GiriAnonim halk edebiyat trlerinden

olan efsaneler din inandrc zellie sahip nesir eklindeki anlatmalar olup bunlar ierisinde, tayyimekn ve tayyi-zaman ile ilgili efsaneler de ayr bir alan oluturur.

Szlklerde, mekn ve zaman at-larcasna geme olarak aklanan tayyi-mekn ve tayyizaman kavramlar, genel-likle efsane metinlerinde kahramann zaman ve mekn deitirmesi, bir yer-den bir yere zaman snrlamas olmadan gidip gelmesi eklinde karmza kar (Develliolu 2004: 1042).

Efsaneler ierisinde ele alarak de-erlendirdiimiz bu durum olaanst-lklerle rldr. Anadolunun birok blgesinde anlatlan konumuzla ilgili ef-sanelere burada, hlen de anlatlmakta olan Ladikli Ahmet Aann hayatndan

iki rnek vererek deerlendirmeye al-acaz. Anadolunun dier yrelerinde konumuzla ilgili anlatlan efsanelerle de yeri geldike karlatrmalarda bulunu-lacaktr.

Ahmet Elma (Ahmet Aa)nn Hayat:

Konyann Sarayn ilesine ba-l Ladik kasabasnda 1304 (1888) tari-hinde dnyaya gelmitir. Babasnn ad Mehmet, annesinin ad ise Emine olup iki erkek ve bir kz kardei vardr.

Soyad Kanunundan sonra Elma soyadn semitir. Okuryazar olmayan Ahmet Elma, ayn zamanda stiklal Sava gazisidir. Kanal harektnda n-gilizlere kar savarken yaralanm, 26 yl askerlik yapmtr. Vatann kur-tuluundan sonra Ladike dnerek hay-vanclk ve tarmla geimini salamtr (Elma-Kaya 2006: 16-20).

TAYYMEKN VE TAYYZAMAN BALAMINDA LADKL AHMET AA LE LGL EFSANELERN

ZMLENMES

The Analysis of the Miracles about Ladikli Ahmet Aa in the Context of Replacement of Place and Time

Yrd. Do. Dr. Sinan GNEN*

ZETBu makalede, Konya iline bal Sarayn ilesinin Ladik kasabasnda yaam olan, halk arasnda La-

dikli Ahmet Aa olarak da bilinen Ahmet Elmann hayat etrafnda anlatlan tayyimekn ve tayyizaman konulu efsaneler ele alnmtr. Ayrca, bu efsaneler Anadoluda anlatlan benzerleriyle birlikte deerlendi-rilmitir.

Anahtar KelimelerZaman ve mekn deiimi, Ahmet Aa, efsane.

ABSTRACTThis article has discussed the miracles of the replacement of time and place told around the life of Ahmet

Elma who was also known as Ladikli Ahmet Aa and who lived in Ladik town of Sarayn village in Konya. Moreover, these miracles have been handled with their similar ones in Anatolia.

Key WordsThe replacement of time and place, Ahmet Aa, legends.

* Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, Konya. sgonen@selcuk.edu.tr

http://www.millifolklor.com 173

Mill Folklor, 2007, Yl 19, Say 76

174 http://www.millifolklor.com

Halk arasnda uzun sre obanlk yapt iin oban Ahmet ya da Ladikli Ahmet Aa olarak bilinmitir.

8 Haziran 1969 perembe gn ve-fat etmitir. Mezar Ladiktedir.

Hakkndaki yaynlar:1.k Ahmet Hdanin Tulu Sz-

leri (Ksm I), stanbul 1942.2. Osman Karabulut, veysi Veli

Ldikli Hac Ahmet Aa, Konya 1993.3. Mustafa zdamar, Ldikli Ah-

med Aa, stanbul 1997.4.Mehmet Gergi-H. Halis Kesta-

ne, Ldikli Hac Ahmed Aa Hazretleri-nin Hayat/Divan- Hda, Konya 2001.

5. Ahmet Elma-Erhan Kaya, Ldik-li k Ahmet Hd (Hayat, Menkbele-ri ve iirleri), Konya 2006.

6. Mehmet Ali Uz, Bir Gazi Vel Ldikli Hac Ahmet Aa, Konya 2006.

Efsanelerde Tayyimekn ve Tayyizaman Motifi

Efsanelerimizde, tayyimekn ve tayyizaman iinde bulunan kahraman-lar, daha ok efendisi ya da aas hacta iken, ona eitli yiyecekler gtrrken grrz. rnein, eyh Bilecen ve Me-mik Dede ile ilgili anlatlan efsanelerde bu durum vardr.

eyh Bilecen; Gaziantep ilinin Ou-zeli ilesine bal, eski ad hbilecen olan bugn ise Arslanl olarak adland-rlan kyde yaamtr. O, kyn zengin-lerinden bir aann yannda alrken yln birinde aas hacca gider. Aas hactayken ei aann ok sevdii yemek olan ili kfte yapar. Einin de orada ol-masn arzu ettii srada eyh Bilecen ili kfteleri bir mendilin iine sararak hactaki aasna ulatrr.

Hac dn aann elini pmeye ge-len kyllere aa, eyh Bileceni gste-rerek onun elini pmelerinin daha doru olacan syler. O srada eyh Bilecen kaybolur (Sakaolu 2003: 126-127).

Yine, Memik Dede de Gaziantepin kylerinden birinde, kyn zenginle-rinden birinin yannda alrken aas hacca gider. Aa hactayken, ailesi aa-nn ok sevdii yemek olan ili kfteyi yaparlar. Aann da olmasn arzu ettik-leri srada Memik Dede bir tabakla ili kfteyi alr ve biraz sonra bo tabakla geri dner. Aa hactan dndkten son-ra tarlada alan Memik Dedenin elini pmeye yaknlaryla beraber gittiinde Memik Dede elindeki denek ile yere vurur ve kaybolur (Turgay-Turgay 1973: 458-459dan Sakaolu 1997: 188).

Yukarda zetlerini verdiimiz efsanelerin yannda, aadaki kahra-manlar da aalar hactayken ona yi-yecekler gtrrler: Karsl Kelolan (helva); Kazmandan Hac Kazman (helva); Erzurumdan Ahmet Baba (hel-va); Tunceliden Munzur Baba (helva), Orta Anadoludan Hac brahim Dev-letl (yemek) ve Yuanis (pilav ya da mant); Koarldan Bilal Dede (helva); Sungurludan Ali Baz (helva) (Sakaolu 1980: 26; 1997: 183-184).

Buradaki efsanelerimize bu yl der-lenen iki efsane metnimizi de eklememiz gerekecektir. Bu efsanemiz zetle yle-dir: Elbistann Ozanya kynde bir aa-nn yannda Kyan adnda bir ii al-maktadr. Yln birinde aa hacca gider. Aa hactayken, ei aann ok sevdii kftelerden yapar ve Kyanla beraber yerlerken, Keke aan da olsayd. der. Bunun zerine Kyan kftelerden bir ta-bak alarak hactaki aasnn yanna g-trr. Hac dn aa, kendini karla-yanlar arasnda Kyan gremeyince eli plmesi gereken kiinin Kyan olduu syler. Kyan tarlada alrken bulur-lar. Bunun zerine Kyan daa doru ka-arak ortadan kaybolur. Kyann kat daa Kyan Da ad verilir, civardaki

Mill Folklor, 2007, Yl 19, Say 76

http://www.millifolklor.com 175

pnar ve tepe de bu adla anlr (Bozkurt 2007: 23).

Yine Kahramanmarata Hafz Ali ile ilgili anlatlan efsane de yukardaki efsanelerin bir varyant konumunda-dr. Orada Hafz Alinin hanm bayram gn ili kfte yapar ve askerde olan kardeinin kfteleri ok sevdiini d-nerek Keke o da olsayd. der. Bunun zere Hafz Ali kfteleri bir anta ve ta-bak ierisinde kaynna gtrr. Asker dn ei, kardeinin yannda antay ve taban bulur (Bozkurt 2007: 78).

Yukardaki efsanelerin yanna La-dikli Ahmet Aa ile ilgili olarak da an-latlan efsaneleri ok rahat koyabiliriz. Aada tayyimekn ve tayyizaman mo-tifli iki efsanenin zeti verilmitir.

Ahmet Aa ile ilgili anlatlan tayyimekn ve tayyizaman konulu efsaneler

Ladikten birisi senenin birinde hacca gidecektir. Ladikli Ahmet Aa ile grtnde kendisinden bir isteinin olup olmadn sorar. Ahmet Aa da:

ki gn sonra gel, sana bir kart vereceim. nallah Mekkeye gittiinde Arafata kacaksn. Orada onuncu elek-trik direinin yanndaki adra varacak-sn. Burada sana vereceim kart gster-diin zaman adrn nndeki beki seni ieriye alacak.

Aradan zaman geer. O kyl hacca gider. Kyl kart yerine ulatrdnda orada Ahmet Aay da grmtr. Ama Ahmet Aa o sene hacca gitmemitir.

Hactan dner dnmez hemen Ah-met Aann yanna gelir ve:

Sen, bu sene hacca gitmediin hl-de senin o tarif ettiin kartla girdiim adrn iinde seni grdm. Bu ne hl-dir? deyince, Ahmet Aa:

Belki birisini bana benzetmisin-dir. diyerek olay kapatr (Elma-Kaya 2006: 92-93).

kinci efsanemiz ise yledir:Bir gn ok sayda misafir Ahmet

Aaya ziyarete gelir ve birka gn ka-lrlar. O dnem memleket harpten yeni km olduundan hemen hemen herkes fakirdir, her yerde yokluk vardr.

O gnlerde Ahmet Aann evinde de ekmek yapacak hi un kalmaz. Ak-am yemeinde iyi kt birka ekmekle idare edilir ama sabah sofrasna kona-cak hi ekmek yoktur. O dnem bakkal-da, frnda da ekmek satlmaz; ekmei herkes kendi evinde, kendi frnnda ya-par. Byle zor artlar iinde Ahmet Aa, misafirlere un ve ekmek yaplmas iin buday almaya, Saraynnde bulunan daha nce budayn satt arkadana gider.

Arkada, Senden aldm budayn tamamn Akdoan yaylasndaki falan adama verdim. der. Ahmet Aa oradan ayrlp Akdoana gider ve o adam bulup buday satn alr. Oradan ald buday-lar da Kadnhanndaki su deirmenine gtrp terek un yaptrr. Hemen de-irmendeki unlar Ladike getirir.

Hanm gece tandr yakp gelen bu unlardan epeyce ekmek yapar ve ekmek-leri sabahleyin misafirlere ikram eder-ler.

Bir gecede Ahmet Aa; ekmekleri hazr etmek iin Ladik, Sarayn, Akdo-an, Kadnhan ve tekrar Ladik arasnda dolar (Elma-Kaya 2006: 80-81).

SonuAnadoluda genellikle veliler etra-

fnda anlatlan efsanelerde karmza kan tayyimekn ve tayyizaman mo-tifli efsaneler, yardmn ama edinildii olaylar olaanstlkle btnletirerek sunarlar. Buradaki yardm, bir savata Trk askerine olabilecei gibi yukarda-ki rneklerde grld gibi farkl farkl ekillerde de karmza kabilir.

Yukardaki efsaneler gz nne aln-

Mill Folklor, 2007, Yl 19, Say 76

176 http://www.millifolklor.com

dnda tayyimekn ve tayyizaman mo-tifinin drt unsur etrafnda toplandn syleyebiliriz. Bunlardan birincisi bir istein yerine getirilmesidir. Daha nce Anadoludan derlenmi efsanelerimizi makalemizin banda hatrlatmtk. Bu efsanelerle birlikte Kahramanmarataki Kyan ve Hafz Aliyle birlikte Ladikli Ahmet Aay da sayabiliriz. Zira efsane kahramann, karsndaki kiinin iste-ini olaanst bir ekilde yerine geti-rirken gryoruz.

kinci olarak efsanelerde olaa-nst olarak hac yolculuu karmza kmaktadr. Ladikli Ahmet Aa ile il-gili ilk efsanemizde de ayn ey grlr. Tayyimekn ve tayyizaman motifli efsa-nelerin birounda gidilen mekn olarak kutsal topraklarn ve zaman olarak da hac dneminin seilmesi dikkat eki-cidir. Ama bu durumu efsanenin genel tanm ile aklayabiliriz. Zira efsaneler din ierikli inandrclk vasf olan me-tinlerdir. Buradan hareketle hac dnemi ve kutsal topraklarn karmza kmas inandrclk zelliliinin pekitirilmesi-ne yardmc olmaktadr. Bylece efsane ile tayyimekn ve tayyizaman motifi b-tnlemektedir.

Yine bir baka unsur efsanelerde yiyeceklerin kullanldn gryoruz. Trk kltrnde yiyecek ya da bir baka adla nimet zel bir ilgiyle deer bulmu-tur. Nimete saygszlk yapanlar birok efsanemizde de cezalandrlmtr. Hatta yle olmutur ki, insanlar taa, kayaya, kua, vb. dnmlerdir. Yiyeceklerin efsanelerde kullanlmasn bu balamda dnmek gerekir. Ayrca, genellikle ki-ilerin en sevdii yiyeceklerin karmza kmas gurbette olanlar hatrlatmaya yardmc olmaktadr.

Tayyizaman ve tayyimekn motifi ierisinde grdmz kiinin bir veli olduu olay gerekletikten sonra anla-

lmaktadr. Efsanelerde dmn -zlmesi sona saklanmtr.

Genellikle; bir veli, bir yiyecek, hac mevsimi, kutsal topraklar ve ayrlk-la btnleerek anlatlan tayyizaman ve tayyimekn motifli efsaneler, efsane dnyamzn ayr bir alann oluturur-ken insanlarn inanma, kutsallk verme ya da yaktrma ihtiyalarn doyuran bir malzeme olarak da kltrel rnle-rimize zenginlik katmaktadr.

KAYNAKLARBozkurt, Seyfi (2007), Kahramanmara Efsa-

neleri, Konya. Yaymlanmam lisans tezi.Develliolu, Ferit (2004), Osmanlca Trke

Ansiklopedik Lgat, Ankara.Elma, Ahmet-Erhan Kaya (2006), Ldikli

k Ahmet Hd (Hayat, Menkbeleri ve iirleri), Konya.

Gergi, Mehmet (2001), Ldikli Hac Ahmed Aa Hazretlerinin Hayat/Divan- Hda, Konya.

zdamar, Mustafa (1997), Ldikli Ahmed Aa, stanbul.

Sakaolu, Saim (1980), Anadolu-Trk Efsa-nelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalou, Ankara.

Sakaolu, Saim (1997), Bir efsane, ki Tip, Bir Motif: eyh Bilecen ve Memik Dede Efsaneleri, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstit-s Dergisi, 4, 181-189.

Sakaolu, Saim (2003), 101 Anadolu Efsanesi, Ankara.

Turgay, idem-Atilla Turgay (1973), Ana-dolu-Trk Efsaneleri zerinde Psiko-Sosyal Bir alma, VIII Milli Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi Bilimsel almalar/Marmaris 1972, z-mir, 458-459.