига қуюқ ва суюқ

таомларни тайёрлаш.

1 1 2

Тухумли таомларни

тайёрлаш. 1 1 2

Гўштли таомларни

тайёрлаш.

Яхна газаклар ва замонавий

салатларни тайёрлашни

ўргатиш.

1 1 2

Мураббо тайёрлаш жараёни

ва кампот қайнатиш. 1 1 2

Чой турлари, чой дамлаш ва

дастурхон безаш. 1 1 2

10. Хамир маҳсулотлари ва

таомлари.

Хамир турлари. Хамир

тайёрлаш усули. 1 1 2

Шакарли печенни хамирини

тайёрлаш тартиби. 1 1 2

Варақи хамирни тайёрлаш. 1 1 2

Хамирли таомлар (манпар,

угра) тайёрлашни ўргатиш. 1 1 2

Бисквит ва торт хамирини

тайёрлаш. 1 1 2

Жами: 17 17 34

34 34

Синфдан ташқари тўгарак машғулотлари

ишини юритиш бўйича кўрсатмалар

Тўгарак машғулотлари ишини ҳисобга олиш журналини юритиш

бўйича кўрсатмалар: 1. Синфдан ташқари тўгарак машғулотлари ишини ҳисобга олиш журнали

давлат молиявий ҳисобот ҳужжати ҳисобланади ва уни ҳар бир тўгарак раҳбари

олиб бориши шарт.

2. Бўлим мудири ва ўқув тарбиявий ишлари бўйича директор ўринбосари

доимий равишда журналнинг тўғри олиб борилишини назорат қилиб туришлари

шарт.

206

3. Тўгарак машғулотлари ишини ҳисобга олиш журнали бир ўқув йилига

мўлжалланган бўлиб, у ҳар бир тўгаракда олиб борилиши лозим.

4. Журналдаги ёзувлар аниқ, тартибли ва мунтазам олиб борилиши керак.

Журнал ўқув ишлари бўйича директор ўринбосарида сақланади.

5. Журналнинг иккинчи бетида тўгарак раҳбари ўзи олиб борадиган тўгарак

номини, муассаса раҳбари томонидан тасдиқланган машғулот жадвалини, тўгарак

раҳбарининг исми-фамилиясини, отасининг исми, тўгарак аъзолари сардорининг

тўлиқ исми-фамилиясини ёзиб қўяди.

6. Жадвалдаги ўзгаришлар ўқув ишлари бўйича жавобгар шахс билан

келишилган ҳолда журналнинг иккинчи бетида қайд қилинади.

7. Тўгарак ишини ҳисобга олиш учун 16-99-бетлар ажратилган бўлиб, унда

тўгарак аъзолари таркиби (исми-фамилияси) тўлиқ, машғулот мавзуси, тўгарак

ишининг бажарилган соати ва муддати жадвалга мувофиқ кўрсатилади.

8. Тўгарак раҳбари аъзоларнинг давоматини журналда машғулотларга

ажратилган кунлар ва соатлар устунида мунтазам белгилаб боради ва сабабсиз

келмаганларга “-” белгиси, сабабли қатнашмаганларга “+” белгиси қўйилади.

9. Тўгарак ташкил топган кундан 10 кун муддатда тўгарак аъзоларининг

рўйхатини тузади ва тегишли устунларни тўлдиради. Агарда тўгарак таркибида

ўзгариш бўлса, у ҳолда кетган тўгарак аъзолари фамилияси рўпарасида

“рўйхатдан чиққан” деб белгиланади, янги қабул қилинганлар “тўгарак аъзолари

рўйҳати”га киритилиб, қабул қилинган муддати кўрсатилади.

10. Тўгарак раҳбари тўгарак аъзоларига доимий суратда хавфсизлик

техникаси бўйича кўрсатма бериб боради ва ўқувни муваффақиятли

ўзлаштирганларни “Кўрсатмадан ўтган тўгарак аъзолари рўйхати”га киритади.

11. Ўқув йили тугагач, журнал тўгарак аъзоларининг ҳисоб варақчаси ва

йиллик ҳисобот билан бирга муассаса маъмуриятига топширилади.

Тўгарак ишини ҳисобга олиш журнали ____________________ “Бадиий тўқиш” __________________

(тўгарак номи)

Мақсад ва вазифалари: Миллий-маданий, тарихий анъаналарга, урф

одатлар, миллий ва умумбашарий бадиий-эстетик қадриятларга таянган ҳолда

халқ амалий санъатини севишга, ардоқлашга, ушбу санъат орқали гўзалликни кўра

билишга, шу гўзаллик орқали ўз она юртини улуғлашга, ундаги гўзалликни асраб

қолишга ўргатиш ҳамда шу йўналиш орқали ўқувчиларни ўзлари севган касбига

йўналтириш.

Тўгарак раҳбари _________________________________________________

207

Тўгарак машғулотининг жадвали 1-ярим йиллик

Душанба Сешанба Чоршанба Пайшанба Жума Шанба Якшанба

1-гуруҳ 1430

-1530

1430

-1530

2-гуруҳ 1540

-1440

1540

-1440

Жами: ____ соат

2-ярим йиллик

Душанба Сешанба Чоршанба Пайшанба Жума Шанба Якшанба

1-гуруҳ 1430

-1530

1430

-1530

2-гуруҳ 1540

-1440

1540

-1440

Жами: ____ соат

Ташкилий ишлар режааси

Т/р Бажариладиган ишлар мавзуси

Белгиланган соат

1-ў/й учун 2-ў/й учун

назарий амалий назарий амалий

1. Тўгаракка жалб қилинган ўқувчилар

гуруҳларга бўлиш, уларни

таништириш.

2 3

2. Тўгарак хонасини жиҳозлаш. 2 3

3. Тўгарак аъзоларини техника

хавфсизлиги кўрсатмаларидан

ўтказиш.

4 6

Жами: 8 12

Тўгарак аъзолари ҳақида маълумот 1-жадвал

Т/р Исми, фамилияси Тўгаракка аъзо бўлган

вақти

Туғилган

йили Миллати Синфи

1. Алимов Воҳид 05.09.2018 2006 Ўзбек 5-синф

2. Муродова Нилуфар 05.09.2018 2005 Ўзбек 6-синф

3. Шарипова Шахло 05.09.2018 2004 Ўзбек 7-синф

4. ----//----

5. ----//----

20. Саидова Диёра 05.09.2018 2003 Ўзбек 8-синф

208

2-жадвал

Т/р

Мактаб

номи,

телефони

Тўгаракдан

чиқиб кетган

вақти

Турар жойи Ота-онаси ҳақида

маълумот

1. 183-сонли

мактаб

245-08-39

Шайҳонтохур тумани

Навоий кўча 2-уй

Отаси – Алимов Шокир

Онаси – Нурматова

Ҳуррият

2. 183-сонли

мактаб

245-04-44

З.М.Бобур кўчаси 5-уй Отаси – Муродов Зоир

Онаси – Муродова

Нигора

3. ----//----

4. ----//----

5. ----//----

6. ----//----

Ўтказилган машғулотлар ҳисоботи Журналнинг чап бети (1-гуруҳ)

Т/р

Ой, кун

Исми, фамилияси

Сентабр

12

15

19

22

26

1. Алимов Воҳид

2. Муродова Нилуфар

3. Шарипова Шахло

4. ----//----

5. ----//----

20 Саидова Диёра

Журналнинг ўнг бети

Ой,

кун Машғулотлар мавзуси

Соат

миқдори

Раҳбарнинг

имзиси

12.09 Кириш. Техника хавфсизлиги

қоидалариҳақида маълумот. 2 имзо

15.09 Жун иплар ҳақида маълумот. 2

19.09 Бошланғич қатордаги халқаларни

(петлаларни) териш. 2

ва ҳоказо….

Тўгарак раҳбарининг методик ишлари (семинарлар, гуруҳий маслаҳатлар, тўгарак очиқ машғулотлари)

Т/р Ўтказилган

вақти Иш мазмуни

Қатнашувчилар

сони Имзо

1. 21 сентабр Тўгарак очиқ машғулот. 20 нафар

2. 25 апрел Тўгарак раҳбарларининг меъёрий 50 нафар

209

Т/р Ўтказилган

вақти Иш мазмуни

Қатнашувчилар

сони Имзо

ҳужжатларнинг юритилиши мавзусида

семинар.

3. 12 май

“Турли ташкилотлар билан ўзаро

ҳамкорлик ишлари” мавзусида тўгарак

раҳбарлари билан давра суҳбати.

25 нафар

ва ҳоказо….

Кўрик танловлар, кўргазмалар ва мусобақаларда иштирок этиш

Вақти Кўрик танловлар

ёки кўргазма тури

Нима тақдим

қилинди

Ким

томонидан

тақдим

қилинди

Натижалар

14.10.2010

“Наққошлик

ишларидан

намуналар” ёш

ҳунармандлар

Республика танлови.

Наққошлик

ишларидан

намуналар.

“Наққошлик”

тўгараги аъзоси

Алимов Воҳид

Халқ таълими

вазирлигининг

Фахрий ёрлиғи

----/----

Фаол тўгарак аъзоларининг рўйҳати

Т/р Исми, фамилияси,

отасининг исми Мактаби Синфи

Қайси ўқув

йилидан

қатнашади

1. Алимов Воҳид Шокирович 183-сонли мактаб 5-синф

2.

20.

Хавфсизлик техникаси кўрсатмаларидан ўтган

тўгарак аъзоларининг рўйхати

Т/р Исми,

фамилияси

Кўрсатма

ўтказилга

н сана

Кўрсатманинг қисқача

мазмуни

Кўрсатма

ўтказган

шахснинг

имзоси

1. Алимов Воҳид

2.

3.

4. ----//----

5. ----//----

6. ----//----

210

7. ----//----

----//----

----//----

20. Саидова Диёра

Тўгарак раҳбари имзоси:

Тўгаракнинг ёзги таътил кунлари учун иш режаси

Т/р Мавзунинг

номи

Амалий

иш

мазмуни

Жами соатлар Белгиланган

муддати

______________________ тўгарак аъзоларининг синфдан ташқари тўгарак

машғулотларини ўзлаштириши бўйича 20___- 20___ ўқув йили учун якуний мониторинги

Т/р Тўгарак аъзоларининг

исми шарифи Синов тури Синов натижалари (%)

1. Алимов Воҳид амалий иш 84

2. Муродов Акмал амалий иш 78

Жами: 2 та 81

Изоҳ: ушбу мониторингдаги барча “синов натижалари”ни қўшиб, уни жами синовда

қатнашган ўқувчилар сонига бўлинса, тўгарак учун белгиланган Давлат талабини

ўзлаштирилганлигининг ўртача фоизи келиб чиқади.

Кўрик-танловларни ташкил қилиш бўйича тавсия

“Йигит ҳусни – ҳунар” мавзусидаги кўрик-танловни ташкил этиш

НИЗОМИ Кўрик-танловнинг мақсади: ўқувчиларга анъанавий халқ

ҳунармандчилиги турларини ўргатиш орқали уларни касб-ҳунарга йўллаш,

миллий халқ ҳунармандчилик анъаналари билан таништириш, тадбиркорлик ва

касаначилик фаолиятига йўллаш.

Кўрик-танловнинг вазифалари:

- ўқувчиларнинг мамлакатимизда ёшлар учун яратилган шарт-шароитлар ва

таълим соҳасида олиб борилаётган ишлар моҳиятини нақадар теран

англаётганликларини аниқлаш ҳамда уларда мана шу серқирра жараённи ўқувчи-

ёшлар ўз ўрнида ҳис этиши, амалга оширилаётган эзгу ишларнинг ҳаётбахш

211

таъсири ҳақида мустақил фикрларини амалий ифода эта олиш кўникмаларини

шакллантириш;

- умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларининг технология фанидан Давлат

таълим стандарти ва ўқув дастури талабларини қандай ўзлаштираётганликлари

даражасини аниқлаш;

- “Мустақиллик менга нима берди, деб эмас, балки мен мустақил юрт учун

қандай ишларни амалга оширдим” иборасини нечоғли тушунганликларини

аниқлаш;

- халқ ҳунармандчилиги бўйича буюмлар тайёрлашда ўзбек халқ

ҳунармандчилиги санъатининг миллий анъаналаридан мақсадга мувофиқ

фойдаланиш;

- халқ ҳунармандчилиги бўйича иш усулларини ўргатиш ва бозор

иктисодиёти талабларига жавоб берадиган буюмлар тайёрлаш технологиясини

ўргатиш;

- ўқувчиларни қобилият даражаси ва шахсий қизиқишларини ҳамда халқ

ҳунармандчилигига оид касб-ҳунарларга йўналтириш.

Кўрик-танловни ташкил этиш босқичлари:

Биринчи босқичда кўрик-танловга қатнашувчи ўқувчилар ва уларнинг халқ

ҳунармандчилиги бўйича танлаган йўналишлари рўйхатга олинади (анкета

асосида, иловага қаранг).

Иккинчи босқичда ўқувчиларнинг халқ ҳунармандчилиги бўйича билимлари

синовдан ўтказилади (ўқувчиларнинг билим даражалари синфлар кесимида савол-

жавоб, тест ва бошқа усуллар асосида синовдан ўтказилади).

Учинчи босқичда ўқувчиларнинг кўрик-танлов учун топширган ишлари

ҳакамлар ҳайъати томонидан кўриб чиқилади ва баҳолаш мезонлари асосида

баҳоланади.

Тўртинчи босқичда ўқувчиларга танлаган халқ ҳунармандчилиги

йўналишлари бўйича ижодий иш топшириқлари берилади. Бажарилган ижодий

иш топшириқлари ҳакамлар ҳайъати томонидан кўриб чиқилади ва баҳолаш

мезонлари асосида баҳоланади.

Халқ ҳунармандчилиги бўйича кўрик-танловни ташкил этиш муддати ва

шартлари мактаб маъмурияти томонидан белгиланади.

Кўрик-танлов бўйича бажарилган ишларни баҳолаш мезонлари

Т/р Биринчи, иккинчи ва учинчи босқичлар бўйича 50 балл

1. Кўрик-танлов анкетасини танлаган ижодий ғояси асосида

тўлдирганлиги учун 10 балл

2. Халқ ҳунармандчилиги бўйича ўзлаштирилган билим

даражалари учун 15 балл

3. Кўрик-танлов учун топширган ижодий ишлари учун 25 балл

212

Тўртинчи босқич (танланган халқ ҳунармандчилиги

йўналишларига оид ижодий иш топшириқлари) бўйича 50 балл

1. Амалга оширилган ишнинг мавзуга мутаносиблиги 5 балл

2. Иш ўрнини тўғри ташкил қилиниши 10 балл

3. Буюмнинг технологик харитасини тузилганлиги ва иш

кетма-кетлигини тўғри бажарилганлиги 15 балл

4. Тайёрланган буюм дизайнининг ўзига хослиги 10 балл

5. Хавфсизлик техникаси қоидаларига амал қилинганлиги 10 балл

Ҳакамлар ҳайъати фаолияти ва танлов мезонлари

Кўрик-танлов ишларини баҳолаш учун туман (шаҳар) халқ таълими

муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш бўлимлари

технология фани йўналиши бўйича фаолият кўрсатаётган, ўз соҳасининг

билимдони, ҳурмат-эътиборга сазовор бўлган ўқитувчи, педагоглардан иборат

ҳакамлар ҳайъати тузилади. Уларнинг таркибига мактабларнинг энг тажрибали

технология фани ўқитувчилари киритилади ва ҳар бир босқичда мактабда мактаб

директорининг, туманда туман халқ таълими бўлимининг, вилоятда вилоят халқ

таълим бошқармасининг махсус буйруқлари билан тасдиқланади.

Танловга тақдим этилган ҳар бир иш учун алоҳида баҳолаш варақалари

тўлдирилади, ҳакамлар ҳайъати томонидан имзоланиб, расмлар билан бирга

танловнинг кейинги босқичига тақдим этилади.

Ғолибларни мукофотлаш

Ижодий ишлар танловининг барча босқичида 1 та биринчи, 1 та иккинчи ва

1 та учинчи ўрин таъсис этилиб, 1-, 2-, 3-ўринларни эгаллаган ғолиблар мактаб,

туман, (шаҳар) вилоят халқ таълими бўлимларининг фаҳрий ёрлиқлари ва

қимматли совғалари билан мукофотланадилар.

Танловнинг вилоят босқичи ғолибларига ва уларнинг ўқитувчиларига ота-

оналар, хомийлар, тегишли ташкилот вакиллари томонидан қимматли туҳфалар

тақдим этилади. Энг яхши ижодий ишлар муаллифлари ҳақида маълумотлар

маҳаллий матбуот саҳифаларида чоп этилади.

Кўрик-танловнинг бевосита якуний босқичини ўтказиш Вилоят Халқ

таълими бошқармаси томонидан тасдиқланган ҳакамлар хайъати зиммасига

юклатилади. Ҳакамлар ҳайъати таркиби кўрик-танлови ўтказилишидан бир кун

олдин тайинланади.

Изоҳ: ушбу кўрик-танлов нафақат мактабларда балки, туман, вилоят ва

республика миқёсида ҳам ўтказиш мумкин.

213

Кўрик-танлов мезонидан “Сервис хизмати” йўналишида ҳам фойдаланилади

ва халқ ҳунармандчилигининг “Балли қизлар”, “Қуроқчилик”, “Каштачилик”,

“Зардўзлик”, “Дўппидўзлик” ва бошқа соҳалари бўйича танловлар ташкил

этилади.

“Йигит ҳусни – ҳунар” мавзусидаги кўрик-танловда қатнашиш учун

А Н К Е Т А

(босма ҳарфлар билан тўлдиринг)

1. Иштирокчи исми шарифи: ________________________________

2. Туғилган йили (сана, ой, йил): ____________________________

3. Миллати: ______________________________________________

4. Манзил: _______________________________________________

(турар жой манзили)

5. Мактаби ва синфи _____________________________________________________

6. Телефон рақами (кўрсатилиши шарт) ____________________________________

7. Халқ ҳунармандчилиги бўйича танлаган йўналиши ________________________

8. Бу кўрик-танловда олдин иштирок этганмисиз? ___________________________

9. Анкета тўлдирилган сана: “____” _______________

ФИШ___________________________ (имзо)__________

Назорат саволлари

1. Сиз фаолият олиб бораётган мактабда технология фанидан синфдан ва

мактабдан ташқари машғулотлар қандай тартибда ташкил қилинади (илғор

тажриба, амалга ошириш тартиби, мавжуд муаммо ва унинг ечими)?

2. Технология фанидан тўгарак машғулотларини ташкил қилишдан мақсад

нималардан иборат? Ҳозирги кунда мактабларда ташкил қилинаётган тўгараклар

фаолияти қониқарли деб ўйлайсизми?

3. Мактакбингизда технология фанидан кўрик-танловлар ташкил қиласизми?

10-мавзу: Технология фани дарсларини кузатиш ва уларни

таҳлил қилиш мезонлари (2 соат амалий машғулот).

Амалий машғулотдан кўзланган мақсад: технология фани дарсларини кузатиш ва таҳлил қилиш кўникмаларини

ривожлантириш иборат.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар:

Машғулот кичик гуруҳларда ишлаш методи ёрдамида ташкил қилинади.

Гуруҳларга қуйидаги топшириқлар берилади:

Қуйида келтирилган назарий материалнинг тегишли қисмини ўрганиб

чиқинг ва қуйидаги мавзулар бўйича тақдимот тайёрланг ва уни намойиш қилинг.

1-гуруҳ. Дарс таҳлилининг асосий таркибий қисмларини шарҳланг.

расм учун

жой

214

2-гуруҳ. Дидактик (ёки таълимий) ва услубий таҳлилнинг мақсади.

3-гуруҳ. Педагогик ва психологик таҳлил.

Амалий машғулот учун назарий материал

Умумий ўрта таълим мактабларида технология фани дарсларини

кузатиш. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни, “Кадрлар

тайёрлаш Миллий дастури”да юқори малакали, эркин ва мустақил фикрлайдиган,

чуқур назарий ва амалий тайёргарликка эга бўлган, олган билим ва

кўникмаларини амалиётда қўллай оладиган, жаҳон андозаларига мос

мутахассисларни тайёрлаш вазифалари белгилаб берилган. Ушбу вазифаларни

амалга ошириш ва бу борадаги қатор муаммоларни ҳал этишда умумий ўрта

таълим мактаблари ўқитувчиларнинг илмий-педагогик салоҳияти муҳим

аҳамиятга эга. Ўқитувчи томонидан олиб борилаётган машғулотлар мазмуни

юқори савияда бўлиши, фан бўйича белгиланган Давлат таълим стандартлари ва

тегишли фан дастурларига мос келиши шарт. Ўқитувчининг ҳар бир дарси

ўқувчиларда шаклланаётган билим ва кўникмалар қамровини босқичма-босқич

кенгайишига хизмат қилиши, уларнинг мазкур фанга бўлган қизиқишларини янада

ортишига хизмат қилиши зарур.

Педагогик фаолиятда амалга оширилган кўп йиллик иш тажрибалари ва

кузатишлар ўқитувчи ҳамиша ўз устида ишлаши, билим, кўникма ва малакаларини

такомиллаштириб бориши кераклигини кўрсатмоқда. Ўқитувчи педагогик

маҳоратининг кундан кунга ўсиб бориши, янги педагогик ва ахборот

коммуникация технологияларини ўқув жараёнида қўллай олиши муҳим аҳамият

касб этади.

Дарсни турли шаклларда ўтиш мумкин, аммо ўқувчиларнинг билим ва

кўникмаларини шакллантириш учун айрим талабларга риоя этиш мақсадга

мувофиқ. Улар қуйидагилар:

ўқитувчи дарснинг мавзуси ва мақсадини аниқ белгилаши шарт;

ҳар бир дарс таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи вазифасига эга

бўлиши керак;

дарс жараёнида ўқувчиларнинг якка ҳолда, гуруҳ ва жамоа бўлиб

ишлашлари талаб этилади;

дарс ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасини ҳисобга олган ҳолда

ўқитувчи томонидан мақсадга йўналтирилган бўлиши;

ўқитувчи ўтиладиган мавзуни дарс давомида ўқувчилар томонидан тўлиқ

ўзлаштириб олишларини таъминлайди;

дарсда санитария-гигиена талабларига риоя қилинади.

Ўқитувчи фаолиятининг қанчалик самарали эканлиги ва педагогик

маҳоратини унинг ўтаётган дарсларини кузатиш ва таҳлил қилиш орқали билиш

215

мумкин. Ўқитувчининг дарсини кузатиш ва таҳлил этиш мўлжалланган бўлса,

ўқитувчилик касби одобига кўра уни дарсга кириш олдидан огоҳлантириш лозим.

Дарсни кузатишда бир киши, агар имконият бўлса, 2-3 киши бўлиб дарс

кузатилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ўз навбатида, ҳар хил

англашилмовчиликлар ва псиҳологик тўсиқларнинг олдини олишга ёрдам беради.

Кузатувчилар биргаликда дарсга кириб келиб, орқа ўриндиқларни

эгаллашгандан сўнг дарс бошланади. Ўқитувчи дарсга кирганда қўли (ёки ўқув

хонаси)да гуруҳ журнали, ўқув дастури, календар-мавзу режаси, дарс ишланмаси

бўлиши керак. Дарс учун керакли жиҳозлар ва кўргазмали қуроллар олдиндан

тайёрлаб қўйилган бўлиши лозим.

Дарс бошлангандан сўнг ҳеч кимнинг ушбу жараёнга халақит беришига йўл

қўйилмайди.

Халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил

этиш туман, шаҳар мудирлари, ўринбосарлари, методистлари томонидан

ҳафтасига камида 2 соат, таълим муассасалари директорлари, уларнинг

ўринбосарлари томонидан 4 соат, фан методбирлашма раҳбарлари томонидан

2 соат, ўқитувчилар томонидан 1 соат ўқитувчилар дарсларининг кузатилиши ва

таҳлил қилиниши талаб этилади.

1. Дарс таҳлилининг асосий таркибий қисмлари.

Ўқитувчининг дарсини кузатиб, уни таҳлил этишда қуйидагиларга эътибор

бериш мақсадга мувофиқ:

ўқитувчининг дарсга қандай тайёргарлик кўрганлиги?

ўқитувчида дарснинг ўқув режаси ва мавзу бўйича турли

ишланмаларнинг мавжудлиги;

турли дидактик тарқатма материал ва кўргазмали қуролларнинг

тайёрлиги.

Ўқитувчининг дарсга тайёргарлигини бутун машғулот давомида кузатиш ва

таҳлил этиш лозим.

Кузатилган дарсни таҳлил қилиш жараёнида биринчи бўлиб дарсни ўтган

ўқитувчи ўзининг дарсига муносабатини билдиргани маъқул.

Дарсга мақсад ва вазифаларининг қўйилиши

Ўқитувчи ўтилиши лозим бўлган дарс мавзусига аниқ бир мақсад қўйдими?

Мақсадни қанчалик тўғри қўйди? Мақсаднинг мазмун-моҳиятини очиб

берувчи таълимий, тарбивий ва ривожлантирувчи вазифалар тўғри белгиландими?

Ташкилий ишлар таҳлили. Дарсни уюштириш.

Машғулот ўтказиладиган хонанинг дарсга тайёрлиги, ўқувчиларнинг

кайфияти ва соғлиги, ўқув хонаси ва столининг тозалиги, бўр ва намланган

латтанинг борлиги, айрим сабабларга кўра дарсда қатнашмаётган ўқувчиларнинг

исми ва шарифлари ёзилган варақчанинг ўқитувчи столига, шунингдек,

ўқитувчининг ҳозирлигига ва унинг ташқи қиёфасига ҳам эътибор берилади.

Маълумки, дарснинг таҳлил турлари қуйидагиларга бўлинади:

216

Илмий таҳлил – берилаётган билимларнинг илмий-назарий жиҳатини,

ўқувчи бажараётган мустақил ишнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлаш

демакдир.

Дарс кузатувчи, ҳар бир раҳбар дарснинг илмий таҳлилида қуйидагиларга

эътибор бериши мақсадга мувофиқ:

1. Ўқитувчининг илмий жиҳатдан (ўзи мутахассис бўлган фанни илмий

асосда чуқур билиши ) қуролланганлиги.

2. Шу кунги дарсга илмий жиҳатдан тайёргарлик ҳолати.

3. Ўз мутахассислигига оид энг янги илмий-назарий ахборотлар билан

қуролланиб бориши.

4. Дарс жараёнида илмий қоида ва таърифларнинг тўғри баён этилиши

ҳамда илмий атамаларнинг ўқувчиларга сингдириб борилиши.

5. Дарсда таълимнинг ўзига хос хусусиятларининг ҳисобга олиниши.

6. Дарслик материалларининг қўшимча адабиёт материаллари билан

бойитилиши.

7. Ўқувчи бажараётган лаборатория, амалий ҳамда мустақил ишларнинг

илмий йўналиш бўйича мақсадга мувофиқлиги.

8. Ўқувчилар хулосасининг илмий жиҳатдан тўғри, қисқа ва мукаммал баён

этилиши ҳамда уни ўқитувчи томонидан назорат қилиниши.

9. Дарс давомида, янги мавзуни баён этиш жараёнида таълим-тарбия билан

боғланиши.

10.Ўқитувчи ва ўқувчилар нутқининг илмийлиги.

217

Методик таҳлил – ўқитувчининг дарс жараёнида қўллаган усулларининг

мақсадга мувофиқ эканлиги таълимнинг турига ва ўзига хос хусусиятларига қараб

белгиланади. Ўқув материалларини ўқувчиларга баён қилиш ва тушунтириш

жараёнида қўлланилган усулларнинг шу материалга мослиги ёки мос эмаслиги

методик таҳлил давомида аниқланади.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ўқитувчи дарсда қўллаган усулларнинг

самарадорлиги, ранг-баранглиги, намунавийлиги унинг ўтган, янги мавзу

материалини ўқувчиларнинг қай даражада ўзлаштириб олганликлари билан

белгиланади. Шу боисдан ҳар бир дарс кузатувчи (ўқитувчи, директор, ўқув

ишлари бўйича директор ўринбосари, инспектор ёки методист) дарс таҳлилининг

бу турига алоҳида эътибор билан қараши лозим керак .

Дарс методларини таҳлил қилишда қуйидагиларни ҳисобга олиш мақсадга

мувофиқдир:

1. Дарс жараёнидаги ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятининг ташкилий

шаклларига кўра:

а) ҳикоя усули;

б) оғзаки баён усули;

в) суҳбат усули.

2. Ўқувчиларнинг ўзлаштиришига кўра: а) ўқитувчиларнинг сўзлаш усули;

б) кўрсатмали қуроллардан фойдаланиш усули;

в) дарслик, контурли карта, диаграмма ёки жадваллар билан ишлаш усули;

г) лаборатория асбоблари билан ишлаш усули;

д) техника воситаларидан (информатика электрон ҳисоблаш техникаси,

кинофильм, диафильм, радио, телевизор кабилар) фойдаланиш усули;

е) синф доскасидан, география, тарих ёки зоологияга тегишли бўлган турли

карталардан фойдаланиш усули кабилар.

Дидактик таҳлил – таълим турлари самарадорлиги, уни белгиловчи

қонунлар ва қоидаларнинг дарсда қанчалик тўғри ҳамда мукаммал

бажарилганлигини таҳлил қилиш демакдир.

Дарсни дидактик жиҳатдан таҳлил қилишда қуйидагиларга эътибор бериш

ўринли бўлади:

1. Ўқитувчи баёнининг синф ўқувчилари жамоасига тўла тушунарли бўлиши

ва бу баённинг изчил равишда ўқувчи онгига етиб бориши.

2. Ўқитувчи фикрининг маънавий-маърифий тарбия талабига мос

бўлганлиги.

3. Барча ўқувчиларнинг ўқитувчининг, бераётган материалини онгли

равишда ўзлаштиришлари.

4. Ўқитувчи баёнида ривожлантирувчи ва муаммоли таълимнинг

мавжудлиги.

5. Ўқитувчи фикрининг изчиллиги.

218

6. Дарс жараёнида ёки янги мавзуни баён қилишда кўрсатмали қуроллардан,

тарқатма материаллар ва техника воситаларидан фойдаланишнинг мақсадга

мувофиқлиги ёки номувофиқлиги.

7. Экскурсия, тажриба, лаборатория ва амалий ишларнинг мақсадга

йўналтирилганлиги.

8. Дарслик билан ишлашнинг тўғрилиги.

9. Мисолларнинг таълим-тарбия бирлигига мослиги.

10. Дарснинг маълум бир тизимда олиб борилиши кабилар.

Дарсни психологик-педагогик жиҳатдан таҳлил қилиш тизими:

Психологик таҳлил – дарснинг аниқ мақсад ва вазифаларга боғлиқ равишда

тузилишига психологик баҳо бериш:

а) дарснинг мавзуси, мақсад ва вазифалари:

б) дарснинг тузилиши ва унинг психологик жиҳатдан мақсадга

мувофиқлиги.

Дарснинг мазмунига психологик жиҳатдан баҳо бериш: а) ўқув материалларининг сифати (тасвирловчи, тушунтирувчи,

кўргазмалилик, аниқлик, мавҳумлик ва умумлашганлик даражаси);

в) идрок этиши (образли, оғзаки мантиқий хотирани, хаёлий тафаккурни,

ҳаётини). У қандай ҳис-туйғуларни уйғотади?

г) мазкур материал ўқувчилар билиш фаолиятининг ёш хусусиятларига,

уларнинг ҳаётий тажрибаси ва билимлари даражасига мос келиши;

д) ўқитувчининг мураккаб ўқув материалини мазкур ёшдаги ўқувчиларнинг

идрок этиши учун қулай, тушунарли ва қизиқарли уюштириш (баён қилишнинг

равшанлиги ва оддийлиги, ёрқин мисоллар, ўхшатишлар, қиёслашларнинг

мавжудлиги, кўргазмали материаллардан фойдаланиши, ҳаёт билан боғлаши).

е) ўрганилаётган материалнинг тарбиявий таъсири (ахлоқий, эстетик ва ҳ.к.).

Ўқитувчи унинг тарбиявий имкониятларини қай даражада амалга оширади?

Педагогик таҳлил – дарсдаги ҳамма жиҳатларнинг қисқа ва енгил

кўринишидаги таҳлилидир.

Дарсни умумий педагогик жиҳатдан таҳлил қилганда қуйидагиларни

ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир:

1. Ўқув ёки синф хонасининг дарс ўтишга тайёргарлик ҳолати (дарс

жиҳозлари).

2. Ўқув ёки синф хонасининг санитария- гигиена ҳолати.

3. Дарс мавзуси ва унинг таълимий, тарбиявий мақсади.

4. Ўқитувчининг мазкур дарсга илмий-методик ва педагогик жиҳатдан

тайёрланганлик даражаси.

5. Ўқитувчининг дарсни ташкил этиш ва дарс босқичларидан тўғри

фойдаланиши.

6. Ўқитувчининг ўқувчилар олдида (таълим-тарбия беришида) педагогик

жиҳатдан намунали шахс даражасига кўтарила олганлиги.

219

7. Ўқувчилар билимига қўйиладиган баҳонинг адолатли ва изоҳли бўлиши.

8. Ўқувчиларнинг дарсдаги фаоллиги, интизоми, мустақил фикр юритиши

ҳамда мазкур фан асосларини ўзлаштириб олганлик даражаси.

9. Ўқувчиларнинг дарсга муносабати ва ҳурмат билан қараши.

10. Ўқитувчининг дарсдаги бошқарувчилик роли ва иш услуби.

11. Ўқитувчининг дарс мавзусини таълим-тарбияга боғлаши.

12. Дарс жараёнида ёки янги мавзуни баён қилишда ўлкашунослик

материалларидан фойдаланиши.

13. Дарсда ўқувчиларнинг сифат ўзлаштириши.

14. Ўқитувчининг дарсдаги таълимий ва тарбиявий мақсадига тўлиқ эриша

олганлиги.

15. Ўқитувчининг илмий, методик ва умумпедагогик жиҳатдан ёрдамга

эҳтиёжи кабилар.

Юқорида таъкидланганларнинг барчаси дарсларга бўлган бошқа, кенг

қамровли талабларни инкор этмайди.

Дарс ўқув-тарбия жараёнида асосий бўғин бўлгани учун дарсга қатнашиш ва

уни ҳар томонлама таҳлил қилишга кўпроқ аҳамият қаратиш лозим.

1. Ўқув дастурининг амалда бажарилишини, давлат таълим стандартларига

амал қилинишини, ўқитишнинг методик даражасини, материалнинг тушунарли

баён қилинишини, ўқитувчи томонидан педагогика фани ва амалиёти

ютуқларидан фойдаланилишини, ўқувчиларга ўқув меҳнати, мустақил ишлаш

кўникмаларини ривожлантиришни ва ҳоказоларни таҳлил қилиш учун.

2. Ўқитувчиларга амалий ёрдам кўрсатиш, ишда юзага келиши мумкин

бўлган хато ва камчиликларнинг ўз вақтида олдини олиш учун.

3. Илғор ўқитувчи тажрибасини аниқлаш, ўрганиш, умумлаштириш ва

оммалаштириш учун.

4. Ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малака даражалари тўғрисида янада

тўлароқ ахборот олиш учун.

5. Ўз билим доирасини кенгайтириш, ўз маҳоратини ошириш учун.

Бунда фақат ишларнинг конкрет аҳволи ҳақида ахборот олиш билан

чекланиб қолмасдан, уларнинг муваффақият томон ҳаракат қилиши динамикасини

ҳам илғаш ва аниқлаш муҳимдир.

Ўқув-тарбия жараёни аҳволини таҳлил қилиш тизимида ўқитиш сифатини

назорат қилишга, одатда, бутун вақтнинг 80-90 %и тўғри келади.

Дарс жараёнини назорат қилиш чоғида кўпинча қуйидаги камчиликлар

кузатилади: системасизлик, дарсларда тасодифан қатнашиш, аниқ бир мақсаднинг

йўқлиги, текширувчининг дарсни чуқур таҳлил қилишга методик жиҳатдан тайёр

эмаслиги, аниқ кузатиш дастурининг йўқлиги, дарсда асосий жиҳатларни ажратиб

кўрсата олмаслик, хулосалар чиқара билмаслик ва ўқитувчига малакали тавсиялар

ҳамда методик ёрдам бера олмаслик.

220

Ҳар бир дарсга қатнашишдан олдин мақсадни белгилаб олиш керак.

Қўйилган мақсад дарсда қатнашиш ва уни таҳлил қилишни янада натижалироқ,

хулосаларни янада аниқроқ қилади.

Дарс таҳлил қилувчи шахс дарсни таҳлил қилади, ўқитувчи ва ўқувчилар

фаолиятини қўйилган мақсад нуқтайи назаридан кузатади. Айтайлик, дарс таҳлил

қилувчи шахснинг ўқитувчи дарсида қатнашишидан мақсади унинг ўқитишнинг

техник воситалари билан ишлаши методикасини ўрганиш бўлсин. Шахс дарс

таҳлил қилаётганда асосий диққатини айнан шу муаммога қаратади. Бироқ бу ҳол

у дарснинг бошқа жиҳатларига эътибор бермайди, дегани эмас. Тажрибали дарс

таҳлил қилувчи шахс ҳамма нарсани кўради, дарс таҳлили дафтарида уларни

белгилайди ва ўқитувчига йўл-йўриқ кўрсатади, бироқ асосий эътибор мақсадли

муаммога қаратилади ва асосий хулосалар шу бўйича чиқарилади.

Дарсларга қатнашиш мақсадини белгилашга мисоллар:

ўқувчиларга қўйилган ягона талабларнинг бажарилишини таҳлил қилиш;

ўқитишнинг техник воситалари, кўргазмали ва тарқатма материаллардан

фойдаланиш самарадорлиги;

ўқувчиларда мустақил фикрлаш кўникмаларини ҳосил қилиш;

дарсда ўқитувчи ва ўқувчи ҳамкорлиги;

дарсни олиб бориш, уни ташкил қилишнинг умумий услуби билан

танишиш;

ўқитувчининг дастур материалларини ўзлаштира олмаётган ўқувчилар

билан ишлаш хусусиятларини ўрганиш;

ўқитувчининг методик усуллари самарадорлигини ўрганиш;

илғор иш тажрибасини ўрганиш ва бошқалар.

Дарсни кузатишга олдиндан пухта тайёрланиш дарсни янада малакали

таҳлил қилишни таъминлайди. Бунинг учун қуйидаги ишларни амалга ошириш

зарур:

ўқитувчининг ўқув дастури, дарс мавзуси ва дарсни режалаштириш

жараёни билан танишиш;

ўзаро қатнашишлар жараёнида ўқув ишлари бўйича директор

ўринбосари ва бошқа ўқитувчилар томонидан унинг аввалги дарсларига қатнашиш

натижалари билан танишиш, ушбу натижаларнинг иш жараёнида қанчалик

ҳисобга олинганлигини аниқлаш учун хулоса ва тавсияларга эътибор бериш;

дарс таҳлил қилинадиган синф таркибини таҳлил қилиш.

Дарсни баҳолаш мезонлари ва унга оид ўқитувчи фаолиятининг турлари

(кўрсаткичлари) сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин:

1) ўқитувчининг дарсга тайёргарлиги таҳлили (дарс ишланмаси, тақвим-

мавзу режа, ўқув дастури, дарслик, дарс тақдимоти, кўргазмали қуроллар,

тарқатма материаллар ва ҳ.к.ларни олдиндан ҳозирлаб қўйилганлиги);

2) дарс мазмуни таҳлили (дарс мақсадининг тўғри белгиланганлиги,

мавзунинг бошқа фанлар билан боғланганлиги, дарс мавзусини мустаҳкамлаш

221

учун берилган топшириқларнинг тўғри танланганлиги, ўқитувчининг ўз фанини

қанчалик мукаммал билиши);

3) дарснинг услубий таҳлили (ўқитишнинг турли усулларидан тўғри ва

ўрнида фойдаланганлиги, дарснинг интерфаоллик даражаси (ўқувчиларни

фаоллаштирадиган гуруҳларда ёки мустақил ишлашига шароитнинг қанчалик

яратилганлиги), дарс вақтининг тўғри тақсимланганлиги, ўқувчиларнинг дарсдаги

гуруҳий ёки мустақил ишининг тўғри ташкил қилинганлиги, ўқув

материалларининг табақалаштирилганлик даражаси (яхши ва қийин

ўзлаштирадиган ўқувчиларга муносабат);

4) ўқитувчининг педагогик маҳорати таҳлили (ўқитувчининг дарс мавзусини

равон тилда тушунтира олиши, ўқитувчининг дарсда ўзини дадил тута олиши,

мотивация (ўқувчиларни таълим олишга ундаш) ва уни рағбатлантириб бориши,

дарс давомида ижодий, таълимий муҳитни ярата олганлиги, дарсга оид кўргазмали

қуроллар, жиҳозлар ва асбоблардан ўрнида фойдаланганлиги, ўқувчиларнинг

фаоллиги);

5) дарсда дарслик ва бошқа қўшимча ўқув материалларидан фойдаланиш

таҳлили (дарсда дарсликдан самарали фойдаланиш даражаси, қўшимча ўқув

материалларидан фойдаланиш даражаси);

6) дарсда АКТ ва таълимнинг бошқа воситаларидан фойдаланиш таҳлили

(ўқитувчининг проектор, мулғтимедия ва бошқа техник воситалардан фойдалана

олиш даражаси, ўқитувчининг тайёрлаган тақдимот сифати ёки ўқув доскасидан

самарали фойдалана олиши, тақдимот сифати ёки мавзу асосий моментларининг

доскага ёзиб борилиши);

7) дарсда яратилган таълимий муҳит ва муносабатлар таҳлили

(ўқитувчининг ўқувчиларга нисбатан муносабати: хушмуамалалиги, тил топа

олиши, ўқувчиларнинг бир-бирларига нисбатан муносабати: ўзаро ёрдам, ҳурмат,

ҳамжиҳатлик, ўқувчиларнинг ўқитувчига нисбатан муносабати: ҳурмат, интизом,

эшитиш);

8) баҳолаш ва дарсга якун ясаш таҳлили (ўқувчиларнинг дарс давомида

билим ва кўникмаларининг тўғри баҳолаб борилиши, баҳолаш топшириқларининг

дарс мақсадидан келиб-чиқиб тузилганлиги, дарс охирида дарсга якун қилиниши,

рефлексия).

222

223

1-мавзу: Технология фанидан амалий машғулотларини ўқитиш

технологияси( 4 соат кўчма машғулот).

Кўчма машғулот “Технология фанини ўқитиш методикаси” модули

доирасида, талаб даражасидаги моддий-техника базага эга ва илмий-услубий

жиҳатдан тажрибали профессор-ўқитувчилар ва мутахассислар фаолият

кўрсатаётган олий таълим муассасаларининг мутахассислик кафедралари, илмий-

текшириш институтларида ташкил этилади.

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар. 1-4 ва 5-9-синфлар кесимида умумий ўрта таълим мактабининг технология

фани ўқув дастури асосида ўтказилиши шарт бўлган амалий машғулотларни

ташкил этишнинг илмий-методик ва ташкилий асосларини ўрганиш;

Олий таълим муассасаларида технология фанига оид янгиликлар билан

танишиш;

Технология фани бўйича амалга оширилган илғор иш тажрибалари билан

танишиш.

Амалий машғулот учун назарий материаллар. Олий таълим муассасаларида технология фани бўйича амалий

машғулотларни ташкил этиш масалаларини ўрганишга катта эътибор қаратилган

бўлиб, анъанавий “Устоз-шогирд” фаолияти тизимли йўлга қўйилган.

Унга кўра ҳар бир устоз – билимдон, тадқиқотчи, ривожлантирувчи,

йўналтирувчи, сафарбар, лойиҳачи, воситачи ва ташкилотчи бўлиши талаб этилса,

шогирд эса, бу жараёнда – билимга эга бўлади, янгиликларни ишлаб чиқа олади,

ривожлантира олади, йўналтира олади, жонбозлик кўрсата олади, лойиҳаларни

амалга ошира олади, иш усулларини қўллай олади ва мустақил ишларни ташкил

эта олиш орқали билим, кўникмаларни эгаллайди. Бу жараён “Устоз – шогирд”

фаолиятини ташкил этиш технологияси моделида кўрсатилган1 (6-шакл).

Маълумки, амалий машғулотларни ташкил этишда технологик

ҳужжатлардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Технологик ҳужжатлар деганда

ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва амалга ошириш, маҳсулотлар, ҳар хил турдаги

буюмларни ясаш, улардан фойдаланиш ҳамда тузатишда фойдаланиладиган

ҳужжатлар мажмуи ҳисобланади. Технологик ҳужжатлар лойиҳа, конструкторлик

ва технологик ҳамда техник-норматив турларга бўлинади.

Лойиҳа – яратиладиган буюмнинг тузилиши тўғрисида зарур тасаввурга эга

бўлиш, узил-кесил ечим ёки кейинги иш ҳужжатларини ишлаб чиқиш учун

дастлабки маълумотларни ўз ичига олган конструкторлик, технологик ва техник-

норматив яъни, тартибга солинган ҳужжатлар мажмуидир.

1 Ў.Тоҳиров. Меҳнат таълимини мазнунан модернизациялашда “Устоз-шогирд”

фаолиятини ташкил этиш технологияси. “Мактаб ва ҳаёт” илмий методик журнали. – Т.:

2012 йил 3-сон Б.25-27.

224

Технологик ҳужжатларнинг рўйхати ва мазмуни технологик ҳужжатлар

ягона тизимининг Давлат стандарти билан белгиланади.

6-шакл. Технология таълимида “Устоз-шогирд” фаолиятини

ташкил этиш технологияси модели

Технологик ҳужжатлар ва уларни ишлаб чиқаришга тайёрлаш – технологик

ҳужжатларни асосий турлари, маршрут харита, унинг моҳияти ва тузилиши,

технологик харита, унинг моҳияти ва аҳамияти, қўлланилиши, эскизлар харитаси

ва унинг моҳияти, зарурлиги ва қўлланилиши, технологик инструкцияси,

технологик жараённинг ўтиши, тайёрлов босқичи, деталларга шакл бериш

босқичи, маҳсулот тайёрлашдаги технологик жараённинг бориши, консрукторлик,

технологик ва ташкилий ишлаб чиқариш тайёргарлиги, уларнинг моҳияти,

зарурлиги, амалга оширишнинг узвий боғланиши каби жараёнларни ўз ичига

олади.

Технологик ҳужжатларнинг асосий турларига маршрут харитаси,

технологик харита, эскизлар харитаси, технологик инструкция ва асбоб-ускуналар

рўйхати киради. Буларнинг дастлабки иккитасидан ишлаб чиқаришнинг

ҳаммасида, кейингиларидан эса фақат доналаб ва кам серияли ишлаб чиқаришда

фойдаланилади.

225

Маршрут хариталарда чиқариладиган маҳсулотларнинг характеридан қатъий

назар, материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар ва загатовкалар тайёр маҳсулотга

айлангунча босиб ўтадиган бутун йўл акс этади. Маршрут харитада барча

операциялар бўйича буюмлар тайёрлашнинг технологик жараёни тавсифи, асбоб-

ускуналар, қўлланиладиган материаллар ҳақидаги маълумотлар, шунингдек,

норматив характердаги айрим маълумотлар бўлади.

Технологик хариталарда ўтишлар бўйича ҳар бир алоҳида операциянинг

бажарилиши маршрут хариталаридагига қарагандан кўра батафсилроқ

ифодаланади. Шунингдек, уларда буюмга ишлов беришнинг барча жараёнлари

ёзилади, операциялар ва уларнинг таркибий қисмлари, материаллар, ишлаб

чиқариш жиҳозлари, асбоб-ускуналар, қўлланиладиган контрол ўлчов асбоблари,

технологик режимлар, буюмларни тайёрлаш учун керакли вақт ва бошқалар

кўрсатилади. Ушбу ҳужжатлар асосида белгиланган ишлар тартиби, техникадан

фойдаланиш ва технологик интизомга аниқ риоя қилиш технологик жараённи

амалга оширишнинг мажбурий шарти ҳисобланади.

Технологик жараён – тайёрланадиган буюмларни режали, маълум кетма-

кетликда ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисми ёки технологик операциялар

мажмуидир. Масалан, ёғочларни бриктиришдаги технологик жараён, ёғоч

қисмларини (деталларини) тайёрлаш, деталларнинг бриктириладиган қисмларини

тозалаш, ўрнатиш, бриктириш ёки газламаларга ишлов бериш жараёнида ҳам

бўлиши мумкин. Технологик жараён юқорида келтирилган технологик ёки

маршрут хариталарида баён қилинади. Бу жараён технология фани дарсларида

белгиланган вақт ичида сифатли буюмлар ишлаб чиқаришни тезлаштириш

имконини беради. Технология фани дарсларида технологик жараён одатда уч

босқичда амалга оширилади (7-шакл).

7-шакл. Технологик жараён босқичлари

Ана шу тайёрлов, шакл бериш ва буюмларни йиғиш босқичлари ишлаб

чиқариш соҳаларининг кўп тармоқларига доир корхоналардаги технологик

ТЕХНОЛОГИК

ЖАРАЁН

Тайёрлов

босқичи

Шакл бериш

босқичи

Буюмларни

йиғиш босқичи

226

жараёнларда ўз ўрнига эга. Масалан, Республикамиздаги автомобиль ишлаб

чиқариш корхонасидаги технологик жараённи қандай ўтишини кўрайлик.

Тайёрлов босқичи – тайёрлов (қуйиш, штамповкалаш) цехларида амалга

ошади. Уларда дастлабки материаллар ва хом ашёнинг сарфланиши мазкур

цехлардаги ишчилар (қуювчилар, моделчилар, қолипловчилар пресловчилар,

штамповкачилар) меҳнатининг сифатига ва тайёрлов ишлаб чиқаришининг техник

жиҳозланишига кўпроқ боғлиқдир. Загатовка қанчалик аниқ ясалса, металлга

ишлов беришда у шунчалик кам исрофланади. Ишлаб чиқариш шунчалик тежамли

бўлади.

Деталларга шакл бериш босқичи – бу босқичда бажариладиган ишлар

механика цехларида олиб борилади. Олинган загатовкаларга хилма хил асбоб-

ускуналардан фойдаланиб, турли механизациялаштирилган автоматик

технологиялар асосида ишлов берилади. Бу ишни ҳар хил касбдаги ишчилар

(деталь қисмларини йиғувчи, двигатель қисмларини созловчи, пардозловчи ва

бошқалар) бажаради. Тайёрланган деталларга тегишли цехларда техник

талабларга мувофиқ термик, кимёвий ёки бошқа турдаги ишловлар берилади. Бу

эса уларнинг чидамлилиги ва мустаҳкамлилигини оширади. Айрим деталларни

ташқи муҳит таъсиридан сақлаш учун уларнинг сиртига турли рангдаги бўёқлар

сепилади. Деталлар ишлов бериш цехларидан йиғув цехига ўтказилади.

Йиғиш босқичи – бу босқични икки поғонага:

1. Тайёрланадиган буюмни таркибий қисми шаклланадиган асосий йиғиш;

2. Буюмни умумий йиғиш поғоналарига бўлиш мумкин.

Масалан, автомобиль ишлаб чиқариш корхонасининг бир цехида двигатель,

иккинчи цехида бўлажак буюмнинг кузови йиғилади, бу асосий йиғиш

ҳисобланади. Умумий (сўнгги) йиғиш ишлари бош конвейерда олиб борилади.

Бунда йиғиш бирликлари ва деталлардан автомобиль ҳосил бўлади.

Биз серияли маҳсулот тайёрлашдаги технологик жараённинг боришини

кўриб чиқдик. Бу жараёндан олдин корхонанинг конструкторлик, технологик ва

ташкилий ишлар яъни, ишлаб чиқариш тайёргарлигидан иборат янги буюмни

саноат кўламида ўзлаштириш амалга оширилади.

Конструкторлик тайёргарлиги берилган топшириқни техник иқтисодий

асослаш ва буюмга қўйиладиган техник талаблар ифодаланган дастлабки

ҳужжатни ишлаб чиқаришдан бошланади.

Охирги натижа ишчи ҳужжат, яъни ишчи чизмалар бўлиб, уларда

буюмларни тайёрлаш ва назорат қилиш учун зарур бўлган йиғиш чизмалари,

деталларнинг чизмалари, уларнинг тафсилотлари ифодаланади.

Ана шу ҳужжатлар асосида корхонанинг технологик тайёргарлиги амалга

ошади. Бу тайёргарлик маҳсулот тайёрлашнинг технологик жараёнларини ишлаб

чиқаришдан иборат бўлиб, бу технологик ҳужжатларда маршрут ва технологик

хариталарида ўз аксини топади. Корхонанинг технологик тайёргарлиги ишлаб

чиқаришнинг технологик тайёргарлиги ягона тизимига, яъни ижтимоий

227

соҳаларнинг исталган тармоғига мансуб ҳар бир корхона риоя этадиган Давлат

стандартларига мувофиқ амалга оширилади.

Технологик жараёнларни лойиҳалашда бир томондан буюмга қўйиладиган

техник талаблар иккинчи томондан ишлаб чиқаришнинг имкониятлари, унинг

зарур станоклар, асбоблар ва ишчи кадрлар билан таъминланганлиги ҳисобга

олинади.

Корхоналарнинг ташкилий ишлаб чиқариш тайёргарлиги унинг технологик

тайёргарлиги билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, цехлар ва бўлимлардаги иш

жараёнларини аниқ ташкил этиш, таъминот, жиҳозларни жойлаштириш, тажриба

ишларини олиб бориш учун намуналарни тайёрлаш масалаларини аниқлашдан

иборатдир.

Кўпинча маҳсулотни саноат кўламида ўзлаштиришни тезлаштириш билан

ишлаб чиқаришнинг баъзи тайёргарлик босқичлари бирлаштирилган ҳолда амалга

оширилади.

Умумий ўрта таълим мактаблари технология фани дарсларида технологик

ҳужжатлар асосида босқичма-босқич ишлаб чиқаришни ташкил этиш орқали

ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни сифатли ва дизайн талабларига жавоб

берадиган қилиб тайёрлашга эришилади. Бу эса ўз навбатида, технология фани

моддий-техник таъминотини модернизациялашда амалга оширилиши лозим

бўлган асосий вазифа ҳисобланади. Чунки, технология фани дарсларида

тайёрланаётган ҳар қандай маҳсулот технологик ҳужжат талаблари асосида

тайёрланса, бозор муносабатлари шароитида рақобатлаша олади.

Технологик ҳужжатлар асосида ўқувчилар, ишларни ташкил қилиш

жараёнини режа асосида олиб боришни, технологик хариталарни ўқишни,

технологик харитада кўрсатилган иш кетма-кетлигини босқичма-босқич амалга

оширишни, асбоб-ускуналардан тўғри фойдаланишни, хавфсизлик техникаси ва

санитария-гигиена қоидаларига амал қилишни, белгиланган иш вақтидан самарали

фойдаланишни ва энг асосийси, технологик хариталарни тузишни ҳамда сифатли

маҳсулот ишлаб чиқаришни мустақил равишда амалга ошириш имкониятига эга

бўладилар.

2-мавзу: Технология фани дарсларини кузатиш ва уларни таҳлил қилиш мезонлари ( 4 соат кўчма машғулот).

Тингловчилар фаолиятини ташкил қилиш бўйича йўл-йўриқлар:

Мавзу бўйича 4 соатлик кўчма амалий машғулот умумий ўрта таълим

муасасаларида очиқ дарсларни кузатиш ва таҳлил қилиш ёки тажриба алмашиш

мақсадида ўтказилади. Унда ўтказилган дарсни тегишли мезонлар асосида таҳлил

қилиш орқали ўқитувчиларнинг илғор педагогик тажрибаларини ўрганиши

ташкил этилади. Бу жараёнга кўчма машғулот ташкил қилинган мактаб

ўқитувчиларини жалб этиш, уларнинг дарсларини таҳлил қилиш орқали уларга

методик ёрдам кўрсатиш ҳам кўзда тутилади. Машғулот натижаси сифатида очиқ

228

дарсни кузатиш ва таҳлил қилиш варағи (қуйида илова қилинмоқда) тўлдирилади

ва малака ишига илова қилинади.

ДАРСНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ ВА СИФАТИНИ БАҲОЛАШ ВАРАҚАСИ

Кун: ____________ Синф _____________ Ўқитувчи Ф.И.О: ___________________________

Фан: ______________________________________________________________________________

Мавзу: ____________________________________________________________________________

Дарсда қатнашаётган ўқувчилар сони: __________ Мавзуга ажратилган соат: ____________

Дарсни баҳолаш мезонлари

Танлаган баҳонгизни думалоқча билан белгиланг

Т/р Баҳолаш меъзонлари

“1” энг паст баҳо, “5” энг

юқори баҳо

“1” “2” “3” “4” “5”

I. Ўқитувчининг дарсга тайёргарлиги

1. Дарс режаси, дарс тақдимоти, дарс ишланмаси,

кўргазмали қуроллар, тарқатма материаллар ва

ҳ.к.ларни олдиндан ҳозирлаб қўйилганлиги.

1 2 3 4 5

2. Дарсга оид кўргазмали қуроллар, жиҳозлар ва

асбоблардан ўрнида фойдаланганлиги. 1 2 3 4 5

II. Дарс мазмуни

3. Дарс мақсадининг тўғри белгиланганлиги. 1 2 3 4 5

4. Мавзунинг бошқа фанлар билан боғланганлиги. 1 2 3 4 5

5. Дарс мавзусини мустаҳкамлаш учун берилган

топшириқларнинг тўғри танланганлиги. 1 2 3 4 5

6. Ўқитувчининг ўз фанини қанчалик мукаммал

билиши. 1 2 3 4 5

III. Дарснинг услубий жиҳатлари

7. Ўқитишнинг турли усулларидан тўғри ва ўрнида

фойдаланганлиги. 1 2 3 4 5

8. Дарснинг интерфаоллик даражаси (ўқувчиларни

фаоллаштирадиган гуруҳларда ёки мустақил

ишлашига шароитнинг қанчалик яратилганлиги).

1 2 3 4 5

9. Дарс вақтининг тўғри тақсимланганлиги. 1 2 3 4 5

10. Ўқувчиларнинг дарсдаги гуруҳий ёки мустақил

ишининг тўғри ташкил қилинганлиги. 1 2 3 4 5

11 Ўқув материалларининг табақалаштирилганлик

даражаси (яхши ва қийин ўзлаштирадиган

ўқувчиларга муносабат).

I В. Ўқитувчининг педагогик маҳорати

12. Ўқитувчининг дарс мавзусини равон тилда

тушунтира олиши. 1 2 3 4 5

229

13. Ўқитувчининг дарсда ўзини дадил тута олиши. 1 2 3 4 5

14. Мотивация (ўқувчиларни таълим олишга ундаш) ва

уни рағбатлантириб бориши. 1 2 3 4 5

15. Дарс давомида ижодий, таълимий муҳитни ярата

олганлиги. 1 2 3 4 5

16. Ўқувчиларнинг фаоллиги. 1 2 3 4 5

V. Дарсда дарслик ва бошқа қўшимча ўқув материалларидан фойдаланиш

17. Дарсда дарсликдан самарали фойдаланиш даражаси. 1 2 3 4 5

18. Қўшимча ўқув материалларидан фойдаланиш

даражаси. 1 2 3 4 5

VI. Дарсда АКТ ва таълимнинг бошқа воситаларидан фойдаланиш

19. Ўқитувчининг проектор, мультимедия ва бошқа

техник воситалардан фойдалана олиш даражаси. 1 2 3 4 5

20. Ўқитувчининг тайёрлаган тақдимот сифати ёки ўқув

доскасидан самарали фойдалана олиши. 1 2 3 4 5

21. Тақдимот сифати ёки мавзу асосий моментларининг

доскага ёзиб борилиши. 1 2 3 4 5

VII. Дарсхонада яратилган таълимий муҳит ва муносабатлар

22. Ўқитувчининг ўқувчиларга нисбатан муносабати:

ҳушмуамалалиги, тил топа олиши. 1 2 3 4 5

23. Ўқувчиларнинг бир-бирларига нисбатан муносабати:

ўзаро ёрдам, ҳурмат, ҳамжиҳатлик. 1 2 3 4 5

24. Ўқувчиларнинг ўқитувчига нисбатан муносабати:

ҳурмат, интизом, эшитиш. 1 2 3 4 5

VIII. Баҳолаш ва дарсга якун ясаш

25. Ўқувчиларнинг дарс давомида билим ва

кўникмаларининг баҳолаб борилиши. 1 2 3 4 5

26. Баҳолаш топшириқларининг дарс мақсадидан келиб-

чиқиб тузилганлиги. 1 2 3 4 5

27. Дарс охирида дарсга якун қилиниши. 1 2 3 4 5

Дарс ҳақида фикрлар:

_______________________________________________________________________

КУЗАТУВЧИ: Имзо ____________ Ф.И.Ш ____________________________

Сана: “___” _______________201_ йил.

Эслатма: Дарсга берилган баҳо қўйилган баҳоларнинг ўртачасидан иборат

бўлади. Уни ҳисоблаш учун ҳар бир бандлар бўйича қўйилган балларнинг

ҳаммаси қўшилиб, бандлар сони (27) га бўлинади:

Барча бандлар бўйича қўйилган баллар йиғиндиси Барча бандлар сони

(27)

Ўртача баҳо = Баҳолаш диапазонлари: 2,5 гача - “қониқарсиз”.

2,5 дан 3 гача - “қониқарли”.

3 дан 4 гача - “яхши”.

4 дан 5 гача - “аъло”.

230

231

Кейс-стади ҳақида тушунча

Кейс – стади инглизча “сase” – аниқ вазият, “stadi” – таълим cўзларининг

бирикувидан ҳосил қилинган бўлиб, аниқ вазиятларни ўрганиш, таҳлил этиш ва

ижтимоий аҳамиятга эга натижаларга эришишга асосланган таълим методидир.

Мазкур метод муаммоли таълим методидан фарқли равишда реал вазиятларни

ўрганиш асосида аниқ қарорлар қабул қилишга асосланади. Агар у ўқув

жараёнида маълум бир мақсадга эришиш йўли сифатида қўлланилса, метод

характерига эга бўлади, бирор бир жараённи тадқиқ этишда босқичма-босқич,

маълум бир алгоритм асосида амалга оширилса, технологик жиҳатни ўзида акс

эттиради.

Кейс-стади методининг келиб чиқиши ҳақида маълумот

Ушбу метод дастлаб 1920 йилда Гарвард бизнес мактаби (Harvard business

school)да қўлланилган. Гарвард бизнес мактабининг ўқитувчилари бизнес

йўналишидаги аспирантура бўлими учун тўғри келадиган дарсликларнинг мавжуд

эмаслигини тез англайдилар. Ушбу масалани ечиш учун бизнес мактабининг

ўқитувчилари томонидан қўйилган дастлабки қадам етакчи бизнес

амалиётчиларидан интервью олиш ҳамда мана шу менеджерларнинг фаолияти,

унга таъсир этувчи омиллар юзасидан батафсил ҳисобот ёзиш бўлди. Маъруза

тингловчиларга у ёки бу ташкилот тўқнаш келган аниқ вазият, ушбу вазиятни

таҳлил этиш ва мустақил равишда ёки жамоа бўлиб мунозара ташкил этиш

асосида унинг ечими топиш тарзида тақдим этилар эди. Кейинчалик кейс методи

бизнес йўналишидаги таълим муассасаларида кенг тарғиб этилган. Ҳозирги кунда

эса, касбий компетентликни ривожлантириш нуқтаи назаридан мазкур метод

тарафдорлари кўпайиб бормоқда. ХХ асрнинг 50 йилларидан бошлаб бизнес-

кейслар ғарбий Европа мамлакатларида оммалашди. Европанинг етакчи бизнес

мактаблари INSEAD, LBS, HEC, LSE, ESADE ва бошқалар кейс-стади методи

асосида дарс берибгина қолмай, кейсларни яратишда ҳам фаол иштирок эта

бошлайдилар.

Кейс-стади мактаблари

Кейс стади ишлаб чиқишнинг икки классик мактаби мавжуд:

1. Гарвард (Америка).

2. Манчестер (Европада).

232

Кейслар типологияси

Типологик белгилари Кейс тури

Асосий манбалари 1. Бевосита объектда олиб бориладиган.

2. Таълим жараёндаги.

3. Илмий-тадқиқотчилик.

Сюжет мавжудлиги 1. Сюжетли.

2. Сюжетсиз.

Вазият баёнининг вақтдаги изчиллиги 1. Ўтмиш ва бугунги кунни боғлаш асосидаги кейс.

2. Аввал бўлиб ўтган воқеликка асосланган кейс.

3. Истиқболга йўналтирилган кейс.

Кейс объекти 1. Алоҳида объектга йўналтирилган.

2. Ташкилий-институционал.

3. Кўп объектли.

Материални тақдим этиш усули 1. Ҳикоя.

2. Эссе.

3. Таҳлилий маълумот.

4. Журналистик тафтиш.

5. Ҳисобот.

6. Очерк.

7. Фактлар мажмуи.

8. Статистик материаллар мажмуи.

9. Ҳужжатлар ва ишлаб чиқариш намуналари

мажмуи.

Ҳажми 1. Қисқа.

2. Ўртача ҳажмдаги.

3. Катта.

Тузилмавий ўзига хос хусусиятлари 1. Аниқ структурага эга бўлган.

2. Аниқ структурага эга бўлмаган.

Ўқув топшириғини тақдим этиш

усули

1. Саволли.

2. Топшириқ тарзидаги.

Дидактик мақсадлари 1. Муаммо, ечим ёки концепцияни изоҳлаш.

2. Бирор мавзуга бағишланган тренинг машғулоти

фан бўйича кўникма ва малакаларни ҳосил

қилишга мўлжалланган.

3. Таҳлил ва баҳолашга ўргатувчи.

4. Муаммони ажратиш ва ечиш, бошқарувга доир

қарорлар қабул қилишга ўргатувчи.

Тақдим этиш усулига кўра 1. Босма.

2. Электрон.

3. Видео-кейс.

4. Аудио-кейс.

5. Мультимедиа-кейс.

233

ТЕХНОЛОГИЯ ФАНИДАН КЕЙС ТУРЛАРИ

Тури Тавсифи Кейс топшириғи мазмуни

Амалий Технология фанида

фойдаланиш

мумкин бўлган

ҳаётий вазиятлар

Кейс топшириғи матн кўринишида берилади,

унда маълумотлар керагидан кўп ёки

етишмаслиги ҳам мумкин. Муаммонинг

муқобил ечимлари бир нечта бўлиши мумкин.

Уларнинг орасидан энг мақбулини танлаш талаб

қилинади.

Ўргатувчи Технология фанига

доир ўқув

вазиятлари ва

масалалари

Кейс топшириғи технологиянинг бирор бўлими

доирасида матн кўринишида берилади. бир-бири

билан боғлиқ ва қўйилган масала ечимига олиб

келувчи бир неча кичик масалалар рўйхати

келтирилади.

Тадқиқот Вазиятнинг техник

ва технологик

моделини қуриш

ҳамда тадқиқ этиш

Кейс топшириғи матн кўринишида берилади.

Унда маълумотлар керагидан кўп ёки

етишмаслиги ҳам мумкин. Муаммонинг бир

нечта муқобил технологиявий моделлари ва

уларга мос ечимлари бўлиши мумкин.

234

Кейс намуналари

Жавоб варианти: Парма ёрдамида ортиқча тешилган жойга ёғоч қипиғи

билан елим аралашмали масса суртилади. Масса қотгач унинг усти қум қоғоз

билан текисланади. Тешилиб қолган жойга шу ўлчамдаги понани қоқиб

жойлаштириб нуқсонни бартараф этиш мумкин.

Жавоб варианти: Пластмасса идишини яхшилаб ювиб уни совуқ сувга

чайиб музлаткичнинг музхонасида сақланса идишдаги хид йўқ бўлади.

235

Ноанъанавий кейс топшириқлари

1. Нозмунчоқдан гул, геометрик ва бошқа шакллар тўқиш вақтида ип

узилиб кетди. Вазиятдан қандай чиқиш мумкин? А) Янги ипга тизаман 50%

Б) Ипни бир бирига улайман 25%

В) Қўлда катак дафтарнинг катакларининг устига секин тизиб чиқаман 5%

Г) Буюм устига ёпиштириб жойлаштириб қуйиб чиқаман 20%

2. Соч безак турларига нозмунчоқларни ёпиштираётганда елим тугаб

қолса нима қилиш мумкин?

А) Игна ипда ишлов бераман 50%

Б) Дазмол билан куйдириб чиқаман 10%

В) Табий материаллар елим тайёрлаб ёпиштириб чиқаман 30%

Г) Ун маҳсулотларидан елим тайёрлаб ёпиштираман 10%

3. Доғ бўлган юмшоқ ўриндиқларни қандай тозалаш мумкин?

А) Тузли сув билан артаман 50%

Б) Докада қўйиб дазмоллайман 20%

В) Кул сепиб тозалайман 10%

Г) Офтобда қуритиб ишқалайман 20%

4. Металл ошхона жиҳозлари емирилияпти уни қандай олдини олиш

мумкин?

А) Гелда ёки кир ювиш воситасида юваман 20%

Б) Азотли сувда қайнатаман 40%

В) Хлорли сув билан тозалайман 10%

Г) Ёғлаб қўяман 30%

5. Сабзавотларни қайнатаётганда ёрилиб кетмаслиги учун нима қилиш

мумкин?

А) Қайнатишда туз қўшиб қайнатиш керак 50%

Б) Қайнатишда бир меъёрни ушлаш керак 30%

В) Паст оловда қайнатиш керак 10%

Г) Қайнатишда маза-таъм берувчи қўшимчалар қўшиш керак 10%

Юқорида берилган ноанъанавий кейс топшириқларида тўғри жавобга энг

яқини танлаб олинади. Қайси жавобни фоизи катта бўлса шу жавоб тўғри жавоб

ҳисобланади.

236

237

Мустақил ишни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

Тингловчи мустақил ишни муайян модулни хусусиятларини ҳисобга олган

холда қуйидаги шакллардан фойдаланиб тайёрлаши тавсия этилади:

меъёрий хужжатлардан, ўқув ва илмий адабиётлардан фойдаланиш

асосида модул мавзуларини ўрганиш;

тарқатма материаллар бўйича маърузалар қисмини ўзлаштириш;

автоматлаштирилган ўргатувчи ва назорат қилувчи дастурлар билан

ишлаш;

махсус адабиётлар бўйича модул бўлимлари ёки мавзулари устида

ишлаш;

тингловчининг касбий фаолияти билан боғлиқ бўлган модул бўлимлари

ва мавзуларни чуқур ўрганиш.

Мустақил таълим мавзулари

1. Умумтаълим мактабларида технология таълимини ташкил қилишнинг

зарурияти ва устувор йўналишлари .

2. Технология фани ўқувчиси фаолиятида педагогик қобилият ва педагогик

маҳорат.

3. Технология фани машғулотларининг ўқув-методик ва дидактик таъминоти.

4. Ўқувчиларнинг ўқув, меҳнат фаолиятини ташкил этишда мактаб, оила,

жамоатчилик ва корхоналар ҳамкорлиги.

5. Шарқ ва Ғарбда технология таълими ва тарбиясига доир фикрларнинг

шаклланиши.

6. Халқ ҳунармандчилиги (ёғоч ўймакорлиги, ганчкорлик ва бошқ.)

ривожланишининг тарихий босқичлари.

7. Минтақавий халқ ҳунармандчилик турлари (пичоқчилик, мисгарлик ва бошқ.)

уларнинг ўзига хос хусусиятлари ва ўргатиш усуллари.

8. Технология фани ва касб-ҳунар таълимининг узвийлиги ва узлуксизлиги.

9. Материалшунослик асослари машғулотларида материалларнинг турлари,

хоссалари ва хусусиятларини ўрганиш методикаси.

10. Газламаларга ишлов бериш турлари ва буюмлар тайёрлаш технологиясини

ўргатиш методикаси.

11. Маҳсулот ишлаб чиқариш асослари машғулотларини ўтказиш методикаси.

12. Технология фани жараёнида касб танлашга йўналтиришнинг мазмуни ва

вазифалари.

13. Технология фанидан ўқувчилар ижодий кўргазмаларни, танловларини

ташкил қилиш ва ўтказиш методикаси.

14. 1-9 синфларда Технология фанининг ДТС ва ўқув дастурлари, мазмуни,

тузилиши ва қиёсий таҳлили.

15. Технология фани машғулотларида хавфсизликка риоя қилиш қоидалари

238

(техника хавфсизлиги, ёнғин хавфсизлиги ва х.қ.).

16. Мактабда ўтказиладиган дарсларни кузатиш, таҳлил қилиш ва ўзаро тажриба

алмашиш усуллари.

17. Технология фани ўқитувчисининг касбий маҳоратини оширишга қўйиладиган

давлат ва касбий талаблар.

18. Ўқувчиларни касбга йўналтириш машғулотларини ташкил этиш методикаси.

19. 5-синфда технология фанини ўқитишда ўқувчиларда фанга оид

компетенцияларини шакллантириш.

20. “Технология ва дизайн” йўналишини ўқитишда инновацион педагогик

технологиялар.

21. “Сервис хизмати” йўналишини ўқитишда инновациялар.

22. Технология фани дарсларида интерфаол усуллардан фойдаланиш

самарадорлиги ва дарс жараёнида қўлланилиши.

23. Технология фанидан амалий машғулотларини ташкил қилишда хавфсизлик

техникаси ва санитария-гигиена қоидалари.

24. Ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтиришнинг инновацион педагогик

технологиялари.

25. Миллий қадриятларни ўқувчиларга ўргатишда халқ ҳунармандчилигининг

ўрни.

26. 6-синфда технология фанини ўқитишда ўқувчиларда фанга оид

компетенцияларини шакллантириш.

27. Технология фанидан мактабдан ва синфдан ташқари ишларни ташкил этиш

технологиялари.

28. Технология фани дарсларида электрон таълим ресурсларидан фойдаланиш

асослари.

29. Полимер материалларига ишлов бериш технологияси.

30. Электротехника ишларини ташкил қилиш методикаси.

31. Рўзғоршунослик ишларини ташкил қилиш методикаси.

32. Карвинг санъати ва унинг турларини ўқувчиларга ўргатишда инновацион

ёндашувлар.

33. 7-синфда технология фанини ўқитишда ўқувчиларда фанга оид

компетенцияларини шакллантириш.

34. Ўқувчиларга изонит санаъти тарихи ва изонитдан намуналар тикиш

усулларини ўргатиш технологиялари.

35. Ёғочлар ва металга ишлов бериш станоклари.

36. Асбоб-ускуна ва мосламаларни ишга тайёрлаш, улар билан ишлаш

методикаси.

37. 8-синфда технология фанини ўқитишда ўқувчиларда фанга оид

компетенцияларини шакллантириш.

38. 9-синфда технология фанини ўқитишда ўқувчиларда фанга оид

компетенцияларини шакллантириш.

239

39. Электроника асослари бўлимини ўқитиш методикаси.

40. Технология фани жараёнида замонавий таълим технологияларини қўллаш.

41. Технология фани машғулотларида педагогик технологиялардан фойдаланиш

бўйича семинар-тренинг ташкил қилиш усуллари.

42. Ёғочларга ишлов бериш технологияси бўйича семинар-тренинг машғулоти

ўтказиш.

43. Бадиий технология фанида турли материаллар билан ишлаш бўйича

интерфаол машғулотлар ўтказиш.

44. Технология фани машғулотларида график тасвирлардан фойдаланиш

усуллари бўйича тренинг машғулоти ўтказиш.

45. Пазандачиликда таомлар тайёрлаш технологияси.

46. Технология фани машғулотларининг моддий-техникавий таъминотини

инновацион технологиялар асосида ўрагиш йўллари.

47. Металларга ишлов бериш усуллари.

48. Металмас материаллардан буюм тайёрлаш ишларини ўргатиш мазмуни.

49. Технология фани дарсларида мультимедиалари, унинг асосий воситалари,

тушунчалари, анимациялари ва намойиш дастурларидан фойдаланиш.

50. Технология фанида интернетдан фойдаланиш.

51. Умумий ўрта таълми мактабларида тўгарак машғулотларини ўтказиш.

52. Умумтаълим мактабларида ижтимоий фойдали меҳнатни ташкил этиш

йўллари

53. Ёғочларга ишлов бериш технологиясини ўқитишда назорат-ўлчов асбоблари.

54. Технологик жараёнларни ташкил этишда маҳсулот сифатини бошқариш.

55. Амалий машғулотларни ўтказишда ўқитишнинг интерфаол усуллари.

56. Касбни пухта танлашга тайёрлаш юзасидан ўқувчилар билан якка тартибда

ишлаш.

57. Озиқ-овқат махсулотларини консервалаш технологияси.

58. Касбга танлаш асослари бўйича синфдан ташқари ишларни ташкил этиш.

59. Ўзбек миллий таомларини тайёрлашни ўргатиш йўллари.

60. Электр ўлчаш асбобларидан халқ хўжалигининг турли соҳаларида

фойдаланиш.

61. Замонавий кийимларни лойихалаш ва моделлаштириш.

62. Технология фани бўйича умумий ўрта таълим Давлат таълим стандарти ва

ўқув дастурининг мақсад ва вазифалари.

6. Технология дарсларида интерфаол усуллардан фойдаланишнинг

самарадорлиги ва дарс жараёнида қўлланилиши.

64. 5-синф ўқувчиларига тикув машинасида ишлашни ўргатишда хавфсизлик

техникаси қоидалари.

65. 8-9-синфларда касб-ҳунарга йўналтириш дарсларида педагогик

технологиялардан фойдаланиш.

66. Технология фани дарсларида ўқувчиларни эстетик тарбиялаш.

67. Технология дарсларида миллий ҳунармандчилик зардўзлик касбини ўргатиш

240

орқали миллий қадриятларимизни ўқувчиларга сингдириш.

68. Электр тикув машинасининг тузилиши ва ишлатилишида хавфсизлик

техникаси қоидалари.

69. Миллий хотин-қизлар кўйлагини лойихалаш, моделлаштириш ва тикиш

технологияси.

70. Ўқувчиларда қуроқ маҳсулотларини тикишни ўргатиш орқали миллий безак

санъатимизга қизиқишини шакллантириш.

71. 5-7-синфларда ўқувчиларга (бисер, мунчоқ, тўқувчилик) ҳар хил безак

маҳсулотларини ўргатиш технологияси.

72. Технология фанининг бошқа фанлар билан ўзаро фанлараро боғланиши.

73. Технология фанида таълим методларидан фойдаланиш усуллари.

74. Илғор педагогик технологиялар ва уларни амалда (Технология таълими

фанида ўқитишда) қўллаш.

75. Дарс жараёнида мультимедиа ва электрон дарсликлардан фойдаланиш

асослари.

76. Технология фанини ўқитишда интерфаол методларидан фойдаланиш.

77. Пазандачиликда санитария-гигиения қоидалари.

78. Касб танлашга йўллашнинг шакл ва услублари.

79. Касбга йўллаш ишларининг мақсади ва вазифалари.

80. Технология фанидан мураккаб мавзулар бўйича ўқувчилар билимини

аниқлаш учун тест тузиш ва қўллаш методикаси.

81. Халқ ҳунармандчилиги (зардўзлик, қуроқчилик, каштачилик)ни ўқитиш

методикаси.

82. Газламалардан турли маҳсулотлар конструкциялашиш технологияси.

83. Технология фани устахоналарининг жиҳозлашига қўйиладиган талаблар

84. Ранда ва пармалаш қурилмаларининг тузилиши, улардан хавфсиз

фойдаланиш қоидалари мавзусини ўқитиш методикаси.

85. Ўлчаш ва режалаш асбоблари мавзусини ўқитиш методикаси.

86. Металларга ишлов бериш технологияси ва конструкциялаш элементлари.

87. Металга ишлов бериш станоклари.

88. Ёғоч ва жилвир қоғозлар тузилиши ва турлари мавзусини ўқитиш

методикаси.

89. Токарлик ишларида мосламалардан фойдаланиш асослари.

90. Металга иссиқлик ва совуқлик ишлов бериш усуллари.

91. Металга ишлов беришда қўл асбоб-ускуналари, мосламаларининг тузилиши

ва турлари, вазифалари фойдаланиш қоидалари.

92. Дурадгорликда ишлатиладиган ёғочлар.

93. Режалаш, арралаш, кесиш, эговлаш, зубила билан ишлаш усуллари мавзусини

ўқитиш методикаси.

94. Маҳаллий ҳудудда ўсадиган дарахтлар ва улардан олинадиган ёғоч

турларини ўрганиш.

95. Ёғочларнинг сифати ва уларнинг нуқсонларини аниқлаш мавзусини ўқитиш

241

методикаси.

96. Ёғочнинг физикавий хоссасалари.

97. Дурадгорликда ишлатиладиган елимлар ва бўёқлар турлари, ҳусусиятлари,

ишлатилиш соҳалари.

98. Ёғочларга ишлов бериш станоклари ва улар хақида тушунча.

99. Асбобларни ишга тайёрлаш ва улар билан ишлаш усуллари.

100. Токарлик-винт қирқиш станогининг вазифаси, қўлланиши, тузилиши, асосий

қисмлари ва уларнинг вазифаси.

101. Асбоб-ускуна ва мосламалардан фойдаланиш ва таъмирлаш мавзусини

ўқитиш методикаси.

102. Металга ишлов бериш устахонасининг тузилиши.

103. Металнинг турмушда ва халқ хўжалигидаги аҳамияти, тузилиши, турлари,

қўлланилиш соҳалари.

104. Металнинг ташқи кўриниши ва ўзига ҳос белгилари мавзусини ўқитиш

методикаси.

105. Ёғочга ишлов беришга оид касб-ҳунар турлари.

106. Ёғочларнинг яроқлилик ва яроқсизлик белгилари мавзусини ўқитиш

методикаси.

107. Арралар ва рандалар турлари мавзусини ўқитиш методикаси.

108. Ёғочни режалаш асбобларининг турлари, уларни ишлатиш (чизғич, ўрама

метр, хаткаш, гуния, штанген-циркул, циркул) ва сақлаш қоидалари.

109. Қўл ранда ва пармалаш қурилмаларининг тузилиши, фойдаланиш қоидалари.

110. Ёғочдан ясалган буюмларга ишлов бериш усуллари.

111. Ёғочни пардозлаш, эговлаш, жилвирлаш, локлаш ва хавфсизлик техникаси

қоидалари.

112. Электр асбоблар билан ишлаш хавфсизлиги

113. Станоклардаги ҳаракат узатиш механизмлари.

114. Ёғочга ишлов бериш технологияси асосида уй-рўзғор буюмларини тайёрлаш.

115. Қутича устига мато ёки обой елимлашнинг технологик харитаси ва

хавфсизлик техникаси қоидалари.

116. Ёғочга ишлов беришга оид халқ ҳунармандчилиги турлари бўйича иш

усуллари

117. Ёғоч ўймакорлик санъати тарихи ва ривожланиши.

118. Ёғочга ишлов берувчи токарлик станогида тайёрланадиган буюмлар (даста,

жўва, чекич, илгак, тўқмоқ, шаклдор оёқ).

119. Пластмасса ва унинг турлари.

120. Полимерлардан буюмлар тайёрлаш усуллари.

121. Полимердан уй-рўзғор, турмуш, мактабда фойдаланиладиган буюмлар

тайёрлаш.

122. Қора металлар қотишмалари чўян ва пўлатнинг асосий механик хоссалари

(қаттиқлик, эластиклик, пластиклик ва мўртлик).

123. Металлга дастлабки ишлов бериш асбобларини ишга тайёрлаш, ишлаш

242

усуллари.

124. Буюмларни тайёрлаш усуллари (лойиҳалаш, ўлчаш, режалаш, пардозлаш).

125. Металларга ишлов беришга оид халқ ҳунармандчилиги турлари бўйича иш

усуллари.

126. Бўшаган металл ичимлик идишидан уй-рўзғор учун буюмлар ясаш.

127. Бир ва кўп лампали ёритгичлар.

128. Кавшарлашда симлар, кавшар, флюс турлари.

129. Кавшарлаш асосида электромонтаж ишларни бажариш усуллари.

130. Элек-тромонтаж ишлари.

131. Электротехник доскага бир лампали ёритгични монтаж қилиш.

132. Уй-рўзғор буюмларини таъмирлашда хавфсизлик қоидалари.

133. Ўйма қулфларни тузатиш ва ўрнатиш.

134. Пазандачилик хонасини жиҳозланишига қўйиладиган талаблар.

135. Ун ва дон маҳсулотларидан таомлар тайёрлаш технологияси.

136. Ошхонада қўлланиладиган идишлардан фойдаланиш ва сақлаш қоидалари.

137. Пазандачиликда ишлатиладиган технологик жиҳозлар ва улардан

фойдаланиш.

138. Пазандачиликда ишлатиладиган (совутгич ва музлатгич, термос,

микротўлқинли электрпеч) жиҳозлардан фойдаланиш технологияси.

139. Қандолатчиликда ишлатиладиган технологик жиҳозларнинг турлари,

тузилиши ва фойдаланиш қоидалари.

140. Таомлар тайёрлаш технологияси

141. Сут ва сут маҳсулот турлари, уларнинг сифатига бўлган талаблар.

142. Хамир турлари ва уни тайёрлаш технологияси.

143. Ўзбек миллий суюқ таомларини тайёрлаш технологияси.

144. Пархез таомлар тайёрлаш технологияси.

145. Тушлик учун дастурхон тузаш усуллари.

146. Газламага ишлов бериш технологияси.

147. Жун ва ипак толали газламалар.

148. Газламаларни тўқилиш турлари (атлас ва сатин тўқиш).

149. Фурнитура ва унинг турлари.

150. Тугмача ва пистон қадаш технологияси.

151. Оёқ юритмали тикув машинасининг тузилиши, ишлаш принципи.

152. Тикув машинасида ишлатиладиган кичик механизация воситаларидан

фойдаланиш.

153. Белдан кийиладиган кийим турлари.

154. Юбка андазасини тайёрлаш ва бичиш усуллари.

155. “Молния” тақилмасини тикиш технологияси.

156. Зардўзликда ишлатиладиган асбоб-ускуналар.

157. Нозмунчоқ тўқиш учун зарурий хом-ашё ва мосламалар.

158. Дўппи тикиш учун ўлчов олиш, андаза тайёрлаш.

159. Сумка тикиш технологияси.

243

160. Соч безаклари ва уни тайёрлаш технологияси.

161. Маиший кимёвий восита турлари ва улардан фойдаланиб уй-рўзғор

жиҳозларини сақлаш қоидалари.

162. Касбни тўғри танлашнинг моҳияти ва истиқболи.

163. Касб танлашда шахс, касбий қизиқиш, мойиллик, қобилият ва ўқувчининг

имкониятлари.

164. Касбга яроқлиликни белгилаш ва касбга мойилликни тарбиялаш усуллари.

165. Қизиқиш ва қобилиятни аниқлаш усуллари.

166. Касб танлашга қўйиладиган талаблар, касбий ўзгарувчанлик ва танлов

тушунчаси.

167. Касб танлашдаги онглилик ва мустақиллик.

168. Касб танлашдаги хатолар ва қийинчиликлар, касбларнинг мураккаблик

омиллари.

169. Касб танлаш варақаси.

170. Касб профессиограммаси ва ундан фойдаланиш усуллари.

171. Касб тарбияси, касбий бурч, касб шаъни, касб маъсулияти ва касб этикаси.

172. Касбга танлашга йўллашда маҳалла, оила ва мактаб ҳамкорлиги.

173. Касбий қизиқиш ва мойилликларни аниқлаш бўйича амалий машқларни

ташкил қилиш усуллари.

174. “Мен танлаган касбни эгаллашда келгусидаги режаларим” (Фаровон ҳаёт

йўлида) мавзусида ижодий иш тақдимоти.

175. Мавсумий тузламалар тайёрлаш технологияси.

176. Оширма хамир тайёрлаш технологияси.

177. Салатни тайёрлаш технологияси.

178. Кир ювиш машина турлари, уларнинг тузилиши, ишлаш принципи,

фойдаланишда хавфсизлик техникаси қоидалари.

179. Иссиқлик, электр, сув таъминоти ва оқава сув қувурлар системасидан тўғри

фойдаланиш қоидалари.

180. Парда тикиш технологияси.

181. Меҳмон кутиш одоби (нонушта, тушлик, кечки ва байрам учун стол безатиш).

82. Халқ ҳунармандлари томонидан экспорт ва ички бозор учун ишлаб

чиқарилаётган маҳсулотлар.

183. Технологик ҳужжатларнинг ягона тизими ва унинг давлат стандартлари.

184. Калта шим (капри) ни бичиш ва тикиш технологияси.

185. Халқ ҳунармандчилигига оид буюмлар тайёрлашда морфологик жадвалдан

фойдаланиш усуллари.

186. Замонавий моделдан кўйлакни бичиш ва тикиш.

187. Автоматик қурилмалар (датчик, кучайтиргич, реле).

188. Содда автоматик қурилмалар тайёрлаш (биметалл датчик).

189. Хабарчи қурилма ва унинг турлари.

190. Ўзгарувчи ва ўзгармас ток сигналини кучайтирувчи курилмалар.

191. Транзисторларнинг ишлаш принципи, турлари, тузилиши, уланиш схемаси,

244

шартли белгиси.

192. Рақамли ҳисоблаш қурилмаларида қўлланиладиган схемалар (триггер,

регистр).

193. Саноат роботлари ва монипуляторлар.

194. Ҳаракатланувчи содда қурилмалар (монипулятор, роботлар) тайёрлаш

технологияси.

195. Технология фанидан IQ тести (aykyu)ни ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий

қилиш методикаси.

245

246

Англаш қобилияти – ўқитувчиларнинг таълим ва тарбия жараёни моҳияти,

қонуниятлари, психологик ва шахсий хусусиятлари, таълим иштирокчилари

ўртасидаги муносабат мазмуни, педагогик фаолиятни самарали ташкил этиш

шартлари ҳамда кутиладиган натижаларни англашга имкон берадиган индивидуал

психологик хусусият.

Анализ ва синтез тадқиқот усуллари – технология фани бўйича ташкил

қилинадиган амалий машғулотларда турли хил буюмлар ясашда намоён бўлади:

технологик хариталар тузиш усули, эскизларни тайёрлаш усули, тайёрланадиган

буюм материлининг физик, кимёвий, технологик хоссаларини ўрганиш усули ва

ҳоказо.

Аналогия – таққосланаётган объектларнинг хусусий хоссалари (белгилари)

ўхшашлигига асосланган тасдиқ бўлиб таҳлил қилиш натижасида ҳосил қилинади.

Битирувчилар – “Таълим тўғрисида” ги Қонунда белгиланган таълим

муассаcасини ўқиб битираётган ўқувчи ёшлар.

Баҳолаш тизими – стандарт бўйича эгаллаши лозим бўлган назарий билим,

ҳаётий кўникма ва амалий компетенцияларнинг ўқувчилар томонидан

ўзлаштирилишини аниқлайдиган мезон.

Баҳолаш маданияти – педагогнинг у ёки бу педагогик воқелик, ҳодиса,

жараёнлар бўйича уларнинг моҳиятидан келиб чиққан ҳолда тўғри хулоса

чиқариш, оқилона қарор қабул қилиш қобилиятига эгалигини англатувчи сифат.

Билиш қобилияти – ўқитувчининг таълим жараёнининг иштирокчилари –

талабалар, ота-оналар, ҳамкасблар ва таълим муассасасининг раҳбарлари билан

осон мулоқотга киришиш, улар билан муносабатни тўғри йўлга қўйишга ёрдам

берадиган индивидуал психологик хусусият.

Баҳо – таълим олувчилар билим, кўникма ва малакаларининг миқдорий

баҳолашда балл “0÷100” ёки рақамлар “5÷1” воситасида шартли ифодаланиши.

Билим – ҳақиқий борлиқ умумий аксини топади. Ўқувчилар ҳодиса, воқеа,

қонуниятлар тўғрисидаги маълумотларни ўрганадилар ва у уларнинг ютуғи

бўлади.

“Бумеранг” технологияси – ўқувчини машғулот ва машғулотдан ташқари

жараёнларда турли ўқув адабиётлари, муаммоли тажриба бажариш мазмуни билан

таништириш, фикрни эркин баён этиш ҳамда муайян тажрибани бажариш

давомида уни баҳолашга қаратилган технология.

Вазият – situation - (ситуация) (кейинги лотинчадаги situation - аҳвол) –

муайян вазият, аҳволни ҳосил қиладиган шарт-шароитлар ва ҳолатлар уюшмаси.

Виртуал стендлар – ҳақиқий объектлар, жараёнлар ва ҳодисаларларнинг

электрон модели.

Графикли органайзерлар (ташкил этувчи) – фикрий жараёнларни

кўргазмали тақдим этиш воситаси.

Гўзаллик – буюмларнинг ўлчамлари, табиий ва сунъий ранглари

мутаносиб, кўриниши чиройли бўлиб кишида ёқимли ҳис уйғотадиган ҳолатни

ифодалайди.

247

Давлат таълим стандарти – умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий

таълим мазмунига ҳамда сифатига қўйиладиган талабларни белгилайди. Давлат

таълим стандартларини бажариш Ўзбекистон Республикасининг барча таълим

муассасалари учун мажбурийдир (“Таълим тўғрисида”ги Қонун 7-модда).

Дарс – бу мантиқан тугалланган, бутун вақт билан чегараланган ўқув-тарбия

жараёни шакли.

Дарс таҳлили – ўқув машғулотини бир бутун яхлит ҳолда ёки муайян

бўлакларга бўлиб баҳолаш

Дастурлаштирилган таълим бериш – таълим бериш асосини, тартибга

келтирилган топшириқларни намоён қилувчи, ўргатуви дастур ташкил этади. У

бутун ўқитиш жараёнини бошқаради.

Дедуктив хулосалар – уч хилда бўлади: а) умумийроқ қоидадан умумийроқ

бўлмаган (ёки бирлик) ҳукмга ўтиш; б) умумий қоидадан умумий қоидага ўтиш; в)

бирликдан хусусийга ўтиш.

Дедукция – лотинча дедуктио – келтириб чиқариш маъносини англатиб,

тасдиқнинг бир шакли бўлиб, битта умумий ҳукмдан ва битта хусусий ҳукмдан

янги унчалик умумий бўлмаган ёки хусусий ҳукм келтириб чиқарилади.

Дидактик материаллар – мустақил ва назорат ишлари матнлари, тестлар ва

уларни амалга ошириш бўйича тавсиялар ҳамда жавобларни беради.

Дизайн – инглизча сўз бўлиб, у фикр, лойиҳа, конструкция, расм, бадиий

тузилиш каби маъноларни билдиради. Дизайн дейилганда рассом-

конструкторнинг саноатдаги бадиий-конструкторлик фаолияти, унинг иш услуби

ва уларни ишлаб чиқаришда қўллаш тушунилади.

Ёрдамчи таълим воситалари (ЁТВ) – графиклар, чизмалар, намуналар ва

ҳ.к. бошқ.

Замонавий ахборот технологиялари – замонавий компьютерлар ва

телекомуникацион воситаларидан фойидаланадиган, фойдаланувчи ишлаши учун

“дўстона” интерфейсга эга булган ахборот технология демакдир.

Ижтимоий компетентлик – ижтимоий муносабатларда фаоллик кўрсатиш

кўникма, малакаларига эгалик, касбий фаолиятда субъектлар билан мулоқотга

кириша олиш.

Информацион компетентлик – ахборот муҳитида зарур, муҳим, керакли,

фойдали маълумотларни излаш, йиғиш, саралаш, қайта ишлаш ва улардан

мақсадли, ўринли, самарали фойдаланиш.

Инновацион компетентлик – педагогик жараённи такомиллаштириш,

таълим сифатини яхшилаш, тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишга

доир янги ғояларни илгари суриш, уларни амалиётга муваффақиятли татбиқ этиш.

Индивидуал ривожланиш дастури (ИРД) – ҳар бир шахс ёки

мутахассиснинг ўзида маълум сифат, БКМ, касбий компетентликни

шакллантириш ва ривожлантириш эҳтиѐжлари асосида ишлаб чиқилган шахсий-

амалий характердаги дастур.

248

Интуиция (лот. “intuition”, “intueri” – “синчиклаб, диққат билан қарамоқ”) –

мантиқий боғланмаган ёки мантиқий хулосага келиш учун етарли бўлмаганда

қидирув йўналишлари асосида масалани ечишнинг таркибини бўлган эврестик

(унумли ижодий фикрлаш) жараёни.

Индивидуал ўқитиш – ўқувчи шахсига алоҳида ёндошган ҳолда таълим-

тарбия бериш.

Индукция – йўналтириш, уйғотиш маъносида бўлиб, уч асосий кўринишга

эга: 1) икки ёки бир нечта бирлик ёки хусусий ҳукмлардан янги умумий ҳукм

хулоса чиқарилади; 2) тадқиқот усули бўлиб, объектлар тўплами барчасига

тегишли хоссалар баъзи алоҳида олинган объектларда ўрганилади;

3) материални баён қилиш усули бўлиб ўқитишда унчалик умумий бўлмаган

қоидалардан умумий қоидалар (хулоса ва натижалар)га келинади.

Инновацион вазият – педагогик янгиликларни яратиш, ўзлаштириш ва

татбиқ этишга қаратилган вазият.

Инновация – янгидан киритилган тушунчалар, тартиб қоидалар,

технологиялар ва янгиликлар.

Интерфаол усул – таълим берувчи ва таълим олувчи ўртасидаги фаол

ҳамкорлик мулоқоти.

Касбий компетентлик – мутахассис томонидан касбий фаолиятни амалга

ошириш учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг эгалланиши ва

уларни амалда юқори даражада қўллай олиниши.

Касбий зийраклик – ўқувчилар руҳий ҳолатларини, дарс, тарбиявий

тадбирларни ўтказишга бўлган иштиёқларини тўғри баҳолаш, уларнинг ўзаро ёки

педагоглар билан зиддиятларини англаш, ўқувчи ва гуруҳга таъсир кўрсатишда

қулай вазиятини танлай билиш.

Касбий-педагогик бурч – мутахассис сифатида ўқитувчи томонидан касбий

фаолиятда адо этилиши мажбурий бўлган вазифа.

Коммуникатив компетентлик – таълим жараёнининг барча

иштирокчилари, жумладан, талабалар билан самимий мулоқотда бўлиш, уларни

тинглай билиш, уларга ижобий таъсир кўрсата олиш.

Конструктивлик – дейилганда буюмнинг иложи борича оддий, қулай

тузилишга эга бўлиши, унинг турғунлиги, мустаҳкамлиги ва ишончлилиги

тушунилади.

Компетенция – фан бўйича эгаллаган назарий билим, амалий кўникма ва

малакаларини кундалик ҳаётида дуч келадиган амалий ва назарий масалаларни

ечишда фойдаланиб, амалиётда қўлай олишидир.

Кейс-стади – Case study - (инглизча “сase” - тўплам, аниқ вазият, stadi -

таълим) кейсда баён қилинган ва таълим олувчиларни муаммони ифодалаш ҳамда

унинг мақсадга мувофиқ тарздаги ечими вариантларини излашга йўналтирадиган

аниқ реал ёки сунъий равишда яратилган вазиятнинг муаммоли-вазиятли таҳлил

этилишига асосланадиган таълим.

249

Креативлик (ингл. “create ” – яратиш, “creative ” – “яратувчи”, “ижодкор”) –

индивиднинг янги ғояларни ишлаб чиқаришга тайёрликни тавсифловчи ҳамда

мустақил омил сифатида иқтидорлиликнинг таркибига кирувчи ижодий қобилияти

Креативлик (ижодийлик) – қандайдир янги, бетакрор нарса ярата олиш

лаёқати, бадиий шакл яратиш, фикрлаш, ғоя ва ечимга олиб келувчи ақлий

жараён.

Компетентлик (ингл. “competence” – “қобилият”) – фаолиятда назарий

билимлардан самарали фойдаланиш, юқори даражадаги касбий малака, маҳорат ва

иқтидорни намоён эта олиш.

Креатив компетентлик – педагогик фаолиятга нисбатан танқидий ва

ижодий ёндашиш, ўзининг ижодкорлик малакаларига эгалигини намойиш эта

олиш.

Кузатиш – атроф олам алоҳида объектлар ва ҳодисаларининг хоссалари ва

муносабатларини улар мавжуд бўлган табиий шароитларда ўрганиш усулига

айтилади.

Кўникма – эгаллаган билимлар асосида ўзгарувчан шароитларда бирорта

фаолиятни амалга ошириш қобилияти.

Малакалар – бу, кўп марта такрорлаш натижасидаги машинал

(беихтиёрий), ҳаракатлардир.

Махсус компетентлик – касбий-педагогик фаолиятни ташкил этишга

тайёрланиш, касбий-педагогик вазифаларни оқилона ҳал қилиш, фаолияти

натижаларини реал баҳолаш, билим, кўникма ва малакаларни изчил

ривожлантириб бориш.

Маҳорат (араб. “моҳирлик”, “усталик”, “эпчиллик”) – 1) бирор иш, касб

учун зарур ёки шу соҳада орттирилган усталик, санъат, моҳирлик; 2) бир иш ёки

фаолиятни юксак даражада, ҳеч бир қийинчиликсиз, ўта моҳирлик билан

бажариш; 3) муайян иш, хатти-ҳаракат ёки касбий фаолиятнинг усталик, моҳирлик

билан, санъаткорона ташкил этилишига имкон берадиган билим, кўникма ва

малакалар мажмуи.

Маъруза усули – бунда ўқитувчи материални ўзи баён этади.

Математик қобилият – фикрлашнинг математик методларини эгаллаш

қобилияти. Математикага бўлган қизиқиш, мантиқий фикрлаш, анализ қилиш ва

умумлаштириш қобилияти, математик билимларни муваффақиятли эгаллаш ва шу

кабилар.

Муаммо – ўқув жараёнида ҳал қилиниши.

Муаммоли вазият – мазкур ҳолда вазият субъектининг ҳозирги вақтда ёки

келгусидаги мақсадларга эришишига хавф соладиган вазият тушунилади.

Мулоқот – 1) кишиларнинг ўзаро алоқаси, бир-бирларига таъсир

кўрсатишлари кишилар ўртасидаги алоқани тиклаш ва ривожлантириш жараёни;

2) кишиларнинг бир-бирларига таъсир кўрсатиши асосида улар ўртасида рўй

берадиган ахборот алмашинуви.

250

Мулоқот маданияти – 1) мулоқот жараёнини ахлоқий меъёрлар, ижтимоий

талабларга мувофиқ ташкил этиш асосида суҳбатдошни тушуна олиш эҳтиёжи ва

қобилиятига эгалик; 2) педагогик маданиятнинг таркибий элементларидан бири.

Мода – маълум бир даврда, маълум муҳитда кишиларнинг таъбига, дидига

мос бўлган ва кенг тарқалган кийим-кечак.

Модел – кўриниши, шакли, материали янги бўлган намуна.

Модул – ўқув ахборотининг мантиқий бўлакка бўлинган қисми, ушбу қисм

мантиқан яхлит ва тугалланган бўлиб, унинг ўзлаштирилишини назорат қилиш

мумкин бўлади.

Модулли ўқитиш – ўқитишнинг истиқболли тизимларидан бири

ҳисобланади, чунки у таълим олувчиларнинг билим имкониятларини ва ижодий

қобилиятларини ривожлантириш тизимига энг яхши мослашгандир.

Метод - таълим жараёнида тақдим этилган амалий ва назарий билимларни

эгаллаш, ўзлаштириш, ўргатиш, ўрганиш, билиш учун хизмат қиладиган йўл-

йўриқлар, усуллар мажмуи.

Мультимедиали воситалар – буларга турли типдаги ахборотларни ва

жараёнларни матн, расм, схема, жадвал, диаграмма ва виртуал мухитларни

яратиш, саклаш, ишлов бериш, ракамлаштирилган ва жараёнли куринишда амалга

оширишнинг компютерли воситалари киради.

Методик компетентлик – педагогик жараённи методик жиҳатдан оқилона

ташкил этиш, таълим ёки тарбиявий фаолият шаклларини тўғри белгилаш, метод

ва воситаларни мақсадга мувофиқ танлай олиш, методларни самарали қўллай

олиш, воситаларни муваффақиятли қўллаш.

Меҳнат – инсонларнинг ижтимоий-фойдали характерга эга бўлган онгли

фаолияти.

Педагогик билим – болаларни ўқитиш ва тарбиялаш, таълим ҳамда тарбия

жараёнини ташкил этиш асосида шахсни ҳар томонлама камол топтиришга доир

тизимланган маълумотлар йиғиндиси.

Педагогик билимдонлик – 1) педагог томонидан мутахассислик

билимларининг пухта эгалланганлиги; педагогнинг билағонлиги; 2) педагогнинг

касбий фаолиятни мавжуд ижтимоий талаб, ҳуқуқий меъёр ва стандартларга

мувофиқ ташкил этишга бўлган қобиллиги, касбий тайѐргарлик даражаси.

Педагогик бошқариш – педагогик жараёнларни ташкилий-методик

жиҳатдан уюштириш (талабалар фаолиятни бошқариш; талабалар жамоасини

бошқариш).

Педагогик дунёқараш – педагог ва таълим олувчилар ўртасидаги ўзаро

муносабатлари жараёнининг мазмунини, натижаларини белгиловчи диалектик

қарашлар ва эътиқодлар тизими.

Психологик компетентлик – педагогик жараёнда соғлом психологик

муҳитни ярата олиш, талабалар ва таълим жараёнининг бошқа иштирокчилари

билан ижобий мулоқотни ташкил этиш, турли салбий психологик зиддиятларни ўз

вақтида англай олиш ва бартараф эта олиш.

251

Педагогик ижод – педагогнинг касбий жараённи самарали ташкил этишга

йўналтирилган яратувчанлик фаолияти.

Педагогик интуиция (лот. “intueri” – “синчиклаб, диққат билан қараш”) –

педагог томонидан педагогик воқеа-ҳодисанинг моҳиятини, ўқувчи хатти-

ҳаракатлари мазмунини тасаввур, эмпатия ва орттирилган тажриба асосида ҳис-

туйғу, сезги ёрдамида, зийраклик билан мантиқий далилларсиз бевосита англаш.

Педагогик креативлик (лот. “creatio” – “яратиш”) – педагогнинг анъанавий

педагогик фикрлашдан фарқли равишда таълим ва тарбия жараёнини

самарадорлиги таъминлашга хизмат қилувчи янги ғояларни яратиш, шунингдек,

мавжуд педагогик муаммоларни ижобий ҳал қилишга бўлган тайёргарлигини

тавсифловчи қобилияти.

Педогогик қобилият – ўқитиш ва таълим-тарбия бериш мақсадида бошқа

бир кишига таъсир кўрсатади. Педагогик фаолиятга қизиқиш, болаларни севиш,

болалар жамоасини уюштира билиш маҳорати, нутқнинг равон ва ишонтира

оладиган бўлиши, талабчанлик, хушмуомалалик, адолатлилик, холис ниятли

бўлиш ва шу кабилар.

Педагогик мажбурият – жамият томонидан ўқитувчи шахсига, у томонидан

бир қатор педагогик мажбуриятларнинг бажарилишига нисбатан қўйиладиган

талаб ва ахлоқий йўл-йўриқ, кўрсатмалар мажмуаси.

Педагогик релаксация (лот. “relaxatio” – “заифлашиш”, “бўшашиш”) –

талабаларнинг ҳиссий фаолияти, руҳий-жисмоний қуввати ва ишчанлик

қобилиятини қайта тиклаш.

Педагогик рефлексия (лот. “reflexio” – “ортга қайтиш”, “акс этиш”) –

педагогнинг шахс онги моҳияти ва вазифаларини, шу жумладан, қадриятлари,

қизиқишлари, рағбатлантирувчи омиллар, фикрлаш, идрок, қарорлар қабул қилиш,

ҳиссий таъсирланиш, хатти-ҳаракатлари ва бошқаларнинг моҳиятини англаб

етиши.

Педагогик тажриба – касбий фаолиятни ташкил этиш жараёнида педагог

томонидан ўзлаштирилган орттирилган билим, кўникма ва малакалар мажмуи.

Педагогик такт (лот. “tactus” – “даҳл қилиш”, “даҳлдорлик”, “ҳис этиш”,

“туйғу”) – педагогнинг ўқувчилар билан турли фаолият шакллари бўйича ташкил

этиладиган мулоқотда мавжуд ахлоқий тамойиллар ҳамда ҳулқ-атвор қоидаларга

риоя қилиши, уларга тўғри ёндошиш малакаларига эгалиги.

Ривожлантирувчи таълим – ўқитувчининг асосий вазифаси билиш

мустақиллиги ва қобилиятларини ривожлантиршга йўналтирилган, талабаларни

ўқув фаолиятини ташкиллаштириш ҳисобланади.

Санъатга бўлган қобилият – ижодий тасаввурга эга бўлиш, образли

фикрлаш қобилияти. Рассом учун кўриб тасаввур қилишнинг ёрқинлиги, ранг ва

шаклни ҳис қилиш, актёр учун – диксия (талаффуз), мимика (имо-ишора),

бошқалар қиёфасига кира олиш қобилияти, нутқнинг ифодали бўлиши, табиатдаги

ва теварак-атрофдаги ҳаётда гўзал нарсаларни кўра билиш.

252

Табақалаштириш – ўқитишда ўқувчиларни ўз билим савияси ва

қобилиятларига кўра гуруҳларга ажратган ҳолда, табақаларга бўлган ҳолда

ўқитишни назарда тутади.

Тажриба – объектлар ва ҳодисаларни ўрганишнинг шундай усулига

айтиладики, бунда биз уларнинг табиий ҳолатига ва ривожига аралашамиз, улар

учун сунъий шароитлар яратамиз, қисмларга ажратиб бошқа объектлар ва

ҳодислар билан боғланишлар ҳосил қилиб тадқиқ этамиз.

Таққослаш – ўрганилаётган объектларнинг ўхшашлик ва фарқларини

фикран ажратишдан иборат.

Тафаккур – инсон онгида аск этган объектлар томонлар ва хоссаларини

ажратиш ва уларни янги билим олиш учун бошқа объектлар билан тегишли

муносабатларда қўйиш жараёнига айтилади. Умуман олганда, тафаккур объектив

борлиқнинг инсон онгида фаол акс эттириш жараёнидир.

Тафаккурнинг шакллари – тушунча, ҳукм ва тасдиқлар.

Таҳлил - муайян объект, воқеа-ҳодисани ҳар томонлама таҳлил қилиш,

чуқур текшириш, ўрганиш.

Таълим воситаси – муайян ўқитиш методи ёки усулларидан

муваффақиятли фойдаланиш учун зарур бўлган ёрдамчи ўқув материаллари.

Таълим тизими – турли даража ва йўналишдаги ўзаро алоқадор узлуксиз

таълим дастурлари ва давлат таълим стандартлари, ташкилий ҳуқуқий турларидан

қатъий назар таълим муассасаларининг барча тармоқлари, таълимни бошқарув

органлари ва улар қошидаги муассаса ҳамда ташкилотларни қамраб олувчи тизим.

Таълим мазмуни – А1, А2, В1 даражалар учун мажбурий минимал таълим

мазмуни - фан бўйича ўқувчи ва талабалар ўзлаштириши лозим бўлган назарий

билим, ҳаётий кўникма ва амалий компетенцияларни шакллантиришга қаратилган

мазмун ва унинг даражаланган мажбурий минимал ҳажми.

Таълим босқичлари – умумий ўрта таълим (6-9-синф), Ўрта махсус ва

касб-ҳунар таълими (1-3-курслар).

Таянч ўқув режа - ўқитиладиган фанлар номи, ҳажми ҳамда уларнинг

синфлар бўйича тақсимоти белгиланган меъёрий ҳужжат.

Таълимнинг техник воситалари (ТТВ) – ўқув материалини кўргазмали

намойиш этишга, уни тизимли етказиб беришга ёрдам беради; тингловчиларга

ўқув материалини тушунишларига ва яхши эслаб қолишларига имкон беради.

Ташкилотчилик қобилияти – қандайдир бир ишни қила олиш ва

одамларни уюштира олиш маҳорати. Одамлар билан тезда тил топиб кетиш, одам

психологиясини тушуниш, одамлар ўртасида меҳнатни тўғри тақсимлай олиш, ўз

вазифасини ҳалол бажариш, тиришқоқ бўлиш, ўз хатти ҳаракатларига танқидий

қараш ва шу кабилар.

Технология – юнонча икки сўздан – “технос” (techne) – маҳорат, санъат ва

“логос” (logos) – фан, таълимот сўзларидан ташкил топган.

253

Технологик компетентлик – касбий-педагогик билим, кўникма ва

малакаларни бойитадиган илғор технологияларни ўзлаштириш, замонавий восита,

техника ва технологиялардан фойдалана олиш.

Техника сўзи (грекча tehne) – санъат, усталик, маҳорат каби маъноларни

англатади. Кенгроқ маънода оладиган бўлсак, техника бирор ишни моҳирлик

билан бажара олиш кўникмасини эгаллаганлик; инсоннинг ақлий ва жисмоний

меҳнат фаолиятида қўллайдиган, унинг иш фаолиятини осонлаштиришга хизмат

қиладиган асбоб-ускуна, механизм ва машиналар туркумини балдиради.

Тежамкорлик дейилганда кам куч, материал ва вақт сарфлаб арзонроқ

маҳсулот тайёрлаш жараёни назарда тутилади.

Техник қобилият – техникани эгаллашга ва техника фанларини

ўзлаштиришга бўлган қобилият. Техникага, техника ижодиётига бўлган қизиқиш,

машина ва станокларда асбоблар билан ишлашга интилиш, физика, химия,

математика, чизмачилик ва шу каби фанларни муваффақият билан ўзлаштириш.

Технологик жараён – ишлаб чиқариладиган маҳсулотга ишлов беришнинг

ягона жараёнининг ҳосил қилувчи технологик операцияларнинг бирлиги.

Технологик операция – ишчи томонидан ўзининг иш жойида

бажариладиган, якунига етказилган ҳаракат кўринишидаги жараённинг бир қисми.

Технологик харита – маълум бир маҳсулотни ишлаб чиқаришда

технологик операцияларни кетма-кетлигини баён қилувчи хужжат.

Технологик режим – технологик операцияларни амалга оширишни

белгиловчи тартиб бўлиб, маълум бир маҳсулотни ишлаб чиқаришда

бажариладиган операцияларнинг вақти, шартларини белгилайди.

Тизимли ёндашув – тадқиқотчининг педагогик объект яхлитлигини очиб

кўрсатишга йўналтирувчи, унинг ички алоқа ва муносабатларини белгиловчи

жараён.

Тушунчалар – объектларнинг турли хил сифатлари, белгилари ва

хусусиятларини акс эттиради.

Узлуксиз таълим – ўзаро мантиқий изчиллик асосида боғланган ҳамда

соддадан мураккабга қараб ривожланиб борувчи ва бир-бирини тақозо этувчи

босқичлардан иборат яхлит таълим тизими.

Ўқув дастурлари - ўқув режада белгиланган фан ҳажмининг мавзулар

бўйича кетма-кетликда тақсимланиши.

Ўзини ўзи баҳолаш (ЎЎБ) – шахснинг ўз-ўзини таҳлил қилиши орқали

ўзига баҳо бериши.

Ўз-ўзини ривожлантириш – шахснинг ўзида касбий тажриба, малака ва

маҳоратни такомиллаштириш йўлида аниқ мақсад ва пухта ўйланган вазифалар

асосида мустақил равишда амалий ҳаракатларни ташкил этиши.

Ўз устида ишлаш – шахс ёки мутахассис томонидан ўзини ижтимоий ҳамда

касбий жиҳатдан ривожлантириш, камолотга эришиш йўлида мақсадли, изчил,

тизимли ҳаракатларнинг ташкил этиши.

254

Ўқув материалининг электрон шакли – босма шаклда баён этилган

асосий, тушунтирувчи, амалий матнларнинг овозли электрон версияси такдим

этилади.

Ўқув-услубий материаллар (ЎУМ) – ўқув материаллар, ўзлаштирилган

ўқув материалларини мустаҳкамлаш учун машқлар. Булар тингловчиларнинг

мустақил ишларини фаоллаштиришга ёрдам берадилар.

Ҳамкорликда ўқитиш – машғулотлар жараёнида ўқувчилар билан ахборот,

шахсий ва касбий тажрибаларни алмашиш асосидаги гуруҳий ўқитиш шакли.

Шахсий компетентлик – изчил равишда касбий ўсишга эришиш, малака

даражасини ошириб бориш, касбий фаолиятда ўз ички имкониятларини намоён

қилиш.

Шаблон – қуроқ тикишда газламани бичиб олиш учун мўлжалланган турли

шаклдаги картон бўлаги.

Қобилият – шахснинг осонлик билан бирон фаолиятни эгаллай олишини

таъминлайдиган индивидуал психологик хусусия.

Электрон дарслик – фаннинг ўқув ҳажмини тўлиқ қамраган ва масофавий

ўқитиш ҳамда мустақил ўрганиш учун компютер технологияларига асосланган,

мустақил таълим олишга ҳамда фанга оид ўқув материаллар, илмий

маълумотларнинг ҳар томонлама самарали ўзлаштиришга мўлжалланган бўлиб:

ўқув ва илмий материаллар фақат вербал (матн) шаклда; ўқув материаллар вербал

(матн) ва икки ўлчамли график шаклда; мультимедиа (кўп ахборотли)

элементлари, яъни маълумот икки-уч ўлчамли график кўринишда, овозли, видео,

анимация ва қисман вербал (матн) шаклда; тактил (ҳис қилинувчи, сезиладиган)

хусусиятли, объектларга нисбатан ҳаракатланиш тасаввурини яратадиган шаклда

ифодаланади.

Эктремал компетентлик – фавқулотда вазиятлар (табиий офатлар,

технологик жараён ишдан чиққан)да, педагогик низолар юзага келганда оқилона

қарор қабул қилиш, тўғри ҳаракатланиш малакасига эгалик.

Электрон тестлар – сақланган, ишлов берилган ва бахолаш учун компютер

ёки телекоммуникацион техникаси ёрдамида тақдим этиладиган тестлар. Тестлар

берилиши ўрганилган матнни талабанинг қанчалик даражада ўзлаштирганлиги ўз-

ўзини баҳолаш имконини беради.

Электрон топшириқлар – ўқитувчига таълим олувчиларнинг индивидул

имкониятларини ҳисобга олган холда мустақил ва назорат ишлари учун тартибга

келтирадиган топшириқлар мажмуини ўзида акс эттирувчи ахборот манбасининг

муҳим кўринишидир. Яратилган топшириқлар таълим олувчиларга анъанавий

“қоғоз”ли ва электрон вариантларида тавсия этилиши мумкин.

Электрон назорат (тестлаштириш) – электрон ўқув адабиётининг

компоненти бўлиб, анъанавий компьютерсиз тестлаштиришнинг аналогидир.

Электрон тестлаштириш ҳолатида компьютер тест ва унинг натижаларини

кўрсатиб беради, бу билан боғлиқ бўлган алгоритмларни жорий қилади. (Масалан,

255

бажарилган ёки ўтказиб юборилган топшириқларга қайтиш имкониятининг

борлиги ёки йўқлиги, битта тестга вақтнинг чегараланганлиги ва ҳоказо).

Электрон ўқув қўлланма – фаннинг ўқув ҳажмини қисман ёки тўлиқ

қамраган ва ахборотнинг адаптация блокини ўз ичига олган бўлиб, масофавий

ўқитиш ва мустақил ўрганиш учун мўлжалланган ўқув манбаи.

Электрон ўқув-методик мажмуа – давлат таълим стандарти ва фан

дастурида белгиланган, билим, кўникма, малака ва компетенцияларни

шакллантиришни, ўқув жараёнини комплекс лойиҳалаш асосида кафолатланган

натижаларни олишни, мустақил билим олиш ва ўрганишни ҳамда назоратни

амалга оширишни таъминлайдиган, талабанинг ижодий қобилиятларини

ривожлантиришга йўналтирилган электрон ўқув-услубий манбалар, мултимедиали

дидактик воситалар ва материаллар, мультимедиали электрон таълим ресурслари,

мультимедиали баҳолаш методлари ва мезонларини ўз ичига олади.

Эскиз – хомаки тасвир, чизма. Чизмачилик асбобларидан фойдаланмасдан

қўлда, кўз билан чамалаб объектнинг тахминий ўлчамларида бажарилади.

IQ тестиi (aykyu) – бу инсоннинг ақл-заковатининг интеллектуал

(потенциал) қобилиятини аниқлаш йўли.

256

257

I. Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари.

1. Мирзиёев Ш.М. “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини

мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз” мавзусидаги Ўзбекистон

Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига

бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. – Т.:

“Ўзбекистон”, 2016.-56 б.

2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий

жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. –

Т.: “Ўзбекистон”, 2017.-102б.

3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб ҳалқимиз билан

бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017.-488 б.

4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”,

2008.-176 б.

5. Каримов И.А. Она юртимиз бахти иқболи ва буюк келажаги йўлида

хизмат қилиш – энг олий саодатдир. –Т:. “Ўзбекистон”, 2015.-302 б.

6. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий

истиқболининг тамойиллари. – Т.: “Ўзбекистон”, 1995. 53-бет.

II. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар.

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 9 февралдаги

““Соғлом она ва бола йили” Давлат дастури тўғрисида”ги ПҚ-2487-сонли Қарори.

– Т.: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 7-сон,

62-модда.

2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги

ПФ-4947-сонли “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича

ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” фармони. Ўзбекистон Республикаси қонун

ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

3. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил

15 мартдаги Умумий ўрта таълим тўғрисида низомни тасдиқлаш тўғрисида”ги

140-сонли Қарори. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й.,

11-сон, 167-модда.

4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил

6 апрелдаги “Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим

стандартларини тасдиқлаш тўғрисида”ги 187-сонли Қарори. Ўзбекистон

Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 14-сон, 230-модда.

III. Махсус адабиётлар.

1. Diane Belcher, Ann M. Johns, Brian Paltridge. New directions in English for

specific purposes research. The University of Michigan Press. 2011.

2. Ишмухамедов Р.Ж., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион

педагогик технологиялар.– Т.: “Ниҳол” нашриёти, 2016.-279 б.

3. Michael Swan, Catherine Walter. The Good Grammar Book. Oxford, 2001.

258

4. Норенков И.П., Зимин А.М. Информационные технологии в образовании:

Учебное пособие. – М.: Изд. МГТУ им. Н.Баумана, 2002.-336 с.

5. Подласый И. Педагогика. Новый курс: учебник для студ. педаг. вузов. - в

2-х кн. – М.: ВЛАДОС, 1999.-567 с.

6. Peter Master. English Grammar and Technical Writing. Regional Printing

Center. 2004

7. Сергеев И.С. Основы педагогической деятельности: Учебное пособие. –

СПб.: Питер. Серия “Учебное пособие”, 2004.-316 с.

8. G’ulomov S.S., Begalov B.A. Informatika va axborot texnologiyalari.– T.: Fan,

2010.-686 c.

9. Педагогика назарияси ва тарихи // М.Х. Тўхтахўжаева таҳрири остида. –

Т.: “Молия-иқтисод”, 2008.-208 б.

10. Иноятов У.И., Муслимов Н.А., ва бошқ. Педагогика: 1000 та саволга

1000 та жавоб. 2012 й. Тошкент, “Илм-Зиё” нашриёти. 12 б.т.

11. Иноятов У.И., Муслимов Н.А., ва бошқ. Педагогика (нопедгогик олий

таълим муассасалари учун). 2013 й. - ТДПУ. 15,25 б.т.

12. Муслимов Н., ва бошқалар. Касб таълими ўқитувчиларининг касбий

компетентлигини шакллантириш технологияси. – Т.: “Фан ва технологиялар”,

2013 й. 8 б.т.

13. Сайидаҳмедов Н.С. Янги педагогик технологиялар. – Т.: Молия,

2003.-172 б.

14. Толипов Ў., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг тадбиқий

асослари – Т.: 2006.-163 б.

15. Уразова М.Б., Эшпулатов Ш.Н. Бўлажак ўқитувчининг лойиҳалаш

фаолияти. // Методик қўлланма. – Т.: ТДПУ Ризографи, 2014 йил. 6,5 б.т.

16. R.P. Pathak. Methodology of Educational Research. Atlantic. USA-2008.

17. Michael McCarthy “English Vocabulary in use”. Cambridge

University Press, 1999, Presented by British Council.

18. Mangal S.K., Uma Mangal. Educational technology. Ratha Mohan. India., -

2013.

19. Imran R. Shaikh. Introduction to Educational Technology and ICT. McGraw

Hill Education. India, 2013

20. Давлатов К., Воробьёв А., Каримов И. Меҳнат ва касб таълими назарияси

ҳамда методикаси. - Тошкент., Ўқитувчи, 1992. - 320 б.

21. Р.Х.Жураев, Ў.Қ.Толипов ва бошқалар. Педагогик атамалар луғати. – Т.:

“Фан”, 2008. 50-бет.

22. Р.Х.Жураев, А.Зуннунов. таълим жараёнида ўқув фанларини

интеграциялаш. – Т.: “Шарқ”, 2005. 5-бет.

23. Шарипов Ш.С., Воробьёв А.И., Муслимов Н.А., Исмоилова М. Касб

таълими педагогикаси. - Тошкент., 2005. - 58 б.

24. Шарипов Ш.С. ва бошқалар. Меҳнат таълими: Умумий ўрта таълим

мактабларининг 5-синфи учун дарслик. – Т.: “Шарқ”, 2012.-240 б.

259

25. Шарипов Ш.С., Қўйсинов О.А., Абдуллаева Қ. Технология: Умумий ўрта

таълим мактабларининг 6-синфи учун дарслик. – Т.: “Шарқ”, 2017.-240 б.

26. Шарипов Ш.С., Қўйсинов О.А., Абдуллаева Қ. Технология: Умумий ўрта

таълим мактабларининг 7-синфи учун дарслик. – Т.: “Шарқ”, 2017.-240 б.

27. Шарипов Ш.С., Қўйсинов О.А., Эргашев Ш.Т., Тоҳиров Ў.О., ва б.

Технология фанини ўқитиш ва психологик хизматни ташкил этишда инновацион

технологиялардан фойдаланиш. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.:

“Мухаммад полиграф” МЧЖ, 2017.-80 б.

28. Толипов Ў.Қ., Баракаев М., Шарипов Ш.С. Касб таълими педагогикаси. –

Т.: 2003.-88 б.

29. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф. Меҳнат

таълими. 5-синф. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.: “POYTAXT-

PRINT” МЧЖ, 2016.-176 б.

30. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф. Меҳнат

таълими. 6-синф. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.: “POYTAXT-

PRINT” МЧЖ, 2016.-191 б.

31. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф. Меҳнат

таълими. 7-синф. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.: “POYTAXT-

PRINT” МЧЖ, 2016.-166 б.

32. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф. Меҳнат

таълими. 8-синф. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.: 2016.-134 б.

33. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф. Меҳнат

таълими. 9-синф. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.: 2016.-136 б.

34. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф. Полимер

материалларга ишлов бериш технологияси. // Ўқитувчилар учун методик

қўлланма. – Т.: 2017.-50 б.

35. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф.

Электротехника ва электроника асослари. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма.

– Т.: 2017.-40 б.

36. Қўйсинов О.А., Тоҳиров Ў.О., Маматов Д.Н., Арипова Д.Ф.

Рўзғоршунослик асослари. // Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Т.: 2017.-46

б.

37. Тоҳиров Ў.О. Технология ўқув фани давлат таълим стандарти ва ўқув

дастурини таълим амалиётига жорий этиш методикаси. // Методик тавсиянома. –

Т.: РТМ, 2017. - 72 б.

38. Ў.Тоҳиров. Меҳнат таълимини мазнунан модернизациялашда “Устоз-

шогирд” фаолиятини ташкил этиш технологияси. “Мактаб ва ҳаёт” илмий методик

журнали. – Т.: 2012 йил 3-сон Б.25-27.

39. З.Шамсиева. Ў.Тоҳиров. Меҳнат таълими ўқув фанидан дарсдан ташқари

тўгарак машғулотларини ташкил этиш бўйича методик тавсия. – Т.: “ABU

MATBUOT-KONSALT”, 2013.-32 б.

260

IV. Электрон таълим ресурслари.

1. www.edu.uz.

2. www.uzedu.uz.

3. www.eduportal.uz.

4. www. ZiyoNet. uz.

5. www.giu.uz

6. www.texnoligiya.zn.uz

7. http://trinitki.ru

8. http://www.school.edu.ru.

9. www.tdpu.uz

10. www.pedagog.uz

11. www.wikipedia.org

12. www.education.fr.