1.ODREĐENJE PREDMETA SOCIOLOGIJE

Određenje predmeta sociologije

Sociologija (lat. socius – drug, učesnik, odnosno societas – zajednica, društvo; grč.

logos – riječ, govor, nauka) jeste novost u carstvu naučnog znanja koja mu je

unijela novu „imaginaciju“, novi pristup u objašnjenju društva, društvenih pojava i

naučnih ciljeva.

Iako je sociologija relativno mlada nauka, problemi kojima se bavi nalaze se još u

začecima filozofskog mišljenja kroz različite teorijske pristupe sve do danas.

Pluralizam teorijskih pristupa otvorio je i pitanje predmeta, metoda i svrhe

sociološkog znanja, a time i njenog definisanja. Predmet njenog proučavanja jeste

društvo, a već znamo da svaka od društvenih nauka pojedinačno kao svoj predmet

ima društvo, što otežava određenje njenog mjesta među tim naukama.

Sociologija je opšta nauka o društvu, to jest o totalitetu društvenih pojava.

Kao najopštija nauka o društvu, sociologija uvijek stremi da dođe do opšteg i

sistematizovanog znanja, ali njen predmet proučavanja mora da bude društvo kao

konkretni istorijski totalitet. Opštost podrazumijeva da se ona bavi društvom na

apstraktan način, „a ono što je apstraktno može da postoji jedino na osnovu

konkretne pojavnosti“. Sociologija proučava i svaku konkretnu pojedinačnu

društvenu pojavu, težeći da otkrije način njene veze sa ostalim pojavama, da uoči

njene opšte karakteristike, ali i da ukaže na njenu društvenu specifičnost. Društvo

je totalitet sa svim zakonitostima koja su mu svojstvena, a koje treba otkriti,

objasniti i preko njih i predviđati tok društvenih pojava.

Sociologija se, prema tome, može odrediti kao najopštija nauka o ljudskom

društvu, njegovoj strukturi, oblicima i uzrocima promjena, te njegovim istorijskim

oblicima.

Osnovna pitanja na koje sociolozi, po M. Tripkoviću, treba da odgovore jesu

sljedeća: 1. šta je sociologija i koje su posebnosti njenog metoda; 2. šta je ljudsko

društvo i u kakvom odnosu stoji napram prirode, čovjeka i istorije; 3. koji su

elementi ljudskog društva i u kakvom su odnosu međusobno i prema društvu kao

cjelini; 4. koje su pravilnosti društvenih promjena; i da li se na njih može uticati i

kako; 5. koji su istorijski tipovi ljudskog društva dosad postojali, koje su

karakteristike savremenih društava i šta se u budućnosti u tom pogledu može

očekivati.

Sociološki pristup proučavanju društvenih pojava i društva kao totaliteta

podrazumijeva pristup sa pozicije nekog teorijskog stanovišta, odnosno na različite

načine. Stoga je određenje sociologije, njenog predmeta i cilja, pluralističko.

Sociolozi su se žestoko sporili o tome što je predmet proučavanja njihove nauke,

iako su se slagali da je to najopštija nauka o društvu, da sintetiše znanje svih

drugih društvenih nauka, da je od njih apstraktnija i da su njeni rezultati

neposredno primjenjivi u praksi. Pred sociolozima se postavlja nezaobilazan

zadatak sintetizovanja najvrednijih dostignuća svih dosadašnjih pristupa i teorija

koje su se razvile u okviru sociologije.

„Sociologija proučava društveni život čovjeka, grupe i društva“ (E. Gidens)

Gidens konstatuje da je polje socioloških istraživanja veoma široko, od susreta

pojedinaca na ulici do istraživanja globalnih društvenih procesa. Rajt Mils je

određenjem „sociološke imaginacije“ kao sposobnosti da se društveni događaji

shvate iz šire istorijske perspektive, a da se pri tom ona dovede u vezu sa životom i

potrebama pojedinca, usmjerio način bavljenja sociologijom. Naime,imaginacija

nas distancira od svakodnevnog, zdravorazumskog, laičkog tumačenja i ponašanja

u životu kako bismo ih sagledali iz sociološkog ugla.

Zadatak: Da li se dok ispijamo kafu, igramo se, ručamo... pitamo ko je sve, koliko

je njih učestvovalo u društvenom djelovanju i bilo uključeno u društvene procese

stvaranja tih proizvoda?

Sadržaj i interesovanje sociologije

Sociologija kao opšta nauka o društvu ima svoj poseban predmet, kojem prilazi na

specifičan način u odnosu na druge društvene nauke. Sociologiju interesuju sve

one pojave koje izgrađuju mrežu uzročnih veza među sobom da bi se stvorila jedna

stabilna cjelina, odnosno u krajnjem slučaju društvo. Predmet sociološkog

interesovanja jesu društvene pojave: društveni odnosi, procesi, djelovanje, kao i

društveni oblici grupisanja, organizovanja i institucionalnosti. Ona se, u zavisnosti

od nivoa koji posmatra i predmeta interesovanja, prije svega zanima za makronivo

i mikronivo društvenih pojava (na primer, za pojam ekološkog rizika u globalnom

društvu, odnosno za porodicu i institucije porodice na mikronivou). Sadržaj njenih

objašnjenja vezan je za opštosti, za pojave u okviru konkretnog društva, neki

njegov dio (društvena grupa, porodica, društveni odnosi u njoj, obrasci kulturnog

ponašanja i djelovanja), ali i za opšti makronivou (sistem, svjetski sistem, globalno

društvo).

„Mnogi događaji koji se naizgled tiču samo pojedinca, zapravo su odraz mnogo

širih fenomena... Nezaposlenost, kao primjer, može da bude lična tragedija za

onoga ko je izbačen sa posla i ne može da nađe drugi posao. Međutim, to daleko

prevazilazi pitanja ličnog očajanja kad se milioni ljudi u društvu nalaze u istoj

situaciji: to je tada javni problem koji izražava šire društvene trendove“ (E.

Gidens).

I ako se nalazimo u društvu naše „ponašanje“ nije prosto determinisano samo

njime, jer mi posjedujemo i formiramo, stvaramo našu posebnost u odnosu na

druge. Ta naša posebnost koja nas čini različitim od drugih je naša individualnost.

„Upravo je i prednost sociologije da istražuje veze između toga šta društvo čini od

nas i šta mi činimo sami sa sobom“ (E. Gidens).

Podjela sociologije – sociološke discipline

U sociologiji nalazimo mnoštvo pristupa, objašnjenja i predviđanja društvenih

pojava sa različitih aspekata, odnosno teoretskih orijentacija. Stalno preispitivanje

sociološkog znanja, opovrgavanje, odrazilo se i na njen istorijski razvoj. Naučno

znanje zasnovano na homogenosti pristupa vodilo bi jednom objašnjenju, ali to

onda ne bi bila nauka. Sve bi bilo zatvoreno, apsolutno homogeno.

Nauka i jeste zatvoreni sistem što se pravila, zakonitosti, normi i

kriterijuma tiče, ali ona ne bi bila to da saznanja koja nudi nisu relativizovana. Ona

tako postaje otvoreni poziv (K. Poper), u stalnom objašnjenju i dovođenju pod

kritiku postojećeg stanja.

Nauka je dio svijesti društva, a društvena svijest uslovljena je raznim

faktorima, vrijednostima, orijentacijama, ideologijama, politikom, religijom, što je

na nju – pa tako i na sociologiju – uticalo u teorijskim objašnjenjima. Radikalni

pristup u sociologiji desio se pojavom velikih ideologija totalitarizma, tako da se

jedna od većih podjela u okviru nje, osim teoretskih (što je nužnost i poželjnost

nauke), desila pojavom socijalističke ideologije. Sociologija se podijelila na

građansku (zapadnu) i marksističku sociologiju. Ta podjela nije samo na

ideološkoj ravni već se ogleda u pristupu, metodologiji i cilju ove nauke.

Različiti teorijski pristupi jedna su od najvećih vrijednosti sociologije. Ona

se razvijala tokom svoje istorije kao opšta nauka o društvu, kao nauka o

pojedinačnom. Determinisana je naglim društvenim razvojem, a sociolozi su se u

okviru nje specijalizovali za proučavanje konkretnih društvenih pojava. Tako je

konstituisan veliki broj socioloških disciplina – parcijalnih ili posebnih

sociologija. Neke od njih nastale su i prije konstituisanja same sociologije

(sociologija rada), a neke su se toliko razvile i razgranale da su postale opšte nauke

za date društvene probleme (sociologija kulture je opšta sociologija kulture i

umjetnosti, jer su iz nje nastale neke nove sociološke discipline: sociologija

simbola, umjetnosti, medija, romana, RTV, pozorišta, filma, sporta, slobodnog

vremena itd.).

Navešćemo najznačajnije sociološke discipline i predmet njihovog

interesovanja, bez pretenzije preciznog definisanja.

Sociologija rada

Sociologija rada jedna je od najstarijih socioloških disciplina. Prikupljanje

podataka iz ove oblasti započeto je prije konstituisanja i same sociologije. Predmet

istraživanja ove discipline jeste oblast rada, radnih odnosa, profesionalne

orijentacije, motivacija radnika, svojina i svojinska moć, uslovi radne sredine,

konflikti u oblasti rada, oblici organizovanja i institucionalizacije rada, industrija

kao društvena tvorevina, njen odnos prema širem društvu. Industrijsku sociologiju

neki nazivaju i sociologijom rada. Mada se poklapaju pitanja interesovanja jedne i

druge, predmet sociologije rada dosta je širi jer se bavi pitanjem rada i van

industrije.

Sociologija kulture i umjetnosti

Predmet sociologije kulture jeste fenomen kulture, njeni oblici i tipovi,

civilizacija, funkcije kulture, igra, slobodno vrijeme, masovna kultura, kulturna

politika, različiti oblici i vrste umjetničkog oblikovanja, uticaj prirodnih i

društvenih faktora na tip i karakter kulture, uticaj kulture na ukupne društvene

tokove itd.

Sociologija porodice

Sociologija porodice proučava porodicu kao primarnu društvenu grupu, njene

funkcije, tipove, institucije porodice, brak i srodstvo, njihove tipove, uticaj

društvenih faktora na tip i karakter porodice itd.

Sociologija religije

Proučava religiju kao oblik ljudske svijesti, koji su sve oblici i tipovi religijske

svijesti postojali i danas su prisutni. Ona objašnjava koje sve funkcije i

komponente ima religija, kakav uticaj društvo ima na religiju, kao i uticaj religije

na društvo. Sociologiju religije interesuje magija i magijske zamisli, njene sličnosti

i razlike sa religijom, kao i društvena uslovljenost njenog postojanja.

Sociologija politike

Sociologija politike proučava politiku kao stvarnost, kao projekt, veze političkih

fenomena i stvarnosti, oblike političkih grupa, institucije i organizacije, političku

moć, političke sisteme, kulturu, ideologije, vrste društvenih sukoba, integracije,

političke aspekte društvene stratifikacije itd.

Neki sociologiju prava vežu za sociologiju politike, pa je nazivaju sociologijom

države i prava. Međutim, sociologija prava jeste posebno formirana disciplina koja

za predmet ima manifestne oblike prava, vrste prava, pravo kao oblik društvenosti,

odnos prava i moći, pravne instrumente, odnos prava i slobode, pojam

suvereniteta, odnos države i prava itd.

Sociologija naselja

Sociologija naselja proučava naselja kao projekciju društva u prostoru. Proučava

različite tipove naselja, ulogu i značaj grada i njegove tipove tokom istorije i

danas. Nju zanimaju osnovne funkcije sela i njihovi tipovi, kao i uticaj prirodnih i

društvenih faktora na tip, funkcije i karakter naselja. Ova sociologija razvija se

preko sociologije grada (urbana sociologija) i sociologije sela (ruralna).

Socijalna patologija

Socijalna patologija (ili sociologija devijantnog ponašanja) bavi se proučavanjem

društvenih devijacija, devijantnim ponašanjem, društvenim reakcijama,

subkulturom devijantnih grupa, uzrocima devijacija i njihovim pojedinačnim

oblicima: prostitucijom, kockanjem, samoubistvom, alkoholizmom,

narkomanijom, kriminalom, maloljetničkom delinkvencijom.

Danas skoro da nema područja društvenog života za koje se nije razvila posebna

sociološka disciplina. Tako postoji više desetina socioloških disciplina koje su se

specijalizovale samo za određena pitanja društvenog života.

Kao zaključak treba istaći da je sociologija svojim predmetom, različitim

teorijskim pristupima i ciljevima, a pod uticajem „duha vremena“, postala jedna od

najrazvijenijih društvenih nauka. Izdiferencirana na svoje posebne sociologije, ona

čini pogled na socijalnu stvarnost čovjeka, društvenih grupa i društva kao

totaliteta. Sociologija je, kako kaže jedan njen apologeta, „postala enciklopedija

znanja o društvenosti.

Sociologija i drugi oblici naučnog znanja

Kao samostalna društvena nauka sociologija je nastala pod uticajem različitih

oblika znanja: filozofskog, naučnog: istorije, političke ekonomije,

etnografije, političkih nauka itd. Izdvajanje sociologije i njen dalji razvoj kao

samostalne nauke praćen je intenzivnim odnosnom sa tim oblicima znanja,

jer joj pružaju raznovrsni materijal, činjenice, znanje na osnovu kojih ona

izvodi svoja teorijska uopštavanja.

Sociologija ne izgrađuje samo odnos prema društvenim već i prema

prirodnim naukama kroz njihov metodološki i teorijski uticaj. Uticaj

prirodnih nauka ogleda se kroz teorijske pravce (npr. naturalizam, njegove

pravce i pojedinačne teorije) i metodološke pristupe.

Društvene nauke specijalizovale su se za posebna područja društvenog života

odnosno specifične društvene pojave. Sa njima je sociologija, kao opšta

društvena nauka, uspostavila međusobno zavisan odnos i stalnu razmjenu

naučnog znanja.

Istorija kao jedna od najstarijih društvenih nauka imala je svoj uticaj na

konstituisanje sociologije. „Istorija je 'uskrsnuće prošlosti', a sociologija

'uskrsnuće budućnosti'“(Ž. Gurvič). Fiamengo ističe posebnosti odnosa

istorije i sociologije u sljedećem: istorijska metoda je konkretna i hronološka

dok je sociologije uopštavajuća; stepen apstrakcije veći je u sociologiji nego

u istoriji.

Istorija proučava pojedine događaje, njihovu hronologiju, dok sociologiju

zanimaju društveni odnosi i veze između tih događaja (ono što je zajedničko

za određenu pojavu).

Svaka društvena pojava je, prema Marselu Mosu, plod istorijskih i

geografskih mnogostrukih veza. Sociologiju „nikad, ni najvećim

apstrahovanjem, ne bi trebalo potpuno odvojiti ni od lokalne boje, ni od

istorijske podloge“. Sociologija istoriji ukazuje na unutrašnje događaje i veze

između pojava, kako bi se oslobodila manje bitnih činjenica u svom

objašnjenju.

Politička ekonomija proučava ekonomske zakonitosti i raspodjelu u širem

smislu u okviru društva. Povezanost sa sociologijom ogleda se u tome što u

svom proučavanju uključuju društvene zakonitosti u procesu proizvodnje:

politička ekonomija na nivou proizvodne jedinice a sociologija na nivou

globalnog društva. Sociologiju interesuju i one kategorije koje proučava

politička ekonomija, kao što su: rad, roba, tržište, svojina i svojinski odnosi.

Sociologija proučava društvene zakonitosti, grupe i društvo kao cjelinu, dok

psihologija proučava psihičke pojave, ponašanje i unutrašnje doživljaje

čovjeka. Veza sociologije sa ovom naukom ogleda se u obavezi sociologije

da proučava i subjektivnu stranu ljudskog djelovanja (osjećanja, emocionalni

odnos motivaciju...) u objašnjenju društvenih pojava. Ponašanje ljudi u

odnosu na društvenu cjelinu – predmet je proučavanja socijalne psihologije

kao discipline koja se nalazi između sociologije i psihologije. „Socijalna

psihologija proučava interpersonaln ponašanje ljudi, interakciju, posebno

opažanje mišljenja kao i mjesto i ulogu psihičkih funkcija čovjeka u

čovjekovom ponašanju u određenim socijalnim prilikama“ (N. Rot). Stoga su

sociologija i socijalna psihologija međusobno uslovljene, tj. njihova se

interesovanja ukrštaju.

Od filozofije se sociologija, kako smo vidjeli, odvojila sredinom XIX vijeka

tražeći oslobođenje od metafizičkog načina mišljenja („metafizički period“ –

O. Kont) i afirmisanja pozitivnog.

Sociologija tokom svog razvoja izgrađuje značajan teorijski sistem pod

uticajem različitih filozofskih struja. Filozofija je sistem najopštijih

kategorija o svijetu, njegovim zakonitostima, suštini čovjeka, mogućnostima

i načinima spoznaje, znanju, dobru, lijepom, vrijednostima...

Sociologiju interesuju društvene pojave u svojim varijacijama; a kada je o

njihovom uticaju na svijest ljudi riječ, ulazi se i u područja filozofije.

Filozofija sociologiji nudi „univerzalni pogled na svijet“, opšte zakonitosti.

gnoseološko-metodološku osnovu, vrijednosnu osnovu. Dok filozofija

objašnjava zakonitosti svijeta u najširem smislu i najopštije, sociologiju

interesuju društvene pojave i društvo kao dio te stvarnosti. Filozofski pristup

sveobuhvatniji je od sociološkog a saradnja je izražena kroz vezu sa

političkom i socijalnom filozofijom.

2. METOD SOCIOLOŠKOG ISTRAŽIVANJA

Pojam i karakteristike sociološkog metoda

Uz predmet, određujući element svake nauke i njenih karakteristika jeste

njen metod. Metod (grč. methodos – put, način, put istraživanja) planirani

je način prikupljanja, sređivanja i objašnjenja u nekoj nauci da bi se došlo

do naučnog saznanja. Pod metodom se podrazumijeva put ili način na koji

nauka dolazi do naučnog saznanja. Nauka koja se bavi opštim principima i

oblicima metodskih postupaka, načinom njihove primjene, kritičkom

analizom pojedinih metoda itd. naziva se metodologija.

Sociologija je ujedno teorijska i praktična nauka, u zavisnosti od pristupa

sociologa njenom cilju, te je neki posmatraju kao samo teorijsku a drugi

kao samo eksperimentalnu nauku. Sociologija polazi od neraskidive veze

između teorije i prakse (istraživanja, empirije), od toga da se svaki

metodološki postupak mora temeljiti na nekoj opštoj teoriji.Metod neke

nauke zavisi od karakteristika njenog predmeta. Dosadašnja iskustva uče

nas da više nauka ima iste ili slične metodske postupke (istorija, politička

ekonomija, psihologija...) pa ih nauke prilagođavaju predmetu svog

interesovanja (na primer, posmatranje, eksperiment, anketa, analiza

sadržaja...).

Metodski postupci koje koristi sociologija preuzeti su iz drugih nauka i

prilagođeni proučavanju društva, to jest proučavanju društvenih pojava.

Istorijat metoda sociologije započinje Kontovim određenjem „socijalne

fizike“ kao nove nauke. On tom sintagmom određuje i njen predmet i

preuzeti pozitivistički postupak. Fizika je, prema njegovom uvjerenju, u

tom trenutku imala najprecizniji i najrazvijeniji metodski instrumentarij.

Metod jedne opšte nauke o društvu preuzet je iz prirodnih nauka (fizika,

biologija) nekritički, i to je karakteristika početne etape razvoja sociologije

krajem XIX vijeka. Osnovna primjedba takvom pristupu ogleda se u

činjenici da su prirodne i društvene pojave po karakteristikama suprotne

jedne drugima; stoga i njihovo proučavanje mora biti drugačije.

Osnovne karakteristike metoda sociologije su:

1. metod direktno zavisi od predmeta (npr. od vremena i prostora u kojem

se proučavana pojava dešava, zavisi i odabir metodskog postupka);

2. metod sociologije nije originalan već je preuzet iz drugih nauka i

prilagođen njenom predmetu;

3. metod je opšti, generalizirajući;

4. metod sociologije je istorijski jer se društvene pojave posmatraju kroz

njihov razvoj.

U sociologiji ne postoji jedinstvena klasifikacija metoda, a njihova

primjena zavisi i od osnovnih faza sociološkog istraživanja društvenih

pojava.

Aspekti sociološkog metoda

Svako naučno istraživanje mora u sebi da obuhvati tri nerazdvojna aspekta,

odnosno mora biti zasnovano na opštoj teoriji. Ona mora da ima svoja

pravila, principe i praktične aktivnosti kojima dolazi do objašnjenja i

predviđanja društvenih pojava.

Teorija podrazumijeva polazište u istraživanju, tj. naše naučno, teorijsko

predznanje o pojavi koju istražujemo. Ona određuje metodološke postupke,

od definisanja hipoteze (početni stav, pretpostavka) preko odabira

tehničkih postupaka kojima ćemo prikupiti i obraditi podatke. Na kraju

istraživačkog postupka potvrdiće ili osporiti, opisati, objasniti i predvidjeti

društvene pojave.

Logika je filozofska disciplina koja se bavi pravilima i zakonitostima

istinitog i valjanog mišljenja. Time nam ona omogućuje sukcesivni

(logički) redoslijed postupaka i radnji u dolasku do naučnog objašnjenja.

Taj se proces u naučnom istraživanju mora odvijati po utvrđenom planu,

odnosno preko projekta istraživanja. Sociološko istraživanje podrazumijeva

tri osnovne faze koje su obuhvaćene programom i planom istraživanja:

1. definisanje problema istraživanja i postavljanje hipoteze (proizilazi iz

opšte teorije);

2. prikupljanje i sređivanje podataka;

3. analiza podataka, dokazivanje, zaključivanje i provjeravanje.

Plan socioloških istraživanja u svakoj od ovih faza podrazumijeva i

detaljnu razradu postupaka koje treba sprovesti. Istraživanje se vrši u

različite svrhe (naučno saznanje, sondiranje javnog mnjenja, potrebe tržišta

itd.) i od različitih naručilaca (instituti, agencije, medijske kuće, partije,

potrošači, proizvođači roba itd.). Stoga se u okviru plana mora se odrediti:

– problem istraživanja (primjer, gledanosti neke TV emisije);

– postavljanje hipoteze;

– određenje prostora i vremena istraživanja, tj. prostornovremenske širine i

dubine pojave (određenje vremena – kad, i prostora – gdje će se istraživanja

izvoditi);

– određenje osnovnih postupaka pomoću kojih će se istraživanje sprovesti;

– određenje populacije i uzorka istraživanja. Populacija je osnovni skup, grupa

u kojoj se proučavana pojava dešava. Od njenih karakteristika i obima zavisi i

obim i karakteristika uzorka. Uzorak je dio populacije ili osnovnog skupa koji

je obuhvaćenih istraživanjem. Vrste i oblici uzorka i način njihovog formiranja

i li odabira su različiti i zavise od problema istraživanja i opredeljenje

istraživača;

– određenje tehničko-materijalnih i finansijskih sredstava za realizaciju

projekta (budžet, tehnička pomagala, sredstva itd.);

– određenje pomoćnog tehničkog osoblja kao dijela istraživačkog tima

(programeri, statističari, šifranti, anketari itd.).

U drugoj fazi istraživanja, određenim i definisanim pomoćno-tehničkim

postupcima i instrumentima sprovodi se:

1. prikupljanje podataka (posmatranje, eksperiment, anketa, intervju,

sociometrija, mjerenja itd.);

2. sređivanje i klasifikovanje podataka (podaci ne znače ništa dok se ne

dovedu u vezu jedni sa drugima, tj. dok se ne uvede zajednički kriterijum

grupisanja (pol, starost, obrazovni nivo, mjesto stanovanja, primanja,

socijalno stanje itd.);

3. prikazivanje podataka kroz različite forme (tabele, skale, dijagrami,

različiti oblici kompjuterske animacije).

U trećoj fazi sprovodi se postupak tumačenja, dokazivanja i zaključivanja –

na osnovu prikupljenih podataka hipoteza se potvrđuje ili osporava. Nova

saznanja povezuju se sa već poznatim saznanjima, iz čega se izvodi

zaključak o proučavanoj pojavi. Da bismo bili sigurni da smo postupali po

planu istraživanja, vršimo provjeravanje preko panel-istraživanja (ne mora

biti obuhvaćen isti uzorak niti se mora tretirati isti problem).

Preko posebnih i opštih metoda kompariramo, analiziramo, sistematizujemo

datu građu.

Metode pomoću kojih se dolazi do naučnih činjenica (pomoćno-tehnički

postupci) i instrumenata koji se u njima primjenjuju jesu: test, intervju,

upitnik, sociometrijski test itd. Metode koje služe za sređivanje,

upoređivanje, uopštavanje, prikupljenog činjeničnog materijala jesu:

komparativna, istorijsko-komparativna, statističko-komparativna,

etnografska i dr., dok su logičke metode bez kojih je nezamisliv naučni rad:

induktivno-deduktivna, analitičko-sintetička i dr. Naučni metod sociologije

čine integrisani svi ovi postupci.

Sociologija kao opšta društvena nauka predstavlja jedinstvo teorijskog

objašnjenja i empirijskog istraživanja. Sociološko istraživanje predstavlja put

prema znanju o društvenim pojavama, s jedne strane; te društveni odnos

između naučnika i društvene sredine, s druge, tj. „interakciju istraživača i

predmeta istraživanja“.

Istraživački postupci – etape i elementi istraživanja

Tehnički aspekt (grč. techne – vještina, vičnost, umješnost, zanat) ili tehnike u

istraživačkom postupku podrazumijevaju primjenu praktičnih radnji, vještina i

kompetencija i pomoćno-tehnička sredstva koja se koriste u različitim etapama

istraživanja. Primjena ovih postupaka posebno je karakteristična za drugu i treću

fazu istraživanja. Tehnike koje se promjenjuju različito se nazivaju u sociološkoj

literaturi: pomoćno-tehnički postupci, instrumenti... U zavisnosti od faze

istraživanja, razlikujemo: tehnike za prikupljanje podataka; tehnike za sređivanje i

prikazivanje; i tehnike za tumačenje i objašnjenje podataka. Neki istraživači sve

metode dijele na kvantitativne (primjena statistike ili nekih grana matematike) i

kvalitativne metode, i naglašavaju potrebu kombinovanja tih pristupa. Zbog tih

teškoća i posebnosti teorijskog pristupa u sociologiji, potrebno je i „korisno u

prikupljanju izvornih podataka komplementarno primijeniti različite tehničke

postupke koji se međusobno dopunjuju“ (V. Milić).

Posmatranje „Nauka počinje posmatranje i mora najzad da se vrati posmatranju za svoju

konačnu potvrdu“ (Viljem Gud – Pol Het)

Posmatranje je najstarija i najrasprostranjenija metoda cjelokupne čovjekove

radoznalosti i želje za saznanjem sebe i okoline (Kuzmanović i ostali). Prilikom

upotrebe raznih postupaka za prikupljanje podataka, ne treba nikada zaboraviti na

posmatranje koje je, u krajnjoj instanci, temelj za ocjenjivanje vrijednosti

obavještenja dobijenih pomoću ostalih tehničkih sredstava (V. Milić). Naučno

posmatranje razvilo se iz svakodnevnog zdravorazumnog nekontrolisanog

posmatranja ali su ga ciljevi naučnog saznanja učinili različitim i u načinu

odvijanja i objektivizacije. Posmatranje ima svoje granice „da li možete posmatrati

prošle događaje... unutrašnje psihičke doživljaje. Istraživač je svjestan socijalnih

granica posmatranja, a ne samo granica metoda posmatranja“ (Đ. Šušnjić).

Posmatranje je prikupljanje podataka o pojavama putem njihovog neposrednog

čulnog opažanja. To je jedna od rijetkih metoda gdje se informacije o pojavama

dobijaju na neposredan način, tj. ono je neposredan uvid u stvarnost i taj se uvid

ostvaruje čulnim putem. Kod nekih autora svako prikupljanje podataka nazvano je

posmatranjem (M. Diverže). Naime, posmatranje može biti neposredno (čula) i

posredno (dokumenata, anketa, intervjui itd.). Pošto je najstarije kad je o

metodama riječ – posmatranje se javlja u više različitih varijanti, u zavisnosti

kako se vrši, od uloge posmatrača i od broja posmatranih slučajeva. U savremenim

sociološkim istraživanjima pojavljuje se kao:

1. nekontrolisano (posmatrač je svjedok određenog dešavanja i tako

posmatranje nije provjereno od strane drugih posmatrača);

2. naučno posmatranje.

Profesor Đuro Šušnjić ističe dva osnovna oblika posmatranja:

1. posmatranje sa učešćem;

2. posmatranje bez učešća.

Američki autori V. Gud i P. Het razlikuju sljedeće oblike posmatranja:

1. prost oblik posmatranja;

2. nekontrolisano, učesničko posmatranje (nedostatak ovog posmatranja jeste u

paradoksu da istraživač, ukoliko stvarno postaje učesnik, sužava opseg

iskustva... Zauzima posebno mjesto u grupi, uključuje se u određenu kliku ili

prijateljski kružok;

3. neučesničko posmatranje;

4. klasični oblik posmatranja.

Posmatranje se odlikuje time što je ono uvijek selektivno i određeno je ciljem

istraživanja. Problem posmatranja jeste nekontrolisanost novih istraživanja,

ograničenost opažajnog polja (prostor i obim grupe,spontanost događanja,

ograničenost vremena, subjektivnost, socijalizacija s društvenom sredinom).

Za razliku od svakodnevnog posmatranja, naučno posmatranje mora biti:

1. selektivno prikupljanje podataka;

2. sistematično a ne slučajno;

3. plansko i unaprijed osmišljeno;

4. usmjereno – cilj posmatranja određene hipoteze;

5. usmjereno na cjelokupnost pojave;

6. standardizovano.

U zavisnosti od broja pojava koje se posmatraju, može biti posmatranje

određenih slučajeva (monografija, case study – analiza slučaja) i posmatranje

masovnih pojava.

Analiza sadržaja Analizu sadržaja svrstavaju i u kvalitativne i u kvantitativne metode. Ona je

najpoznatija podvrsta posrednog posmatranja (posmatranje dokumenata i sadržine

sredstava javne komunikacije). Analiza sadržaja spada u kvantitativne tehnike

kojom se opisuje učestalost ili sadržaj neke poruke u saopštavanju, javnoj

komunikaciji, publikovanju itd. (npr. karakterističnih riječi u nekom novinskom

tekstu). Analiza je usmjerena i načinu saopštavanja, frekvenciji pojavljivanja

poruke, stavovima, namjenama, vrijednostima i odnosom prema drugim –

primaocima poruke.

Formiranje baze podataka koja je podložna analizi sadržaja je zadatak određenih

institucija na nacionalnom nivou (državni arhiv, statistički zavod, državna

biblioteka itd.) na lokalnom nivou (mediji, biblioteke, arhivi, crkve, institucije,

sportski klubovi itd.). Sadržaji za analizu javljaju se u različitim formama (pisano,

video, audio, slikovno, zbornici, poruke, eksponati itd.).

Jedinice posmatranja specifične su kod analize sadržaja, i to su proizvodi a ne

ljudi. Takvi proizvodi nosioci su informacija, odnosno nosioci značenja simbola.

Ključni pojam jeste poruka, jer je analiza sadržaja počela kao analiza teksta, ali se

danas analiziraju svi oblici komunikacija.

Analiza sadržaja jeste svaka tehnika zaključivanja koja se zasniva na sistematskom

i objektivnom identifikovanju karakteristika datih poruka.

Fokus-grupe Pojam fokus-grupa ili diskusionih grupa javlja se kao grupni intervju. Grupa broji

od osam do 12 ljudi, formira se tako što učesnici imaju određeni skup osobina ili

iskustvo i reprezentuju neku grupu (glasači neke stranke, predstavnici privatnog ili

javnog sektora, manjinskih grupa itd.). Fokus-grupe i intervju često se nazivaju

metodama za istraživanje motivacije, a koriste se i za istraživanje stavova i

ponašanje.

Fokus-grupa se formira da bi se organizovano diskutovalo pod vođstvom

moderatora ili facilitatora o pitanjima koja su važna za istraživanje. Tok diskusije

se snima a kasnije analizira. Diskusija teče po zacrtanom redoslijedu, od opštih

tema i ide prema specifičnim pitanjima (tehnologija lijevka). Obično traje 1,5–3

sata.

Fokus-grupa definiše se kao kvalitativni pristup u istraživanju. Prvi put koristi ih

R. Merton u proučavanju ubjedljivosti ratne propagande pred Drugi svjetski rat.

Danas su one postale trend posebno u oblasti marketinga, a u sociologiji mogu biti

posebno koristan izvor o tome kako različite društvene grupe vide svoj status ili

uočavaju zajedničke teškoće u životu.

Intervju Intervju je vjerovatno najstariji metod za prikupljanje podataka od drugih ljudi. To

je usmeni naučni razgovor, dok je anketa naučni razgovor putem pisanog upitnika.

Ovim metodama može se doći do stanja svijesti, do onog skrivenog, specifičnog,

za veliki broj društvenih pojava. Intervju je direktna komunikacija koja se obavlja

neposredno, interakcija dvije strane. Intervju koji se vodi u naučne svrhe mora biti

planski usmjeren i organizovan. Da bi se razgovor standardizovao, mora se

pripremiti tzv. osnova za razgovor, tj. formulisati osnovna pitanja.

Pravila za vođenje intervjua su univerzalna. „Intervju je mjerni instrument u

naukama o ponašanju“ (B. Kuzmanović). Odgovori intervjuisanog na pažljivo

odabrana sastavljana i postavljana pitanja, moraju se prevesti u neka svojstva koja

su predmet istraživanja.

Intervjui se dijele na polustrukturirane i nestrukturirane (sadržaj i smjer intervjua

određuje ispitanik).

Anketa Intervju i anketa (strukturirani upitnik) kao metode su međusobno srodne i blisko

povezane, i predstavljaju specifične oblike društvene komunikacije. Mnoge

osobine koje ima intervju, ima i anketa: pitanja otvorenog i zatvorenog tipa,

formulacije i redoslijed pitanja, odnos pitanja prema osnovnim problemima

istraživanja itd. Anketom se obezbjeđuje anonimnost ispitanika, a posebno se

garantuje anonimnost kod ankete zatvorenog tipa pitanja. Sljedeća prednost ankete

jeste u činjenici da posredovanje ispitivača nestaje kroz objašnjenja i sugestije itd.

Osnovna ograničenja ankete jesu: obrazovni nivo socijalne sredine (pismenost

stanovništva), isključuje mogućnost pomoći ispitaniku objašnjenjem ili uputstvom,

anketarske greške itd.

Posebno važan problem jeste utvrđivanje sadržaja ankete i pravilno formulisanje

pitanja. Sadržaj ankete određen je definisanjem problema bazirane na teoretskoj

osnovi i mora biti konkretno razrađen.

U zavisnosti od tipa pitanja razlikuju se ankete sa zatvorenim tipom pitanja

(unaprijed ponuđeni modaliteti odgovora) i ankete otvorenog tipa pitanja (ispitanik

sam formuliše odgovore).

Prilikom anketiranja mora se voditi računa da je zagarantovana anonimnost, da

vlada tolerantna atmosfera i da se učesnici ankete osjećaju ravnopravnim osobama.

Eksperiment „Eksperiment ne daje teorije on ih samo provjerava“ (Vodgud Phet)

Većina mislilaca iz oblasti društvenih nauka odbacuje i iskazuje sumnju na

primjenu eksperimenta za proučavanje društvenih odnosa. Kont je smatrao

da to nije prikladna metoda u sociologiji jer se društvene pojave dešavaju

spontano, što je protivno njegovoj logici i remeti društveni tok. Prema Dž.

S. Milu, pravi eksperiment podrazumijeva homogenizaciju osnovnih

uslova, što je nemoguće da se desi u dva različita društva. Dirkem smatra

da je nemoguće izvoditi eksperiment u ljudskom društvu, a uporedna

metoda je prava zamjena za njega. Umjesto stvarnog, Veber predlaže

takozvani misaoni eksperiment kroz uvođenje „idealnih tipova“.

Eksperiment predstavlja vještački izazvanu situaciju, pri čemu se izoluje

određeni faktor kao determinanta date pojave. Razlog skepse klasika

sociologije prema eksperimentu ogleda se u sljedećem: društvene pojave su

složene i promjenjive, ne dešavaju se pod uticajem jednog faktora, potpuna

homogenizacija grupe nije moguća, ponašanje pojedinaca mijenja se u

vještački stvorenoj situaciji. Pravne i etničke prepreke u društvu sprečavaju

eksperimentisanje sa ljudima.

U sociološkom istraživanju moguće je primijeniti tzv. prirodni

eksperiment, tj. proučavanje onih situacija koje nisu izazvane od strane

istraživača već su posljedica određenih društvenih ili prirodnih pojava (npr.

migracija stanovništva u slučaju rata, elementarnih nepogoda itd.).

Sociometrija Sociometrija je pojam koji upućuje na mjerenje kvalitativnih osobina

grupe, i prvi je upotrijebio Jakob Moreno. Osnovu sociometrije čini

sociometrijski test. Sociometrijski test sastoji se u tome da se od osobe

traži da izabere druge osobe u grupi sa kojima bi željela da stanuje, radi,

uči, da obrazuje klub, druži se, da se igra, provodi slobodno vrijeme, te

osobe sa kojima ne želi obavlja da te aktivnosti. Sociometrijski test jeste

sredstvo za proučavanje privlačnosti ili odbijanja u jednoj grupi (npr. u

razredu). Njime su obuhvaćeni svi pojedinci u datoj grupi, i izbor je uvijek

vezan za tačno određen kriterijum (bliskost, odbojnost, saradnja...).

Pomoću sociometrijske metode moguće je ispitivanje sukob u grupi, izbora

rukovodstva grupe, samoocjenjivanje položaja u grupi, socijalni ugled,

psihološka struktura grupe. Moreno je težio da svojom metodom „preuredi

čovečanstvo, te se sociometrija tako pretvara u naivnu filozofiju“ (Đ.

Šušnjić).

Istorijska metoda

Svaka društvena pojava ima svoju prostornu i vremensku dimenziju, kao i

društvo uopšte, ona se odvija na konkretnom prostoru i u konkretnom

vremenu. Da bi se objasnila u potpunosti, mora se voditi računa o tri

dimenzije: prošlosti, sadašnjosti i budućnosti – tj. o životnom iskustvu

pojedinaca i društvenih grupa u toj istoriji. Sociologija se ne smije bazirati

samo na postojećem stanju već svoju pažnju mora usmjeriti na proučavanje

prošlosti ali i na futurološka pitanja, tj. na predviđanje budućih pojava.

Istorija ljudskog društva jeste istorija kulture, civilizacije, religije, prava,

filozofije, nauke, politike, sociologije itd. „Sociologija ne sme da zaboravi

na svu širinu i dubinu prošlog društvenog iskustva“ (Đ. Šušnjić).

Sociologija za proučavanje društva koristi izvore koji upućuju i daju

podatke o prošlim događajima. Stoga postoje i različiti istorijski izvori koje

možemo koristiti da bismo došli do naučne građe: fizički ostaci, usmena

građa, arheološki nalazi, pisana građa, štampa, knjige, umjetnička dijela,

filmovi i lična saopštenja, odnosno sjećanja aktera itd. Svi se oni, kako smo

saznali iz istorije, dijele na primarne (iz prve ruke) i sekundarne

(posredne). Primarni izvori omogućuju saznanje od neposrednih učesnika,

dok su sekundarni svi ostali izvori. Istoriografski metod jeste jedna od

metoda koja nam omogućava da odavno prošlim događaja dobijamo

naučno validno saznanje.

Uporedna metoda

Pripremajući da se napiše Atinski ustav, Aristotel je prikupljao ustave

(zakone) grčkih polisa, upoređivao njihova rješenja da bi odredio koji je

idealni – najbolji oblik vladavine.

Društva se neravnomjerno razvijaju, ljudsko iskustvo je raznoliko,

društvena komunikacija proizvodi nove oblike simbola, sredstava njihovog

prenošenja, pluralitet različitih stilova, običaja itd.

Da bismo mogli objasniti neku pojavu na sociološki način, uopštavanjem,

moramo među različitim varijetetima iste pojave u datom trenutku ili kroz

istorijski razvoj naći ono što je za nju zajedničko bez obzira na prostor i

vrijeme. Taj zadatak možemo izvršiti komparativnom (uporednom)

metodom u sociologiji. „Uporedna metoda omogućava da upoređujemo

društva i kulture, kao i da upoređujemo istu pojavu u različitim društvima i

kulturama“ (Đ. Šušnjić).

Upoređivati možemo društvene organizacije, vrijednosne sisteme,

probleme koje imaju, koje pokušavaju riješiti itd. Uporedbom dolazimo do

otkrivanja sličnosti u razlikama.

Jedna od teškoća uporednih istraživanja jeste etnocentrizam, tj. uvjerenje

da su vlastito društvo i vlastita kultura superiorni u odnosu na sva ostala

društva, klase, nacije, kulture. Etnocentrizam nije karakteristika „malih“

društava, već onih koja su dominantna u datom istorijskom trenutku.

Dirkem je posebno pridavao važnost uporednoj metodi smatrajući je za

osnovnu metodu u okviru sociologije, a njome se mogu upoređivati pojave

u okviru: jednog društva, više društava istog tipa i izučavanje svih tipova

društva.

Maks Veber je, prikupljajući materijal za svoju „Protestantsku etiku i duh

kapitalizma“, vršio poređenje različitih tipova religija, E. Dirkem je za

proučavanje samoubistva i ubistava takođe koristio ovu metodu. Zaključci

koji se formiraju prevazilaze posebnosti jednog društva i omogućuju

uočavanje razlika i sličnosti među društvima.

Metoda idealnih tipova

Pojam „idealni tip“ određene društvene pojave i na njemu zasnovanu opštu metodu

idealnih tipova, u sociologiju je uveo Maks Veber. „Idealni tip je sintetička

konstrukcija određene istorijske pojave (M. Veber).

„Ova idealna konstrukcija daje nam idealnu sliku događaja na tržištu potreba u

uslovima društva organizovanog na principima slobodne konkurencije i strogo

racionalnog upravljanja... Supstancijalno samo ova konstrukcija slična utopiji do

koje se došlo analitičkim akcentovanjem izvjesnih elemenata stvarnosti“ (Maks

Veber). Idealni tip jeste racionalna konstrukcija neke pojave, misaona slika pojave

u idealnom stanju. Metoda idealnih tipova podrazumijeva komparativnu radnju

između takve slike pojave i njenog stvarnog stanja, pri čemu se mogu izvoditi

zaključci o odstupanju, odnosno otklonu date pojave od te slike, tražiti uzroke

takvog stanja. Veber je istakao npr. tri idealna ili čista tipa „legitimne vlasti“:

1. „racionalni“ ili birokratski tip vlasti;

2. „tradicionalni“ tip vlasti;

3. „harizmatski“ tip vlasti.

Metod idealnih tipova služi analitičkoj komparaciji društvenih pojava.

Statističke metode

Nizove brojeva, formula, grafikona srećemo svakodnevno preko naučnih

objašnjenja, izražavanja ekonomskih pokazatelja, učinka sportista, uspjeha

učenika, izbornih rezultata političkih partija... Kad se susretnemo sa takvim

izrazima, sređenim podacima, obično kažemo da je to statističko predstavljanje

karakteristika neke pojave. Statistika je potrebna radi „praćenja stručne naučne

literature, radi deskripcije i analize rezultata istraživanja, radi zaključivanja, radi

planiranja, radi sprečavanja tako česte zloupotrebe statističkih podataka“ (Đ.

Šušnjić). Statistika podrazumijeva analizu relativnih, tj. promjenjivih pojmova.

Umjesto određenosti, izvjesnosti i sigurnosti – što je nudila klasična nauka –

uvode se pojmovi neodređenost, relativnost, vjerovatnoća.

„Svakako da je stepen naše sigurnosti da će se neka pojava desiti usko povezan sa

kvantitativnim i kvalitativnim informacijama koje imamo“ (Đ. Šušnjić).

Statistika podrazumijeva kvantifikovanje kvalitativnih osobina neke pojave,

dovođenje kvantitativnih podataka u red, odnosno stvaranje određenih vrsta, klasa

i rodova, čime se brojčano izražavaju kvalitativna svojstva pojave (npr. broj

učenika prema polu, starosti, mjestu življenja, usmjerenju, uspjehu). Statistika nam

omogućuje da pratimo razvoj – trend neke pojave (reprodukcija, rast ili opadanje

izostanaka učenika, priraštaj stanovništva...). Statističke podatke koriste, ili su se

za to specijalizovale određene službe u organizacijama i institucijama na

državnom i međunarodnom nivou (Monstat, Eurostat...). Ti su podaci izvor

informacija za planiranje, usmjeravanje društvene akcije, intervencije, preventivno

djelovanje itd.

Principi naučnog saznanja u sociologiji

Da bismo neku misao mogli da uvrstimo u nauku, ona mora da zadovolji

određene norme ili mjerila. Ta misao mora da bude: opšta, objektivna,

logična, sistematična, provjerljiva, mjerljiva, precizna, pouzdana, skladna

itd. Sve to predstavlja epistemološke principe, a što nam omogućuje da

možemo vrednovati naučno znanje. Nabrojane karakteristike koje naučno

znanje treba da zadovolji jesu kriterijumi vrednovanja i osnovno sredstvo

epistemološke analize.

Naše saznanje, kao naučno saznanje, jeste saznanje o opštem jer ne postoji

nauka o pojedinačnom. Mi smo prinuđeni da uopštavamo naučne stavove,

opise i objašnjenja; ne postoji nijedan zakon koji nema odliku opštosti.

Stepen opštosti zavisi od predmeta nauke, jer nauka je specijalizovan

predmet znanja „o...“, a ne „o svemu“. Neki sociolozi smatraju da opštost

nije nužno mjerilo, pošto ima nauka koje ne mogu da ga zadovolje (istorija,

individualna psihologija...), ali načela iz kojih ona izvodi zaključke moraju

biti opšta (Đ. Šušnjić).

Sljedeći princip koji se postavlja naučnom saznanju jeste da zakonitosti

koje se formulišu budu objektivnog karaktera, da budu stvarne, da

pripadaju objektivnom svijetu. One ne smiju biti subjektivne, tj. da su u

njih unesene naše želje, volja ili procjene; iako ih posjedujemo, one ne

smiju da utiču na naše proučavanje društvenih pojava. Znanje treba da

bude rezultat istraživanja, otkrivanje stvarnih karakteristika samog

predmeta – objekta našeg saznanja, a nikako naš „pogled na stvarnost“.

Da bi se došlo do objektivne spoznaje predmeta saznanja, moraju se

koristiti određena sredstva i poštovati određena pravila, odnosno metode.

To znači da se moramo ponašati sistematično, a to podrazumijeva da treba

posjedovati i djelovati u procesu naučnog saznanja po određenom sistemu

koji povezuje sve faze istraživanja. Sistematičnost mora da bude

karakteristika cjelokupnog procesa kao i svakog njegovog dijela.

Preciznost je veoma teško definisati, ali ako pogodimo okvir gola manje je

precizno nego kada pogodimo mrežu gola, kad pogodimo desetku na meti

nego kada pogodimo devetku. U nauci je formulisan metodski postupak

mjerenja kao pouzdanosti. U nauci postoji težnja da se naučnim saznanjem

odredi samo ono koje je zasnovano na preciznom mjerenju, odnosno ono

što je mjerljivo.

„Valja biti obazriv prema onome što se može, kao i prema onome što se ne

može da meri: dohodak, broj rođenih, umrlih, oženjenih, razvedenih itd.

može da se tačno izmeri, dok se ljubav, umetničko delo, moral itd. ne mogu

tako da mere. Ne možete reći 'ona me voli 100%' ('mera ljubavi je – voleti

bez mere'); 'ovo delo je 50% bolje od onoga', 'ova grupa je 20%

ne/moralnija od one' itd. Ovu težnju da se sve izmeri Sorokin je nazvao

kvantofrenijom“ (Đ. Šušnjić).

Mjerenje pomaže preciznom definisanju pojava, izoštravanju pojmova,

preciznijim i izoštrenijim klasifikacijama, određenju preciznijih hipoteza,

njihovoj provjeri, ali iskusni naučnik „ne upušta se u mjerenje

nemjerljivog“.

Naučno saznanje ne smije se dovoditi u sumnju, odnosno ono mora biti

pouzdano, uvjerljivo – postavljeno tako da mi opravdano vjerujemo u ono

što nam nauka saopštava. Traže se argumenti u naučnoj teoriji koji idu u

prilog i potvrdu opravdanosti znanja koje teorija nudi. to je broj tih stavova

i argumenata veći, znanje je pouzdanije. Tako se u okviru metodologije

razvijaju specifični kriterijumi pouzdanosti, odnosno posebne tehnike kao

mjere pouzdanosti. Preciznost i pouzdanost usko su povezani kada se

govori o tehnici mjerenja.

Načne istine mogu se izreći na različite načine, ali njihov sadržaj mora biti

istinit. Stil je samo spoljašnja strana mišljenja. Skladnost naučne misli

mora stoga težiti tome da se uspostavi spoj nauke i odabranog jezika. Djelo

tako postaje dvostruko vrijedno: istinito i lijepo!

„Nastoj da sve što pišeš bude izraženo jasnim i razgovijetnim jezikom.

Danas smo skloni da zaboravimo opomene mudrih ljudi: 'Piši tako da

riječima bude tijesno a mislima prostrano'. 'Cijeni riječ, jer svaka može da

svjedoči protiv tebe'“ (Đ. Šušnjić).

Kad saznanje zadovolji navedene uslove, možemo reći da dato saznanje

pripada naučnom.

3. SVRHA SOCIOLOGIJE

Praktični ciljevi sociologije

Kako se na sociologiju gleda danas u društvu, kako se njeno znanje koristi

– pitanje je njene praktične primjene. Sociologija sa svojim saznanjima, a

sociolog sa svojim kompetencijama nalaze svoje mjesto svuda u društvu.

Velike kompanije, marketinške službe, turističke agencije, medijske kuće,

političke partije itd. ne mogu zamisliti svoje djelovanje bez rezultata

istraživanja koje im nudi sociologija, specijalizovane agencije, instituti,

timovi koji istražuju konkretne društvene probleme u aktuelnom trenutku i

na naučnoj osnovi nude objašnjenja. Sociologija na taj način indirektno

mijenja društvenu stvarnost, jer društveni akteri prilagođavaju svoje

socijalne akcije na osnovu rezultata socioloških istraživanja.

Sociološko znanje nije više privilegija „sociološke javnosti“ već je široj

društvenoj javnosti dostupno putem publikacija, časopisa, medija, stručne

literature.

U okviru socioloških mišljenja naći ćemo i ona koja je ne posmatraju kao

nauku koja treba da ponudi samo objektivno saznanje o društvu. Neki

teoretičari smatraju da ona treba da ima samo praktični cilj. Ali i samo

nuđenje objektivnog znanja o društvu jeste praktični cilj nauke.

U zavisnosti od određenja sociologije i teorijskog pristupa iz kojeg ono

proizilazi, imamo i različita tumačenja njenog cilja.

Neki sociologiju vide kao „nauku društvene krize“, Kont je kao pozitivnu

nauku sociologiju vidio kao osnov „pozitivnog perioda“ društvenog

razvoja, pomoću koje će društvo na osnovu spoznaje o sebi izbjegavati

krize, zablude, lomove (teološki i metafizički period). Marks je u filozofiji

društva vidio „duhovno oruđe proletarijata“, te sredstvo za razvoj klasne

svijesti i projekt za revolucionarnu akciju. Veber je u njoj uočio nauku čiji

je cilj da spozna društvo na osnovu unutrašnjeg samoposmatranja,

oslobođenog uticaja prošlosti, odnosno idealno tipski model nauke koja će

objasniti društvenu stvarnost.

Dž. S. Mil smatra da sociologija ima mnogo značajnih implikacija u našem

životu: omogućuje nam da društveni život posmatramo drugačije od

laičkog pristupa, da na kritički način vrednujemo rezultate socijalne

politike (reforme, društvene promjene, standard stanovništva...), ona nam

može omogućiti samoposvećenost – bolje razumijevanje našeg „ja“.

„Sociologija se tiče našeg sopstvenog života i ponašanja, a proučavati sebe

najsloženiji je pokušaj koji možemo učiniti“ (E. Gidens).

4. NAJVAŽNIJI TEORIJSKI PRISTUPI

Istorija socioloških ideja

Sociološka misao ima dugu i bogatu predistoriju ali sociologija kao

konstituisana nauka i sociološke teorije kao cjelovito objašnjenje društva

imaju kratku istoriju. Sociološki problemi i pitanja koja ona postavlja dugo

vremena su bili problem socijalno-filozofskog i uopšte filozofskog

mišljenja. U misaonom nasljeđu od Platona i Aristotela nalazimo prva

značajna razmišljanja o društvu: o nastanku države, idealnoj državi, klasnoj

borbi između siromašnih i bogatih političkim oblicima društva itd.

„Osnovni problem klasične političke filozofije, one kuju dugujemo

Grcima, svodi se na pitanje koji je dobar ili najbolji politički režim“ (M.

Filipović).

Razvoj filozofije pokazuje da se ona ovim i sličnim pitanjima bavila i u

periodima filozofije srednjeg vijeka, empirijske racionalističke filozofije,

prosvjetiteljske filozofije, do njemačke klasične filozofije.

Tokom XVII vijeka javlja se politička ekonomija kao nauka o privrednim

aktivnostima društva, posebno u Engleskoj i Francuskoj pod uticajem

fiziokrata (francuski ekonomisti čuveni po stavu „laissez-faire, laissez-

passer“). U Engleskoj se razvija klasična politička ekonomija (Adam Smit i

David Rikardo) sa teorijom vrijednosti, odnosno o uticaju rada u

proizvodnji i stvaranju vrijednosti. Ovi problemi teorije predstavljaju i

pitanja kojima će se opšta sociologija i njene posebne discipline kasnije

baviti.

U tom periodu predstavlja se statistika koja će posebno uticati na E.

Dirkema („Samoubistvo“) i marksističku teoriju (između ostalih F. Engels:

„Položaj radničke klase u Engleskoj“ i K. Marks: „Kapital“) koja je služila

za prikupljanja podataka o ekonomskim pojavama, stanovništvu, klasama,

socijalnom položaju društvenih slojeva itd.

Za nastanak sociologije značajno je i učenje socijalutopista, a posebno

Sen–Simona kojeg istoričari sociologije i sami sociolozi, zbog ideja koje su

predstavljale početak konstituisanja sociologije, smatraju značajnim a neki

ga vide i kao osnivača sociologije. On je kao sekretar O. Konta imao

veoma značajan uticaj na formiranje koncepcije objašnjenja društva i nove

nauke.

Nastanak sociologije omogućio je niz društvenih promjena najavljenih i

ostvarenih velikim revolucijama u XVIII i XIX vijeku. Francuska i

Američka revolucija promovišu svjetovne ideje i vrijednosti (sloboda,

jednakost) naspram tradicionalnih objašnjenja i poretka. Industrijska

revolucija dovela je do transformacije koje su temeljno promijenile svijet

(uspostavljanje dinamičkih kontakata, revolucija u obliku komunikacija u

svim oblastima).

Razaranje obrazaca tradicionalnog načina života, mišljenja i djelovanja

podstaklo je mislioce da razvijaju novo shvatanje i objašnjenje prirodnih i

društvenih pojava. Pitanja koja predsociološka misao postavlja tiču se

revolucija, njihove opravdanosti i uticaja na društvenu stvarnost „Pitanja na

koja su mislioci XIX vijeka pokušali da odgovore – Šta je ljudska priroda?

Zašto je društvo ustrojeno takvo kakvo jeste? Kako i zašto se društva

menjaju? – ista su ona pitanja na koja sociolozi i danas pokušavaju da

pruže odgovore“ (E. Gidens).

Konstituisanje sociologije kao posebne nauke u XIX vijeku mora se

povezati sa razumijevanjem duha same te epohe u kojoj je stvorena.

Sredina XIX vijeka (40-e godine) jeste period društvenih nemira, kriza i

radikalnih društvenih sukoba. Svemu tome doprinijele su prethodne

građanske revolucije sa kraja XVIII vijeka, kada se formira građanska

klasa i vodi polemika oko društvenih prava i načina njihovih realizacija.

Sociologiju su stoga i odredili kao nauku društvene krize. Antonio Labriola

prvi upotrebljava današnje ime nove nauke – sociologija.

Buržoazija koja vodi borbu protiv nove klase, proletarijata, pa joj je trebala

takva nauka o društvu koja bi poslužila kao idejno sredstvo u njenom

suprotstavljanju novoj klasi. Građanska sociologija tog perioda sebi i

postavlja zadatak da odbrani postojeći sistem društvenih vrijednosti. Njoj

će se idejno suprotstaviti marksistička koncepcija društva. Mnogi pravci

građanske sociologije svojim pristupom su se približavali marksističkoj,

kao npr. Gurvičev.

Ovakvo razdvajanje dva pravca u sociološkoj nauci trajalo je do kraja 80-ih

godina, kada se ukida i ideološka podjela svijeta, što je Frensis Fukojama

nazvao „kraj istorije“.

Pojam i podjela socioloških teorija

U sociologiji postoji pluralizam teorijskih objašnjenja i predviđanja

društvenih pojava. Ta teorijska različitost uslovila je formiranje različitih

vizija u okviru sociologije, koje se tiču njenog predmeta i cilja. Razlozi

postojanja ovakvog stanja mogu se pravdati: složenošći društva, različitim

društvenim interesima, idejnim, ideološkim opredeljenjima samih autora,

praktičnimh ciljevima istraživanja svrhe samog saznanja itd.

U okviru sociološkog pluralizma izdvajaju se tri osnovne vizije društva.

One se uslovno mogu označiti kao organska, konfliktna i interakcijska.

Organsko stanovište prvo se javilo, i još uvijek preovladava u sociologiji.

Globalno društvo posmatra se kao integrisana cjelina djelova (kao

organizam) koji imaju svoju funkciju i koji doprinose samoj cjelini.

Konfliktni pristup polazi od toga da u društvu konstantno postoje sukobi

koji su proizvod različitih interesa pojedinaca, grupa i konkretnih društava

(konflikti u okviru društava i sukobi društava).

Interakcijsko stanovište posmatra društvo kao mrežu međuljudskih

djelovanja i odnosa. Pojedinac je uvijek jedinica interakcije jer on nužno

stupa u socijalni kontakt sa drugima formirajući različite oblike odnosa,

tvorevina itd. Društvo je ambijent u kojem su jedni upućeni na druge i

oblikuju različite mreže i model društvenih odnosa, položaja, uloga,

modela kulturnog ponašanja, a takva mreža je relativno trajna i podložna

prilagođavanju i mijenjanju različitim zahtjevima društvenih aktera.

U okviru ovih vizija mogu se posmatrati stariji i savremeni teorijski

pristupi u sociologiji.

Pluralistički pristup u objašnjenju društva ne odnosi se samo na njen

predmet već se isto tako odnosi na praktične ciljeve sociologije kao nauke.

Sa pojavom nove nauke u XIX vijeku, naučnici i javnost od nje očekuju da

bude zaštitnik, oruđe građanske klase, kao „teorija reda i poretka“.

Nasuprot njih, marksistički pristup je vidi kao „teoriju revolucije“.

„Filozofija je duhovno oruđe proletarijata, a proletarijat materijalno oruđe

filozofije“ (K. Marks).

Ogist Kont od „pozitivne nauke o društvu“ očekuje da omogući otklon od

dotadašnjih zabluda koje su uzrokovane teološkim i metafizičkim

koncepcijama društva, a što je dovodilo do društvenih sukoba, kriza,

revolucija itd. Ona treba da omogući „socijalnu harmoniju“, osnovu za

popravljanje postojećeg društvenog stanja i idejnu prepreku revolucijama i

klasnim sukobima. Emil Dirkem posmatra društvo nezavisno od

pojedinaca, i ono je kao takvo predmet sociologije kao posebne nauke koja

treba da teži objektivnom saznanju kao prirodna nauka, koja treba da

„društvene činjenice posmatra kao stvari“. Ona treba da mjeri, posmatra i

uopštava objektivne činjenice o društvu. Na ovoj tradiciji nastaju kasnije

novi teorijski pravci u sociologiji.

Sociološka teorija jeste relativno cjelovito učenje o društvu ili o nekom

njegovom dijelu. To je skup logički povezanih – na pretpostavkama,

zakonitostima i aksiomima zasnovanim – stavova kojim se usmjerava

dalje istraživanje i omogućuje objašnjenje i predviđanje društvenih pojava.

Sociološke škole, pravci i teorije nisu vremenski raspoređene, već se one

međusobno ukrštaju.

Prema klasnoj nastrojenosti, već smo pomenuli podjelu na marksističku i

građansku sociologiju. Građanska sociologija, kako ističe više autora, u

svom okviru ima više različitih škola, pravaca i pojedinačnih teorija.

Rana sociološka teorijska misao

Na osnovu vremena nastanka i načina pristupa objašnjenju društva i

društvenih pojava, sociološke teorije možemo uslovno posmatrati kao rane

ili starije sociološke teorije i savremene sociološke teorije. Ranija

sociološka misao može se označiti kao monistička, jednostrana, pri čemu

se polazi od jedne determinante, faktora putem kojeg se objašnjava

društvo, određene društvene pojave ili specifične društvene pojave. Veliki

broj ovih teorija nastaje u okviru drugih oblika mišljenja, filozofskog,

prirodnih nauka itd. One prethode konstituisanju sociologije kao društvene

nauke.

U okviru ovog perioda mogu se uvrstiti i teorijski pravci klasične

sociologije jer su još pod uticajem drugih oblika znanja; predmet, metod i

cilj nauke nisu izdiferencirani, i logično je da nauka u tom trenutku traži

svoje mjesto u sistemu naučnog znanja preuzimajući teorijske koncepcije iz

drugih oblasti ili unoseći dominantna idejna opredjeljenja.

U okviru ove grupe teorija mogu se izdvojiti: naturalizam, pozitivizam,

psihološke teorije itd.

Naturalistički pravac Pod ovaj sociološki pravac spada više škola: mehanicistička, geografska,

biološka i demografska škola. U okviru ovih škola postoji više različitih

grupa teorija. Suština naturalizma jeste u naglašenosti prirodnog

determinizma (geografski, biološki...) na formiranje, funkcionisanje

i razvoj društva.

Geografske teorije Tumačenje društva i društvenih pojava raznim geografskim činiocima

veoma je rasprostranjeno, počev od najstarijih pokušaja proučavanja

društva pa do danas. Suština ovih teorija sastoji se u naglašavanju

geografskog faktora kao odlučujućeg u formiranju strukture i razvitka

društva. Takvi geografski faktori koji djeluju na društvo jesu: geografski

položaj, nadmorska visina, klima, konfiguracija zemljišta, hidrografija,

svojstva zemljišta, flora, fauna, blizina mora itd.

„Pod geografskim faktorom treba shvatiti prirodu onakvu kakva je sama

po sebi, tj. ne računajući promjene koje na nju nastaju ljudskom

djelatnošću“ (A. Fiamengo).

U antičkoj filozofiji Platona i Aristotela ističe se značaj ovih faktora na

razvitak društva, na sudbinu naroda i njihovu istoriju. Najveći razvoj ova

teorija ima u XIX vijeku, da bi kasnije njen uticaj oslabio. Geografskim

činiocima bili su tumačeni: razmještajem stanovništva na Zemlji, gustina

naseljenosti, rasne odlike, način proizvodnje, oblici porodice, društvenih

organizacija, politički poredak, napredak i propast pojedinih društava,

religija, zdravlje, plodnost, inteligencija, zločini, samoubistva, umjetnost,

nauka i ostale kulturne tvorevine (R. Lukić). Među najpoznatije

predstavnike ovog pravca spadaju: Frederih le Plej, Racel, Hentington

(tvorac meteorološke teorije), Mor i drugi. Le Plej kao osnovnu jedinicu

društva uzima porodicu i objašnjava je preko porodičnog budžeta, a glavna

pojava koja utiče na nju i njen budžet jeste geografski faktor (mjesto

stanovanja), a onda rad, privreda itd.

Ove pojave određuju vrstu privrede kojom se bavi porodica, a time

i oblike i sastav porodice, njenu kulturu itd. Ako je porodica osnovna

ćelija, njenim objašnjenjem pokušava se objasniti i društvo kao cjelina.

Značaj geografske škole jeste u isticanju važnosti geografskih

činilaca na čovjeka i ljudsko društvo, s jedne strane, a sa druge one

pretjeruju u značaju i njihovom uticaju, uzimajući ih krajnje

deterministički. Geografski uslovi omogućuju a ne određuju društvene

pojave. Uticaj ovih faktora značajniji je u nerazvijenim društvima, u

kojima imamo odsustvo tehničkih činilaca, dok se razvojem društva osjeća

njihovo stalno slabljenje. Ovi su faktori nepromjenljivi, dok se društvo

veoma brzo razvija i mijenja. Da nisu presudni, krajnje određujući,

pokazuje različita razvijenost društava koja imaju približno iste geografske

uslove.

Biološke teorije

Već O. Kont u sociološku misao unosi ideje biološkog shvatanja

društva. Kont govori o ljudskom društvu kao jednom višem organizmu.

Uticaj Darvinove teorije i razvoj biologije u XIX vijeku doprinijeli su

njenom uticaju i primjeni bioloških zakona na objašnjenje društvenih

pojava. Cjelokupni društveni procesi shvataju se kao biološki procesi. Sve

do kraja XIX vijeka u sociologiji preovlađuje uticaj biološkog tumačenja

društvenih pojava, tj. „biološka sociologija“.

U tom periodu u okviru biološkog pristupa razvilo se više teorija:

1. Organske teorije (društvo je organizam sličan biološkom sa

analognom strukturom, te su stoga biološke pojave slične društvenim).

Biološki uticaj posebno se osjeća u Kontovoj i Spenserovoj teoriji. Spenser

u svojoj teoriji primjenjuje zakon evolucije organskog svijeta na

objašnjenje ljudskog društva. Kao što živi organizam raste, razvija se i

umire, tj. kako u njemu postoje dva protivrečna procesa: proces stvaranja i

razaranja, tako isto i u procesu kretanja društvenog organizma, tj.

superorganizma – kako ga on naziva – postoje analogni procesi stvaranja i

razaranja, odnosno diferencijacije i homogenosti.

2. Darvinističke teorije objašnjavaju društveni razvitak identično

biološkom, u smislu što u njemu vladaju zakonitosti prilagođavanja novim

okolnostima. Kako u biološkoj zajednici opstaju vrste bolje prilagođene

određenoj sredini, takva ista borba za opstanak postoji u ljudskom društvu:

opstaju oni pojedinci, društvene grupe i društva koja posjeduju određene

sposobnosti prilagođavanja novim društvenim sredinama. Ovaj je pristup

skroz pogrešan jer u društvu vladaju sasvim drugi zakoni u odnosu na

zakone prilagođavanja.

3. Rasističke teorije mogle bi se odrediti kao posebna varijanta

darvinizma. Njeni su predstavnici Gobino, Čemberlen, Gumplevič, Lopuž i

dr. Gobino smatra da su rase osnovni faktor u razvitku društva. Postoje

prirodne nejednakosti rasa, postoje niže i više rase. Samo su više rase

sposobne za razvitak, za stvaranje kulturnih tekovina, dok niže rase treba

jedino da im služe. Prema njegovom uvjerenju, do propasti jedne rase

dolazi na osnovu miješanja rasa.

Ove teorije poslužile su nacističkoj ideologiji za njen ideološki

koncept u II svjetskom ratu. U osnovi one su nenaučne: društvene pojave

ne mogu se shvatiti biološki, niti se društveni razvitak može objasniti

biološkim zakonitostima, a pogotovo ne razlikama na osnovu pripadnosti i

sposobnosti rase.

Mehanicističke teorije

U ovu grupu teorija spadaju sve one teorije koje društvene pojave

objašnjavaju raznim fizičko-mehaničkim faktorima i zakonitostima.

Začetak ovih teorija javlja se u antičkoj filozofiji kod Talesa, Anaksimena i

drugih. Poseban razvoj ovo učenje ima u periodu industrijalizacije u XVII i

XVIII vijeku. Iz prirodnih nauka mehaničke zakonitosti prenesene su na

tumačenje društva, čime su se isticali neki filozofi prosvjetiteljstva, kao

Lametri („Čovjek mašina“).

„Po analogiji čovjek–mašina smatralo se da se tijelo čovjeka

razlikuje od tijela mrtvog čovjeka samo utoliko ukoliko se navijen

časovnik ili koji drugi automat razlikuje od pokvarenog časovnika ili

automata“ (A. Fiamengo). Posebno se isticalo objašnjenje čovjeka i društva

kroz upoređenje s astronomskim sistemima. Italijanski sociolog V. Pareto

konstruiše „socijalnu energetiku“, prema kojoj energetika može pružiti

društvenim naukama više osnovnih principa.

Društvo nije mehanički automat, niti transformacija kosmičke

energije, već posebna oblast za koju važe specifični zakoni održavanja i

razvoja.

Demografske teorije

Demografske teorije objašnjavaju društvo na osnovu porasta i opadanja

gustine stanovništva, tj. populacionim, demografskim faktorima. Ovaj je

pristup veoma star. Posebno se razvija u XVIII i XIX vijeku, naročito pod

uticajem Maltusovog djela „Ogledi o principima stanovništva“.

Najpoznatiji predstavnici ovog pravca su: Maltus, Kovalevski, Adolf Kost i

drugi.

Gustina stanovništva i njegov porast glavni su faktori razvitka društva i

društvenih pojava. Činjenica da su se velike civilizacije razvijale kroz

istoriju u gusto naseljenim dolinama rijeka a ne u rijetko naseljenim

područjima, govori samo o značaju demografskog faktora u razvoju

čovječanstva. Porastom stanovništva ne mogu se objasniti različite

institucije, pojave i procesi u društvu, jer su se i u nenaseljenim krajevima

u određenim slučajevima razvijala društveno i kulturno uspješnija društva

nego ona iz gusto naseljenih područja.

Ovaj faktor je značajan, ali nije u stanju da objasni društvene procese,

tekovine, društvene tvorevine, a pogotovo ne promjene i razvitak društva.

Pozitivizam

Sociologija je konačno konstituisana kao posebna nauka, najprije kod

Ogista Konta, a zatim u marksističkoj filozofiji na novim osnovama. Već

tokom XIX vijeka ona će početi svoj razvoj kroz različite pristupe i

postupke.

Kako smo već objasnili, Kont u svom djelu „Kurs pozitivne filozofije“

označava „socijalnu fiziku“ kao novu nauku o društvu, izdvajajući je od

filozofije i drugih društvenih nauka. U okviru sociologije Kont, razvija

biologistički pristup objašnjenju društva.Društvo posmatra kroz socijalnu

statiku i socijalnu dinamiku, zasnovanim posebnimim teorijama spontanog

poretka društva i progresa. iološki pristup više primjenjuje u socijalnoj

statici, dok dinamiku veže za idealističko objašnjenje progresa. Faktori koji

izazivaju promjene u društvu i u okviru jedne epohe jesu idejni elementi,

odnosno promjena ideja i misli ljudi. Društvo se, prema njemu, stoga

razvija kroz tri osnovne faze: teološku, metafizičku i kroz pozitivni period

(u zavisnosti od djelovanja idejnog faktora, odnosno religije, filozofije i

nauke).

Zadatak sociologije jeste istraživanje zakona razvitka, odnosno pozitivnih

činjenica. Otuda se ovaj pravac naziva pozitivizam koji će se kasnije razviti

u neopozitivizam.

Neopozitivizam u potpunosti preuzima tehnike i metode prirodnih nauka, u

čemu vidi jedinu garanciju opstanka sociologije. Ekstremni slučaj ovog

pravca jeste operacionalizam koji društvene pojave svodi samo na one

koje se mjere konkretnim istraživačkim operacijama a time iz nauke

izbacuje sve teorijske koncepte. „Nema progresa dok se koncepcija

uzročnosti ne izbaci“ (Frank). To je dovelo do pretjeranog empirizma, do

opisivanja, tehnicizma, do istraživanja koja nisu usmjerena samom

teorijom. Tehnike, mjerenja postaju osnovni cilj i svrha same sebi.

Psihologistički pravac

Posebno mjesto u sociologiji imaju one teorije koje društvene pojave

tumače psihičkim faktorima, bilo instinktima ili putem osjećanja, misli,

ideja, motiva, ponašanja itd. Usljed tijesne povezanosti društvenih pojava

sa psihologijom ljudi, potencira se i značaj psiholoških faktora. Psihološki

pravac čine osnovne grupe teorija:

1. instinktivističke (nagoni, instinkti itd.);

2. biheviorističke (ponašanje individua i grupa);

3. introspektivne (ideje, vjerovanja, osjećanja, čežnja itd.).

Jedna posebna podjela sve ove teorije posmatra kao individualno-psihološke

odnosno kolektivno-psihološke.

Individualne psihološke teorije

Ove teorije pokušavaju da objasne društvene pojave i zakone društva

psihičkim elementima individualne svijesti i uzajamnim kontaktima tih

svijesti. Individualno-psihološke teorije mogu se podijeliti na

instinktivističke, introspektivne i biheviorističke.

Instinktivističke teorije polaze u objašnjenju društvenih pojava na bazi

nagona. Kao predstavnici ovih teorija ističu se S. Frojd i Mak Dugal. Prema

Frojdu, društvene pojave su transformacija, sublimacija polnog nagona,

libida. Pod uticajem ovog nagona ljudi se povezuju u razne društvene grupe i

tvore druge oblike društvenosti. Iako taj nagon igra važnu ulogu u životu,

svođenje svih društvenih pojava na posljedice njegovog djelovanja pogrešno

je.

Mak Dugal, za razliku od Frojda, smatra da društvene pojave nastaju

kombinacijom raznih instinkata, odbijanja, samopotvrđivanja, odvratnosti

itd.

Nagonska svojstva ne mogu biti faktor kojim će se objasniti društvena

struktura i društvene pojave, ali je sigurno da je njihov uticaj prisutan u

oblikovanju određenih društvenih grupa.

Introspektivne teorije javljaju se u sociologiji u vrlo različitim vidovima.

Bitni psihički elementi iz kojih nastaju društvene pojave (kao što su ideje,

misli, težnje, osjećanja pojedinaca itd.) uzimaju se kao elementi objašnjenja

pojava. Tamo gdje nema uzajamnog psihičkog odnosa između individua,

nema društva i društvenih pojava.

Biheviorističke teorije imaju manji značaj od prethodne dvije grupe. Za

osnovnu jedinicu sociološkog objašnjenja uzimaju čovjekovo društveno

ponašanje. Prema njima, društveni konflikti ne proizilaze iz suprotnosti

interesa već su u njima vidjeli sukob ideja a njihov izvor u svijesti

pojedinaca. Predstavnici ovog pravca su Žan Pijaže, Kasirer, Sesil, Rajt Mils,

Edvard Ros (teorija socijalne kontrole).

Kolektivne psihološke teorije

Pokušaj objašnjenja društvenih fenomena putem nadindividualne svijesti,

javlja se kod kolektivnih psiholoških teorija. Postoji nekoliko varijanti ovog

pristupa. U Njemačkoj se ovaj pristup javlja kao „psihologija naroda“, dok se

u Francuskoj ova teorija razvija u učenju Le Bona, u njegovoj koncepciji

„psihologije gomile“.

Socijalno-psihološke teorije

Ove teorije javljaju se kao reakcija na slabosti prethodnih psiholoških teorija,

kao pokušaj otklanjanja nedoumica i pristupa u njihovom objašnjenju. One

pokušavaju objasniti unutrašnje veze između pojedinačne svijesti ljudi i

društva kao cjeline. Polaze od poricanja socijalne psihologije, pri čemu

negiraju postojanje kolektivne svijesti nezavisno od individualne. Zastupnici

ovih škola su Džordž Mid, Elvud, Gidings i drugi. Psihičkim interakcijama

između individua nastaju sama društva, kao i razna kompleksna osjećanja:

simpatije, imitacije, osjećaj socijalne kohezije itd., i oni konstituišu „socijalni

duh.“

Sociologistička škola

Sociologistički pristup polazi od objašnjenja da je društvo, kako smatraju

autori ovih teorija, nešto različito od prostog zbira individua, te da su

društvene pojave i zakoni nešto više od same psihološke, biološke ili

geografske pojave, tj. da su to pojave sui generis.

Među svim tim koncepcijama izdvaja se Dirkemova sociološka škola,

formalna, deskriptivna sociologija itd.Dirkem, jedno od najznačajnijih imena

sociologije, postavio joj je zadatak da izučava zakonitosti društva, njegovu

dinamiku itd. Razmatrajući problem društvene pojave, on konstatuje da su to

pojave svoje vrste, sui generis, odnosno one su pojave kolektivne svijesti,

kolektivne predstave. Društvene pojave moraju se tretirati kao stvari, nešto

što postoji izvan individualne svijesti. Kolektivnu svijest karakterišu dva

osnovna elementa: element spoljašnosti i element prinudnosti. Kolektivna

svijest kao stvar, kao spoljašnje, djeluje na individuu kao izvjestan prinudni

faktor. Kolektivna svijest jeste svijest izvan, nezavisna od individualne

svijesti. Marksistička teorija će društvenu svijest posmatrati kao izraz

društvenog bića čovjeka.

Dirkem se, osim ovim, bavio i pitanjima religije, socijalne solidarnosti,

samoubistva, podjele rada itd. Stvorio je čuvenu sociološku školu kojoj su

pripadali Marsel Mos, Marsel Gane i drugi.

Formalna sociologija

Formalna sociologija se kao poseban pravac razvijala u Njemačkoj i SAD.

Osnovne su joj karakteristike: ona je reakcija na naturalizam i psihologizam

u sociologiji, predstavlja reakciju na enciklopedijsko posmatranje

sociologije, raskida vezu koja se tiče problema proučavanja sociologije i

drugih nauka, teži uspostavljanju autonomije i nezavisnosti, stremi

proučavanju društvenih pojava u njihovom čistom obliku lišenom

materijalnih sadržaja. Ova škola za predmet proučavanja uzima društvene

oblike (forme) u njihovom vanistorijskom i vanvremenskom vidu. Poznati

predstavnici formalne sociologije su: Ferdinand Tenis, Georg Zimel, Leopold

Fon Vize i američki sociolozi Robert Park, Edvard Ros i drugi.

Zimel smatra da socijalne pojave imaju dvije strane: sadržinu i formu.

Sadržinskom stranom bave se mnoge nauke: istorija, pravo, lingvistika itd., a

tu nije mjesto sociologiji. Njen položaj sličan je geometriji: kako ova

proučava razne forme tijela ne ulazeći u njihovu sadržinu, to isto treba da

radi i sociologija, proučavajući oblike i forme u kojima ljudi žive a ne ulazeći

u pitanje sadržaja tih formi.

Deskriptivna sociologija

U današnjoj sociologiji ističe se više različitih smjerova, između ostalih

smjer deskriptivne ili opisne sociologije i nastojanje za stvaranjem jedne

sistematske sociologije. Različiti pristupi u proučavanju društvenih pojava

završavali su često samo na njihovom opisu. Tako je nastao smjer poznat kao

deskriptivna sociologija, i razvija se u okviru američke sociologije. Odlikuje

se odsustvom opšte teorije, a sociologija se razvija isključivo kroz

prikupljanje činjenica i opisivanje društvenih pojava. Pošto je sebe usmjerila

ka registrovanju i opisivanju činjenica, dat joj je takođe naziv opisna

sociologija (J. Goričar).

Savremene sociološke dileme

Savremene sociološke teorije polaze od objašnjenja društva i društvenih pojava sa

pozicije nekog društvenog fenomena, suštine, funkcije, uloge, sistema itd. u okviru

društva. Za razliku od starijih teorija koje su jednostrane, jednodimenzionalne,

savremene teorije orijentisane su ka unutrašnjim društvenim fenomenima.

Najpoznatiji pristupi koji dominiraju savremenom sociologijom jesu:

funkcionalizam, strukturalizam, savremeni marksizam, kritička teorija društva,

kritička sociologija, fenomenološka sociologija, teorija sistema, kibernetska teorija

itd.

Fenomenološki pravac

Edmund Huserl je osnivač fenomenologije kao filozofskog

stanovišta, a njen je zadatak u otkrivanju suštine stvari. U okviru sociologije

ona se javlja kao reakcija na pozitivistički empirizam, funkcionalizam,

strukturalizam i marksističku koncepciju društva. Ona svoja interesovanja

usmjerava prema „unutarnjoj suštini fenomena“.

Veberov metod idealnih tipova pripada fenomenološkoj koncepciji

objašnjenja i razumijevanja društvenih pojava. „Idealni tipovi“ su misaone

konstrukcije i ne poklapaju se ni sa jednom konkretnom društvenom

pojavom, ali se objašnjenje i razumijevanje konkretnih pojava može ostvariti

kroz uporedbu sa ovim konstrukcijama.

Funkcionalistička sociologija

Funkcionalizam je najuticajnija koncepcija u savremenom sociologiji.

Svoje začetke nalazi u idejama osnivača sociologije: Kontov pojam

„socijalne harmonije“, Spenserov pojam funkcije, Dirkemovo učenje o

prevlasti cjeline nad dijelovima i Veberov stav o „kulturnom konsenzusu“, tj.

o saglasnosti oko vrijednosti ciljeva kao uslova za djelovanje i organizovanje

društva i usaglašavanje njegovih funkcija.

Funkcionalizam smatra da je osnovna jedinica analize društva

društveni sistem, koji određuje, oblikuje i usmjerava funkcije pojedinaca u

društvu.

Funkcionalizam se najprije pojavio u antropologiji. Njegovi su

začetnici Bronislav Malinovski i Redklif Braun, a najznačajniji predstavnici

u sociologiji: Talkont Parsons, Robert Merton, Kurt Levi i dr. Merton je

definisao jezgro funkcionalizma kroz tri postulata:

1. Postulat funkcionalnog jedinstva (svi nosioci društvenih uloga tako

obavljaju svoje funkcije da doprinose efikasnom funkcionisanju

društvenog sistema);

2. Postulat univerzalne funkcionalnosti (svaki dio mora dati svoj

doprinos funkcionisanju cjeline);

3. Postulat funkcionalne neophodnosti (određene važne funkcije u

okviru sistema moraju biti zadovoljene; u slučaju da se to ne dešava,

društvo mora naći zamjenu).

Na funkcionalističkoj tradiciji u sociologiji se krajem 60-ih godina prošlog

vijeka pojavila sistemska teorija čiji je glavni teoretičar Nikolas Luman. On

ističe značaj sistema na djelovanje podsistema; u sistem uključuje i procese

koji dovode do njegovog razvoja, što omogućuje njegovo održavanje i u

nepovoljnim uslovima.

Strukturalizam

Strukturalizam je veoma sličan funkcionalizmu, i nastaje u francuskoj lingvistici.

Dok funkcionalizam naglašava značaj funkcija, dijelova u određenom sistemu,

strukturalizam polazi od sistema kao nepromjenjive društvene tvorevine.

Prema mišljenju strukturalista,trajanje strukture sistema je najvažnije, važnije

je i od slobode pojedinaca i njihovog slobodnog djelovanja.I strukturalisti i

funkcionalisti smatraju da sociologija treba da proučava skrivenu stranu

funkcionisanja društvenog sistema, i to je važnije od čovjekove slobode i

njegovog djelovanja.

Kritička sociologija

Kritička sociologija slična je kritičkoj teoriji, a razlika je u tome što ona nastaje

u okviru savremene sociologije. Predstavnici kritičke sociologije su Rajt Mils,

Alvin Guldner i dr. Oni kritikuju jednostranosti u teorijskom i metodološkom

(pretjerani empirizam) pristupu. Kritička teorija javlja se kao podrška različitim

društvenim pokretima sredinom XX vijeka. Ovoj teoriji pripadaju filozofi tzv.

Frankfurtskog kruga: Teodora Adorno, Herbert Markuze, a kasnije Erih From i

Jirgen Habermas. Ovi filozofi imaju kritički odnos prema svim društvenim

sistemima, masovnom društvu i njegovoj kulturi. Oni njeguju dijalektički kritički

metod mišljenja čiji je cilj uspostavljanje racionalne kritičke samosvijesti, a ne

težeći formiranju neke nove nauke.

Interpretativna ili „razumijevajuća sociologija“

Interpretativna sociologija predstavlja heterogenost autora, škola,

pravaca i ideja. Ovaj sociološki pravac vezuje se za M. Vebera i njegovu

„razumijevajuću sociologiju“ koja definiše društveno djelanje kojim akteri

pridaju subjektivno značenje i koje se orijentiše na djelanje drugih aktera što

predstavlja osnov ove sociologije. Ova sociologija posebno se razvija kroz

aktivnosti čikaške škole i kroz simbolički interakcionizam, fenomenologiju i

etnometodologiju. Kao osnovni pojam u objašnjenju, interpretativna

sociologija uzima značenje ljudskog djelanja, a njegovo razumijevanje

postavlja kao osnovni cilj sociološke analize. Prilikom istraživanja naglašava

se primjena posmatranja i posmatranja sa učestvovanjem i dubinskog intervjua.

Ljudsko biće shvata se kao kreativni tvorac vlastite sudbine, pa se ovaj pravac

naziva i kreativnom sociologijom.

Simbolički interakcionizam utemeljili su sociolozi čikaške škole R. Park, F.

Znanjecki, V. Tomas, a kasniji predstavnici ovog pravca su V. F. Vajt, A.

Štraus i drugi. Za njih je osnovni pojam „sopstvo“, „odnosno ukupan zbir

svega onoga što pojedinac može nazvati svojim“. Sopstvo je slika koju o

pojedincu imaju različite društvene grupe „do čijeg je mišljenja njemu stalo“.

Mid ističe da sopstvo može biti i subjekt i objekt, tj. samo sebi predmet

razmišljanja. Pojedinci su osnov društvene interakcije i oni sačinjavaju samo

društvo kao cjelinu.

Etnometodologija kao pravi predmet istraživanja uzima problem kako ljudi

svojim postupcima i praksom konstituišu društvo. Predstavnici

etnometodologije su D. Zimerman, M. Polner, Dž. Daglas i drugi. Oni smatraju

da se društvene pojave izjednačavaju sa pričom o njima, odnosno

„objašnjavalačkim praksama“. Pod uticajem Vintgenštajna, analiza

svakodnevnog govora usmjerena je na ispitivanje najobičnijih konverzacija,

otkrivajući složenu strukturu neizrečenog. Osnovna omiljena tehnika jeste

„etnometodološki eksperiment“, tj. podrivanje toka razgovora poricanjem

znanja o tim pretpostavkama.

2. ČOVJEK,DRUŠTVO,KULTURA

1. ČOVJEK I DRUŠTVO

Antropološko i sociološko određenje čovjeka

Od početka filozofskog mišljenja do danas čovjek je jedan od

najznačajnijih njenih problema. U istoriji filozofije antropologija

(anthropos,grč. –čovjek) se počela razvijati još od poznatog stava: ,,Čovjek

je mjerilo svih stvari postojećih da jesu nepostojećih da nisu“ (Protagora),

pa je taj period u antičkoj filozofiji i nazvan antropološkim,u kojem Sokrat

zauzima centralno mjesto.U okviru filozofije pitanjima čovjeka,njegove

suštine,biti,karaktera idealne zajednice, oblika vladavine..bavili su se

posebno filozofi sistema Platon i Aristotel. Filozofska antropologija od

tada pa tokom svog razvoja uzima kao rezultat svog promišljanja onto,bio i

psiho geneze čovjeka,kao rezultat slobodnog razvitka ljudskih

mogućnosti.Osnovna pitanja antropologije mogu se svesti na dva

problema:1.karaktera same prirode čovjeka i 2.suštine čovjeka.Osim

filozofske antropologije postoje i prirona-naučna antropologija,kulturna

antropologija itd.Temeljni problem:šta je čovjek, predstavlja osnovni

problem proučavanja antropologije.Pitanja ljudske prirode,biti,ono što

čovjeka čini čovjekom i po čemu se razlikuje od svih ostalih bića su teme

koje čine sadržaj antropološkog proučavanja čovjeka.

U okviru antropologije značajna su istraživanja filozofskog karaktera

Karla Marksa,Maksa Šelera,Žan Pol Sartra,Eriha Froma,Herberta

Markuzea,Martina Hajdegera,ali sigurno da centralno mjesto zauzima

Imanuel Kant.Kroz istoriju filozofije upoznaćemo da su tri čuvena pitanja

Kantove filozofije:Šta mogu da znam?Šta treba da radim?Čemu treba da se

nadam? A sva ta pitanja se svode na jedno,,Šta je čovjek“.U njegovoj

antropologiji čovjek svoju ličnost postavlja kao cilj..Treba raditi tako da se

čovječanstvo postavlja kao krajnji cilj,a ne sredstvo,jer nema slobodnog

čovječanstva bez slobodne ličnosti,niti slobodne ličnosti bez slobodnog

čovječanstva.Sloboda kao uslov,nije data,ona je zadatost,izazov za čovjeka

i čovječanstvo.Da bi čovjek mogao ostvariti svoj cilj on mora djelovati po

principima kategoričkog imperativa:,,Djeluj tako da maksima tvoje volje

bude opšti zakon za sve“,odnosno njegov položaj u prirodi i društvu Kant

iskazuje metaforično:,,Zvjezdano nebo nad nama i moralni zakon u

nama“.U crnogorskoj tradicionalnoj etici takav kategorički imperativ

iskazan je čuvenom izrekom Marka Miljanova:,,Čojstvo je braniti drugoga

od sebe“

Marks je svijet vidio kao ljudski,čovjekov svijet.Čovjek je biće prakse

koje stvara,,uljudni svijet“,on je,, tvorac sopstvene istorije“,stvarnog

svijeta,a ne iluzornog,,oko kojeg se okreće sve dok ne počne da se okreće

oko sebe sama“(Marksovo određenje religije).Suština tog carstva slobode

je da čovjek(homo,lat.) čovjeku bude čovjek,t.j.Homo Homini Homo.

,,Tek kada budu tako uređeni međuljudski odnosi,kad se uredi odnos prema

čovjeku kao onom najmoćnijem što živi,može otpočeti takođe stvarno

konkretno posredovanje onog najmoćnijeg što ne živi,snaga anorganske

prirode“(Ernest Bloh).

U okviru savremene antropologije posebno se ističe mišljenje Maksa

Šelera koji postavlja pitanje:,,Šta je suština čovjeka?“.Šeler naglašava da

čovjek živi i stvara kao samosvjesni jedinstveni subjekt u kome se prepliću

nagonski impulsi,emocije,težnje za moći i mišljenjem.Zajedno sve to

čovjeka čini osobom. ,,Čovjek je biće otvorenog horizonta“.Čovjekova

posebnost ogleda se u njegovoj duhovnosti,ono po čemu se on razlikuje

životinje nije inteligencija jer je posjeduje i jedno i drugo biće,razlika je u

u njegovom duhu.

Neka od dređenja čovjeka,ko je čovjek ili šta je suština čovjeka u djelu

Cvetovi tla,Đura Šušnjića glase:

-biološko biće(životinja među životinjama)

-razumno biće(homo sapiens,animal racionale,cogito)

-političko biće(politička životinja)

-životinja koja pravi oruđa(tool making animal )

-ekonomsko biće(„homo oeconomicus“ )

-religiozno biće(biće koje traži boga,nadčulno )

-tehničko biće(„homo technicus“ )

-biće kulture(gradi svijet kulture na osnovu svijeta prirode )

-otvoreno biće(kako za dobro tako i za zlo)

-biće koje stvara simbole(„animal symbolicum“ )

-biće koje stvara norme(za smisao i za ponašanje )

-biće slobode(svijest o slobodi i mogućnosti ostvarenja )

-biće koje troši(,,homo consumens“ )

-društveno biće(usamljeno u času smrti )

-individualno biće(lijepa individualnost,ličnost )

-biće koje se smije(makar i kroz suze )

-biće koje sumnja(misli u alternativama )

-biće koje se igra(„homo ludens“ ) itd.

Pitanje čovjeka nije samo pitanje filozofije,on je predmet interesovanja

i prirodnih i društvenih nauka .Sociologija kao opšta nauka o društvu

koristi iskustva drugih oblika mišljenja i izgrađuje svoj poseban pristup

proučavanja čovjeka. Sociologija proučava suštinu ljudske prirode,kao biti

čovjeka,šta to čovjeka čini čovjekom i u čemu je on poseban u odnosu na

druga živa bića.Stoga,jedno od osnovnih pitanja je odnos čovjeka i

prirode(živog svijeta) koji ga ne samo okružuje već mu čovjek pripada.

Njegova osnovna priroda je njegovo prirodno biće,biće podložno

djelovanju prirodnih zakonitosti kao dio jedinstvenog živog svijeta u

prirodi. Ali šta to čovjeka izdvaja iz svijeta animalnosti,šta ga čini

posebnim?

Čovjek nije samo prirodno-živo biće,njegova priroda je „viša“.

Ernest Kasirer smatra da je racionalnost samo jedan aspekt ljudske

posebnosti,odnosno simbolička djelatnost,kao što su mit, jezik, religija,

umjetnost, nauka, istorija koji zajedno čine kulturu. Proces

kultivisanja(njegovanja) počinje na umjeću čovjeka kojom on prirodu

pretvara u vještačko,umjetničko,u kultuirno dobro. Kultura tako predstavlja

distancu koju čovjek stvara od prirode,a njen simbolički oblik i karakter

predstavljaju svijet drugačiji od prirodnog. Kasirer govori o čovjekovoj

funkcionalnoj prirodi, o onoj prirodi koju čine njegova djela, ono što je

sam stvorio.

Hana Arent govori o uslovima ljudske egzistencije koji su ili proizvod

same prirode ili su s druge strane proizvod čovjeka i njegovih

djelatnosti:rada,proizvodnje i djelovanja.Te tri vrste djelatnosti ona naziva

vita activa,aktivni odnos,djelatni život.

Nema jedinstvenog određenja čovjeka, a navedeni stavovi nam

pokazuju različite pristupe,filozofsko-antropološke,individualno-

psihološke,sociološke,itd. Nijedno određenje ne može biti

konačno,sveobuhvatno. Sam pokušaj definisanja u jednom smjeru oduzima

značenje pojma,odnosno,onda to više nije određenje čovjeka u punom

značenju pojma,već je to samo izraz neke njegove mogućnosti,svojstva.

Sociologija posmatra čovjeka kroz njegovu specifičnost,njegovu

prirodnost i njegovu društvenu stranu života. To ,,više“ što čovjeka

razlikuje od drugih živih bića je što je on društveno biće. Ta dvojnost u

njegovom biću predstavlja jedinstveni totalitet koji se javlja kao čovjek.

Sociologija posmatra specifičnost i jednog i drugog bića kroz odnose

čovjeka prema prirodi,i kroz njegovu poziciju i djelovanje u okviru društva

koje stvara. Taj specifičan pristup ogleda se i kroz poseban pristup

mogućnostima,djelovanjima i svojstvima čovjeka u okviru društva,odnosno

kroz različite manifestacije djelova strukture društvenog bića čovjeka.

Naime,čovjek nije,,jednodimenzionalno“biće,već je i:homo sapiens i homo

socius,homo faber,homo religiosus,homo oeconomicus,homo tehne,homo

sociologicus,homo ludens, homo histrio…

Veoma složen odnos čovjeka i društva može se posmatrati kroz

objašnjenja:koliko je i kako čovjek društveno biće,ali i kako i koliko je

konkretno društvo otvoreno,humano,solidarno,očovječeno da omogući

razvoj njegovog društvenog bića, njegovih sklonosti, sposobnosti,

zadovoljavanja potreba, itd. Čovjek se socijalizuje,razvija kao društveno

biće, prihvata norme,vrijednosti,pravila,uloge i tako ispoljava svoju

društvenu prirodu u zavisnosti koliko se prilagodio društvenom

životu,,sistemu društvenih odnosa,njegovim vrijednostima, ciljevima i

normama djelovanja i ponašanja. Marks je isticao da objektivni društveni i

materijalni uslovi određuju mišljenje,a time i djelovanje ljudi., ,Ne

određuje svijest ljudi njihovo biće,već obrnuto,njihovo društveno biće

određuje njihovu svijest“.(K.Marks)

Tipovi društva

Sociologija je od svog konstituisanja određuje sebe kao naukom o

društvu. Određenje društva prije njenog konstitisanja u filozofskom i

naučnom mišljenju je teorijski raznoliko,a taj pluralizam određenja nije

proizvod samo zamisli teoretičara već je i posledica različitih društvenih i

kulturnih determinanti datog vremena.

Sam pojam društva je u svakodnevnom i jezičkom iskustvu višeslojan

i višeznačan,njime se određuje:grupa vršnjaka,prijatelja;društvom se naziva

i zajednica pčela,mrava;društvo je i udruženje građana,sportsko

umjetničko,ekološko,privredno;društvo je i zajednica društvo, pjevačko,

prosvjetno, kulturno građana, poistovjećuje se sa državom, sa nacijom,

npr.crnogorsko, italijansko, američko društvo;društvo je i apstraktna

zajednica-globalno drušvo,društvo uopšte;ono je i istorijski tip zajednice:

antičko, srednjevjekovno, savremeno društvo. Društvene nauke započinju

i,,završavaju svoja objašnjenja društvom“.

U naučnom objašnjenju mogu se posmatrati različita značenja pojma

društva kroz istoriju:

- do 18.vijeka društvo je izjednačavano sa pojmom države

- od 18,vijeka društvo je kategorija koja je obimom i sadržajem šira

od države,ne obuhvata samo političku oblast života,već i oblasti privrede i

prava(teorija društvenog ugovora, engleska politička ekonomija, njemačka

klasična filozofija, klasična sociološka misao: Konta, Dirkema, Marksa,

Vebera, Tenisa, Parsonsa…)

U ranom periodu-do 18.vijeka razvijaju se teorije o čovjeku i društvu

od kojih se izdvajaju one u okviru grčke filozofije sofista,Sokrata,Platona i

Aristotela,a što je predstavljalo začetak,,predsociologije“(Gurvič). Ideje

antičkih mislilaca nalazimo u djelima teoretičara kroz razvoj sociologije

sve do danas. Aristotel smatra da je država vrsta zajednice pored koje

postoje još porodica i lokalna zajednica. Takva zajednica je međutim

svojstvena samo čovjeku,a to je polis(politička zajednica,grad država)jer

čovjek u njemu najbolje ostvaruje svoju suštinu,t.j.život u zajednici(čovjek

je zoon politikon).Univerzalni iskaz te zajednice je zakon.

,,A onaj ko ne može da živi u zajednici ili kome ništa nije potrebno jer je

sam sebi dovoljan,nije dio države,to je ili zvijer ili bog“.(Aristotel,Politika)

Srednjevjekovna misao Svetog Avgustina (De civitate Dei)i Tome

Akvinskog ističe značaj hrišćanske crkve u organizaciji i načinu djelovanja

društva,gdje je,,božja država“,odnosno crkva predstavnica sveopšte

zajednice na ovom svijetu. Vlast careva i kraljeva je od boga,odnosno

monarhija je stvorena po ugledu na božju vladavinu nad svijetom.

Srednjevjekovna teokratska misao poistovjećuje prostor jurizdikcije crkve i

države kroz princip,,dokle crkva dotle država“.

Ibn Haldun (Uvod u svjetsku istoriju),arapski mislioc,ističe duh

zajednice ,solidarnosti=asobijja koja je osnovna tajna ljudskog života u

društvu, to jest,,solidarno grupisanje“,ono plemensko i beduinsko od kojeg

je nerazdvojna politička vlast. Razlike koje se očituju u načinu života

između generacija u istoriji proističu iz razlika u njihovom načinu

ekonomskog života.

Novovjekovna misao o društvu oslobađa se feudalnog učenja o

božanskom porijeklu vlasti i nastoji da objasni uzroke formiranja

države,faze razvitka društva,njegove zakonitosti kao i odnos društva i

države.

Od 18.vijeka društvo je šira kategorija od države i već tada se ističu

učenja socijal utopista( utopija:u-ne,topos,grč. mjesto;mjesto koga

nema)gdje se ističe Sen Simon(Rasprava o nauci o čovjeku) koji teži da

filozofiju učini pozitivnom,odvojenu od ideologija različitih vrsta. Nauka o

čovjeku ima za cilj da razmatra tipove društva,društvene

organizacije(feudalni sistem,industrijsko društvo),društvo kao cjelinu gdje

se moral,politika,pravo i država ne mogu posmatrati odvojeno već samo u

okviru društva i polazeći od njega. Sen Simon će poseban uticaj imati na

osnivača sociologije Ogista Konta.

Ogist Kont (Kurs pozitivne filozofije)društvo posmatra kao relativno

stabilnu cjelinu u kojoj se stvara osnov za sopstveno obnavljanje,sopstvenu

reprodukciju života ljudi i društva. Osnovu društva čini ljudska egistencija

koja se stiče solidarnošću među ljudima.

Maks Veber(Privreda i društvo) smatra da je pojam društva najopštiji

pojam u sociologiji,a što je pojam opštiji to je i preciznost njegovog

određenja teža,udaljeniji je od realne stvarnosti,jer tu stvarnost svodi na

nekoliko bitnih svojstava,što je prva teškoća u određenju društva. Druga

teškoća je ta se društvenim pojmovima ne mogu obuhvatiti i izraziti svi

istorijski periodi,već samo stvarnost u određenom vremenu (istorizam).

Ljudsko društvo je relativno trajna zajednica ljudi,koji zajedničkom

djelatnošću i raznovrsnim odnosima zadovoljavaju kako individualne,tako i

društvene potrebe.

,,Društvo je sistem međusobnih odnosa koji povezuje pojedince.

Sva društva su povezana činjenicom da su njihovi članovi organizovani u

jasno strukturisane društvene odnose u zavisnosti od jedinstvene kulture

kojoj pripadaju“(Entoni Gidens, Sociologija)

Društvo kao globalna zajednica se može posmatrati u širem i užem

značenju pojma:

-u užem značenju,društvo je konkretna,trajna i relativno

samodovoljna zajednica,na određenoj teritoriji(rod,pleme, država nacija),

-u širem značenju,ono je društvo uopšte,odnosno čovječanstvo.

Sociološki pojam društva obuhvata svo društveno

djelovanje,društvene odnose,društvene procese,kolektivne društvene

tvorevine i modele kulturnog ponašanja,to jest cjelokupnost društvenih

pojava. Sociologija se stoga može i odrediti kao nauka o totalitetu

društvenih pojava. Globalno društvo se može na osnovu izloženog

definisati kao sveobuhvatnost društvenih pojava,to jest,društvenog

djelovanja,odnosa,procesa,grupa,institucija i organizacija.

Posebno pitanje vezano za društvo je način podjele društava,odnosno

određivanje kriterijuma i na osnovu njega podjela društava. Jedna od

podjela društva je prema broju članova,društva se dijele

na:mala(rod,lovačka i sakupljačka društva) i masovna društva(nacije).

Ante Fiamengo postavlja pitanje:koje osnovne vrste društava poznaje

istorija,i smatra da su to:1.društva zasnovana na krvno srodničkim

odnosima i 2. društva bazirana na teritorijalnim obilježjima(klasna

društva).Društva se u istoriji mogu podijeliti i na predklasna (bezklasna) i

klasna(robovlasnička,feudalna,kapitalistička i socijalistička

društva).Njemački sociolog Ferdinand Tenis sva društva dijeli na dva

osnovna oblika:zajednice i društva. Zajednice su starije i čvršće su

međusobno povezane osjećajem solidarnosti,dok su društva odlika

savremenog doba,slabije međusobno povezana,uglavnom poslovnim ili

drugim interesnim vezama.

U savremenoj sociologiji poznata je podjela društva na osnovu nivoa

razvijenosti tehnike i tehnologije na : predindustrijska,industrijska i

postindustrijska društva(Danijel Bel ,Entoni Gidens). Kod Gidensa se

društva u modernom svijetu posmatraju preko sljedećih tipova:1.društva

Prvog svijeta(18.vijeka do danas),2.društva Drugog svijeta(početak

XX.vijeka-od Oktobarske revolucije pa do 90-ih god.XX vijeka),3. Društva

u razvoju,,Društva Trećeg svijeta“(od 18. v. uglavnom kao kolonijalna

područja)i 4. Novoindustrijalizovane zemlje(od 70-ih god XX v. pa do

danas).Predmoderna društva su:lovačka i sakupljačka

društva,poljoprivredna društva,stočarska društva i neindustrijske

civilizacije.

Posebna podjela javlja se kod Karla Popera na zatvorena i otvorena

društva u zavisnosti od karaktera društvene strukture.

Oblici društvenih pojava

U prethodnom izlaganju definisali smo predmet sociologije odnosno

upoznali se sa odredjenjem društva u različitim periodima i kroz pluralizam

teorijskih pristupa.

Jedno od određenja društvo posmatra kako totalitet društvenih pojava.

Društvena pojava je jedan od najopštijih i drugi pojam od značaj za

sociologiju, a odnosi se „ na sve ono što je društvo“. Društvo kao totalitet

sastavljeno je od osnovnih elemenata: društveni procesi, društveni odnosi,

društveno djelovanje i društvene tvorevine( društvene grupe, institucije i

organizacije). Ove elemente društva jednim imenom nazivamo društvenom

pojavom. Svi ovi elementi su povezani i oblikuju funkcionalne podsisteme

globalnog društva: ljudsku reprodukciju, proizvodnju, politiku i kulturu.

U istoriji mišljenja o društvu taj pojam se često poistovjećivao sa nekim

prirodnim mehanizmom. Društvene zakonitosti su se objašnjavale pomoću

prirodnih ( biološkim, mehaničkim itd) zakona, odnosno analogno

biološkim( samo društvo je nadorganizam, superorganizam). Ovako ne

uočavanje razlike između društvenih i prirodnih pojava više nije

zastupljeno u savremenoj sociološkoj teoriji osim u takozvanim

rasističkim teorijama društva.

Osnovna razlika između prirodnih i društvenih pojava je u tome što

prirodne se odvijaju nezavisno od svijesti i volje ljudi, događaju se stihijno

i nesvjesno. Nasuprot njima društvene pojave su rezultat aktivnosti i

djelovanja ljudi, grupa i društva i kao takve kombinacija planskog –

stihijnog, slobodnog- nužnog, svjesnog- nesvjesnog. Razlika između ovih

pojava ne podrazumijeva i negiranje uticaja geografskih, bioloških i drugih

prirodnih činilaca na razvoj društva ( odnosno zanemarivanje prirodnog

determinizma).

Društvena pojava se može odrediti kao rezultat zajedničkog djelovanja i

ponašanja pojedinaca ili grupa koje je neposredno ili posredno povezano sa

djelovanjem i ponašanjem drugih pojedinaca i grupa. To djelovanje

usmjereno je kroz odnos prema prirodi, pojedincu i društvu a što za

posledicu ima pojavu društvene promjene u društvenoj zajednici.

Osnovni elementi društva kao totaliteta društvenih pojava, a ujedno i

elementi društvene pojave uopšte su: društveni odnosi, procesi i društvene

tvorevine.

Društveni odnosi su oblik uzajamne povezanosti pojedinaca i grupa u

društvu i predstavljaju rezultat društvenog djelovanja i ponašanja.

Formalizam i marksistička teorija posebno polaze u objašnjenju društva od

karaktera društvenih odnosa. Marksistička teorija društvo posmatra kao

cjelokupnost društvenih odnosa.

„Ljudi u toku proizvodnje stupaju u određene, nužne odnose, nezavisno od

njihove volje, odnose proizvodnje, koji odgovaraju određenom stepenu

razvitka njihovih materijalnih proizvodnih snaga…“ ( K. Marks)

Kroz uzajamnu povezanost ljudi tokom određene djelatnosti (

proizvodnje, učenja, stvaranja umjetničkih, naučnih i drugih dobara)

reguliše se i ponašanje ljudi putem raznih društvehih pravila ( norme

društvene komunikacije ). Društvena pravila su sredstva pomoću kojih

ljudi regulišu odvijanje društvenih procesa kojim se povezuju radi

zajedničkog djelovanja. Društvena pravila su posebno potencirana u nekim

teorijama : biheviorizam, gelštat teorije, itd.

Društveni odnosi su nužni, njih čovjek pojedinačno ne može birati, već

nezavisno od svoje volje ulazi u te odnose.

Društveni odnosi mogu biti: proizvodni, politički, porodični , kulturni,

itd, ali i odnosi ravnopravnosti-neravnopravnosti, unutar grupni,

međugrupni, međudruštveni. U porodici uspostavljaju se odnosi između

roditelja, djece i roditelja, djece ( generacijski, međugeneracijski,

srodnički…), takodje prilikom potpisivanja nekog ugovora stranke stupaju

u ugovoreni odnos. Društveni odnosi mogu biti privremeni i trajni, zatim

etnički, klasni, rezidencijalni itd… Svi ovi odnosi složenu dinamičku

cjelinu koju nazivamo globalno društvo. Ovi odnosi odlikuju se svjesno

uspostavljenim vezama društvenošću raspodjelom uloga, vrijednostima a

određeni su stepenom istorijskog razvitka društva.

Prema oblicima društveni oblici mogu biti: društveni odnosi spajanja

(konjuktivni): kooperacija, akomodacija i asimilacija; odnosno društveni

odnosi razdvajanja ( disjunktivni): takmičenje, sukob i borba. Mogu se

podijeliti u zavisnosti od prinude i sredstava prinude na slobodne i

prinudne društvene odnose.

Društveni procesi podrazumijevaju društvenu pojavu koja nastaje

povezanim djelovanjem ljudi ( npr. proizvodnja, potrošnja, stvaranje,

razaranje itd…). Društveni procesi imaju svoju spoljašnju ( formalnu ) i

unutrašnju ( sadržajnu ) stranu. Formalna strana društvenih procesa

podrazumijeva oblike u kojima se odvijaju procesi na oblike povezivanja

ljudi organizacionu strukturu. Unutrašnja strana društvenih procesa

podrazumijeva sadržaj procesa ( rad, proizvodnja, raspodjela…) . U

sociologiji nailazimo na jednostrana objašnjenja pri čemu se potencira

formalna ili unutrašnja strana procesa a zanemaruje druga pri čemu se

objašnjenje npr. proizvodnje zasniva na njen organizacioni oblik ili se

govori o njenim unutrašnjim procesima ( karakter rada , struktura rada…).

Društvene procese moramo posmatrati kao jedinstvo formalne i sadržajne

strane.

Podjela društvenih procesa podrazumijeva razgraničenje na : svjesne (

racionalne) i stihijne ( spontane), organizovane i neorganizovane; po

vrstama djelatnosti: ekonomske , političke, kulturne. Društveni procesi

mogu biti: psihički i fizički, duhovni i materijalni, slobodni i prirodni,

dozvoljeni i zabranjeni, progresivni, reakcionarni, konzervativni itd…

Društveno djelovanje ili „socijalna akcija“ je najvažnija društvena pojava

jer društveni život ljudi sadrži različite oblike individualnog, kolektivnog i

uopšte društvenog djelovanja: proizvodnja, političko djelovanje, kulturna

akcija, nauka, porodica, zabava, sport itd… Osnovne karakteristike

društvenog djelovanja su : društvena priroda djelovanja, ciljnost i

svrsishodnost stiče se socijalizacijom, društvene vrijednosti i norme imaju

značajnu ulogu u okviru djelovanja.

O društvenim tvorevinama i društvenim grupama ,institucijama i

organizacijama biće govora na kraju ovog poglavlja.

Mišljenja o vrstama društvenih pojava o tumačenju individualnih

društvenih pojava u sociologiji su različita. Potenciranje značaja neke

pojave npr. društvenog ponašanja ( socijalni biheviorizam) ili društvenih

grupa ( američka sociologija) podrazumijeva potpuno usmjeravanje

sociologije u tom pravcu čime se odvojeno izučavaju pojedini oblici

društvenih pojava a zanemaruje njihova međuzavisnost i uzročnost.

Oblici društvenih zakona

U životu društva odvijaju se određena događanja za koje možemo

reći da se odlikuju posebnim,njima svojstvenim pravilima,prepoznatljivim

uzrocima i posledicama.Već smo odredili pojam naučnog zakona kao

jezički precizan i logički ispravan stav o objektivno

postojećim,opštim,nužnim,suštinskim i relativno stalnim vezama i

odnosima među prirodnim odnosno društvenim pojavama.

Cilj svake nauke je da otkrije što više zakona o području kojim se

bavi,odnosno objektivnih,univerzalnih pravilnosti koje se odnose na datu

pojavu u istorijskim okvirima razvoja.Otkrivanje tih zakonitosti u okviru

sociologije je značajno jer služi kao osnov za naučna objašnjenja i

predviđanja društvenih pojava.

Zakon(nomos,grč.,lex.lat.) je opšti pojam kojim se imenuje poredak

stvari,,svaki pravilan red,zbivanje i djelovanje(Rječnik sociologije i

socijalne psihologije).Pojam zakona vezan je najprije za grčko pravo(

Drakonovi,Solonovi zakoni,Atinski ustav..) i filozofsku

misao(Sokrat,Platon,Aristotel), a kasnije je proširen na druga

područja,između ostalog, nauke. Antička filozofija uvodi osim

nomosa(zakona) i pojam nomičkog(na osnovu zakona predvidivih

posledica djelovanja).Funkcija zakona je sigurnost,ustaljenost

ponašanja,djelovanja,predvidivost posledica, što više otklanjanje

neizvjesnosti..Sličnu funkcju zakoni imaju i u okviru nauke,uočiti

pravila,norme,uzroke i posledice koje imaju opšu,univerzalnu važnost za

određene prirodne ili društvene pojave. Postavke zakonitosti kojim se

utvrđuju uslovi koji su nužni za ostanak neke pojave kao i način na koji oni

djeluju jedni na druge u procesima interakcije na području prirode,društva i

ljudskog mišljenja.Zakoni mogu biti opšti i pojedinačni,odnosno oni koji

važe za neku pojavu bez obzira na istorijski period u kojem se javlja,i

pojedinačni koji važe za datu pojavu u određenom konkretnom istorijskom

trenutku,ili samo za jednu relaciju okolnosti.

Istorijski proces nije skup slučajnosti kako se mislilo već on „ima

zakonomjerni karakter gdje treba uočiti pokretačke snage tog procesa

kretanja“.

Različiti pristup su posebno uočljivi u novovjekovnoj filozofiji

(Hegel,marksistička filozofija) stavom da je istorija „rodila“nesvjesno,ali

neminovno u pravcu jednog određenog,unaprijed utvrđenog cilja u pravcu

ostvarenja njegove apsolutne ideje,a ta usmjeravanja činila su unutrašnju

vezu istorijskog zbivanja. Drugi su isticali da se ništa ne dešava po

određenoj logici zakona već je proizvod pojave i djelovanja“velikih ličnosti

u istoriji“.Materijalistička filozofija uvodi novinu i smatra da se istorija

mora posmatrati kao zakonomjeran proces.“bez socijalnih zakona nema

sociologije“(Ludvig Gumplevič).Ukoliko ne postoji mogućnost uočavanja

zakonitosti u kretanju i razvitku društva ,smatra Žorž Gurvič, utoliko ni

sociologija kao nauka ne bi bila nauka u pravom smislu riječi .On ističe

probleme eksplikacije i determinizma u sociologiji kao njena prioritena

pitanja, koji se ne poklapaju sa značenjem zakona,ali ih na kraju svodi na

pojam zakonitosti.

Sve zakone koje je sociološka misao uočavala tokom svog razvoja

možemo svrstati u sljedeće grupe:

1. sociološki determinizam i sociološke zakonitosti,

2. dijalektičke zakone u društvenoj strukturi i dinamici,

3. zakon neravnomjernog razvoja društva,i

4. posebni opšti zakoni.

Savremena sociologija se posebno bavi

pitanjima:socijalnog determinizma,socijalnog kauzaliteta i socijalnim

zakonima. Zakoni determinizma(.determinare,lat.

odrediti,ograničiti,opredijeliti,utvrditi) su osnovni zakoni u svakoj nauci,pa

tako i u sociologiji,učenje o određenosti ljudskog djelovanja i njegovu

uslovljenost spoljnim i unutrašnjim uzrocima i motivima,pobudama,pri

čemu ni ljudska volja ne može biti slobodna,nego određena i uslovljena tim

uzrocima i motivima. Determinizam je izraz za odnos između najmanje

dvije pojave,gdje svaka od njih mora biti

uslovljena,određena,prouzrokovana drugom pojavom-ništa ne postoji a da

nije nečim drugim determinisano. Indeterminizam je suprotno mišljenje po

kojem ništa nije određeno,uslovljeno,niti onaj koji djeluje,već djeluje

spontano i nezavisno od bilo koga,od spoljašnjeg i unutrašnjeg

pokretača(činioca).Čovjek je u realnim društvenim odnosima nemoćan da

tako djeluje,u suprotnom je „zvijer ili bog“.Indetertministička koncepcija u

sociologiji se javlja kroz psihologistički i individualno-subjektivistički

pristup. Suština te koncepcije izražena je tvrdnjom da su društvene pojave

neponovljive,individualne,te za njih stoga ne vrijede uzročne zakonitosti.

Ovim stavom dovodi se u pitanje i postojanje sociologije kao društvene

nauke(Rikert,Kroče,Vindelband). Sociologija uočava značaj i

različite oblike

determinizma:prirodni(statičan,jednoličan),socijalni(društveni,koji je

dinamičniji,složeniji i raznovrsniji od prirodnog)koji može opet

biti,kulturni,politički,psihološki,tehnički….U zavisnosti od povezanosti

pojava razlikuju se funkcionalni,kauzalni,korelacioni i drugi oblici

determinizma. Kauzalitet je uži pojam od determinizma i podrazumijeva da

jedna pojava prouzrokuje drugu(npr.povećanje cijena energenata

prouzrokuje povećanje troškove proizvodnje,odnosno cijenu proizvoda na

tržištu),čime se iskazuje bit deteminističke veze.

Društveni zakoni se odlikuju svojim posebnim karakteristikama i po

tome su različiti od prirodnih zakona:

-društveni zakoni postoje realni i objektivni,nezavisni od individualne

ljudske svijesti i izvan nje,

-imaju nužan, objektivan i zakonomjeran karakter („zadatak je da se

zakoni pronađu u istoriji,a ne da se iz svijesti unose u istoriju“),

-društvene pojave su determinisane u svom nastanku i razvitku.

-imaju istorijski,relativni,a ne apsolutni karakter.

Može se uočiti da postoje zakoni koji važe za sve istorijske tipove društva

i oni koji važe samo za pojedine tipove tih društava,odnosno postoje opšti i

pojedinačni društveni zakoni. Postojanje djelovanje društvenih zakona

omogućuje objašnjenje i predviđanje društvenih pojava,a time i tendenciju

da ljudi djeluju u pravcu realizacije određenih stremljenja,da planiraju

aktivnosti,otklanjaju štetne posledice djelovanja,kako u upravljanju tako i u

svim sferama društvenog života(npr.ispitivanje tržišta,gledanost tv

emisija,čitanost novina,ispitivanje javnog mnjenja u periodu izbora..).

Društvo se u svom razvitku posebno odlikuje kretanjem odnosno

dijalektikom,gdje se uočava djelovanje tri osnovna zakona:

1. zakon prelaska kvantiteta u kvalitet,

2. zakon jedinstva i borbe suprotnosti,i

3. zakon negacije(negacija negacije)

4.zakon društvenog kretanja i mijenjanja

Zakon neravnomjernog razvoja društva bio je prisutan u svom

djelovanju tokom cjelokupne ljudske istorije,kako u okviru istih

sistema(kapitalizam SAD-a i Meksika, ili socijalizam Jugoslavije i

Albanije,nisu se na istovjetan način i istim tempom razvijali).Uočavanje

ovog zakona omogućuje objašnjenje specifičnosti konkretnih

društava,njihove posebnosti,dejstvo unutrašnjih i spoljašnjih faktora na

njihov razvoj i svojstvene samo njima(npr. Sloveni su iz rodovsko-

plemenske zajednice prešli u feudalizam,odnosno nisu nikada bili u

sistemu robovlasnihičkih odnosa;nijedna socijalistička društvo nije

razvijalo socijalističko samoupravljanje osim socijalistička

Jugoslavija,itd.).Posebnost ovog zakona ogleda se u objašnjenju da sva

konkretna društva ne prolaze istodobne faze razvoja društva uopšte niti

nekog sistema,već društva,regioni pa čak i kontinenti imaju“svoj

put“razvoja svojstven samo njima. Pitanje progresa i razvitka su posebno

prisutna kada se govori o djelovanju ovog zakona,a što je dovodilo do

različitih objašnjenja tih pojava:

-da se društveni razvitak ima kontinuirani progres,jednosmjernu liniju

uspona,

- da se društveni razvitak mora posmatrati kao nepravilan i izraziti cik-cak

linijom,odnosno preko jedinstva razvitka i progresa,

-da se odvija po principu „vječitog vraćanja na isto“,odnosno na

početak,kretanje koje se može predstaviti u obliku krugova.

Po principu opštosti uočava se da zakon društvene podjele rada,zakon

jedinstva proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa,zakon

vrijednosti,zakon ponude i potražnje,rat kao zakonitost, itd . su zakoni

koji djeluju kroz većinu istorijskih tipova društva.

Posebne zakonitosti su one koje odlikuju i svojstvene su samo

određenom tipu društva .Rat kao pojava i opšta zakonitost ,ali ratovi u

starom,srednjem vijeku,i rat u savremenom dobu(„industrijalizovani

sukob“) su pojave koje odlikuju ta društva i po uzrocima,akterima,obimu,

sredstvima posledicama,itd. Zakon o kruženju elita (V.Pareto) ,

„gvozdeni zakon oligarhije“(R.Mihels),zakon raspodjele dohotka,zakon o

revolucionarnom preobražaju,zakon kriza,zakon vječitog razvoja

stanovništva(Maltusov zakon),itd. su zakoni koji odlikuju društveni

razvitak.

Na koji način će se društveni zakoni ispoljiti svojim djelovanjem u

konkretnim društvima zavisi od različitih faktora(stepena

razvijenosti,socijalnih,političkih,kulturnih,religijskig,psiholoških

činilaca,itd) i okolnosti pod kojim neko društvo se razvija i živi.

Savremeno društvo se odlikuje dinamičnošću,te su društvene pojave

raznovrsne,brojne te možemo konstatovati da one ne nastaju djelovanjem

samo jedne determinante ili zakonitosti,već se stvara mreža zavisnih

varijabli,odnosno svojevrsni pluralizam uticaja,određenosti i zavisnosti.

Tumačenja zasnovana na jednostranosti,odnosno ,,dominantnom faktoru“je

teorijom sociološkog pluralizma pokušano da se preovlada,ali se u analizi

mora poći od onih faktora koji su bitni i određujući za neku pojavu. Stoga

jedinstvo“sociološkog pluralizma“ i „dominantnog faktora“ treba da bude

metodološki pristup u objašnjenju i utvrđivanju opštih i posebnih

zakonitosti društvenog kretanja.

Priroda, čovjek i društvo

Proučavanje ljudskog društva u sociologiji podrazumijeva poseban osvrt

na ambijent u kome ona egzistira,odnosno na samu prirodu životni prostor

čovjeka i društva. Sa druge strane,čovjek je i sam dio prirode,njen

sadržinski ambijent i subjekt koji svjesno djeluje na njeno oblikovanje i

mijenjanje.

Priroda(fisis-grč.,natura-lat.) se različito određuje u zavisnosti da li se

posmatra odvojeno od čovjeka ili društva,ili kroz njihov međuzavisni

odnos. Filozofija počinje svoju istoriju pitanjem šta priroda jeste,kako je

ona stvorena,po kojem principu djeluje(logos,nus,bog..)

,odnosno šta je to kosmos(kozmogonija).Od teogonije,vulgarnog

materijalizma,filozofije,pitanje prirode postaje i predmet izučavanja kako

prirodnih tako i društvenih nauka,a time i sociologije kao opšte nauke o

društvu.

Prirodu možemo odrediti u širem i užem smislu,u širem smislu značenja

to je cjelokupna stvarnost(kosmos-univerzum) sa svim svojim

zakonitostima na koje čovjek ne može uticati. Sociologiju interesuje ona

priroda sa kojom smo“direktno u kontaktu “odnosno priroda u užem

smislu. Takva priroda je životni prostor čovjeka sa svojim odlikama,koji

neposredno i posredno djeluje na čovjeka i društvo(prirodni determinizam)

Veza čovjeka i prirode je izraženija-odnosno, uticaj prirodnog

determinizma manifestniji u istorijski starijim društvima,ono zavisi: od

prirodnih uslova ( nomadske grupe, naselja) , od okolnosti koje stvara

priroda ( vrsta djelatnosti- ratarstvo, stočarstvo) , uticaj na mišljenje, na

svijest ljudi („prirodne religije“, kult prirode , vatre, žetve, na običaje ,

magiju itd…). u određenom trenutku svog istorijskog razvoja, razvoja

svoje društvene svijesti, otkrivanjem zakonitosti prirode, čovjek je svojim

znanjem odredio kao oblik moći ( F. Bekon) , moć kojom može da vlada

nad prirodom a time nad drugim čovjekom. Takva promjena odnosa u

industrijskim i postindustrijskim društvima praćena i racionalnošću

proizvela je iluziju vladanja čovjeka nad prirodom . Priroda sa druge strane

je ugrožena i proizvodi sopstvenu reakciju što za posledicu ima stvaranje

rizika kao glavne karakteristike tih društava a prije svega ekološkog rizika.

Čovjek se kroz takav odnos otuđio od prirode , a time i od svoje prirode

odnosno izvršio je njenu dehumanizaciju i denaturalizaciju sebe samog.

Priroda neposredno djeluje na čovjeka preko svojih zakona ( zakon

života , gravitacije, smjene dana i noći, plime i osjeke) na koje čovjek ne

može da djeluje na način potpunog amortizovanja njihovih dejstava, ali

otkrivanjem njihove suštine uspio je da ih iskoristi za praktične društvene

svrhe( ispitivanje kosmosa, proizvodnja energije , vještačke svjetlosti itd..).

Nijedna mašina ne funkcioniše na principima nekog „neprirodnog

vještačkog kretanja, već prestavlja simulatore opštih prirodnih zakonitosti.

Priroda posredno djeluje kroz neposredne prirodne uslove u kojima

društvo egzistira: klima , reljef, hidrografija, mineralno bogatstvo,

geografski položaj, plodnost tla, itd… . Poznato nam je na koji način je

naturalizam kao sociološki pravac objašnjavao pravac ovih faktora. Uticaj

prirode je suštinski na društvo jer determiniše ukupan život zajednice :

način stanovanja, gradnje, djelatnosti, ishranu, standard , komunikacije,

kontakte, sve oblike društvenog djelovanja , običaje, religiju, zabavu , sport

itd…, ali kakav će stepen razvijenosti imati društveni odnosi ne zavisi od

prirode već od čovjeka i društva.

Čovjek je sa svojim radom uspostavio poseban odnos prema prirodi ,

postao je biće prakse. On djeluje na prirodu prilagođava je svojim i

društvenim potrebama, mijenja je . Mijenjajući prirodu čovjek mijenja i

sebe i kao prirodno i kao društveno biće. Društvo i kultura posreduju u

odnosu čovjeka i prirode, a rad je osnovni društveni i kulturni proces u

kojem se to posredovanje odvija. Društvo kroz svoju prostorno-

teritorijalnu dimenziju upisuje , projektuje sebe u samom prostoru,

stvarajući od prirodnog (fizičkog) „socijalni prostor“.

Savremeno društvo problem svog odnosa prema prostoru pokušava da

rešava na različite načine : racionalnim odnosom,

zaštitom,oplemenjivanjem, planiranjem korišćenja prostora i resursa,

realizacijom filozofije održivog razvoja itd… Na lokalnom i globalnom

nivou formiraju se različita udruženja, pokreti, naučne institucije, novi

pravni sistem sa ciljem da se otklone posledice tehnike tehnološkog

determinizma i moći i da se izvrši ponovna humanizacija prirode odnosno

naturalizacija čovjeka.

Pojam i oblici svojine

„Prvi koji je ogradio zemljište i rekao:,,ovo je moje“ naišavši na

prostodušne ljude,koji su mu povjerovali,u stvari je osnivač obrazovnog

društva.Koliko bi zločina,ubistava ratova spriječio,od koliko bi bijede i

strahota poštedio ljudski rod onaj koji bi počupao kolje i zatrpao jarak

dovikujući bližnjima:“Ne vjerujte varalici!Propašćete ako smetnete s uma

da plodovi pripadaju svakome i da zemlja nije ničija.“(Ž.Ž.Ruso)

Već smo rekli da se društvene grupe, razlikuju kao i pojedinci,na osnovu

svog statusa proisteklog iz nejednakosti po ugledu,moći i bogastvu,što je

osnov društvene stratifikacije,kao posledice društvene

nejednakosti.Istorijske nauke nas uče da društvo u svim svojim fazama se

razlikovala i po društvenoj stratifikaciji,imalo je svoju diferenciju

specifiku,a isto tako smo saznali da na početku u,,prirodnom

stanju“(Hobs,Boden,Lok) čovjek nije živio uvijek kroz ovakve

odnose.Rusoov tekst nam objašnjava kako je to stanje prevaziđeno!

Svojina je uz rad jedna od bazičnih društvenih kategorija na

osnovu kojih se razvija čitava mreža društvenih pojava koje odlikuju neko

društvo. Ona je predmet izučavanja istorijskih,ekonomskih,političkih i

pravnih nauka,a pored njih i opšte sociologije i njene posebne discipline

sociologije rada(industrijske sociologije).

Svojina je istorijska kategorija jer je prisutna u svim etapama

društvenog razvoja,od nastanka društva do danas pojavljujući se u

različitim oblicima(sadržini i objektivnosti) i preko različitih

subjekata(subjektivna strana) svojine.Te dvije strane svojine određivale su

direktno ili indirektno i karakter osnovnih društvenih odnosa,pa se na

osnovu toga vrši i podjela društava.Pojava privatne svojine uzrokovala je

podjelu društva na klase,a time i njihovu podjelu na bezklasna i klasna

,odnosno na osnovu karaktera društvenih odnosa i mogućnosti prisvajanja i

pristupa stečenim i stvorenim dobarima, na egalitarna (neeksploatatorska)

i eksploatatorska(nejednakosti).Uticaj društvenih odnosa,društvenih

kretanja proizvodio je nove oblike svojine

,privatnu,državnu,akcionarsku,socijalističku državnu,odnosno društvenu

svojinu.

Svojinski oblicu su znači istorijski uslovljeni,istorijski se razvijaju,

nastaju i nestaju ,bivaju smjenjivani jedni od drugih.

Svojina je ekonomska kategorija jer na osnovu rada i svojine stvaraju

se nova materijalna i duhovna dobra koja zadovoljavaju različite potrebe i

pojedinaca i društva. Svojina predstavlja sredstvo

posjedovanja,raspolaganja na osnovu kojeg se stvara putem rada nova

vrijednost,,novo dobro,roba,kapital,osnov za stvaranje profita,kako

pojedinaca tako i društvenih grupa,države i zajednice uopšte.

Američki“očevi nacije“govorili su u svojim osnovnim pravnim

dokumentima o „neprikosnovenosti prava na slobodu i težnji ka

sreći“(svojini).

Svojina je i politička kategorija jer na osnovu volje političkog

subjekta(suverena,države,partije,elita..) tokom istorije određivao se

sadržaj,obim i karakter svojine i svojinskih odnosa.Velike

ideologije,revolucionarni i postrevolucionarni periodi karakterišu se i

utvrđivanjem i uspostavljanjem posebno odnosa prema tipu i karakteru

svojine i svojinskim odnosima.

Nacionalizacija,eksproprijacija,konfiskacija,agrarne reforme,itd su samo

neke od političkih mjera koje su pomenuti subjekti i sistemi oblikovali da

bi kontrolisali i kanalisali svojinske odnose,a time indirektno i karakter

ukupnih društvenih odnosa. Ograničenje privatne svojine(njen klasni

karakter i monopolska privilegija je npr. bio osnov kritike marksističke

teorije),a u socijalizmu i praktični zadatak elita vlasti.

Ona je i pravna kategorija jer od teorije prirodnog prava preko

građanske pravne škole pravo svojine je jedno od osnovnih prava i sloboda

čovjeka preko koga on obezbeđuje materijalnu i egzistencijalnu sigurnost

sebi i svojoj porodici. Pravo svojine ni pod kojim uslovima ne može biti

narušeno,osim kad je to od opšte koristi,ali pod društveno određenim

uslovima. Odnosi svojine si pravni izraz za određene proizvodne odnose.

Francuska deklaracija o pravima čovjeka.(1789 .god.)u članu 17 ističe:

„ Pravo na vlasništvo nepovredivo je i sveto pravo te nikome ne smije biti

uskraćeno,izuzev izričito na osnovu zahtjeva uskrate opštom tražnjom

utvrđenom zakonom,ali pod uslovima prethodne i pravedne odštete“

U Opštoj deklaraciji o pravima čovjeka u čl. 17 stoji:

“1. Svako ima pravo da sam posjeduje imovinu,a isto tako da je posjeduje

u zajednici s drugima,2. niko ne smije samovoljno biti lišen svoje

imovine“.

Naša pravna tradicija se može posebno ponositi,,Opštim imovinskim

zakonom za Knjaževinu Crnu Goru“ iz 1888. god . čiji je autor Valtazar

Bogišić,a kojim se pravno reguliše na osnovu običajnog prava stvaranog

kroz istoriju crnogorskog društva ,oblast svojinskih odnosa u okviru

države. Posebnu pažnju obrati na čl. 5. i čl. 10. i 14. kojim se na duhu

evropske pravne tradicije reguliše svojinsko pravo i mehanizmi njegove

zaštite uz poštovanje kulturne i pravne,običajne tradicije društva. Pravo

svojine garantuje se svima(čl. 11,12 i 13) bez obzira na društveni

položaj,vjeroispovijest,,tjelesne i duševne razlike među ljudima,a ta

jednakost je istovjetna za muško i žensko,za stare i mlade,za zdravo i

nezdravo“.

Uloga države je obezbeđivanje prava društvenog blagostanja(prava druge

generacije)pomoć siromašnima,nemoćnima,besplatno

školovanje,liječenje,porodici,itd.

Sociološka nauka svojinu ne posmatra redukovano tj. svedenu na pojam

imovine ili vlasništva.

„Imovinu čine sva stvarna prava na pokretnim i nepokretnim

stvarima,prava koja od tuda proizilaze , posebno hipoteke, zaloge i

jemstva; dionice, akcije, obveznice ,društava ili kamate na njih i u njihovoj

svojini.. Pod pojmom imovine mogu se podvesti sva prava koja se mogu

novčano izraziti“ ( O. Stanković, V. Vodinelić) .

Šta čini imovinu, koji je predmet svojine i objekt zaštite? Sociolozi će za

pojam imovine upotrebljavati sintagmu sadržaj svojine i posmatrajući

njene istorijske raznolikosti i uočavati opšte karakteristike na osnovu

njenog sadržaja ( od prirodnih resursa, djelova prirode, čovjeka kao „stvari

koja govori“ sredstava za rad zemlje –feuda, do kapitala kao modernog

sadržaja svojine).

Vlasništvo je uspostavljeni odnos posjedovanja- neposjedovanja,

raspolaganja- neraspolaganja, prava na sadržaj svojine.

Svojina prestavlja jedinstvo objektivne i subjektivne strane takve relacije.

Svojina je prije svega društveni odnos ljudi prema sredstvima za

proizvodnju kao i odnos između ljudi na osnovu tih sredstava ( Josip

Županov).

Posebno pitanje u analizi svojinskih odnosa je pitanje klasifikacije

svojinskih oblika. Klasifikacija se obično izvode na osnovu razlikovanja :

titulara ( vlasnika imaoca) svojine i na osnovu predmeta i svrhe(predmeta

i cilja) svojine. Na osnovu subjekta razlikuju se sledeći oblici svojine :

- kolektivna, karakteristična za rodovsko-plemensku zajednicu.

- privatna,

- državno-javna,

- mješovita,

- grupna-zadružna,

- društvena.

Prema objektu –predmetu posjedovanja svojina se dijeli na :

1. svojinu nad sredstvima za ličnu potrošnju( lična svojina)

2. svojinu nad sredstvima za proizvodnju.

U pogledu svojine, njenog raspolaganja,jednake distribucije, ne postoje

homogena društva već na osnovu imovnog stanja uspostavljeni nejednaki

društveni položaji( između bogatih i siromašnih) što je jedan od uzroka

društvenog raslojavanja odnosno društvene stratifikacije. Posjedovanje

svojine prestavlja jedan od najstarijih oblika društvene moći.

Savremeno društvo se posredno odlikuje regulacijom odnosa između

vlasništva i upravljanja imovinom. Starija društva odlikovala su se

„personalnom unijom“ , tj. jedno lice , u ovom slučaju titular i ujedno

upravljač imovine. Savremeno društvo sa novim oblicima organizacije

proizvelo je i poseban odnos prema svojini kroz nove načine organizovanja

i upravljanja. Tako su se javile tehnokratije, tehnobirokratije i

menadžerska elita čime su funkcije vlasništva i upravljanja razdvojene,a

upravljanje povjereno stručnjacima-menadžerima( znanje)- kao novoj

klasi.

Dimenzije i elementi društvene strukture

Od konstituisanja sociologije kao društvene nauke pa sve do

danas, proučavanje društvene strukture je uz problem društvene promjene

osnovno područje njenog interesovanja i njeni osnovni zadatak. Osnivač

sociologije Ogist Kont smatra da se društvo može posmatrati preko

«socijalne statike»(društvena struktura) i «socijalne dinamike»(društvena

promjena),marksistička misao uči da je ona konstituisana od društvene

baze(infrastruktura)i društvene nadgradnje(superstruktura),a ova od

pravno-političke nadgradnje(država.pravo,politika,političke grupe,ustanove

i organizacije,,)i društveno-diferencijalnih oblika

svijesti(religija,moral,umjetnost,filozofija,nauka..).E.Dirkem posmatra i

objašnjava društvo preko društvene morfologije i društvene fiziologije,a

savremena sociologija koristi pojmove koje smo naveli na početku,

društvena struktura i društvena promjena.Određenje strukture često je

zavisilo od teorijskog pristupa autora,pravca i škole kojoj je idejno

pripadao,a što je dovodilo do kontraverznosti u određenju pojma.Pojam

strukture poistovjećivan je sa ojmom sistema,rasporeda,organizacije..

Termin struktura(ae) vodi porijeklo iz latinskog jezika i ima više

značenja:građenje,zidanje,zgrada,način građenja,redosled.Pojam moramo

razlikovati od pojma sastav

koji je uži pojam i predstavlja samo kvantitativnu stranu neke

cjeline,odnosno prost zbir elemenata od kojih se ona sastoji,dok struktura

predstavlja i kvalitativnu stranu:elemente,njihove veze,relacije,raspored i

pravila povezivanja u nekoj cjelini.

Osnovna pitanja koja se mogu postaviti u analizi problema društvene

strukture su:definisanje pojma,određenje osnovnih dimenzija

strukture,homogenizacija i diferencijacija društva,karakteristike

parcijalnih i globalnih društava,određenje osnovnih elemenata strukture,itd.

Društva su u svojoj osnovi izdiferencirana,strukturirana,sa svojom

logikom ustrojstva,svojim etosom,posebnostima i

neponovljivošću.Strukturiranost može biti determinisana

biološkim.demografskim,ekonomskim,političkim,kulturnim i drugim

urocima,pravilima, i zakonitostima.Upoznavanje društava kroz njihov

istorijski razvoj dolazimo do informacije da apsolutno homogenih društava

nije bilo,već se može govoriti o različitim intezitetima homogenosti i

homogenizaciji kao procesu u okviru društva i njegove strukture.

Analiza strukture uvijek podrazumijeva i analizu mogućnosti njene

promjene,transformaciju iz jednog oblika u drugi,trajnost

strukture,,promjene u okviru same strukture,odnosno strukture uopšte.Karl

Poper govori o «otvorenim» i «zatvorenim» društvima,društvima gdje je

moguća,odnosno,nije prisutna mogućnost promjene niti dijela ni

cjelokupne strukture.Stoga bitno pitanje problema koje najavljuje Poper

smatrajući da kada se govori o strukturi,pojava koja je povezana sa njom je

društvena dinamika, Kont i govori o značaju izučavanja društva u njegovoj

strukturi i njegovoj dinamici istodobno.

Savremeno društvo je mnogo složenija pojava nego što su to bila

arhaična društva,pa se njegovo istraživanje proširuje kako na globalnom

nivou,tako i na istraživanje pojedinih djelova društva,odnosno parcijalnih

društvenih grupa.

Rodovska zajednica,feudalizam,kapitalizam i socijalizam su društva koja

su trajala od nekoliko desetina hiljada godina do nekoliko stoljeća.

Svaka struktura je relativno trajna,traje duži vremenski period.

«Kad upotrebimo termin struktura,mislimo na neku vrstu skladno uređenih

djelova ili komponenata…Komponenta ili jedinica društvene strukture su

ljudi,a čovjek je ljudsko biće shvaćeno ne kao organizam,već kao ono što

zauzima mjesto u društvenoj strukturi»(A.R.Redklif-Braun)

„Struktura je proces zaustavljanja u našoj svijesti.Ona je presjek jedne

pojave u jednom trenutku njenog razvoja.»(Đuro Šušnjić)

«Materijalno bogastvo,društveni ugled i društvena moć predstavljaju tri

osnovne i relativno samostalne dimenzije društvene slojevitosti».(Maks

Veber)

Društvena struktura je relativno trajni sklop odnosa između elemenata

društva koji sve te elemente povezuje u jednu uređenu cjelinu.

Ovim određenjem strukture se želi ukazati na elemente,njihove funkcije u

društvu i na kraju na uzročno-posledične veze i odnose,odnosno na koji

način izgrađuju društvo.

»Nema realne strukture kojoj bi nedostajao jedno od ovih

obilježja»(Mihailo Popović)

Funkcionalizam polazi od analize međusobnog dejstva elemenata i na

sistem i na cjelinu(T.Parsons,R.Merton).Za sociologiju je značajno

identifikovanje kvalitativne zavisnosti jedne pojave od druge i od globalne

strukture jednog društva.Ona uključuje pravila,principe na kojima se

zasniva,a ne samo brojke(Suština demokratije se ne može izraziti samo kao

vladavina većine).Temeljni principi funkcionalizma:društvo je socijalni

sistem u kome se održava ista bazična struktura,funkcionalno

jedinstvo,pozitivno vršenje funkcija za održavanje postojeće

strukture,cjelina se održava pomoću postojećeg sistema

vrijednosti,normativnog poretka,zajedničkihk moralnih normi,a zajednički

sistem se stvara pomoću socijalizacije.

Strukturalizam polazi prije svega od proučavanja strukturnih

elemenata i njihovih odnosa.

Piježe smatra da je struktura zatvoren ali istovremeno i otvoren

sistem,zatvorenost obezbeđuje samostalnost i unutrašnju mogućnost,a

njena otvorenost kao sistema proizilazi iz stalne razmjene sa spoljašnjom

sredinom.

Pojam strukture je srodan pojmu organizacije kada se govori o

globalnom društvu.Pošto podrazumijeva formalnu stranu društvenog života

pojam organizacije se ne može izjednačiti sa pojmom društvene strukture

jer je ona samo niži pojam koji isključuje neformalne

odnose,spontanost,stihiju,neorganizovano djelovanje.

Svaka struktura je bez obzira na nivo razvijenosti društva složena jer

sadrži dimenzije,funkcije i elemente.

Osnovne dimenzije strukture globalnog društva su:horizontalno-

funkcionalna,vertikalno-hijerarhijska,prostorno-teritorijalna i istorijska-

vremenska dimenzija.

Marksistička teorija za razliku od prethodnih teorija,strukturu uzima kao

snovni analitički instrument,ali isključivo kao jedan od elemenata

konkretno-istorijskog totaliteta.To je element koji nastaje kao proizvod

ekonomske strukture društva(klasna) određenog načina proizvodnje.Ova

teorija pored strukture i sistema uvodi i kategoriju pokretačkih snaga

društva izraženih preko čovjeka kao revolucionarnog bića.Marksistički

koncept strukture podrazumijeva i njenu podjelu na pojave društvene

osnove(ekonomska struktura) i pojave i društvene nadgradnje(pravno-

politička nadgradnja i oblici društvene svijesti).

Osnovni elementi društvene strukture globalnog društva su:društvene

grupe,društvene organizacije,društvene ustanove i obrasci kulturnog

ponašanja i djelovanja.Svi ovi elementi su varijante kolektivnih tvorevina

koje predstavljaju osnovni predmet sociološkog interesovanja.

I po pitanju elemenata razlikuje se nekoliko teorijskih shema,navešćemo

nekoliko karakterističnih kao na primer Marksovu,Dirkemovu,Gurvičevu.

Osnovna shema strukture društva po Marksu sadrži sljedeće elemente:

1.ekonomska struktura društva(cjelina proizvodnih odnosa),

2.društvenu ili političko pravnu nadgradnju

3.oblici društvene svijesti(.,,realna svijest“ u kojoj

pripadaju:jezik,umjetničke tvorevine,pravo,nauka,,,ideološka

nadgradnja“itd)

Po Dirkemu strukturni elementi društva su:

1.morfološka baza društva

2.društvene institucije

3.društveni simboli

4.kolektivni ideali i vrijednosti

5.kolektivna svijest.

Dimenzije globalne društvene strukture.Samostalnost-autonomija

globalnog društva podrazumijeva zaokruženost svih njegovih funkcija koje

im omogućavaju samodovoljnost,funkcionalnu autonomnost i nezavisan

opstanak i funkcionisanje kao cjeline.Zbog inteziteta kontakata i saradnje

u širim mrežama sistema svjetskog društva danas je pojam autonomije

relativizovan.Da bi neko društvo bilo autonomno i imalo karakteristike

globalnog društva mora da ima osnovne društvene funkcije:

1.reproduktivno-proizvodnu funkciju

2.regulativnu(upravnu) funkciju

3.kulturno-duhovnu funkciju.

Funkcije društva su komplementarne,i odgovaraju oblastima proizvodnje

ljudskog društva,privrede,politike i kulture.

Društvena uloga

Društvena uloga je prepoznatljivi način ponašanja i djelovanja pojedinaca

i grupa po unaprijed utvrđenim(usvojenim)pravilima i kulturnom

obrascu.Svaka uloga koji pojedinac obavlja uvodi ga u članstvo neke

društvene grupe,broj uloga raste,one se nalaze na horizontalnoj ravni i ne

ometaju jedna drugu.Realizaciji neke uloge možemo se posvetiti više nego

druge što ne znači da smo drugu i ostale uloge time izgubili.

Ralf Darendorf smatra da se pojam društvene uloge ne odnosu samo na

stvarno ponašanje pojedinaca već na zahtjeve koje društvo postavlja

nosiocima društvenih položaja.Čovjek je homo sociologicus,odnosno biće

koje igra očekivane uloge po predodređenim obrascima..Horizontalna

dimenzija se označava kao funkcionalna diferencijacija(raznolikost) i

izražava se pojmom društvene uloge.

Svaka uloga vrši se na različite načine,po različitim

pravilima(očekivanjima),a sve zajedno čine mrežu društvene strukture po

horizontalno-funkcionalnoj ravni i određuju čovjekovo društveno

ponašanje i djelovanje u različitim situacijama.Za

fenomenološku(pojmovnu)analizu društvenog djelovanja i ponašanja

pojedinaca koristi se društvena uloga kao osnov analize.Društvene uloge

mogu jedna drugu da ometaju,potpomažu ili se međusobno stapaju.

Društveni položaj

Društvene funkcije koje realizujemo posmatramo i prema njima se

odnosimo sa različitom važnošću,neke su prioritetne,neke“nebitne“,neke

nam omogućuju povoljniji društveni položaj u grupi ili društvu,neke nam

omogućuju ostvarenje materijalne koristi,neke su toliko“cijenjene“ u

zajednici..

Pokušaj formulisati odgovore na ova pitanja,dati skicu osnovnih

vrijednosti,najvažnijih,najpoželjnijih,najefikasnijih,najcjenjenijih uloga i

vrijednosti u svojoj zajednici nekad i sad. Isti zadatak odradimo tako da

prostor analize bude globalno društvo danas.

Možda već sada bez potrebnog sociološkog znanja na osnovu

proučavanja istorije,književnosti ,lične percepcije i iskustva, možemo

konstatovati da postoji nekoliko glavnih uloga na osnovu značaja koje im

društvo pridaje. Takvo vrednovanje uspostavlja hijerarhiju među

članovima društva,među pojedincima i društvenim grupama,odnosno

formira različite društvene položaje.

Društveni položaj predstavlja mjesto koje pojedinac ili društvena grupa

imaju na vertikalnoj-hijerarhijskoj društvenoj ljestvici.

Naš položaj je uslovljen važnošću uloga koje obavljamo i udjelom u

raspodjeli:materijalnog bogatstva,distribuciji društvene moći i ugleda.

Različiti položaji u raspodjeli dobara,moći i ugleda su posledica

vrednovanja,važnosti i doprinosa uloga u okviru društva. S toga, status

(položaj)i uloga su nerazdvojni.,,Pojedincu je društvo odredilo neki status i

on ga zauzima u odnosu na ostale statuse. Kad on ostvaruje ova prava i

dužnosti,koja konstituišu status,on vrši određenu ulogu“(Ralf Linton).

Pitanja koja smo postavili imaju za cilj da nas navedu na razmišljanje o

zatvorenom i otvorenom društvu(K. Poper ),odnosno društvu sa

zatvorenom i otvorenom društvenom hijerarhijskom strukturom. Društvo

gdje položaj-status nije moguće promijeniti gdje se on formira bez naše

volje,nužno,fatalistički,unaprijed dato(na osnovu pola,rase,etničke

pripadnosti,mjesta življenja,zanimanja,uloge..) nazivamo zatvorenim

društvom ,odnosno gdje je on otvoren i formiran na osnovu

znanja,vrijednosti,ugleda,doprinosa društvu..nazivamo otvorenim

društvom. Kako promijeniti društveni položaj,koji su to kanali društvene

pokretljivosti,sredstva,metode,nekad i sad u crnogorskom društvu?

Društvena struktura se odslikava u prirodno-fizičkom ambijentu

društva,njegovom životnom prostoru –teritoriji. Jedna od definicija naselja

je da ono,,predstavlja projekciju društva u

prostoru“(M.Mitrović,S.Petrović).Životni prostor zajednice je polje u

kojem se ostvaruju različita društvena djelovanja,uspostavljaju društveni

odnosi,komunikacije,reflektuju posledice društvenih zakonitosti(podjela

rada,difuzija društvene moći,razmjena roba i kapitala,krize,revolucije…) i

promjene. Svako društvo je ograničeno svojom prirodom i svojom

istorijom. Kako smo već saznali ,kako prostor(priroda)djeluje na čovjeka i

društvo,tako i sam trpi uticaje,dejstva racionalna i iracionalna,svjesna i

nesvjesna od strane čovjeka i društva.

Osnovni element prostorne-teritorijalne strukture društva je naselje.

Istorijska nauka podijelila je društvo na osnovu karaktera društvenih

odnosa,društvene strukture,društvene djelatnosti na određene periode sa

svojstvenim karakteristikama:robovlasništvo,feudalizam,kapitalizam i

socijalizam. Kažemo da su to istorijski periodi jer se odlikuju trajanjem i u

vremenu i u prostoru.,odnosno imaju svoju istorijsko-vremensku

dimenziju,akumuliranje kulturnih(materijalnih i duhovnih

vrijednosti,sjećanja,emocija..) tekovina jednog društva,kao njegove

kulturne tradicije.

U izloženom govorili smo o istorijskoj ,,dubini“

društva,njegovoj prostornoj,,širini“,odnosno,funkcionalnoj diferencijaciji i

vertikalnoj stratifikaciji(slojevitosti) društva,odnosno o njegovim

elementima.

Osnovni elementi strukture globalnog društva su:društvene grupe.

institucije(ustanove),organizacije i trajne društvene tvorevine (nastale na

različitim obrascima kulturnog djelovanja).

SITNA BURŽOAZIJA

4,5%

polusamostalni

najamni radnici

5-11%

sitni preduzimači

6-7%

BURŽOAZIJA

1-2%

PROLETARIJAT

41-54%

niži menadžeri

poslovođe

nadzornici

12-23%

vodeći menadžeri

srednji menadžeri

tehnokratija

12%

Grafički prikaz strukture američkog društva prema sociologu(J.Erik)

Oblici društvenih grupa

Kada se govori o istoriji čovjeka ujedno se govori i o istoriji društva i

njegovim elementima.Istorija ljudskog društva je istorija društvenih grupa.Čovjek

je biće koje je upućeno na drugo inače »je bog ili zvijer».Stoga ljudi su u svojoj

istoriji kroz sve njene periode živjeli u po veličini i organizovanosti raznolikim

tvorevinama kolektivnog života.Početak istorije odlikuje se malim brojem

društvenih grupa,dok istorijski

razvoj proizvodi različite manifestne oblike kolektivnog života.

Samim činom rođenja,nužno,nepitano,van svoje volje,postajemo članovi

velikog broja društvenih grupa.Svakog jutra budimo se sa mogućnostima novih

uloga,ali i članstvom u nekim novi društvenim grupama,izlazimo iz jednih,ulazimo

u druge,različite,posebne:odlazimo iz porodice,kuće,kvarta,ulazimo u gradski

prevoz,dolazimo u svoje odjeljenje,školu,šetamo,bavimo se

sportom,rekreacijom,odlazimo na utakmicu,priredbu,pozorište,šetamo,u butiku

smo,idemo u omiljeni kafić,diskoteku,..vračamo se kući.A sjutra,da li isto

radimo,da li srećemo iste ljude,imamo li iste oblike i sadržaje društvenih kontakata

u okviru različitih socijalnih sredina.Odgovori nas vode prema konstataciji da je

društvena grupa osnovni element društva,da je ona »elementarni oblik

društvenosti».

Kolektivni(grupni)život je izuzetno relevantan za poimanje karaktera

društvenih odnosa,društvene strukture,kulture i društvene zajednice uopšte,tako da

neki sociolozi koji su svoj angažman u okviru nje vezali za proučavanje društvenih

grupa,smatraju da je ona treba da se bavi proučavanjem samo društvenih grupa,a

što je dovelo do formiranja jedne posebne sociološke discipline,sociologije

društvenih grupa.

Interesuje nas određenje društvenih grupa(groupe-franc.),što ih to čini

grupama,kako nastaju,koja je to veza uspostavljena između ljudi da bi se formirali

različiti oblici kolektivnog života,koje su to zajedničke osobine grupa?Ovako

postavljena pitanja sugerišuprvu karakteristiku grupa:raznolikost.Jedna grupa

teoretičara posmatra grupe kao oblike udruživanja ljudi ćiji je cilj obavljanje neke

zajedničke djelatnosti(na primer:ekolozi se udružuju zbog izvođenja ekološke

akcije,očuvanja prirode,građani postaju članovi političke partije da bi ostvarili

svoje političke ideje,sportska ekipa da bi ostvarili što bolji rezultat na takmičenju..)

ali se postavlja pitanje da li je svaki oblik organizovanja i nužno određen

obavljanjem djelatnosti,postojeli grupe koje se formiraju a da ona nije osnovna

determinanta,što je sa srodničkim,etničkim,teritorijalnim,nekim statusnim

grupama,itd.

Grupe obuhvataju manji ili veći broj članova koji su manje ili više povezani

površnim ili čvrstim vezama(šta povezuje putnike u autobusu,šetače na

promenadi,potrošače u supermarketu, šta članove

porodice,nacije,partije,određenog društva,šta povezuje članove društva

uopšte).Postavljenim pitanjima želimo sugerisat na razmišljanje o različitoj prirodi

i karakteru veza između ljudi u okviru društva.U društvene grupe ulazimo na

različite načine,kako danas tako i kroz istoriju ljudi su formirali grupe i na

principima univerzalnih potreba(porodica,rod..korporacija),ali i svojstveno duhu

vremena kojem su pripadali(kasta,stalež.politička partija,pokreti..).Istovjetno

pitanje je i pitanje mogućnosti ulaska i izlaska iz društvenih grupa,nije moguć

ulazak u sve grupe(neke postavljaju stroga pravila,regrutuju članove,dok druge su

potpuno otvorene).Postoje društvene grupe koje su kroz cjelokupnu istoriju

društva bile prisutne,jedino su mijenjale svoju formu,pravila i prilagođavale se

istorijskom kontekstu vremena.Već dovoljno znamo o karakteristikama pojedinih

društvenih perioda da možemo da identifikujemo takve grupe.Iz predhodnih

konstatacija i zapažanja možemo formulisati i definiciju društvene grupe:

Društvene grupe su relativno trajni oblici kolektivne povezanosti ljudi

nastale na osnovu nekog integrativnog

faktora(rođenja,porijekla,statusa,djelatnosti,mjesta življenja,kulturnog djelovanja i

ponašanja,njegovanja istih vrijednosti,sličnih potreba,interesovanja..).

Broj društvenih grupa i članstvo u njima zavisi od tipa i otvorenosti određenog

društva,njegove razvijenosti,bogatstva društvenih odnosa,procesa u njemu,kao i od

uloga koje ljudi imaju i proizvode u njemu.Svaka društvena uloga direktno ili

indirektno nas uvodi u određenu društvenu grupu.

Osnovni elementi društvenih grupa a na osnovu kojih ih možemo razlikovati u

tipu i karakteru su:

-ljudi,

-teritorija(životni prostor),samo kod određenog tipa društvenih grupa

-društveno djelovanje u grupi(grupe),

-društveni odnosi u grupi,

-kolektivna svijest(grupna svijest),

-organizacija i institucije grupe (pravila,norme,organizacija,sredstva,ciljevi),

-društvena moć u grupi(rukovođenje,odlučivanje),

-subkultura grupe(kultura grupe).

Neke društvene grupe posjeduju sve ove elemente,neke samo dio njih,a neke

samo početne elemente(ljudi i društveno djelovanje).Na osnovu ovih elemenata

postoje različite klasifikacije društvenoh grupa u sociološkoj

literaturi.Upoznaćemo nekoliko različitih tipologija koje su formirane u zavisnosti

od uzroka nastanka,veličine,trajanja,načina ulaska i izlaska iz grupe,formalizaciji

odnosa,mjestu življenja,kulturne povezanosti,itd.Jedna od podjela je poznata kao

složena tipologizacija gdje se društvene grupe dijele na:

1.srodničke(porodica,rod,bratstvo,pleme),

2.funkcionalne(vjerske,ekonomske,političke i druge slične grupe),

3.statusne(slični društveni položaji,npr.slojevi,klase,elite),

4.prostorne(seoska i gradska zajednica,susjedske grupe,lokalne

zajednice),

5.kulturno-istorijske skupine ka najbrojniji dio klasifikacije(istorijske

etničke grupe,narod i nacija,različite kulturne i subkulturne grupe..)

Američki sociolog Robert Birstet navodi četiri načina formiranja grupa u

okviru društva,a na osnovu toga razlikuje:1.statističke grupe(koje realno ne

postoje,ali imaju društveni značaj i predstavljaju izraz grupisanja ljudi na osnovu

neke kategorije,za potrebe nauke,statistike itd,kao npr.pismeni i nepismeni,ljudi

niskog,srednjeg i visokog rasta,itd.2.socijetalne(prema polu koje realno ne

postoje,3.socijalne(srodnici,prijatelji),4.udružene grupe(udruženja).Ovu podjelu

Birstet uspostavlja na osnovu toge:da li postoji kolektivna(grupna)svijest,socijalno

interesovanje između članova grupe(međuodnosi,međuzavisnost) i društvene

organizacije.

Ferdinand Tenis,njemački sociolog,dijeli sve društvene grupe na dva glavna

oblika:zajednice i društva,u zavisnosti od toga kako nastaju te grupe:stihijski,u

zavisnosti od osjećanja solidarnosti ili samo od poslovno-privrednih

veza.Zajednice su grupe u kojima je izražena stihijnost,osjećanje

solidarnosti,prisnost,prosto,grupe u kojima se

živi(porodica,rod,brastvo,pleme,seoska zajednica..) dok su društva grupe u okviru

kojih se ostvaruje određeni interes i gdje su članovi vještački povezani

konkrektnim interesima ali emotivno razdvojeni

(npr.preduzeće,pol.partije,profesionalna udruženja,sindikati..).I pored pokušaja

različitih klasifikacija,razumljivo je da zbog mreže društvenih

odnosa,isprepletanosti društvenih uloga i funkcija ne možemo ih razvrstati

samo na osnovu jedne osobine.Takva greška se javlja kod takozvane dihotomne

podjele društvenih grupe,podjele po principu ili-ili pri čemu se one dijele prema:

-veličini-broju članova:velike i male,

-trajanju:stalne i privremene,

-otvorenosti:otvorene i zatvorene,

-disperziji društvene moću u grupi:egalitarne i autoritarne,

-karakteru društvenih odnosa-načinu odlučivanja i rukovođenja:demokratske i

nedemokratske,

-stešpenu prisnosti među članovima:primarne i sekundarne,

-stepenu formalizacije odnosa:formalne i neformalne,

-prema karakteru veza među članovima:zajednice i skupine.

«Društvene grupe u kojima se obavlja proces svih životnih djelatnosti na datom

stepenu razvitka s pravom se mogu nazvati globalne ili totalne društvene

grupe»(Ante Fiamengo).Takve grupe su dovoljne same sebi(rod,pleme,nacija..) i

stoga ih nazivaju društvom u pravom smislu riječi,dok porodica,klase,nisu društva

u pravom smislu riječi i nazivamo ih mikrosociološkim

grupama,ili,djelimičnim,t.j. parcijalnim grupama jer u njima se ne obavljaju sve

društvene funkcije već zasvise od djelatnosti drugih društvenih grupa. Iste

društvene grupe u različitim periodima društva mogu imati karakteristike i makro

i mikrosocioloških grupa(npr.rod je na početku istorije bio društvo dok je kasnije

postao parcijalna društvena grupa).

U globalne društvene grupe spadaju:rod,pleme,narod,nacija i čovječanstvo,a već

smo konstatovali da ove grupe nazivamo društvima.

Parcijalne društvene grupe mogu se podijeliti po Fiamengu na:

1.grupe koje vrše biološko-ekonomske i edukativne funkcije(porodica),

2.grupe u kojima se dešavaju ekonomski procesi,

3.grupe u kojima se odvija jedinstvo ekonomsko-političkih procesa i

odnosa:klase,kaste,staleži,birokratija i profesionalne organizacije,

4.grupe koje se odlikuju političkim procesima-država,partije pravne

institucije,i

5.grupe čija aktivnost ima pretežno psiholočko-idejni

karakter,kulturne,naučne,obrazovne,religiozne,zabavne i druge slične

grupe.Postoje i one grupe koje ne možemo svrstati ni u jedan tip ove

klasifikacije,npr.teritorijalne grupe,društveno pozitivne i društveno destruktivne

grupe,slučajne i stalne,organizovane i neorgasnizovane,itd.

Podjelu društvenih grupa teško je utvrditi bez prigovora:jer u istim grupama

obavljaju se različiti društveni procesi,razne aktivnosti;što se iste društvene grupe

mogu podijeliti na niz drugih društvenih grupa,imaju svoju strukturu,različitih i po

veličini i po djelatnosti ponekad koju obavljaju;što se karakter društvene grupe

mijenja tokom njenog istorijskog razvitka;i,što isti ljudi pripadaju istim društvenim

grupama.

Pitanje društvenih grupa je ujedno pitanje i što se tiče društvene strukture,ali i

društvene promjene.Zadatak sociološkog posmatranja je uočavanje manifestnih i

latentnih odlika društvenih grupa,njihovu osnovnu logiku funkcionisanja,kao i

uzroke i posledice njihovih transformacija.

Društvene institucije i organizacije Društveno djelovanje čovjeka,društvenih grupa i društva se mora

posmatrati kroz različite forme kolektivnih društvenih tvorevina:društvene

grupe,institucije i organizacije. Kolektivne tvorevine društvenog života

određuju i formu i sadržaj društvenog života:ponašanje,djelovanje

pojedinaca u okviru društva. Kolektivne tvorevine su nasledje društva i

predstavljaju najtrajniji element društvene strukture. Promjene koje se

dešavaju u okviru strukture, njenu potpuno novu formu i sadržaj,

podrazumijevaju prije svega promjenu institucionalnog i organizacionog

njenog dijela.

Društvo je relativno trajan, uređen i stabilan sistem društvenih pojava.

Što je neko društveno djelovanje značajnije za društvo, to ono pokušava da

ga ustali, uredi i uobliči da bi se smanjili rizici, slučajnosti ili namjerno

odstupanje od usvojenih, uspješnih i funkcionalnih obrazaca djelovanja i

ponašanja.

Neki sociolozi su pridavali toliki značaj institucijama da su smatrali da je

sociologija nauka o njihovom proučavanju ( Dirkem, Mos,) . Smatrali su da

su institucije skup društvenih pojava koje imaju preegzistenciju u odnosu

na pojedinca , da su prepoznatljive, ustaljene, pojedinac ih prima spolja,

one su „ čvrste a ne žive stvari, one su prošlost“ .

„Institucija je za društvo isto što i funkcija za živi organizam. Jedina

društva bez institucija su agregati“. ( M.Filipović)

Rober Bristet vidi institucije kao formalan, usvojen, ustaljen i

stabilizovan način obavljanja neke aktivnosti u društvu.

Institucija ( instituer, lat. znači ponavljati, naučiti) je ustaljeni,

formalizovani i usvojeni način vršenja nekog društvenog djelovanja

značajnog za održavanje i funkcionisanje društvenog poretka.

Instituciju često nazivamo i strukturom zbog njenih svojstava: čvrstoća,

kristalizacija, nadindividualnosti i prinudnosti u odnosu na pojedince. Ona

je skup normi u uloga koje određuju šta je pravedno, odnosno što je opšte

prihvaćeno tj. legitimno ( lex intimus, lat. najviše pravo pravda), a što nije

u obliku društvene organizacije( npr. organizacija ispita, takmičenja,

javnog skupa itd…).

Struktura svake ustanove podrazumijeva razlikovanje njenih vrednosnih

elemenata ( ciljevi) i normativnih elemenata ( pravila ) djelovanja. Oko

vrijednosti mora postojati „ vrednosni konsenzus“ da bi ona mogla

funkcionisati a takodje i oko pravila djelovanja i ponašanja da bi se taj cilj

mogao efikasno ostvariti. Institucionalno djelovanje obezbeđuje sigurnost,

„ lakoću djelovanja“ predviđanja ishoda kako za pojedinaca tako i za

društvene grupe elite vlasti itd.

Institucionalizacija kao proces formiranja zavisi koliko su društveni

odnosi međusobno saglasni ( kongruentni) kao i od procesa socijalizacije

odnosno usvajanje osnovnih pravila za djelovanje i ponašanje i

obezbjeđenje povjerenja koje je neophodno u tim procesima.

U društvenim ustanovama se vrši rad i socijalna akcija, one raspoređuju

radne i društveno ustanovljene uloge „ odnosno vrše socijalnu stratifikaciju

i povezuju pojedince u društvu“.

Funkcionalno srodne društvene grupe i institucije se povezuju u šire

društvene komplekse-funkcionalne podsisteme globalnog društva( npr. za

ljudsku reprodukciju- brak i porodica + institucije, vjeridbe, vjenčanja i sl. ;

za politiku- država, političke partije , NVO…)

Po načinu uključivanja ljudi institucije mogu biti :

- dobrovoljne –udruženja ili asocijacije( slobodna volja, ne prinudna

podjela uloga , konsenzus bez prijetećih sankcija).

- Prinudne – okosnica društvenog sistema (npr. država)

Prema osnovnim funkcijama u globalnom društvu razlikuju se sledeće vrste

društvenih institucija:

1. Biološko-reproduktivne ( brak, porodica)

2. Ekonomske( domaćinstvo, preduzeće, korporacija, tržište, novac)

3. Političke ( država, stranka, dinastija)

4. Kulturne ( sa raznim ulogama i funkcijama):

- vjerske (crkva, sekta)

- vaspitno-obrazovne ( škola, fakultet, institut)

- zdravstvene ( bolnice, klinike)

- informativne ( novine, radio, tv)

- naučne ( akademija, institut, fakultet, naučne laboratorije i instituti,

zavod)

- umjetničke ( pozorište, opera, galerija, muzej )

5. Zabavno-rekreativne ( sportski klubovi , društva, diskoteke,

klubovi itd…).

Važan dio institucionalnog sistema uvijek čine i njima odgovarajuće

društvene organizacije. One posreduju između društvene grupe, ona su

očvrsla stanja društvenih akcija i interakcija, stoje iznad aktera, odnosno

one su nad individualne. Organizovati znači formalizovati, oblikovati,

uvesti u red, odnosno organizacija je način uređenja društvenih odnosa u

određenoj društvenoj grupi ili procesu ili instituciji. Organizovati neku

grupu ljudi podrazumijeva podjelu uloga koje će oni obavljati, odnosno

hijerarhiju koja će ih učiniti sposobnim da sarađuju na ostvarenju nekog

cilja( podijeliti uloge u timu, u školi , odjeljenju, domaćinstvu, zgradi,

partiji, itd.). Organizacije se razlikuju od asocijacija po tome što održavanje

ili opstanak organizacija prestavlja cilj za njene članove iako ne jedini. One

se ne mogu poistovjećivati sa udruženjima ili asocijacijama koja kako

nastaju tako i nestaju sa javne scene društva jer se zalažu za ostvarenje

nekog trenutnog i parcijalnog cilja ( udruženje za zaštitu rijeke Tare,

Skadarskog jezera, nekog preduzeća itd.. )

Organizacija je uređena i hijerarhizovana ustanova koja koordinira

aktivnosti svojih članova u odnosu na svoj cilj. Ona daje život, oživljava

ciljeve i razlog postojanja društvene ustanove. Takodje grupe bez

organizacije su skup (agregat) pojedinaca koji ne mogu ni sami da djeluju

niti da opstanu. Prikaz djelovanja zakona prelaska kvantiteta u kvalitet se

može najbolje uočiti kroz analizu organizovanih i neorganizovanih

društvenih grupa( prelazak „od grupe po sebi u grupu za sebe“).

Zavisno od oblika saradnje i koordinacije, sredstava prinude, od prirode

ciljeva u društvu postoje različite društvene organicacije: birokratske,

tehnokratske, menadžerske, harizmatske ( M. Veber) itd… Organizacije su

otvoreni sistemi i njihovo funkcionisanje ne zavisi samo od unutrašnjih

uslova ( npr. hijerarhiska strukrura) već i od odnosa prema drugim

organizacijama i spoljašnje sredine.

Društvene organizacije uvijek povezuju konkretno društvenu gupu i

apstraktnu ustanovu. One se moraju prilagodjavati ddruštvenim akterima (

osobinama grupe koja djeluje ) , društvenim okolnostima, raspoloživim

sredstvima i ciljevima kojim teže u procesu društvenog djelovanja.

Sociolozi su uočili da mala i dobro organizovana grupa skoro je uvijek

moćnija od veće ali loše organizovane društvene grupe(npr. uspjeh partija

na izborima je refleksija njihove organizovanisti). Robert Mihels je tvrdio

da su društvene organizacije „ poluge društvene moći pošto je moć grupe u

njenoj organizaciji“ a stoga za sve organizacije u istoriji on smatra da važi

„gvozdeni zakon oligarhije“. Svaka organizacija pa bila i demokratska se

trajanjem izrodi u oligarhiju, pošto se nužno koncetracija moći dešava na

vrhu organizacije. Veber idealno tipsku organizaciju vidi u birokratiji (

hijerarhija kontrole i odgovornosti, stroga podjela uloga, obrazovanje kao

kanal regrutacije, stroga pisana pravila djelovanja , poseban odnos prema

jevnosti). Mišel Krozije ističe na primjeru birokratije neke zajedničke crte

organizacije: bezličnost( nepersonalnost) centralizacija kao sredstvo

ukidanja samovolje,izdvojenost hijerarhiskih kategorija, zone nesigurnosti i

zbog toga uspostavljanje novih pravila za otklanjanje istih, promjene se

mogu vršiti samo en bloc( u cjeline) i počev od vrha.

Istorija je poznavala, a posebno naš sistem socijalizma tkz.

samoupravnu organizaciju formiranu sa ciljem odumiranja države gdje je

ona sredstvo za ostvarenje toga cilja.

Dakle, društvene organizacije su veza društvene grupe i ustanova preko

kojih ostvarujemo društveno djelovanje,zadovoljavamo svoje individualne

i društvene potrebe. Tipologija organizacija se stoga poklapa sa podjelom

društvenih institucija i društvenih grupa odnosno poklapaju se i područija u

kojima su one prisutne: privreda, politika i kultura društva.

Društveni sistem

Kroz objašnjenja društvenih grupa,institucija i organizacija mogli smo

doći do zaključka da je društvo organizovana,integrisana cijelina

sastavljena od niza podorganizacionih oblika,odnosno predstavlja sistem

sastavljen od funkcionalnih podsistema uvezanih u njega kao cijelinu.

Ljudski društveni život je tako dobro integrisan da bez obzira na sve

antagonizme koje ga prate funkcioniše kao skladnost.U tom funkcionisanju

osnovni problem je“Obnavljanje društvenih oblika organizovanja:šta

čuva,održava,obnavlja,reprodukuje

orginalnost,složenost,razlićitost,posebnost,negativnu entropiju tih

društvenih sistema?“(M.Filipović).

Kultura se ruši nestankom(smrću)bilo koje individuje , ali se i

nadograđuje,prenosi rađanjem nove kroz proces socijalizacije.

“Kultura stoga ima funkciju samreprodukcije društvenog sistema.Zato što

čini čuvara društvene informacije kultura je genoteka ljudskog

društva“(N.Filipović).

Društvo predstavlja neponovljiv sistem koji sebe reprodukuje i

organizuje.Osnovu društvenog sistema čine društveni odnosi ali se taj

pojam u sociologiji upotrebljava da bi se označilo cijelovito društvo tj.

globalni društveni sistem.

Sociologija pojam sistema koristi na više načina: 1.Kao pod sistem

interakcija (ili subsistem) za određenje:sistema uloga,vrijednosti

normi,znakova simbola. 2.Kao pod sisteme

međuzavisnosti:obrazovni,ekonomski,politički i pravni sistem.

Pojam sistema se u sociološkoj nauci posebno potencira u teoriji

sistema ,kako za sociološku analizu(I.Volerstin),tako i za metodološko

polazište u proučavanju društvenih promjena(Č.Tili),jer neki

procesi,mehanizmi društvenog djelovanja mogu se razumjeti jedino na

svjetskom nivou(međunarodno tržište,tržište sirovina itd.).

3. KULTURA, NORME, VRIJEDNOSTI

Pojam i određenje kulture

Riječ kultura (cultus) doslovno prevodimo kao gajiti, njegovati, obrađivati

(u početku se pojam vezivao uglavnom za poljoprivrednu kulturu). Ova

jednostavna, u svakodnevnom životu često upotrebljavana riječ, bremenita je

značenjima, pa tako uz čašicu vina ili šoljicu kafe možemo ćaskati o nečijim

prefinjenim manirima i isticati da je ta osoba kulturna, možemo pričati o kulturi

odijevanja, stanovanja, ishrane, preko sofisticiranih debata o nauci, umjetnosti,

religiji, filozofiji, do procjena i ocjena kulturne politike koja se vodi u našem

društvu: A o svemu ovome možemo pisati studije ili organizovati naučne skupove.

Čovjek je u svom istorijskom razvoju djelovao i u različitim vremenima, na

različitim mjestima stvarao mnogobrojne kulture, pa antropolozi govore o tri

hiljade različitih kultura. Ako znamo da je svaka kultura slojevita, doći ćemo do

ogromnog broja kulturnih fenomena koji interesuju sociologiju.

Pravi problemi sa kulturom nastaju kada odlučimo da ju preciznije

odredimo ili definišemo jer na području sociologije možemo sa sigurnošću tvrditi

da nemamo nijednu definiciju kulture koju uvažava i prihvata više autora koji su se

bavili kulturom. Naprotiv, imamo skoro toliko definicija koliko i autora.

Amerikanci Kreber i Kluchon registrovali su čak 257 definicija, što svakako nije

konačan broj.

Upućujemo vas na nekoliko pokušaja definisanja kulture:

Za Ralfa Lintona, kultura jednog društva jeste način života njegovih

pripadnika, zbirka ideja, navika koje oni uče, dijele i prenose iz pokoljenja u

pokoljenje.

Za Leslija Vajta, kultura je vremenski kontinuum stvari i događaja koji

počivaju na simbolizovanju.

Niče kaže da je kultura jedinstvo umjetničkih stilova.

Vitgenštajn ističe u svojoj „Socijalnoj teoriji duha“ da je cijeli svijet samo

proizvod kulture, podrazumijevajući pod „cijelim svijetom“ sve što je čovjek

stvorio na materijalnom i duhovnom planu.

Šušnjić, bez želje da definiše kulturu, kaže – čitava kultura i nije ništa drugo do

kritika biološkog čovjeka i pokušaj njegovog uzdizanja do svestrano razvijene

ličnosti. Ljudsko biće razvija se kao kultura neuporedivo brže nego kao natura.

(Đ. Šušnjić: „Dijalog i tolerancija“). Isti autor ističe da je, i pored velikog broja

definicija, tajna kulture ostala i ostaje kao vječiti teoretski problem.

Dakle kultura je živo tkivo društva, pa nije čudo što se ne da uhvatiti u

definiciju.

Zato ćemo umjesto definicije razmotriti neke osnovne odlike kulture.

Kultura pripada samo čovjeku kao biću. Čovjek je stvaralac, kreator.

Mijenjajući prirodu stvara nove vrijednosti, što znači da je „rodno

mjesto“ kulture čovjek sam i da su čovjek i njegova društvenost ključ za

razumijevanje kulture.

Čovjek stvara i koristi simbole. Jezik je najznačajniji simbolički sistem

bez koga čovjek nije u stanju da misli, pa su riječ i govor moćni simboli

verbalne komunikacije. Isto tako, nota je simbol kod muzičkog

izražavanja. „Muzika izriče ono što je u samom čovjeku još nijemo.“

Boja i linija simboli su u likovnom stvaralaštvu. Dakle oni su različiti u

zavisnosti od toga koju nam „kulturnu ravan“ otvaraju. Zahvaljujući

simbolima matematičari, fizičari, hemičari, čak i kada postoji jezička

barijera, lako će se sporazumjeti jezikom brojeva i formula.

Svaka je kultura naučena. Jedino je ljudsko novorođenče bespomoćno –

ono mora naučiti sve, jer čovjek nema genetski programiranu direktivu

da nešto radi na genetski određen način. To ne znači da je životinja samo

i isključivo instinktivno biće a čovjek samo inteligentno biće koje

potpuno vlada instinktima. To znači da se „čovjek rađa bez opreme za

prikladno djelanje koju posjeduje životinja. On od svojih roditelja zavisi

duže nego ikoja životinja, a njegove reakcije na okolinu su sporije i

manje plodonosne nego automatske, instinktivne radnje. On prolazi kroz

sve opasnosti i strahovanja koje nedostatak instinktivne opreme

podrazumijeva. Pa ipak, baš ta bespomoćnost čovjeka jeste osnova iz

koje potiče ljudski razvoj, čovjekova biološka slabost je uslov ljudske

kulture“ (Erih From: „Bjekstvo od slobode, str. 47. Nolit Beograd, 1983).

Kultura je neodvojiva od društva. Ona je način života ljudi koji pripadaju

nekom društvu, i koji od jednog do drugog društva može biti potpuno

različit. Tako govorimo o raznovrsnim kulturnim modelima koji se mogu

razlikovati samo u sitnicama svakodnevnog života i komunikacije ali i u

načinu tumačenja svijeta, društva i čovjeka. Ona je zbir materijalnih,

intelektualnih moralnih i estetskih društvenih vrijednosti. Ona postaje stil

života pojedinca, grupe, zajednice, epohe.

Na primjer:

Svako od nas ima lični stil života u kome se ogleda naša posebnost, i koji se

razlikuje od pojedinca do pojedinca. Isto tako možemo govoriti o posebnom

stilu života mladih ljudi u odnosu na stil života starijih. Dalje, možemo

govoriti o stilu života Balkanaca u odnosu na Evropljane ili Amerikance.

Takođe možemo govoriti o posebnostima antičkog stila u odnosu na

srednjovjekovni ili o posebnostima renesansnog stila u odnosu na stil

modernog društva.

Kultura je integrisana i predstavlja cjelinu. Razni kulturni modeli samo

su djelovi kulturne cjeline koja se zove kultura čovjeka i čovječanstva.

Vesna Krmpotić kaže: „Nema nikoga ko bi mogao predrugojačiti onu

bogom danu istotu čovječjeg svijeta. Istotu iskazanu na deset hiljada

posebnih načina“. Konstatujući da nas o tome nijesu dovoljno učili, dalje

kaže: „Niko nas nije upućivao u jednovitost svijeta, ali o razlikama su nas

neumorno prosvjećivali. I 'naš' komad(ić) ispadao je neminovno vrlo

posebit i vrlo znamenit, i sve su endogamne veze bile veze prve vrste, a

egzogamne su potkopavale 'naškost', njezino ravnovjesje i čistoću pa se

nad njima šutke ili glasno negodovalo“ (V. Krmpotić: „Košulja sretnog

čovjeka“, predgovor, Globus, Zagreb).

Život polako ali sigurno odbacuje takav pristup jer „promjene koje se

danas dešavaju u svijetu dovode do toga da različite kulture i društva

postaju međuzavisni kao nikada ranije. Kako se povećava brzina

promjena, ono što se dešava na jednom kraju svijeta može direktno da

utiče na ljude u bilo kom drugom dijelu svijeta, uglavnom zbog novih

oblika elektronske komunikacije mi mnogo više živimo u nečijem

društvu nego što je to bio slučaj sa prethodnim generacijama“ (E. Gidens:

Sociologija str. 49, Beograd, Ekonomski fakultet, 2005).

Vrijednost kulture ne smije biti na bilo koji način protiv čovjeka. Čovjek

stvara kulturu svojim radom s namjerom da koristi njegovim ličnim

ciljevima, pri čemu lični ciljevi ne bi smjeli da dođu u sukob sa

društvenim i univerzalno ljudskim ciljevima. Odrediti šta je humano a šta

ne, svakako nije tako jednostavno kao što na prvi pogled izgleda. U tom

se smislu ideja o humanizmu ne može smatrati dovršenom. Ali bez

ulaženja u različita tumačenja i vrijednosna određenja šta je humano a šta

ne, možemo zaključiti da je sve ono što je nehumano, i ukoliko je

nehumano, istovremeno u tolikoj mjeri i nekulturno. I obrnuto, sve ono

što je humano, i ako je humano, u tolikoj je mjeri kulturno.

I na kraju, kultura je cjelokupni način života pojedinca i zajednice, jer

pojedinac ne može bez zajednice u kojoj uči, stvara i razvija zajedničku kulturu

čiji je osnovni smisao da olakša održanje, produženje i napredak ljudskog društva,

a isto tako da proširi društveni prostor u kome pojedinac može razvijati raznovrsne

potencijale bez straha od sumnjičenja, diskvalifikacije, sprečavanja i odbacivanja.

SIMBOLI

SIMBOLIČKI KARAKTER KULTURE

V. Ilić :“Sve je samo simbol što ti vidi oko – kao i ono što oko ne vidi, jer

simbol je znak ali i značenje. Jezik simbola omogućava razna tumačenja ali isto

tako simbol je stalno otvoren za nova, dublja, drugačija značenja“.Zato Ž. Gurvič

kaže da su simboli nesavršena sredstva za sporazumijevanje, jer otkrivaju

skrivajući i skrivaju otkrivajući.

Za simbol možemo reći da je to bilo koji fenomen kome je u određenoj

kulturi pripadajuće neko značenje, odnosno neka značenja, pri čemu su značenja

važnija od pojave.

Na primjer:

– Ruža je samo cvijet. Možda ljepši od drugih, no ipak samo cvijet. Ali ako

poklonimo crvenu ružu, to može da znači izražavanje osjećanja ljubavi i strasti.

Ako poklonimo žutu ružu, saopštavamo da smo potišteni i ljubomorni. Bijela ruža

pak može da znači čistotu i nevinost.

– Isto tako, kuća u kojoj živimo, automobil koji vozimo, garderoba koju nosimo –

šalju poruku o našem materijalnom i duhovnom statusu. Oni su naši statusni

simboli.

Simbol treba razlikovati od znaka jer znak ima samo jedan smjer. Znači,

samo jednu i uvijek istu pojavu sa kojom se povezuje.

Zato i životinja može da razumije znak.

Na primjer:

– Kad pčela „pleše“ na jedan ili drugi način, ona nešto saopštava svom društvu.

Kad paun raširi rep, on nešto poručuje paunici. Kad vuk glasno zavija, on

saopštava svom čoporu da je opasnost u blizini.

Životinje to uvijek rade na isti način jer mogu da razumiju znak koji ima

jedno značenje, pa je tako znak neinventivan mehanizam komunikacije. Značenje

znaka jedno je i jedino, uvijek upravo takvo, nikad drugačije. Za razliku od znaka,

simboli su otvoreni i produktivni jer mogu primati uvijek nova značenja. Simboli,

po pravilu, imaju i više značenja i više tumačenja. Upravo je zbog toga samo

čovjek sposoban da stvara i razumije simbole. Pošto je svaki čovjek jedinstveno i

neponovljivo biće, to svaki simbol – pored onog što je zajedničko za svakog

pojedinca – može imati neko posebno, lično značenje.

Na primjer:

– Odgonetajući simboliku kuće, Đuro Šušnjić pokazuje, kako sam kaže, da je

svaka kuća više nego što oči vide. Ističe da takvo opažanje kuće znači njeno

otvaranje ne samo za čula nego i za duh. Šušnjićevo „duhovno oko“ vidi kuću tako

što za njega:

Prag kuće simbolizuje odvajanje svetog od svjetovnog, ali i

povezivanje dva svijeta.

Vrata simbolizuju granicu koja dijeli od ostalog svijeta, ali i težnju da

se ta granica ukloni. Vrata su otvorena za one sa čistom dušom i

zatvorena za one sa grešnim namjerama.

Zidovi su simbol odvajanja od drugih i zatvaranja za druge, a nije

isključeno i da su simbol dioba.

Prozori kuće su oči u svijet i simbol su moći primanja utisaka iz

spoljašnjeg svijeta.

Pod je simbol zemlje, uokviren komad svemira na kome domaćin stoji

čvrsto i gdje se osjeća slobodno kao car u svojoj palači.

Podrum je simbol podsvjesnog. Nikada ne stižemo do dna podruma, to

jest do dna nesvjesnog u nama.

Krov je simbol nebeskog svoda a u isto vrijeme simbol glave i duha

koji teži da se pod jednim krovom, kao pod malim porodičnim nebom,

sabere sve i sakupe svi.

Dimnjak je simbol ose ili stuba svijeta, ali i simbol kičmenog stuba.

Dim iz dimnjaka svjedoči o disanju i o životu u kući.

Ovaj i mnogi drugi primjeri potvrđuju koliko je u pravu Džordž Santajana

kad kaže: „Simboli su fenomeni i to posebno posebni fenomeni koje smo proizveli

u sopstvenoj duši“.

Procesom socijalizacije pojedinac uči prepoznavati značenje simbola

kulture u kojoj odrasta, on uči društvene simbole koji su uslovljeni društvenom

stvarnošću. „To je razlog što su simboli istovremeno i proizvodi i proizvođači

društvene stvarnosti i što su zato i najvažniji predmet sociologije ljudskog duha“

(Ž. Gurvič: „Sociologija prava“, CID Podgorica, str. 54).

Otvorenost simbola za nova značenja, tumačenja i drugačija čitanja uvijek

nanovo provocira ljudski duh, pa se neki simboli mijenjaju, nekima se pridaju

nova značenja a neki nestaju. Ali simbol je uvijek bio, opstajao i ostajao glavna

karakteristika čovjeka i njegove kulture.

VRIJEDNOSTI I NORME

Svako posebno društvo je, manje-više, zaokružen sistem čiju strukturu,

organizovanost, stabilnost – a velikim dijelom i način funkcionisanja – određuju

vrijednosti i norme koje stoje u osnovi svakog društvenog sistema čineći ga

posebnim i prepoznatljivim.

Kulturni modeli međusobno se razlikuju uglavnom po različitim sistemima

vrijednosti i normama „proizvedenim“ unutar tog modela. Taj sistem vrijednosti i

normi određuje šta se smatra važnim i vrijednim u datom društvu, odnosno kulturi.

To dalje znači da su vrijednosti smjernice kojima nas kultura upućuje na

određeni način ponašanja. Vrijednosti direktno ne propisuju prihvatljivo i

neprihvatljivo ponašanje. Vrijednosti su mjerila za procjenu ljudi, pojava,

događaja s obzirom na utvrđene standarde dobrog, lijepog, moralnog. Na primjer,

u kulturama u kojima se visoko vrednuje agresivnost, djeca se vaspitavaju u tom

duhu tako što se roditelji trude da djecu podstiču na agresivnost kako bi ih bolje

pripremili za život. U drugoj pak kulturi, kao što je kultura Zuna u Nju Meksiku,

visoko se cijene miroljubivost, uzdržanost, umjerenost, pa je i vaspitanje djece

usmjereno ka tome da se eliminiše agresivnost. Vrijednosti se pretaču u norme –

konkretna pravila koja nas upućuju na određeno ponašanje. Tako se kroz norme

odražavaju, na neki način stavljaju u funkciju vrijednosti neke kulture.

Norma nam vrlo precizno ukazuje na to šta je očekivano i prihvatljivo

ponašanje u određenim prilikama: od toga kako se pozdraviti, kako izviniti, kako

se odjenuti za različite prigode, kako zgotoviti i servirati jelo, do načina vaspitanja

i obrazovanja mlade generacije, načina održanja fizičke i psihičke kondicije itd.

Norme dijelimo na neformalne i formalne. Neformalne norme su nepisana

pravila o ponašanju koje ljudi neorganizovano i spontano oblikuju. U formalne

norme spadaju običajne norme, moralne norme i tabui.

Formalne norme jesu pravne norme koje propisuje država, i svaki građanin

dužan je da ih poštuje. Za pravne norme propisana je i sankcija koja će uslijediti

ako nisu ispoštovane.

Prihvatanje očekivanog ponašanja, ili funkcionisanje u skladu sa normom

proizvodi (za pojedinca, društvenu grupu, zajednicu) pozitivne sankcije u vidu

pohvale, odobravanja, uvažavanja. A kršenje normi proizvodi negativne sankcije,

kao što su: podsmijeh, izbjegavanje, ogovaranje, čak i bojkot, u zavisnosti od toga

o koju se vrstu norme oglušuje. Sankcije idu od blagog prekora kada je u pitanju

običajna norma, preko osude pa čak i bojkota kada je u pitanju moralna norma, i

zabrane kada je u pitanju tabu.

Na primjer:

Mladenci mogu biti neuobičajeno odjeveni na svom vjenčanju, zbog čega

će im se podsmijavati. Ali ako na pitanje o tome da li žele da stupe u brak

odgovore NE, vjenčanje se neće obaviti jer nijesu ispoštovali pravnu normu.

Ako su mladenci prethodno živjeli u vanbračnoj vezi u kojoj je često

dolazilo do međusobnog, javno demonstriranog verbalnog i fizičkog zlostavljanja,

no ipak žele da se vjenčaju, njihova će odluka naići na moralnu osudu; ali ako oni,

i pored toga, u skladu sa pravnom normom kazu DA, brak će biti sklopljen.

Međutim, ako žele da se vjenčaju brat i sestra, naići će na zabrane u formi

tabua kod neformalnih normi (koji zabranjuje incest), i u formi zakona kod

formalnih normi (koji ne dozvoljava sklapanje braka između bliskih srodnika).

Ne smijemo zaboraviti da u okviru jednog društva, osim univerzalnih

vrijednosti koje čine jedinstvenom kulturu te zajednice, mogu postojati – i postoje

– potpuno različite, čak suprotne vrijednosti koje su karakteristične za neke

posebne društvene grupe ili pojedince.

Tako neke grupe ili pojedinci mogu smatrati da se esencijalne kulturne

vrijednosti nalaze u tradiciji, te da se treba isključivo držati tradicije. Za njih je

svaki kulturni progres problematičan i obično ga doživljavaju kao udar na

tradiciju. I obrnuto: ima onih koji misle da je tradicija anahrona i da je treba ako ne

potpuno odbaciti ono svakako zanemariti, te graditi nove vrijednosti i norme u

skladu sa savremenim društvenim razvojem.

Dakle, tradicionalizam i modernizam kao isključivi stavovi međusobno su

tako suprotstavljeni da predstavljaju protivrječne kulturne vrijednosti koje, iako

žestoko nepomirene, egzistiraju u tkivu jedne kulturne cjeline.

TRADICIONALNE I SAVREMENE VRIJEDNOSTI

Svaka kultura mora da obavi dvije osnovne funkcije, a to su:

da prenese već stvorene kulturne vrijednosti na nove generacije, što znači

da ih vaspitava i uči u duhu tradicije;

upućuje ih na potrebu stvaranja novih vrijednosti.

Prema tome svaki pojedinac u društvu iz smjera tradicije „prima kulturu“ a iz

smjera kulturnog progresa osposobljava se da kulturu dalje razvija i prenosi.

Dakle, tradicija čuva ono što već postoji kao rezultat društvenog i

kulturnog života. Tradicija nas upućuje na postanak, opstanak, trajanje određene

kulture, teži da osvojene tekovine kulture zadrži, učvrsti, prenese. Tako tradiciju

vidimo kao potku ili osnovu svakog kulturnog sistema.

Vidjeli smo da odnos ljudi prema tradiciji može biti različit, od

glorifikovanja do poricanja vrijednosti tradicije. No, tradiciju ne treba ni

glorifikovati ni odbacivati. Uostalom, tradicija se uvijek može „čitati“ na novi

način. Ona ponekad opterećuje, no takođe može da bude veoma podsticajna za

kulturni napredak.

Kulturni progres kreira nove kulturne vrijednosti (što obavezno ne znači

veće i bolje vrijednosti). Treba istaći da između tradicije i progresa uvijek postoji

korespondentni proces, pri čemu moramo uvažavati činjenicu da sve ono što je

novije samim tim nije i progresivnije, podrazumijevajući pod tim bolje nego što je

bilo.

Na primjer:

Genetski inženjering ubacuje nas u priču o kloniranju. S aspekta

klasičnog humanizma, to nas zbunjuje pa nam ni „sociološka

imaginacija“ ne može pomoći da ovoga trenutka sagledamo i

razumijemo smjerove i dimenzije ovakvih procesa.

Automatizacija proizvodnje – da. Ali nekreativan i repetitivan

rad koji dehumanizuje čovjeka – ne.

Atomska energija – da. Ali atomska bomba – ne

Dodatno komplikovanje problema progresa nastaje kada se uzme u obzir

kulturna raznolikost i društvena slojevitost usljed koje ono što se smatra poželjnim

unutar jednog društvenog sloja, društvene grupe, uže kulture, ne mora da bude

poželjno i sa aspekta čovječanstva.

Na kraju, ova dva smjera samo naoko izgledaju suprotna jer kulturna

tradicija i kulturni napredak ili progres nalaze se u dijalektičkom jedinstvu tako što

progres izlazi iz tradicije, pa jedino u tom sadejstvu oni obezbjeđuju kretanje

kulture, njen razvoj i nadogradnju.

KULTURNA RAZNOLIKOST

„Ko se poistovjećuje samo sa vrijednostima svoje kulture, taj je slijep za

sve druge kulture – on je čovjek jedne kulture, osuđen da duhovno ne raste“

(Šušnjić: „Dijalog i tolerancija“, str. 51).

Prateći razlike u normama i vrijednostima od jedne do druge zajednice, čini

se da ne postoji nikakva sličnost, pa tako ni mogućnost njihovog upoređivanja. Na

prvi pogled izgleda da nijesu moguće kulturne univerzalije pod kojima

podrazumijevamo organizovane trajne obrasce društvenog života prisutne u svim

društvima, odnosno kulturama.

Ipak, antropolog G. Merdok napravio je listu od 88 kulturnih aktivnosti za

koje smatra da su prisutne u svim društvima, pri čemu je izdvajao tipove ponašanja

koji su prisutni u svim kulturama a ne i njihove različite forme. Npr. jezik, vjerski

običaj, zabrana incesta, svadbeni običaj, ples...

Među različitim kulturama postoje čak dramatične suprotnosti u smislu šta

je uobičajeno – šta se smatra normalnim i poželjnim u jednoj kulturi, može biti

neprihvatljivo za drugu kulturu.

Na primjer:

Neka mongolska plemena u znak žalosti za nekim, izvrću svoja odijela

naopako. Neka crnačka plemena u sličnim situacijama oblače prljava odijela.

Negdje se u znak žalosti nosi crna a negdje bijela odjeća.

Zato je normalno da se najbolje osjećamo u svojoj kulturi jer su nam tu

poznati kulturni obrasci koji su naša druga priroda. Stoga se dešava da nam je

teško pomisliti da se može živjeti drugačije.

Na primjer:

„Dva pojedinca, jedan iz Sjeverne Amerike, drugi iz Južne, razgovaraju u

dvorani dugoj 10 m. Započinju na jednom kraju dvorane a završavaju na drugom,

pri čemu se Amerikanac sa sjevera neprestano povlači a Južnoamerikanac

nezaustavljivo napreduje. Svaki od njih pokušava uspostaviti uobičajenu

udaljenost za razgovor definisanu svojom kulturom“ (M. Haralambus).

Uloga sociologa jeste da razumije autentičnost različitih kulturnih modela,

te da ne zapadne u grešku ocjene i procjene drugih kultura kroz poređenje sa

svojom, i da upozori na opasnost da nam subjektivnost može nametnuti pogrešne

zaključke i tako osporiti objektivan i neophodan uvid u kulturni relativizam koji

nas upućuje da jednu kulturu posmatramo i izučavamo poštujući njena specifična

značenja i vrijednosti. Međutim, ako sopstveni kulturni model smatramo jedino

dobrim, odnosno najboljim, upali smo u zamku etnocentrizma. A ono što je

egoizam na individualnom planu, to je etnocentrizam na društvenom.

Treba znati da se kulture bez ostatka i bez rezerve ne mogu dijeliti na

„bolje“ i „gore“, „više“ i „niže“ jer je u antropološkom smislu svaka kultura –

cijelo, ali naravno ne izolovano cijelo jer se u praksi dešava da se iz nekih razloga

dvije kulture susretnu. Uzrok može biti kolonizacija, migracija, osvajanje ali i

intenzivna međukulturna veza. Dolazi do prožimanja dviju ili više kultura, usljed

čega najčešće nastaje nova kultura. Čitav taj proces nazivamo interkulturalizam.

Međutim, u okviru jedne kulture moguć je i suživot sa razlikama. To

podrazumijeva puno poštovanje tih razlika radi sprečavanja asimilacionog pritiska

dominantne kulture. Takav proces nazivamo multikulturalizam. On znači

pravljenje jednog kulturnog mozaika u kojem sopstveni djelovi ostaju odvojeni,

vidljivi i očuvani.

Ističemo da socijalizacija čovjeka u uslovima savremenog društva ide

preko multikulturalizma do univerzalne kulture.

Žan Dose (Jean Daussert), dobitnik Nobelove nagrade za fiziologiju i medicinu

1980. Godine,zapisao je

„Svaka kultura ima svoje običaje, vjerovanja, svoje rituale, svoje navike u

odijevanju, i svaka doprinosi čudesnoj raznovrsnosti vajarstva, slikarstva,

arhitekture, muzike, ritmova, plesa i svega onoga u čemu se iskazuje čovjekova

kreativna mašta. Svaka kultura je dala svoj doprinos naučnim otkrićima ili novim

tehnologijama koje su olakšale čovjekov rad ili patnje.

Jedino kulturne razlike omogućavaju upoređivanje, sučeljavanje ideja, ideologija i

težnji. Samo u svjetlosti različitosti proširuju se, obogaćuju ili stvaraju nove ideje

koje su pokretač razvoja i napretka svijeta. Jednom riječju,kulturne razlike

omogućavaju evoluciju putem odabira najviših vrijednosti. Na takav način,

stepenicu po stepenicu, već hiljadama godina napreduje kulturni razvoj, što je

činjenica jedinstvena u istoriji razvoja života, jer nijedna životinja nije poput

čovjeka profitirala od iskustava drugih skupina.

Kulturna raznovrsnost neprocjenjivo jeste bogatstvo koje treba ljubomorno čuvati.

A da bi ta raznolikost ostala, kulture treba da ostanu žive, to jest sposobne da se

razvijaju u dodiru s drugim kulturama.

Najbitniji zadatak savremenog svijeta je ostvariti skladan suživot različitih kultura,

suživot prihvaćen bez diskriminacije, bez primisli i bez predrasuda“.

KULTURA I CIVILIZACIJA

Pojam civilizacije toliko je blizak pojmu kulture da se ova dva pojma

doživljavaju kao sinonimi. Shvatanja fenomena civilizacije različita su, ali ipak

možemo reći da se kristališu tri dominantna značenja, od kojih je treće

najprisutnije:

teorije po kojima se civilizacija shvata isključivo kao materijalno-tehnička

kultura;

teorije po kojima je civilizacija u načelu nadnacionalna, dok su kulture

nacionalno omeđene;

teorije koje pod civilizacijom podrazumijevaju onaj istorijski period u

razvoju kulture koji slijedi poslije perioda divljaštva i varvarstva, a koji se

uglavnom podudara sa pojavom pisma, kao i sa pojavom gradova kao novih

tipova naselja.

Civilizacija se tako shvata kao mjerilo stepena do koga se došlo u borbi između

nagona i svijesti, pri čemu nagoni dominiraju u predcivilizacijskoj fazi, dok

svijest odnosno duhovnost dominira u fazi civilizacije. Za postizanje takvog cilja

vaspitanje i obrazovanje usmjereno je na to da maksimalno kontroliše i što više

potisne nagone kako bi se čovjek okrenuo višim duhovnim vrijednostima. U tom

smislu civilizacija represivno djeluje na nagonsku sferu čovjekovog života. Pravi

problemi kako na individualnom tako i na društvenom planu nastaju ako se sa

tim potiskivanjem pretjera kada dođe, kako bi H. Markuze rekao, do „viška

potiskivanja“. Na primjer: puritanski moral i asketizam znače dodatne represivne

kontrole koje ugrožavaju ličnost i njenu slobodu. Za Markuzea rješenje je

nerepresivna civilizacija koja treba da otvori mogućnost da se ljudi postepeno

oslobađaju krutih ograničenja koja inhibiraju njihovo prirodno funkcionisanje i

osvajaju slobodu eliminišući pritiske bilo koje vrste. Za R. Kajoa maska i

maskenbal jedan je od odgovora na represivnu civilizaciju, jer su balovi pod

maskama i karnevali neka vrsta ventila za odušak prigušenih osjećanja

(namaskirane ljude maska oslobađa prinuda koje im nameće društvo).

Da li se poslije civilizacije koja počinje sa pismom, a koja je u modernom

društvu zamijenjena civilizacijom slike, nada da će se uspostaviti nerepresivna

civilizacija nalazi, rečeno Blohovim jezikom, na najsvjetlijem ali i najudaljenijem

horizontu?

Da li mi idemo u tom pravcu, šta očekujemo na tom putu, šta nas očekuje na tom

putu – ostaju i dalje pitanja na koja sociolog i sociologija, ma koliko da im je

zadatak da imaju futurološku viziju društva, nemaju pouzdane i precizne

odgovore.

MASOVNA KULTURA

Industrijska revolucija prije svega, zatim mehanizacija i automatizacija

proizvodnje – otvaraju mogućnost za masovnu proizvodnju svih vrsta roba koje se

u do tada neviđenom obimu nude masama. Dakle, novi način proizvodnje

„proizveo“ je promjene koje u društvu nastaju kao posljedica industrijalizacije.

S aspekta kulture, to znači naglo proširivanje kruga korisnika kulturnih

dobara.

S aspekta društvene zajednice, to znači ubrzanu urbanizaciju koju prate

masovne migracije na relaciji selo–grad, a koje mijenjaju kako

topografsku tako i demografsku strukturu društva.

S aspekta pojedinca, to znači ostaviti stočarski ili ratarski život, napustiti

seosku „idilu“ I intimu, gdje se svi znaju i gdje su svi u direktnoj

međusobnoj komunikaciji. U isto vrijeme oni ostavljaju tradicionalnu

kulturu za koju u gradovima nije bilo mjesta niti raspoloženja da se

prihvati, podržava i afirmiše.

Sve to skupa učinilo je da oni odbace stari i počinju potraživati novi životni

stil. Tu masovna kultura vidi svoju šansu, pa koristeći sve te okolnosti ona se

nameće postajući polako njihova jedina šansa. Zašto?

Zato što je za njihov „duhovni horizont“ masovna kultura prava mjera,

jer je i pravljenja po mjeri tog duha izraslog iz bezlične mase u kojoj

caruje loš ukus.

Zato što je elitna kultura, čije su odlike rafiniranost, originalnost i ukupna

ozbiljnost sadržaja, za njih zatvorena budući da nemaju dovoljno

obrazovanja niti šanse da do njega brzo dođu da bi svoje kulturne potrebe

zadovoljavali na tom nivou. Elitna kultura njima je nepristupačna jer im

je nerazumljiva.

Zato što se vrtoglavom brzinom razvijaju masovni mediji (štampa, radio,

televizija, film, internet) koji ne samo da nam predstavljaju svijet nego

mnogo češće određuju kakav je svijet u kome živimo, kreirajući tako

naše potrebe, naša mnjenja, naše vizije. Televizija je doskoro bila

najmoćniji i najpopularniji masovni medij. U posljednje vrijeme internet

prijeti da može ugroziti moć i popularnost televizije. Internet kao

globalni sistem međusobno povezanih kompjutera otvara nove

mogućnosti istraživanja svijeta, te nova iskustva komunikacije koja

prijete da ugroze interakciju licem u lice i tako povećaju izolaciju i

otuđenost.

Fascinirani tehničkim razvojem, te mogućnostima koje ima masovna

proizvodnja i masovni mediji, neki teoretičari su vidjeli šansu da široke

narodne mase brzo razviju svoje kulturne potrebe, podignu svoj kulturni nivo

tako i toliko da će se, mislili su, smanjiti – a do kraja i eliminisati – distanca

između masovne i elitne kulture. Ipak, mnogo veći broj teoretičara masovnu

kulturu vidi kao nešto loše što se dogodilo kulturi. Po njima, masovna

kultura ne može produkovati istinske kulturne vrijednosti jer je to kultura

koja se agresivno nameće ne podstičući mase na kulturno stvaralaštvo već

isključivo na povećanje potrošnje.

Na koje to načine masovna kultura otvara put ka potrošaču i kako dolazi do

toga da ona postaje njegov najčešći izbor?

Jedan put vodi preko pojednostavljivanja kulturnih sadržaja kako bi ih

mase lakše shvatile ili prihvatile. Na primjer: Tolstoj u stripu, Šekspir za

početnike, Betovenovi hitovi, Budi sam svoj doktor...

Drugi je skraćivanje. To su popularni izvodi ili dajdžest izdanja koja se

najčešće daju u nedjeljnoj revijalnoj štampi.

Treći je reprodukcija, gdje se ujednačavanje vrši pomoću mehaničkog

umnožavanja originala. Na primjer, ne moramo ići u Luvr da bismo

vidjeli Leonardovu Mona Lizu, već reprodukciju ove čuvene slike

možemo za sitan novac kupiti na ulici.

Dakle, u sva tri slučaja radi se o određenoj preradi originala kojom se ne

postiže prava kulturna senzacija. Ali uvijek postoji i druga strana medalje:

mora se naglasiti da svaka prerada originala nije uvijek i obavezno

promašena i loša. Na primjer, film može da bude bolji od djela po kome je

rađen. Isto tako, može se dogoditi da, iako loša, ekranizacija nekog

književnog djela proizvede želju da pročitamo to djelo ili nas pak

reprodukcija dovede do originalnog djela. U tom slučaju „lažna“ vrijednost

podstakla nas je da dođemo do pravih vrijednosti. Dakle, ako nas je bilo kako

„upakovan“ sadržaj masovne kulture doveo do originalnih djela, masovna

kultura je bila u funkciji pravih ljudskih kulturnih potreba. Treba imati na

umu i to da je ponekad onima koji su istinski poznavaoci i potrošači

kulturnih vrijednosti potrebno da se uz „lakše sadržaje“ opuste i razonode.

Već smo napomenuli da je masovna kultura samostalna stvaralačka sila koju

zovemo „kulturna industrija“. Najtraženiji proizvodi ove industrije jesu

mitovi o filmskim zvijezdama, pjevačima, sportistima, političarima, nudeći

nam nepristojno zavirivanje u njihove živote: od toga u kakvoj kući žive,

koga vole, s kim se svađaju, kako provode slobodno vrijeme...

Kulturna industrija jeste industrija zabave i sna koja nudi sjaj i moć,

stimuliše nekritički optimizam kao zamjenu za dosadnu svakodnevicu. Ta

industrija proizvela je novi TV žanr – tzv. sapunice koje nam nude ostvarenje

romantičnih snova i laku promjenu životnih okolnosti. Gledanjem sapunica

završavamo naporan dan ali i sljedeći započinjemo prepričavanjem sapunica,

zbog čega će ovaj žanr još dugo biti pri vrhu liste popularnosti. Popularnost

TV sapunica u posljednje vrijeme ugrožavaju rialiti šou-programi poput

„Velikog brata“ (šta o tome reći osim onoga što je Orvel već rekao...).

Masovna kultura kao novi civilizacijski model kulture, sa novom estetikom i

etikom, okupira pažnju sociologije i sociologa. Šta da preduzme sociolog

sem ono što već radi – objašnjava, upozorava i procjenjuje koliko će tako

uniformisan i redukovan život u kome je većina okrenuta trivijalnim

vrijednostima ostaviti mjesta za svestrani razvoj ukupnih čovjekovih

potencijala, ili će se, kako bi rekao G. Zimel, izgubiti „u velikoj šumi novog

doba“.

KIČ I ŠUND

Kič je njemačka riječ (etwas verkitchen) koju možemo prevesti kao: nešto

sklepati, napraviti na brzinu. Šund je takođe njemačka riječ (schund) koja znači:

krpe, tralje, otpad. Sa vrijednosnog stanovišta, ove su dvije riječi sinonimi, mada je

uobičajeno da se riječ šund vezuje uglavnom za literaturu. Koliko god da su u

svojoj osnovi banalni za kulturologe i sociologe, kič i šund su složeni i

višedimenzionalni društveni fenomeni. Kič i šund označavaju popularnu i

komercijalnu umjetničku i literarnu produkciju, tj. sve ono što je manje vrijedno,

bolje reći – nevrijedno a želi se nametnuti kao prava vrijednost.

Kič nastaje kao komercijalna zamjena za istinsku kulturu. Vidjeli smo da

proizilazi iz osiromašenog života masa. Herman Broh ističe da „kap kiča“ postoji u

svakoj umjetnosti. Možemo čak dodati da je kap kiča potrebna svakom čovjeku.

To znači da je kiča uvijek bilo ali da nikad nije cjelokupna životna tekstura bila

tako prisno prožeta kičom kao u savremenom društvu, pa Ludvig Gic u

„Fenomenologiji kiča“ govori o mogućem „životu u znaku kiča“.

Koje su osnovne karakteristike kiča, kako na prvi pogled prepoznati kič?

Nagomilavanje izraženo kroz natrpavanje odlika stvari koje treba kič

proizvod da učine neodoljivim a u stvari ga čine smiješnim. Na primjer,

šoljica za kafu u vidu plisirane suknje Merilin Monro ili priručni nož–

viljuška–kašika sa jedne strane a pribor za nokte sa druge strane.

Istovremeni doživljaj pomoću više čula, što u osnovi ima pretpostavku da

će se jedan predmet lakše nametnuti i dopasti ukoliko je napravljen kao

senzacija za više čula. Na primjer: suvenir koji se često donosi iz Venecije,

plastična crna gondola koju možete jednim dodirom osvijetliti, drugim čuti

pjesmu gondolijera a trećim aktivirati balerinu koja počinje da igra.

Osrednjost, jer je namijenjen ljudima osrednjeg ukusa. Da bi mogao da

bude izvor profita, njegova je kulturna funkcija potisnuta u drugi plan, pa

od svojih potrošača ne traži ništa više osim novca i vremena, gradeći tako

duhovni profil čovjeka.

Udobnost ili komfor, čovjekova težnja za prijatnošću i komforom po svaku

cijenu, čini da kič tvorevine pomažu da se u kulturi i umjetnosti izbjegnu

svi oni utisci koji su neprijatni a pojačaju utisci prijatnosti, vedrine,

optimizma koji niti imaju dubinu niti utemeljenje u svakodnevnom životu.

S aspekta načela udobnosti i komfora, prava kultura i umjetnost u osnovi je

„ružna“ jer se odriče milozvučnosti, zanosnih oblika i lijepih boja. Ona nije

primarno prijatna, dekorativna i umiljata. Ona nas suočava sa realnim

životom i traži duboke i široke duhovne mogućnosti da bi se taj život

razumio.

No, svakako je tačno ono što tvrde Gic i Broh – da se kič ne bi pojavio, a

posebno se ne bi održao da se nije pojavio „kičlija“ kao njegov producent i

konzument. „Kičlija“ od umjetnosti očekuje samo prijatna osjećanja, što mu

nepodnošljiva lakoća kiča i obezbjeđuje. U raznovrsnoj kulturnoj ponudi,

kičlija uvijek nepogrešivo bira kič. Zato Dragan Žunić kaže: „I kad čujem da

neko danas kaže 'lepa kuća', ja se trgnem, uplašim prosto, jer ne znam ni kuću

ni duhovne koordinate u kojima je taj sud izrečen. Jer to naše današnje 'lepa

kuća' vrlo često može da znači: ogromna (veća od drugih), glomazna (kao

država), tvrda (kao tvrđava), zdepasta (kao vlasnik), nakinđurena stilskim

pomijama (kao vlasnica ili ocjenjivačica kuće)“ (Đorđević: „Sociologija

forever“).

Čak i u umjetničkim djelima, kičlija uživa na kič način jer nema potencijala

da shvati dublja i prenesena značenja. „Nema tog remek-djela u kome skloni

kiču neće naći duševnu hranu, jeftinu intrigu, zagonetni zaplet i nezaobilazni

sentimentalizam. Već je zapaženo da u Šekspirovim tragedijama i romanima

Dostojevskog kičeri nalaze prevashodno elemente kriminalističkih sadržaja“

(R. Božović). Veći stepen obrazovanja ne garantuje otklon od kiča jer i među

obrazovanim ljudima ima onih koji žele svom životu da pruže prekomjernu

dekoraciju. Kad sve to sumiramo, dolazimo do zaključka da kičlija ima život

malograđanina, ukus skorojevića, a duhovni horizont mediokriteta.

SUBKULTURA

Subkultura ili potkultura jeste kultura neke grupe koja se razlikuje od

kulture većine po vrijednostima, normama i obrascima ponašanja. U okviru

subkulture vrši se izvjesna modifikacija osnovnog modela kulture, odnosno

vrši se izdvajanje jednog ili nekoliko aspekata kulture koji se u subkulturnoj

ravni oblikuju i vrednuju na poseban način. Što možemo smatrati subkulturom,

zavisi od nivoa sa koga posmatramo određenu kulturu. Sa nivoa globalne

ljudske zajednice, tj. čovječanstva, sve posebne nacionalne kulture su

subkulture. Isto tako, u odnosu na ukupni razvoj ljudskog društva možemo

govoriti o primitivnoj, antičkoj, srednjovjekovnoj, modernoj subkulturi. Na

kraju, unutar jedne kulture, po različitim osnovama – klasna, vjerska,

profesionalna, polna, starosna – imamo veliki broj subkultura koje funkcionišu

kao zasebne „ćelije“ jednog kulturnog tkiva.

S aspekta religije, sekte su posebne subkulturne grupe.

Ako je u pitanju pretjerani zanos nekim ili nečim, onda je to fan subkultura.

Ako je u pitanju tip naselja, možemo govoriti o ruralnoj ili urbanoj

subkulturi.

Subkultura mladih Kada je u pitanju dob, možemo posebno govoriti o subkulturi mladih (od

15 do 27 godina). Ova subkultura privlači posebnu pažnju sociologa koji u

svojim radovima ukazuju na to da svi mladi nijesu u istom položaju. Oni

pripadaju raznim društvenim slojevima, zaposleni su ili nezaposleni, školuju se

ili ne školuju, razlikuju se po mjestu stanovanja, po polu... Sve to proizvodi

različite kulture mladih koje po tom osnovu svrstavamo u različite kategorije.

U ravni zvanične kulture imamo mlade ljude koji se pridržavaju

vladajućih normi i vrijednosti. Oni se socijalizuju tako što se uklapaju u

date društvene odnosno kulturne okolnosti.

U kontrakulturnoj ravni riječ je o mladim prestupnicima, najčešće

muškog pola (tzv. „žestoki momci“ koji svoju žestinu demonstriraju

kroz krađe, frajerstvo, narkomaniju, alkoholizam, siledžijstvo).

U subkulturnoj ravni mladi imaju, pored opštih, neke specifične norme.

Zainteresovani su, prije svega, za sve što je neobično. Žele da budu

vidljivi i iskažu neslaganje i nezadovoljstvo – najčešće preko muzike,

načina odljevanja i friziranja. Ovakva subkultura više je bunt ali

možemo reći da se radi i o alternativnoj kulturi jer oni najčešće žele

napraviti alternativu postojećem.

Međutim, kakvu god podjelu da napravimo, mladi će, kako neko reče,

ostati velika društvena zagonetka koju stariji često loše odgonetaju. Najčešća

greška koju prave stariji jeste pritisak na mlade i insistiranje na prilagođavanju.

Ako naiđu na otpor, prigovaraju da mladi nemaju primjerene vrijednosti i norme,

te da ih ne interesuje ništa drugo nego druženje, uživanje i potrošnja. Međutim,

često je problem u tome što se „mladima više ne može dati niz otrcanih savjeta iz

konfekcijske škole poslušnosti, oni više ne slušaju fraze iz kožnih fotelja već se

oslanjaju na svoje iskustvo. Oni su posve sigurni da žive u vremenu organizovane

laži“ (Đ. Šušnjić). Otuda generacijski jaz i sukob ovih dviju subkultura. U odnosu

na starije, mladi imaju drugačiji duhovni profil. U stvari, oni se češće priklanjaju

promjenama na uštrb prilagođavanja.

Subkultura i umjetnost U umjetnosti kao originalnom, neponovljivom stvaralaštvu možemo

govoriti o velikom broju subkulturnih grupa – počev od različitih umjetničkih

izraza, preko različitih pravaca do različitog odnosa umjetnosti prema društvu.

Razmotrićemo angažovanu i avangardnu umjetnost kao subkultura. Angažovanoj

subkulturi u umjetnosti pripadaju oni koji smatraju da umjetnost treba da se

angažuje u rješavanju određenih društvenih problema, pa umjetnost stavljaju u

funkciju ideologije. Sjetite se koncepta proleterske kulture, Majakovskog i

njegovog:

Ko to tamo korača desno,

Lijeva, lijeva, lijeva...

Poznato vam je i da je Pikaso smatrao da umjetnost treba da ima stvaran

uticaj na događaje. Godine 1945. rekao je: „Slike ne nastaju da bi se ukrasili

stanovi. One predstavljaju instrumente rata kojima se napada ili brani od

neprijatelja“.

Osim angažovane, i avangardna umjetnost funkcioniše kao subkultura.

„Umjetnost je forma koja implicira novo, pa je u neposrednoj suprotnosti prema

onom što jeste“ (Markuze). Karakteristika ove umjetnosti jeste da „ide“ ispred

vremena u kojem nastaje rizikujući da bude omalovažena i odbačena, a u suštini je

najčešće neshvaćena. Sjeti se francuskih slikara impresionista kojima nije bilo

dozvoljeno da izlažu na Pariskom salonu jer se smatralo da njihova djela nijesu

dostojna tog prestižnog mjesta.

Poznata ti je zabrana Floberovog djela „Madam Bovari“. Još jednom

pogledaj film Živka Nikolića „U ime naroda“. Pokušaj da analiziraš po čemu je

ovaj film avangardan a po čemu angažovan.

RELIGIJA

B. Malinovski smatra da od primitivne zajednice do zajednice savremenog

čovjeka postoje dva jasno izražena domena, duhovni i svjetovni – tačnije domen

magije i religije, i domen nauke. Između ova dva domena postoji, kako kaže

Šušnjić, stara svađa i netrpeljivost i mogla bi se napraviti čitava zbirka suvišnih

uvreda.

Ali uprkos takvom odnosu, ili nezavisno od njega, činjenica je da:

– sa razvojem nauke ne slabi religija jer još uvijek ¾ čovječanstva ipak vjeruje;

– uprkos oštroj razlici između znanja i vjere, nauka nije uspjela da eliminiše

religiju, kao što religija nije mogla omalovažiti nauku.

Bez obzira na mnoštvo različitih tumačenja i naučnih rasprava o tome šta sama

riječ znači, religija je (oba)veza jer ona je veza sa bogom ili nekim ekvivalentom.

Kada se toliko problema stvara oko same riječi, jasno je koliko se toga može

ispričati o religiji uopšte, kao i o posebnim religijama. Znamo da judaizam izlaže

svoje učenje u Starom zavjetu i Talmudu. Svete knjige hrišćanstva su Novi zavjet i

Biblija. Sveta knjiga islama jeste Kuran. Pri tom Jevreji vjeruju u dolazak mesije,

hrišćani Isusa smatraju sinom božjim i spasiteljem, dok muslimani slijede učenje

proroka Muhameda. Svaka od ovih religija izgradila je poseban etički kodeks –

hramove, sveštenike, posebne simbole (Davidova zvijezda, krst i polumjesec).

Budizam, taoizam i konfučijanstvo nemaju boga u ovom smislu, oni teže

duhovnom savršenstvu do koga dolaze duhovnim vježbama. Hinduizam kao

mnogobožačka religija – bogovi (kaste, žetve, rađanja) – i danas je dominantna

religija u Indiji. Pored toga još uvijek imamo zajednica koje poštuju toteme i fetiše

koji predstavljaju njihovo pleme ili pretke. Možemo se pitati da li postoji nešto

zajedničko svim tim na prvi pogled različitim pojavama. Odgovori na to

pokušavaju se dobiti sa različitih stajališta: teološkog, filozofskog, istorijskog,

psihološkog i sociološkog.

Čovjekova sklonost da vjeruje, čini da on oblikuje veliki broj različitih religija kao

i različitih razmišljanja o njoj.

R. Oto – Religija je iskustvo svetog.

E. From – Religija je okvir orijentacije u svijetu punom neizvjesnosti

Sapir – Religija je neprekidno čovjekovo nastojanje da kroz sve složenosti

i opasnosti svakodnevnog života otkrije put ka duhovnom spokojstvu.

Đ. Šušnjić – Religija je osoben način života koji se opisuje u njenom

učenju, doživljava u posebnoj vrsti iskustva, ostvaruje u njenim obredima,

izražava u njenim simbolima, ogleda u vrhovnim vrijednostima, propisuje

u normama, oživotvoruje u zajednicama vjernika, učvršćuje u ustanovama,

otjelovljuje u svetim ličnostima, osjeća na svetim mjestima i u sveto

vrijeme.

Nas prvenstveno interesuje koje odgovore o fenomenu religije možemo tražiti u

sociologiji religije, jer nju ne interesuje istinitost religijskih ideja niti posebna

psihička stanja vjernika. On ima zadatak da prouči uticaje društva na religiju i

religije na društvo. Ona mora pokazati koliko se stanje u nekom društvu odražava

na religiju, tj. koliko društvo determiniše tip religijskih organizacija (crkva, sekta,

monaški red), način izvođenja vjerskog rituala kao i samo vjersko učenje. Dakle,

sociologe ne interesuje religija kao takva već religijsko ponašanje ljudi.

Šušnjić: „Sociolog religije ne pita da li bog postoji, nego: ako ljudi vjeruju u Boga,

kakve posljedice ima to vjerovanje po njihov život. Sociolog religije ne pita da li

prinošenje žrtve ima smisla već kakav smisao ima prinošenje žrtve za grupu ljudi

koja prinosi žrtvu svome bogu. Sociolog religije ne pita da li ima života poslije

smrti već pita: ako ljudi vjeruju u zagrobni život, kako to vjerovanje utiče na

njihovo ponašanje u ovom životu. Sociolog religije ne pita da li je vjerovanje neke

grupe istinito ili neistinito već što ta grupa smatra istinitim ili neistinitim“.

Sociolog religije pita, a često empirijskim istraživanjima i odgovara i na ova

pitanja:

Koliko, kako i zašto socijalno-ekonomski uzroci utiču na tip religijskih

organizacija, kao i različite načine religijskih rituala?

Da li gradsko i seosko stanovništvo ima različit odnos prema religiji?

Koliko pol i dob utiču na stepen religioznosti i ukupni odnos prema

religiji?

Da li stepen obrazovanja utiče na religioznost?

Kakva je uloga religije u procesu društvenih promjena?

Sociolozi vide religiju kao društvenu pojavu, čovjeka kao biće koje vjeruje. Vide

da u zavisnosti od istorijskog perioda, geografskog mjesta, kulturnog miljea zavisi

u kojeg boga vjeruju i šta sve čine u ime boga.

DRUŠTVENE FUNKCIJE RELIGIJE

Analizirati društvene funkcije religije znači odgovoriti na pitanje: šta religija čini u

društvu i za društvo? Život čovjeka ispunjen je neizvjesnostima koje mu stvaraju

nesigurnost. On ne može da spriječi poplavu, sušu, uragan – na prirodnom, rat – na

društvenom planu, a isto tako bolest i nepravdu – na individualnom planu. On je

još uvijek upitan pred smislom života, neminovnošću smrti i neizvjesnostima

„onog poslije“. Religija na ovaj ili onaj način daje odgovore na sva ta pitanja tako

što za onoga koji vjeruje religija znači pogled na svijet, jer on preko religije

otkriva i tumači kako svijet u kojem živi tako i sebe samog. Vjernik od bića u koje

vjeruje očekuje da mu riješi neke probleme, da ga nagradi, eventualno kazni,

uvijek utješi. Vjernik smatra da molitvom može „učiniti“ da se dešava ono što želi,

pa tako prevladava osjećaj nemoći. Tada religija postaje sredstvo za savladavanje

egzistencijalnih problema, što bi bila njena praktična ili kompenzacijska funkcija.

Čovjek ima snažnu potrebu da svoja parcijalna saznanja poveže u jedinstven

sistem, a religija mu upravo to nudi. Jer bog je simbol sinteze svih naših saznanja u

jednu cjelinu. Kako Niče kaže, naša „beskrajna čežnja da budemo cijeli“ to nalazi

u religiji.

Vjerske istine nijesu sklone promjenama. Laoce govoraše da se navike

treba kloniti jer je ona beskonačno traganje, nikad dovršena pustolovina.

Nas, prije svega, interesuje analiza društvenih funkcija religije s aspekta

sociologije. Zato ćemo izložiti nekoliko socioloških teorija koje se bave ovim

društvenim fenomenom.

Za Emila Dirkema religija ima prije svega integracijsku funkciju tako što stvara i

čuva društvenu solidarnost i gradi osjećaj pripadnosti određenom društvu. Dirkem

ističe da svaka religija, uspostavljajući ceremoniju i ritual, okuplja ljude koji se

učestvujući u ceremonijalnim radnjama osjećaju povezani sa višim silama ali i sa

članovima grupe. U kolektivnim ceremonijalima potiskuje se individualnu svijest

– jača kolektivna koja povezuje, integriše sve članove društva. Tako religija

postaje sredstvo emocionalne, duhovne i kulturne integracije. U djelu

„Elementarni oblici religijskog života“ Dirkem govori o totemizmu kao

elementarnom obliku religioznosti. U ovom djelu, na pitanje: „Zašto je totem

svet?“ Dirkem odgovara: „Zato što je on simbol same grupe“. Dakle, totem

simbolizuje zajednicu, tj. njene ključne vrijednosti. Iza religije stoji realna sila i

realan predmet obožavanja, a to je društvo. U tradicionalnim kulturama religija

uslovljava način mišljenja i način djelovanja, pa je ovo Dirkemovo tumačenje

religije karakteristično za manja, jednostavna društva u kojima je religija osnovno

„vezivno tkivo“. U modernim društvima gubi se takva uloga religije, no ne gubi se

potreba da se očuva zajednica i spriječi dezintegracija društva. Po istom principu,

ali sa različitim ceremonijama (obožavanje zastave, himne, grba), svečane parade i

inauguracije pripadaju takvim pojavama. Dirkem je i pretpostavio da će nove

ceremonije zamijeniti stare, sve u cilju promovisanja društva i njegovih osnovnih

vrijednosti.

Karl Marks posebno ističe ideološku funkciju religije, ukazujući da je „religija

duša jednog bezdušnog svijeta“. Marks religiju vidi kao izvor društvenih sukoba i

kao sredstvo za obmanjivanje i pokoravanje. Vjerska učenja pružaju opravdanje za

nejednakost između bogatih i siromašnih, moćnih i nemoćnih, i tako postaju

„ideologija kojom se manipuliše ljudima“. Suštinska manipulacija, prema Marksu,

u tome je što religija odvraća pažnju ljudi od običnih ovozemaljskih problema i

upućuje čovjeka na skromnost i trpeljivost u ovom svijetu i životu kako bi bio

nagrađen blagostanjem na onom svijetu. Za Marksa kritika religije jeste kritika ove

države, ovog društva koje proizvodi religiju kao iskrivljenu svijest. Tako je

Marksova borba protiv religije borba protiv ovakvog svijeta čija je duhovna aroma

religija. Zato Marks posebno naglašava da je prevladavanje religije kao iluzorne

sreće naroda uslov njegove stalne sreće.

Maks Veber izučava svjetske religije kako bi otkrio vezu između religijske etike i

ponašanja ljudi. U djelu „Protestantska etika i duh kapitalizma“ prati vezu između

religije i društvenih promjena. Za razliku od Marksa koji religiju vidi kao

konzervativnu snagu i kočnicu promjenama, Veber ističe da kapitalizam modernog

zapada ima u svojoj osnovi protestantsku etiku, te da se i razvija zahvaljujući toj

etici čije su osnovne vrijednosti: asketizam, rad, štedljivost, trezvenost,

suzdržavanje... Krajnji cilj jeste ekonomski uspjeh izražen kroz uvećavanje

kapitala. Postići materijalni uspjeh, znači bolje služiti bogu; steći više, znači imati

božju naklonost. Veber ističe da u istočnjačkim kulturama modernog kapitalizma

nema ne zbog nepostojanja uslova za njegov razvoj već zbog drugačijeg sistema

vrijednosti u istočnjačkim religijama. Dok protestantizam glorifikuje materijalnu

moć, istočnjačke religije uglavnom gaje prezir prema materijalnom i upućuju na

uzdizanje duha. Na taj način religijska etika utiče na smjer u kojem će se društvo

kretati, pa tako religija postaje ravnopravan činilac u procesu društvene promjene;

samim tim i važan faktor u oblikovanju društva.

TIPOVI RELIGIJE

Odrediti konkretne pojavne oblike religije jednako je teško kao i definisati je.

Različite tipove religije ne možemo uvijek jasno diferencirati jer su u stvarnosti

često prepletene, a osim toga sve zavisi sa kog aspekta pravimo tipologiju. Ako

religije posmatramo s aspekta razvijenosti, dijelimo ih na primitivne i razvijene. S

aspekta raširenosti, na univerzalne ili svjetske i nacionalne tj. narodne religije. Ako

to radimo sa aspekta organizovanosti, dijelimo ih na malo organizovane i strogo

organizovane religije... ako to radimo sa aspekta dominantnog elementa dijelimo

ih na dogmatski tip, emocionalno-etički tip, ritualistički ili tradicionalistički. Kod

dogmatskog tipa razvijeno je vjersko učenje pa se insistira na tome da vjernici

usvoje učenje. Kod emocionalno-etičkog tipa insistira se na primatu religiozno-

moralnih osjećanja, vjernici se upućuju da vrše moralna djela. U ritualističkom

tipu posebno se cijeni praktikovanje obreda koji često u sebi sadrže elemente starih

narodnih vjerovanja.

Ako za princip podjele uzmemo stav neke religije prema „ovozemaljskom

svijetu“,dijelimo ih na one kod kojih je izgrađen stav „potvrđivanja svijeta“ (sve

prvobitne religije) i stav „negiranja svijeta“ (budizam kao religija askeze). Treći

stav jeste stav „ovladavanja svijetom“ (Luter koji ističe da je radno-profesionalna

djelatnost čovjeka božanski poziv). Gustav Mešing pravi podjelu na „religije koje

zahtijevaju i na religije koje poklanjaju. Prve insistiraju na ispunjavanju božjih

zapovijesti, dok druge ističu milost božju i pružaju spas vjerniku.

Ni jedna od tipologija nije kompletna. Ovdje ćemo izložiti tipologiju američkog

sociologa Riku Makgiju koji izdvaja sljedeće tipove:

jednostavni supernaturalizam

animizam

teizam

sistem apstraktnih ideala

Jednostavni supernaturalizam –vjerovanje u kome još uvijek nemamo duhove

ili bogove nego „sile“ što povoljno ili nepovoljno utiču na događaj. Suština ovog

tipa religije jeste u tome što su ljudi mislili da će raznim postupcima učiniti da se

stvari dešavaju u skladu sa njihovim potrebama i htjenjima, pa je vjerovatno da je

religija prvobitnog čovjeka (tj. jednostavni supernaturalizam) u osnovi magija.

Prvobitni čovjek koji najčešće crta sebe kako ubija životinju to radi sa željom da

mu se tako nešto realno dogodi; pri tom on vjeruje da će crtežom „prizvati“ realni

događaj.

Animizam –vjerovanje u duhove i druga „onostrana“ bića za koja se vjeruje da

mogu da opsjednu čovjeka i tako određuju njegovo ponašanje. Ti duhovi, kao i ta

bića, mogu biti dobri i zli (vile i vilenjaci opsjednuti su dobrim duhovima a vješci i

vještice zlim). Na ovom stepenu razvoja čovjek ne umije da objasni fenomen sna.

Zato vjeruje da je duša posebno biće u tijelu, koje izlazi i vraća se (kako drugačije

objasniti snove u kojima se putuje, razgovara sa umrlim precima itd.). Uz sve to

ide i zamisao da prirodnim pojavama upravljaju neka duhovna bića koja se nalaze

u raznim stvarima, u životinjama, biljkama, nebeskim tijelima itd. Naglašavajući

značaj animizma, Živković kaže: „Time je animizam otvorio jedan novi put u

saznajnom razvoju čovječanstva: put od spoljašnjeg ka unutrašnjem, od

konkretnog ka apstraktnom“. Jedan od oblika animizma jeste i totemizam. Totem,

ili ndodem u jeziku sjevernoameričkih Indijanaca, znači srodstvo. Vjerovanje da

neke životinje i biljke imaju natprirodne moći, u određenom prerađenom obliku

prisutno je i danas (maskote, amajlije, životinje i biljke kao amblem neke

društvene grupe itd.). Osim vjerovanja u duhove koje totemizam direktno povezuje

sa animizmom, u okviru totemizma vjeruje se u bezličnu silu (mana, orenda) za

koju se smatra da se upravo nalazi u totemu.

Teizam – vjerovanje u Boga ili više bogova. Bogovi se zamišljaju u ljudskom liku

(antropomorfizam), oni su lična bića sa razvijenim duhovnim svojstvima. U okviru

teizma razlikujemo politeizam koji znači vjerovanje u više bogova. Kao primjer

politeizma možemo navesti stare slovenske religije, egipatsku religiju, staru grčku

religiju i rimsku religiju. Monoteizam je vjerovanje u jednog boga.

Među teoretičarima još uvijek postoji spor o tome koji je oblik prvi. Činjenica da

su se Jevreji, hrišćani i muslimani borili protiv zatečenih politeističkih religija

upućuje na to da primarno imamo politeizam a poslije njega monoteizam. Problem

je u tome što se u društvu ni jedan proces ne dešava bez iznimke i bez ostatka.

Zbog ove činjenice na drugoj strani imamo teoretičare koji smatraju da je

monoteizam oduvijek prisutan oblik religije. Oni argumentuju svoje mišljenje

činjenicom da i danas neka primitivna plemena koja žive izolovano od civilizacije

vjeruju u jednog boga. Ipak, u sociologiji prevladavaju teorije prema kojima je

monoteizam izveden iz politeizma. Engels je to kretanje – od više bogova ka

jednom koji se zamišlja kao čisto duhovno biće – nazvao „procesom destilacije

bogova“. Predstava o jednom bogu shvaćenom kao čisti duh, karakteristična je za

monoteističke religije: judaizam, hrišćanstvo i islam. Sve tri monoteističke religije

potekle su sa Bliskog istoka i imaju veliki broj zajedničkih elemenata. Sve tri su

univerzalne, što znači da nijesu ograničene na pojedini narod. Sve su

visokoinstitucionalizovane i organizovane. Svaka smatra sebe za jedinu pravu –

one druge su manje vrijedne. Svaka ima vjersku propovijed, vjersku dogmu,

vjerski ritual i vjerske simbole.

Sistem apstraktnih ideala jeste zajednički naziv za tzv. etičke religije. U tim

religijama nema bogova one naglašavaju etički ideal kao smisao. Ovim religijama

pripadaju budizam konfučijanizam i taoizam. Ove religije usmjerene su ka

dostizanju moralne i duhovne čistote pripadnika. Budizam spasenje vidi kroz

obuzdavanje od želja koje se može postići meditacijom, konfučijanizam teži

usklađivanju ljudskog života sa unutrašnjim skladom prirode. Taoizam upućuje na

meditaciju i nenasilje kao put do višeg moralnog života ili višeg duhovnog

bogatstva.

RELIGIJA I MAGIJA

Na polju antropologije, etnologije i sociologije, osobito krajem 19. i početkom 20.

vijeka, veliki broj teoretičara proučava magiju – posebno, kao i odnos između

religije i magije – tako što uglavnom odgovara na dva pitanja:

Koje su sličnosti a koje razlike između magije i religije?

Da li je magija prethodila religiji?

Osnovne su sličnosti: vjerovanje da postoje moćne sile koje vladaju prirodom i

sudbinom čovjeka; i magija i religija žele da utiču na događaje pomoću određenih

radnji. Tako se sveštenik moli da padne kiša, mag ili vrač priziva kišu. No, oba se

služe radnjama koje su zasnovane na principu sličnosti, dodira prenošenja snage.

Kult svetačkih moštiju, ljubljenje ikone u religiji su naslijeđeni iz magijskog

vjerovanja u tajnu silu na koju se utiče dodirom.

Razlike su u tome što magija i religija imaju različit odnos prema višim silama.

Religiozni čovjek moli se višim silama, za njega su te sile posrednici do boga.

Mag ili vrač ne moli više sile, on sam rješava problem, jer magija se preduzima

zbog neposredno očekivanih pozitivnih ili negativnih događaja koji se njome žele

„proizvesti“ (otuda bijela i crna magija). U religiji molitvom se želi umilostiviti

božanstvo, u magiji ritualom ili magijskom formulom žele se primorati više sile da

neposredno utiču na događaje.

Da li je magija prethodila religiji? Veliki broj teoretičara smatra da jeste. Frezer

naročito skreće pažnju na to da se kod svih narodnosti na svijetu, pa i kod

najcivilizovanijih, mogu sresti veoma slični oblici magijskih radnji i vjerovanja, a

religije su im različite. Zato bi bila vjerovatna hipoteza da su svi najprije prošli

kroz magiju kao prevlađujući način mišljenja i odnošenja prema svijetu, a da je

ono što im je različito – religija – proizvod kasnijeg razvoja.

TEIZAM I ATEIZAM

Niko nije pred religijom ravnodušan, ni onaj koji slavi boga kao ni onaj koji ga

odbacuje. Ravnodušni nijesmo ni kad mu poklanjamo ljubav i strahopoštovanje ni

kad ga poričemo. Pred bogom nijesu ravnodušni ni moćni ni nemoćni. Srećni mu

zahvaljuju na sreći, nesrećni se nadaju da će ublažiti njihovu nesreću. Kako god da

sebe zovu, teistima ili ateistima, u odsudnom trenutku sklapaju ruke, mole mu se.

U sociologiji religije ateizam nije obavezno sinonim za religioznost. Da bi održala

svoje posebno vjerovanje, svaka religija proglašava ga jedinim pravim

vjerovanjem, pa tako manje ili više naglašeno podrazumijeva dužnost da se

dosljedno slijedi sve što to vjerovanje propovijeda, usmjeravajući često ljubav

prema drugom na pripadnike te vjere a ne prema čovjeku uopšte. Na taj način

teista želi svoju vjeru i svog boga da nametne svima, jer sa stanovišta jedne vjere

svaki drugi oblik vjerovanja jeste nevjera. Ateista poriče boga – on je protiv boga.

Međutim, i teista i ateista imaju isti problem, jer sve što se navodi u prilog

postojanja boga nije i dokaz o postojanju boga. Isto tako, sve što se navodi u prilog

poricanja boga nije dokazalo nepostojanje boga. Marks ističe da teizam i ateizam,

u stvari, žele isto jer žele da budu opšte načelo. Marksov ateizam ne bori se protiv

boga već za svijet kome bog nije potreban. Bit njegovog stava nije da porekne

boga već on želi da udostoji čovjeka.

O odnosu teizma i ateizma Đ. Šušnjić kaže: „Čovjek svjedoči o bogu na dvostruk

način: njegovim priznanjem i njegovim poricanjem! Dok boga poriče, on ga se ne

odriče. Pobuna protiv boga moguća je samo pod pretpostavkom postojanja boga,

inače je besmislena borba protiv nečega što ne postoji. Ovaj ateizam i nesvjesno

priznaje da poriče nešto što jeste a ne nešto što nije. Kao za kaznu, postojanje boga

dokazaće onaj ko u njega ne vjeruje. Ovaj ateizam nije puko poricanje vjere u

boga, on je i sam vjera na drugi način: njen produžetak u drugom obliku! Ateizam

sa teizmom neće, bez njega ne može. Vjernik i nevjernik jesu dva zamjenjiva pola

istog stava, dvije krajnosti istog, hrišćanskog pogleda na svijet. Poricanje vjere u

boga ima smisla samo u odnosu na vjeru u boga, i zato obje spadaju u isto

duhovno polje. Vjera se vjerom poriče: poricanje jedne vjere nužno se vrši u ime

druge vjere! Jedan vjeruje da ima boga, drugi vjeruje da boga nema. Ali oba

vjeruju, i to im je zajedničko. Zato vjernicima treba smatrati ne samo one koji

vjeruju u boga nego i one koji se bore protiv boga“.

Slično ističe i Berđajev kad kaže: „Istinu govoreći ateisti ne postoje, postoje samo

idolopoklonici. Ateizam, dubok i stradalni, a ne lakomisleno veseli ili zlobno-

mrziteljski, potvrđivanje je boga“.

Za njega je Niče bio ateista koji pati, a Dostojevski je opisivao ateiste koji pate.

SEKULARIZACIJA

Proces smanjivanja uticaja religije u društvu, nazivamo sekularizacija ili

posvetovljenje. To je proces u kome svjetovni način života prevladava nad

religijskim. Sekularizacija je posljedica prelaska iz tradicionalnog u moderno

društvo čije su karakteristike: brzi razvoj nauke i tehnike, urbanizacije i proces

laicizacije države i javnog života. U tom procesu minimizira se integracijska

funkcija religije, a ovaj pojavni oblik sekularizacije nazivamo laicizacija društva.

U procesu laicizacije društva važni društveni segmenti – školstvo, zdravstvo,

socijalno staranje – postaju institucije pod kontrolom države.

Sekularizacija donosi promjene koje se manifestuju kroz proces udaljavanja od

crkve, pri čemu prije svega mislimo na izostajanje redovnog upražnjavanja obreda

u crkvi.

Istraživanja pokazuju opadanje broja vjernika koji vrše vjerske obrede u

crkvi. Događa se ono što je znao još sv. Augustin koji je govorio: „Bog ima mnoge

koje crkva nema, crkva ima mnoge koje bog nema“.

Čovjek je homo religiosus jer religija je svojstvena ljudskom duhu, ona mu

pomaže u odgonetanju smisla života i smrti. Broj onih koji vjeruju svuda je mnogo

veći od broja onih koji vrše vjerske obrede u crkvi, pa se tako vjera premješta iz

javne sfere u privatnu. To ukazuje da vjera nije u krizi, ona ne odumire, ona samo

mijenja formu kroz koju se iskazuje, potvrđuje i živi.

Na ovom grafičkom prikazu vidimo znatno smanjenje vjerskih aktivnosti, što je

dokaz da je crkva, osobito u Zapadnoj Evropi, izgubila upliv na mišljenje i

djelovanje ljudi. Proces sekularizacije izazvao je promjene u samoj religiji tako što

se ona, da bi opstala, počela prilagođavati novim društvenim uslovima. Kako ističe

P. Glasner, „religija nastavlja bujati izvan struktura što su je uobičajeno

obuhvatale“.

Procesi idu u smjeru „privatizacije religije“, odnosno prelaska religije iz javne u

ličnu sferu. Tu se otvara prostor za ličnu interpretaciju vjerskog učenja u direktnoj

komunikaciji sa bogom (bez posredovanja sveštenika i crkve kao institucije).

Opadanje neposrednog učestvovanja u institucionalnoj religiji rezultira porastom

sekti i kultova, tako da religija samo dobija drugačiju formu ali i dalje ostaje

„tvrđava nade“.

Kako razumiješ ovaj Šušnjićev citat:

„Ako se kaže da je religija zabluda, još se nije reklo da je ona laž; ako se kaže da

ona nije istina, još se nije reklo da ona nema smisla; ako se kaže da je ona iluzija,

još se ništa ne govori o njenoj vrijednosti za život; ako se veli da je stara, ne veli se

da je zastarjela“?

SOCIJALIZACIJA

Pojam, funkcije i vrste socijalizacije

Oblikovanje ljudskog ponašanja pod uticajem društvene okoline, zovemo

socijalizacija. To je proces u kome pojedinac uči kulturu svoga društva. To je u

isto vrijeme proces u kome nemoćno ljudsko biće postaje samostalno biće koje

usvaja društveno poželjne oblike ponašanja u kulturi u kojoj je rođeno. Poznato je

da se brojne osobine čovjeka ne moraju razviti bez društvenog miljea. „Priča se da

je car Akbar, koji je vladao u Indiji od 1542. do 1602, naredio da skupina djece

bude odgajana bez ikakvih pouka o jeziku, kako bi iskušao uvjerenje da će na

kraju progovoriti hebrejski jezikom bogova. Djecu su odgajali gluhonijemi. Oni

nijesu uopšte progovorili i komunicirali su isključivo gestovima“ (M.

Haralambos).

Funkcija socijalizacije jeste da poveže različite generacije tako što roditelji

polako uvode svoju djecu u kulturu u kojoj su rođeni. Od toga kako je taj proces

tekao, u velikoj mjeri zavisi kako će se mladi čovjek dalje razvijati i funkcionisati

u svom okruženju, pa je to razlog što socijalizacija interesuje i druge nauke.

Posmatrano iz ugla sociologije, osnovna su pitanja:

Kako teče socijalizacija?

Koja se znanja prenose?

Ko ih prenosi, i na kakav način?

Ako pratimo tok socijalizacijskih procesa, razlikujemo primarnu i

sekundarnu socijalizaciju. Primarna socijalizacija odvija se u ranom djetinjstvu, a

karakteriše je potpuna zavisnost djeteta od odraslih koji mu prenose osnovna

društvena pravila i pomažu mu da formira svoju ličnost. Ovaj proces odvija se u

okviru primarnih društvenih grupa, a to su porodica i vršnjačke grupe. Sekundarna

socijalizacija u principu traje čitav život, jer čovjek je stalno otvoren za nove ideje,

situacije i obrasce ponašanja. Podjela na primarnu i sekundarnu socijalizaciju

neprecizna je u smislu određenja kad prestaje primarna i počinje sekundarna

socijalizacija. Za sociologiju je bitno uglavnom to da se primarna i sekundarna

socijalizacija nadovezuju jedna na drugu, zavise jedna od druge i predstavljaju

nerazdvojnu cjelinu.

Značaj primarne socijalizacije u raznim teorijama (ne samo sociološkim)

različito se tumači. Svi se ipak slažu oko toga da je primarna socijalizacija važna

osnova na koju se nadograđuju ostale socijalizacije. Ekstremno je mišljenje Frojda

i Adlera koji ističu da je sve ono što se čovjeku dešava kasnije u životu samo

refleksija onoga što je doživio i preživio u periodu primarne socijalizacije.

Sekundarna socijalizacija jeste izvedena iz primarne ali ovakvo mišljenje ipak je

krajnost koja u društvenim teorijama najčešće ne daje pravi odgovor.

Za primarnu socijalizaciju važno je što se dešava u okviru porodice –

uglavnom u atmosferi topline i ljubavi, gdje se grade spontani, prisni i neformalni

odnosi. Proces učenja u dobi primarne socijalizacije odvija se uglavnom kao

imitacija. Dijete počinje govoriti, graditi odnose sa drugima i tražiti sopstveni

identitet. Posmatrati porodicu sa aspekta sociologije znači sagledati da svaka

porodica zauzima određeno mjesto u društvu pa dijete od rođenja pripada nekoj

socioekonomskoj kategoriji, isto kao što pripada rasnoj, etničkoj, religijskoj

skupini. Sve to skupa snažno određuje način socijalizacije a u određenoj mjeri i

kasniji tok socijalizacijskih procesa. Sekundarna socijalizacija odvija se u

institucijama, pa su odnosi među pojedincima formalno uređeni i podvrgnuti

formalnoj socijalnoj kontroli.

Faktori ili agensi socijalizacije

Porodica, o čijem smo značaju u procesu socijalizacije već dovoljno

rekli.

Škola koja u društvu i formalno ima ulogu institucije u kojoj se

odvija proces sticanja određenih znanja i vještina. Škola ima

utvrđen „kućni red“ u smislu ustaljenog ritma rada i života. U školi

se kućnim redom definišu situacije i postavljaju pravila koja su

obavezujuća kako za učenike tako i za nastavnike. Od nastavnika se

očekuje da poštuju radno vrijeme, stručno izvode nastavu po planu i

programu, uspostave dobru atmosferu u učionici, te izgrade

saradnički odnos sa učenicima. Od učenika se očekuje da redovno

dolaze na nastavu, da budu pažljivi na času, da poštuju autoritet

nastavnika, da kontrolišu svoja osjećanja, te da budu marljivi i

odgovorni.

Grupa vršnjaka jeste značajan faktor socijalizacije jer kako djeca

rastu ona provode sve više vremena sa vršnjacima i vezuju se za

ove grupe najviše zbog toga što se tu osjećaju nezavisni od

direktnog uticaja i kontrole odraslih. Ove grupe uvode ih u nova

iskustva, kao što je druženje, uzajamno razumijevanje, takmičenje...

Osim toga, grupe vršnjaka su prenosioci neformalnog znanja,

odnosno raznih aspekata specifične dječje ili omladinske

subkulture.

Masovni mediji, TV, radio, štampa, film svakako imaju određeni

uticaj, čak bi se sa sigurnošću moglo reći da je taj uticaj svakim

danom veći. Mediji oblikuju vrijednosti, dijelom strukturom

programa a dijelom načinom na koji predstavljaju istinu. Televizija

kao najmoćniji medij (prozor u svijet) ima živu riječ i „realnu“ sliku

kojoj se vjeruje. Ipak je teško precizno odrediti socijalizacijski

učinak masovnih medija. Na primjer, prikazivanje nasilja ne

proizvodi nužno nasilno ponašanje ali je moguće da povećava

toleranciju prema nasilju, otupljujući osjetljivost na agresivnost na

jednoj strani, ili proizvodeći pretjeranu osjetljivost na drugoj strani.

Socijalizacija je proces koji traje čitav život tako da sve društvene grupe u

kojima sudjelujemo (religijske organizacije i grupe, političke partije, društveni

pokreti...) prenose na nas dio vrijednosti, normi, stavova, mišljenja, pa su i oni

agensi ili faktori socijalizacije.

Neprilagođenost i prisilna socijalizacija

Društvenost, osnovna osobina čovjeka, data je kao mogućnost jer se u

procesu socijalizacije pojedinac mora uključiti u društveni život. U tom procesu

oblikuje se način govora, način mišljenja i vrednovanja odnosno ukupnog

kulturnog ponašanja. U društvenom okruženju teku socijalizacijski procesi i

oblikuju ličnost pojedinca. Značaj društvene okoline na razvoj čovjeka jasno

vidimo i dokazujemo kroz neke primjere nesocijalizovane djece. Jedan od

očiglednih primjera jeste „divlji dječak“ iz južne Francuske 1800. godine. Bio je to

dječak od deset godina koji se ponašao kao zvijer. Oglašavao se krikom, odjeću

koju su mu navlačili trgao je zubima. Divlji dječak doveden je u Pariz, gdje su

pokušali da ga socijalizuju – da od zvijeri naprave čovjeka. Uspjeli su da ga nauče

održavanju osnovne higijene, samostalnom oblačenju ali ga nijesu mogli naučiti da

govori. Medicinski pregledi nijesu pokazivali bilo kakve organske posebnosti niti

mentalnu zaostalost. Problem je bio u tome što nije živio u društvenom okruženju

u kome bi se njegova socijalizacija odvijala prirodno i spontano. Osim prisilne

socijalizacije, za koju vidimo da ima vrlo ograničene domete za ukupne

socijalizacijske procese važan je pojam resocijalizacije. Uzroci za asocijalno

ponašanje pojedinca mogu biti različiti: alkoholizam, narkomanija, bilo koji vid

kontrakulturnog ponašanja koji je udaljio pojedinca od uobičajenih oblika

ponašanja. U procesu resocijalizacije (ponovna socijalizacija) on ponovo usklađuje

svoje ponašanje sa društveno prihvaćenim vrijednostima i normama.

Devijantno ponašanje i društveni nadzor

Ljudi i društvene grupe u okviru društva ponašaju se i djeluju po

prepoznatljivim i utvrđenim pravilima ponašanja. Ta pravila i norme jednim

imenom nazivaju se norme društvene komunikacije (običajne, moralne, religijske i

pravne). Međutim, ljudi djeluju i suprotno od duha normi, udaljavaju se od njih,

što je konstantno prisutno u manjem ili većem obimu u društvenom ponašanju. To

odstupanje u ponašanju od normi naziva se devijantno ponašanje. Odstupanje od

normi može biti pozitivno i negativno sankcionisano, tj. nagrađeno ili kažnjeno.

Društvo i njegovi akteri kreću se prema „idealno tipskom“ modelu i

projekciji djelovanja (Veber), težeći da ih ostvare kao ideal i idealno. Međutim,

između stvarnog i normativnog djelovanja u društvu postoje manje ili veće razlike.

Pozitivne devijacije udaljavaju se od konkretnih normi da bi se približile idealnom

modelu (idola, heroja „ikone“), dok negativne devijacije krše stvarne norme i vrše

dezintegraciju u okviru društva. Kada se govori o negativnom devijantnom

ponašanju, onda se imaju u vidu ona ponašanja koja odstupaju od normi,

vrijednosti i očekivanja u nedozvoljenom smjeru i koja su negativno sankcionisana

(npr. zločin, delinkvencija, upotreba droge, alkohola, prostitucije, samoubistvo

itd.).

Problem devijantnog ponašanja, u sociologiji je još od XIX v. predstavljao

predmet interesovanja. Emil Dirkem. u „Pravilima sociološkog metoda“ prvi

pokušava da utvrdi kriterijume normalnog i bolesnog u društvu. U studiji

„Samoubistvo“ razvio je teoriju uzroka samoubistva, u okviru koje je formulisao i

sociološku teoriju anomije – objašnjenje pojave i stope devijantnosti određenim

karakteristikama društvene strukture. Stopa samoubistva izražava stanje društva u

kome se javlja. Anomija je takvo stanje koje karakterišu poremećaji ili slabljenja

regulativne funkcije društva. Ljudske strasti, pobude, težnje, čovjek nije sposoban

da reguliše sam već tu ulogu vrši društvo preko svog normativnog sistema. U

stanju anomije vrijednosti i norme gube svoj značaj i stoga više nisu u stanju da

kontrolišu i uređuju aktivnosti čovjeka (nastaju zbog naglih društvenih promjena,

kriza itd.). Fridrih Engels u djelu „Položaj radničke klase u Engleskoj“, Viljem

Tomas i Florijan Znanjecki u „Poljski seljak u Evropi i Americi“ objašnjavaju

stanje društvene dezorganizacije, kriminaliteta i položaja određenih grupa kroz

karakter društvenih odnosa i društvene sredine.

Na osnovama Dirkemovog učenja razvile su se sociološke teorije o

socijalno-patološkim pojavama:

– Teorija devijantnog ponašanja, čiji su predstavnici Kojen i Merton,

polazi od neke norme. Devijantno je ono što predstavlja kršenje date norme.

Devijantno se podvodi pod norme i sprečava putem sankcija. Oni ističu da se

korijeni devijantnog ponašanja ne nalaze samo u pojedincu već i društvu,

njegovim protivrječnostima i izazovima.

– Teorija socijalne dezorganizacije polazi od pojma dezorganizacije

društva ili društvene grupe u kojima stanje nereda i rasula dominira nad snagama

reda i organizacije. Takvo stanje odlikuje se konfliktima i sukobima, raspadanjem

društvenih odnosa u određenoj socijalnoj grupi, a što za posljedicu ima porast

asocijalnih oblika ponašanja, stavova i raspoloženja, tj. gubljenje socijalne

ravnoteže.

– Teorija socijalnih problema. „Pod pojmom socijalni problemi možemo

smatrati pojave i situacije čije postojanje utiče na veliki broj članova društva“ (R.

Ćetković). Među socijalne probleme Kvin i Man navode starije osobe, mentalno

bolesne, ljude sa određenim hendikepom, alkoholičare, udovice, neudate žene,

robijaše, ljude sa niskim primanjima; ali ti problemi ne predstavljaju i

devijantnosti, odnosno socijalno-patološke pojave ne mogu se izjednačiti sa

socijalnim problemima.

Savremena sociologija kao kriterijume devijantnosti uzima društvene

norme, vrijednosti i reakcije.

Definisanje društvenog ponašanja sa tih pozicija podrazumijeva da je

„devijantno ponašanje svako ljudsko ponašanje koje u značajnoj mjeri odstupa,

odnosno krši društvene norme jedne zajednice i izaziva društvenu reakciju

neodobravanja“ (Jelena Špadijer-Džinić).

Devijantno ponašanje podrazumijeva ne samo djelovanje i ponašanje

pojedinca već i ono što on misli, njegove stavove i njegova osjećanja (Edvin

Lemert).

Ponašanje koje nazivamo devijantnim definiše se pravcem odstupanja

(nedozvoljen) i karakterom društvene reakcije (osuda), i zato se i naziva

sociopatskom devijaciom (Lemert), protivdruštvenim ponašanjem (R. Lukić),

društveno negativnom pojavom, sociopatijom (Jakovljević), sociopatskim

ponašanjem (Boveon).

U nauci su prisutne različite tipologije devijantnog ponašanja (R. Merton,

T. Parsons, A. Barton), zavisno od sadržaja i izbora polazne sociološke teorije

kojom se to ponašanje objašnjava. Ono je određeno kulturom, normama i

vrijednostima, ali i vrstama kazne ili sankcija za nosioce tog ponašanja. Sorokin je

isticao značaj vrsta sankcija i način na kojih ih društvo primenjuje, a na osnovu

toga i određivao karakter društva.

Zadatak: Analiziraj poruke neke od poslanica Petra I; norme koje definišu

kazne za određena djela u Zakoniku opštem crnogorskom i brdskom, Petra I.

Uporedi te sankcije i današnja pravna sredstva. Da li su kazne istovjetne, i da li su

fizičke kazne efikasnije od onih kojima se ugrožava egzistencija i pripadnost

kolektivu (plemenu) i zajednici.

Primjena sankcija postavlja i problem vidljivosti devijantnog ponašanja.

Takva ponašanja mogu imati različite posljedice, od kompromitovanja i samog

postojanja organizacije (siva ekonomija, rad na crno), do obeshrabrivanja

individue da valjano i potpuno ostvaruje svoje uloge i da u njima učestvuje.

„Devijantno ponašanje će igrati ulogu alarma koji upućuje na nedostatke

organizacije“ (Jelena Špadijer).

Sociološka istraživanja društvenih devijacija pokazala su da među onima

koji se tako ponašaju postoji tendencija da kontaktiraju jedni sa drugima, da se

grupišu i tako stvaraju svoju subkulturu. Te subkulture stvaraju sopstveni sistem

vrijednosti i normi, i usvajaju način života koji društvo odbacuje i osuđuje. Milton

Jinger smatra da takvu kulturu treba nazvati kontrakulturom kao posebnim tipom

subkulture. Lamert, u zavisnosti od uzroka devijacije, razlikuje primarne i

sekundarne. Primarna devijacija jeste ona koja je još uvijek uključena u društveno

prihvatljivu ulogu. Ona izaziva tenzije kod pojedinca i marginalne posledice na

njegovu psihičku strukturu kroz sukob normalnog i devijantnog ponašanja.

Sekundarna devijacija „nastaje kad osoba počinje da koristi svoje devijantno

ponašanje ili ulogu kao sredstvo odbrane, napada ili prilagođavanja na otvorene ili

prikrivene probleme koje je proizvela društvena reakcija“ (Lamert). Ona se

izražava „u simboličkim znacima“ nove uloge, odjeći, govoru, novim obrascima

ponašanja itd.

Ovi oblici ponašanja pokazuju stalnu tendenciju da se povezuju npr.

samoubistvo sa alkoholizmom, kockanje i prostitucija sa organizovanim

kriminalom itd. Ovi oblici ponašanja mogu biti povezani na više različitih načina,

što je rezultat uzročno-posljedičnih odnosa.

Društvena dezorganizacija podrazumijeva stanje koje nastaje kada nestane

organizacije, tj. kad nisu utvrđena pravila (stanje anomije ili bez normiranosti), ili

kao neuspjeh motivacije pojedinca.

Društveno reagovanje na devijacije izraženo je u različitim oblicima, a

zavisi od prirode devijacije, stepena i obima u kojem se javlja i njene društvene

vidljivosti. Ona može biti institucionalizovana i organizovana, a zavisi od

ekonomskih, političkih i kulturnih odnosa u društvu. Društvena reakcija može biti

izražena nesrazmjernom reakcijom na devijacije. Predrasude, neznanje, pogrešne

informacije imaju veliki uticaj na društveno reagovanje. Društvena reakcija može

se izraziti količnikom tolerancije, koji je kvantitativni izraz odnosa devijacije i

spremnosti zajednice da ih prihvati ili odbaci.

Društvene reakcije obuhvataju sve oblike i načine na koje pojedinci, grupe

ili društvo izražavaju svoje neodobravanje prema onima koji su prekršili neke

društvene norme. Suština reakcije jeste prinuda na pojedinca da poštuje

opštevažeće vrijednosti i norme, i uvijek se sastoji u primjeni neke sankcije. Pojam

društvene reakcije obuhvata različite oblike aktivnosti koje se nazivaju socijalna

kontrola (Ivan Kuvačić). Dva osnovna načina kontrole jesu:

1. upotreba sile,

2. ustanovljavanje vrijednosti i normi koje ljudi treba da prihvate kao

pravila ponašanja. Tradicionalni oblici socijalne kontrole, ako i postoje, skoro

svim društvima jesu običaji, pravo, religija i socijalizacija – vaspitanje.

Društvena prevencija je posebna društvena djelatnost koja u okviru

postojećih društvenih odnosa koriguje i mijenja one društvene odnose i pojave koji

uzrokuju nastanak i razvoj društvenih devijacija. Opšti program prevencije

podrazumijeva socijalne, ekonomske, kulturne, vaspitne, mentalno-higijenske i

druge mjere. Glavne institucije preko kojih se odvija ovaj proces jesu porodica,

škola, aktivirano javno mnjenje, sredstva informisanja i učešće javnosti u zaštiti

osnovnih vrijednosti društva.

Poseban program prevencije obuhvata mjere koje neposredno sprečavaju

društvene devijacije, a prisutan je kroz aktivnost različitih organizacija i udruženja

(organizacije za sprečavanje alkoholizma, nasilja nad djecom, ženama, nasilja u

porodici, Sigurna ženska kuća, Kuća nade, SOS telefon...).

Devijacije su problem svih savremenih društava, tako da i na globalnom

nivou postoje organizacije koje se bave društvenom prevencijom kroz stvaranje

posebnih preventivnih programa i pokretanjem društvenih akcija (Ujedinjene

nacije sa svojim specijalizovanim organizacijama, Međunarodno udruženj za

kriminologiju, međunarodna abolicionistička organizacija (za ukidanje

prostitucije) i mnoge druge.