2ο Γενικό Λύκειο Σπάρτης

Ερευνητική Εργασία

«Γιατί το λέμε έτσι;»

Υπεύθυνη Εκπαιδευτικός: Αθανασάκου Νίκη ΠΕ20 Σχολ. Έτος : 2013-2014

Β’ Τετράμηνο

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΕΣ

1. Δρόμοι της Σπάρτης 4

2. Τοπικοί Ιδιωματισμοί 9

3. Φράσεις-Ερμηνεία 35

4. Ελληνικές λέξεις με διεθνή σημασία

4.1 Ελληνικές λέξεις σε ξενόγλωσσα λεξικά 45

4.2 Η γένεση και η εξέλιξη της επίδρασης αυτής 48

4.3 Το βάθος της επίδρασης 50

5. Έρευνα Ερωτηματολόγια - Επεξεργασία Ερωτηματολογίων

52

3

Η εργασία υλοποιήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος Ερευνητική Εργασία (Project), το Β’

Τετράμηνο του σχολικού έτους 2013-14 από μαθητές της Α’ τάξης υπό την επίβλεψη της

καθηγήτριας Αθανασάκου Νίκης κλάδου ΠΕ20. Οι μαθητές που συμμετείχαν εργάστηκαν σε

ομάδες ως εξής:

Α’ ΟΜΑΔΑ

1. Καλτσούνης Ευθύμιος - Λεωνίδας

2. Κρητικός Δημήτριος

3. Μακελλαράκη Σταυρούλα

4. Νικόλαρου Ευγενία

Β’ ΟΜΑΔΑ

1. Αντωνάκος Γεώργιος

2. Κόνιαρη Μαρία

3. Μέρμηγκα Ισμήνη

4. Τσαγκαρούλη Μαρία – Σταματική

Γ’ ΟΜΑΔΑ

1. Γαλακτίδης Παναγιώτης

2. Λυμπεράκος Ιωάννης

3. Λυμπεράκου Δήμητρα

Δ’ ΟΜΑΔΑ

1. Γεωργακόπουλος Ηλίας

2. Ορφανού Γεωργία

3. Πρασίνου Αιμιλία

4. Ρουμπά Βασιλική

4

1. Δρόμοι της Σπάρτης

1. 118

2. Άγιδος

3. Αγίου Νίκωνος

4. Αλκμάνος

5. Αρχιδάμου

6. Βρασίδου

7. Δωριέων

8. Εθνικής Ενότητος

9. Ευαγγελιστρίας

10. Θερμοπυλών

11. Κλεομβρότου

12. Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

13. Λεωνίδου

14. Λυσάνδρου

15. Νικηφόρου Βρεττάκου

16. Χείλωνος

5

Οδός των 118

Η οδός αυτή πήρε το όνομα της από τη θυσία 118 Σπαρτιατών και Τριπολιτών κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Η εκτέλεση τους έγινε ως αντίποινα για την έφοδο που είχαν κάνει σε γερμανικό οχυρό περίπου 58 αντάρτες το προηγούμενο βράδυ στο οχυρό κοντά στον τόπο εκτέλεσης τους, σκοτώνοντας 118 γερμανούς στρατιώτες.

Οδός Άγιδος Η οδός αυτή πήρε το όνομα της από έναν από τους βασιλείς της Σπάρτης με το όνομα «Άγης», πιθανότατα από τον Άγη Δ΄ , πληροφορίες για τον οποίο αντλούμε από τον ιστορικό Πλούταρχο. Κατά το 244 π.Χ. ο Άγης ανέβηκε στο θρόνο της Σπάρτης, όταν εκεί επικρατούσε μια κοινωνική κατάσταση άθλια, όπου η διαφθορά και η αριστοκρατική χλιδή βρισκόταν στο αποκορύφωμά της. Τα χρέη έπνιγαν τους περισσότερους Σπαρτιάτες, που από την φτώχεια τους είχαν στερηθεί τα δικαιώματα του ελεύθερου πολίτη. Ήταν πολύ δύσκολο να βγει η Σπάρτη από την απελπιστική αυτή θέση. Προσπαθώντας λοιπόν να την βγάλει από αυτή τη θέση, ο Άγης εκθρονίστηκε από τους Αριστοκρατικούς.

Οδός Αγίου Νίκωνος

Η οδός αυτή πήρε το όνομα της από την εκκλησία του Αγίου Νίκωνος, ο οποίος είναι ο πολιούχος της Σπάρτης, και η εκκλησία του βρίσκεται σε αυτή την οδό. Ο Όσιος Νίκων γεννήθηκε μεταξύ των ετών 920 - 925 μ.Χ. Καταγόταν από τον Πολεμωνιακό Πόντο (Αρμενία) και ήταν γιος μεγιστάνα. Νέος ακόμα άφησε το πατρικό του σπίτι και μόνασε. Επειδή δε τον διέκρινε Ιερός ζήλος και μεγάλο χάρισμα διδακτικότητας, γύρισε όλη την Ανατολή σαν απεσταλμένος της Μονής του κηρύττοντας το Ευαγγέλιο και επαναλάμβανε τη φωνή, που αντήχησε πρώτα στην έρημο της Ιουδαίας και κοντά στις όχθες του Ιορδάνη: «Μετανοεῖτε». Κατόπιν ο όσιος Νικών πήγε στην Κρήτη, όπου παρέμεινε διδάσκοντας για 20 χρόνια. Από κει πήγε στην Πελοπόννησο, όπου κατέληξε στην πόλη των Λακώνων. Εκεί κήρυξε, έκανε διάφορα θαύματα και έκτισε ναό στο όνομα του Σωτήρος Ιησού Χριστού. Η ηθική επιρροή του στους κατοίκους, υπήρξε μεγάλη. Και στη χώρα αυτή, που αγάπησε περισσότερο και από την πατρίδα του, άφησε την τελευταία του πνοή το έτος 998 μ.Χ. .

Οδός Αλκμάνος

Πήρε το όνομα της από τον Αλκμάν. Ο Αλκμάν ήταν Έλληνας ποιητής, που έζησε κατά τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ και διαμόρφωσε σε ιδιαίτερο λογοτεχνικό είδος τη χορική ποίηση στη Σπάρτη. Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες, ήταν Έλληνας ιωνικής καταγωγής και γεννήθηκε στις Σάρδεις της Λυδίας. Από εκεί πήγε στη Σπάρτη. Υπήρχαν δύο εκδοχές για την έλευσή του εκεί. Κατά την πρώτη διατάχτηκε με κάποιο χρησμό, κατά τη δεύτερη πουλήθηκε δούλος από τις Σάρδεις. Κατά το λεξικό της Σούδας ήταν Λακεδαιμόνιος, γεννήθηκε στη Μεσσόα και άκμασε κατά την 27η Ολυμπιάδα (672- 668 π.Χ). Στη Σπάρτη έμεινε μέχρι τα βαθιά γεράματά του και ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην τοποθεσία Σέβρικον, ανατολικά της Σπάρτης υπήρχε μνημείο του Αλκμάνος.

Οδός Αρχιδάμου

Η οδός αυτή πήρε το όνομα της από το όνομα «Αρχίδαμος», όνομα 5 εκ των βασιλέων της Σπάρτης, που όλοι κατάγονταν από το γένος των Ευρυποντίδων, και έζησαν περ. τον 6ο με 2ο αιώνα π.Χ.

6

Οδός Βρασίδου Η οδός Βρασίδου πήρε το όνομά της από το στρατηγό της Σπάρτης Βρασίδα. Ο Βρασίδας (περ. 422 π.Χ) υπήρξε αξιωματικός της αρχαίας Σπάρτης κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, διακεκριμένος για τις στρατηγικές του ικανότητες 431 π.Χ αναφέρεται ότι ηγήθηκε στρατεύματος που έλυσε την πολιορκία της Μεθώνης από τους Αθηναίους, ενώ το επόμενο έτος έγινε επώνυμος έφορος της Σπάρτης. Το 428 π.Χ εξεστράτευσε στην Μακεδονία με σκοπό να ενισχύσει τις εκεί σπαρτιατικές θέσεις και να βοηθήσει τον σύμμαχο, βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα Β'. Κατέλαβε μια σειρά από παραλιακές πόλεις: Άκανθος, Στάγειρα, Αμφίπολη και Τορώνη. Τελικά, το 423 π.Χ υπεγράφη ανακωχή με την Αθήνα.

Οδός Δωριέων

Η οδός Δωριέων πήρε το όνομά της από τους Δωριείς. Οι Δωριείς ήταν ελληνικό φύλο, ένα από τα τέσσερα της αρχαιότητας, το οποίο καταγόταν σύμφωνα με τις γραπτές παραδόσεις από την οροσειρά της Πίνδου. Κατά την παλαιά παραδοσιακή θεωρία και κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, οι Δωριείς κατέβηκαν στη νότια Ελλάδα περίπου τον 12ο π.Χ αιώνα και κατέλυσαν τον Μυκηναϊκό πολιτισμό, καθώς διέθεταν όπλα από σίδηρο, που ήταν ανώτερα από τα χάλκινα των Μυκηναίων. Νεώτερες όμως μελέτες συνδυάζουν την έλλειψη αρχαιολογικών ευρημάτων που να συνηγορούν σε μια τέτοια βίαιη εισβολή και γλωσσολογικών στοιχείων από την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, και αμφισβητούν έντονα την εκδοχή αυτή. Η μετακίνησή τους αυτή, που είναι γνωστή ως "Κάθοδος των Δωριέων", παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα σκοτεινότερα σημεία της ελληνικής ιστορίας.(βικιπαίδεια)

Οδός Εθνικής Ενότητος

Πήρε το όνομά της από τη πρωτοβουλία που ανέλαβε ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος την 15η Αυγούστου του 1909 στο Γουδί, όπου παρενέβη τότε στα πολιτικά δρώμενα και επέβαλε τον Ελευθέριο Βενιζέλο σαν ηγέτη και Πρωθυπουργό της Ελλάδας.

Οδός Ευαγγελιστρίας

Η παραπάνω οδός έλαβε το όνομα της από την εκκλησία της Ευαγγελίστριας που βρίσκεται στην παραπάνω οδό, και είναι η μητρόπολη της Σπάρτης. Η εκκλησία αυτή είναι αφιερωμένη στον ευαγγελισμό της Θεοτόκου, και επομένως γιορτάζει την 25η Μαρτίου.

Οδός Θερμοπυλών

Οι Θερμοπύλες (Θερμοπύλαι στην αρχαία ελληνική γλώσσα και την καθαρεύουσα) είναι ένα ορεινό πέρασμα στην Ελλάδα. Η περιοχή έχει πάρει το όνομά της από κοντινές πηγές θερμού νερού και από τα στενά και δύσβατα περάσματα από τα οποία μπορούσε να πλησιάσει κανείς την περιοχή, τις πύλες, οι οποίες ήταν η Ανατολική, η Μεσαία και η Δυτική. Οι Θερμοπύλες είναι κυρίως γνωστές εξαιτίας της Μάχης των Θερμοπυλών, το 480 π.Χ μεταξύ των ελληνικών και περσικών στρατευμάτων. Καθοριστικό ρόλο στη μάχη έπαιξε ο Λεωνίδας και οι 300 Σπαρτιάτες. Η οδός ονομάστηκε έτσι προς τιμήν της περιοχής που δόθηκε η μάχη.

Οδός Κλεομβρότου

Η οδός Κλεομβρότου πήρε το όνομά της από τον Κλεόμβροτο Ο Κλεόμβροτος (... - 6 Ιουλίου 371 π.Χ) ήταν βασιλιάς της Σπάρτης της δυναστείας των Αγιαδών από το 380 π.Χ έως το 371 π.Χ . Διαδέχτηκε τον αδερφό του Αγησίπολι Α΄ και οδήγησε τον στρατό της Σπάρτης και των συμμάχων της στην μεγίστης σημασίας Μάχη των Λεύκτρων όπου γνώρισε τον θάνατο. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Αγησίπολις Β΄.

7

Οδός Λεωνίδου

Η οδός αυτή έχει λάβει το όνομα της από τον Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα ο οποίος έπεσε ηρωικά στο πεδίο της μάχης στις Θερμοπύλες ενάντια του Πέρση βασιλιά Ξέρξη κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων. Έζησε το 540-480 π.Χ.

Οδός Κωνσταντίνου Παλαιολόγου

Ο Κωνσταντίνος ΙΑ' Δραγάσης Παλαιολόγος, 9 Φεβρουαρίου 1404 - 29 Μαΐου 1453 (49 ετών) , ήταν ο τελευταίος Αυτοκράτορας του οποίου η ηρωϊκή αντίσταση κατά των Οθωμανών σφράγισε τις ύστατες στιγμές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας περνώντας ο ίδιος στη σφαίρα του θρύλου, του μύθου και της φαντασίας. Έτσι λοιπόν η οδός στη Σπάρτη πήρε το όνομά της από τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου.

Οδός Λυσάνδρου

Η οδός αυτή πήρε το όνομά της από τον Σπαρτιάτη πολιτικό και στρατηγό «Λύσανδρο». Ο Λύσανδρος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην τελική νίκη τον Σπαρτιατών στον Πελοποννησιακό πόλεμο, και κυρίως προς το τέλος του αφού ήταν ο στρατηγός ο οποίος ηγήθηκε της νικηφόρας ναυμαχίας στους Αιγός ποταμούς. Έπειτα πολιόρκησε την Αθήνα, την υποχρέωσε να παραδοθεί και κατεδάφισε τα Μακρά Τείχη.

Οδός Νικηφόρου Βρεττάκου Η οδός αυτή πήρε το όνομα της από τον ομώνυμο τοπικό ποιητή, Νικηφόρο Βρεττάκο, ο οποίος γεννήθηκε στις Κροκεές της Λακωνίας την 1η Ιανουαρίου του 1912. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος είναι ένας σημαντικός σύγχρονος Έλληνας ποιητής, που διακρίνεται για τον βαθύτατο ανθρωπισμό της ποίησής του και την ιδιομορφία των εμπνεύσεών του. Ποιήματά του μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες. Υπήρξε μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών. Πήρε μέρος σε πολλά ποιητικά συνέδρια και φεστιβάλ στο Λονδίνο, στην Αχρίδα της τότε Γιουγκοσλαβίας κ.α. Τιμήθηκε με δύο Πρώτα Κρατικά Βραβεία (1940 και 1956), το Βραβείο Εθνικής Αντίστασης (1945), το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1976), με το βραβείο Ουράνη κ.ά. Το 1980 πραγματοποίησε τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του «αγνώστου ναυτικού» στο λιμάνι του Γυθείου. Απεβίωσε στις 4 Αυγούστου 1991.

Οδός Χείλωνος

Πήρε το όνομά της από τον Χείλων τον Λακεδαιμόνιο. Ο Χίλων (ή Χείλων) o Λακεδαιμόνιος , γιος του Δαμαγέτου, ήταν πολιτικός, νομοθέτης, φιλόσοφος και ελεγειακός ποιητής, που έζησε κατά

8

τον 6ο π.Χ αιώνα και αναφέρεται ως ένας από τους Επτά Σοφούς της Aρχαίας Ελλάδας. Γεννήθηκε το 600 π.Χ στη Σπάρτη και πέθανε το 520 π.Χ στην Πίσσα της Σικελίας. Ιδιαίτερης τιμής και εκτιμήσεως έχαιρε ο Χίλων και κατά τη διάρκεια της ζωής του. Οι συμπατριώτες του, μάλιστα, τον εξέλεξαν και Έφορο, το 556 π.Χ (κατά την 56η Ολυμπιάδα). Η θητεία του κρίνεται ιδιαίτερα επιτυχημένη και μάλιστα με μεγάλη σημασία στην ιστορική εξέλιξη του πολιτεύματος της πόλης, αφού κατά τη διάρκεια της θητείας του εισηγήθηκε και πέτυχε τη μεταρρύθμιση του καθεστώτος του Λυκούργου, με την εξύψωση του θεσμού των Εφόρων και τον αποφασιστικό περιορισμό, κατά τον τρόπο αυτό, της βασιλικής δύναμης και εξουσίας, προς όφελος της λαϊκής κυριαρχίας.

9

2. Τοπικοί Ιδιωματισμοί Γλωσσικοί ιδιωματισμοί, όπως το καθορίζει και ο τίτλος είναι ιδιοτροπίες της γλώσσας μας, οι οποίες φυσικά διαφοροποιούνται από τόπο σε τόπο. Είναι εκφράσεις που παραλάβαμε από τους προγόνους μας και έχουν την προέλευση τους σε βάθος χρόνου και δεν εξαλείφονται εύκολα. Τα γλωσσικά αυτά ιδιώματα οφείλονται στο ότι ο λαός μας τα έχει πολιτογραφημένα από ξένες φυλές, που κατά καιρούς ήρθαν και έμειναν πολύ ή λίγο στην περιοχή μας.

Όλες οι τοπικές κοινωνίες προσπαθούν να διατηρήσουν το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, γιατί τις δένει από το παρελθόν, γιατί αυτό χαρακτηρίζει τον τόπο, τους ανθρώπους, είναι κάτι που ανήκει σε εμάς, ιδιαίτερα στους απόδημους, μας θυμίζουν τον τόπο μας, εκεί που γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε και αυτές οι λέξεις ήταν τα πρώτα ακούσματα. Ακολουθούν λέξεις φράσεις που χρησιμοποιούνται στην περιοχή της Λακωνίας, κυρίως στην περιοχή της Μάνης.

άβαρος, επίθ. λέγεται στη φράση «εγίνηκε άβαρος», δηλαδή εξασφάλισε οικονομική ευρωστία.

αβασκαίνου, αρχ. βασκαίνω.

άβρουτος, επίθ., ο αδέξιος στη συμπεριφορά και στην όλη εμφάνιση αγροίκος. Πιθανώς σχετιστέο με το άβροτον = απάνθρωπον ή άβρωτος=ξηρός του Ησυχίου

αγανεύου, το αυτό και αγανολοού = ανιχνεύω για να βρω και να πιάσω ορτύκια.

αγανιά και γανιά, η κίνηση για την ανεύρεση ορτυκιών.

αγγελία η, η βοήθεια που δίνεται σε διακονιάρη συνήθως σε είδος, ψωμί ή λάδι ή σμιγάδι.

αγγελίζου, δίνω βοήθεια σε διακονιάρη που έρχεται στο σπίτι μου.

αγγελικάτος, επίθ. ο λεπτός και ωραίος στην όψη, αγγελική μορφή.

αγγιάζου, αγγίζω πονεμένο σημείο του σώματος και προκαλώ πόνο.

αγγίζου, αγγίζω και μεταφορική σημασία θίγω τη φιλοτιμία κάποιου.

άγγιχτος, επίθ., άθικτος.

αγδονιώμαι κινούμαι με βήματα μεγάλα αλλά ασταθή.

αγρολαία, αγρία ελαία. Συνήθεις οι φράσεις «εγίνη ή τον έκαμε αγιριολαία», δηλαδή έξω φρενών.

αγροπούλια τα, τα εκτός των ορτυκιών πουλιά.

αγρορίτης, α, ίτικο, ο βλοσυρός στην όψη και αγροίκος στους τρόπους.

αγκελούνου, κεντώ με κάτι αιχμηρό και μεταφορικώς θίγω κάποιον.

αγροικητά, επίρρ., από φήμη «το ξέρου από αγροικητά» εκ φήμης.

αγροικού, ακούω, 2) πείθομαι, υπακούω, πρτ. αγροίκου, μελλ. αγροικήσου, αόρ. αγροίκησα πρκ. έχου αγροικημένο. Μεσ. αγροικιώμαι, μελλ. αγροικηθού, αόρ. αγροικήθηκα, παρακ. είμαι αγροικημένος, πείθω κάποιον, 3) δίνω αφορμή να συζητούν εις βάρος μου.

αδεία η, διαθέσιμος χρόνος φρ. «δεν έχου την αδεία μου να ρουγεύου». Δηλαδή δεν διαθέτω χρόνο για άσκοπες συζητήσεις στη ρούγα.

αδίκιωτος, επιθ., αυτός του οποίου ο εχθρός, ο οποίος τον έβλαψε, μένει ατιμώρητος.

αζάτος, επιθ. ο ευκίνητος, ο ικανός για δράση.

αζουδία η, κακοτυχία

10

άζουδος, επίθ. κακότυχος.

αθίγγιος, επιθ. άθικτος.

αθρώποι, οι παροξύτονοι τύποι των πλαγίων πτώσεων έδωσαν στη δωρική διάλεκτο την παροξύτονη ονομαστική, η οποία διατηρείται μέχρι τώρα στη γλώσσα της Μάνης.

αδάζου, κενώνω, 2) έχω διαθέσιμον χρόνον.

αδονίζου θυμωμένος εκσφενδονίζω κάτι.

άϊσκιος, επιθ. ο στερούμενος προσωπικότητας, ο μη υπολογίσιμος.

ακαρνάκια, επίρρ., μεταφορά κυρίως παιδιού που κάθεται στο σβέρκο του μεταφέροντος με τα πόδια κρεμασμένα στο στήθος.

ακληρία η, έλλειψη αρσενικών παιδιών, β) γόνος ανάξιος λόγου.

ακουά η, φήμη.

ακριβός, επίθ. εκτός της γνωστής σημασίας στη Μάνη έχει και τη σημασία προσφιλής.

άκχια η, σπανίως το ουδέτερο. Προέρχεται από το άξια. Το ημίφωνο δηλαδή αφομοιούμενο κατά την αηχία προς το σ δίνει τον τύπο άκχια < άξια. Στον καθημερινό λόγο ακούγεται άξια χωρίς συνίζηση και το αρσενικό πάντοτε άξιος.

αλάργα, επίρρ. μακρά.

αλαχτοπατού, λαχτίζω πεσμένον κάτω.

αλικόιντο, καθυστέρηση, εμπόδιο.

αλικοντού, καθυστερώ κάποιον, παρεμποδίζω. το μεσ. Αλικοιντιώμαι σημαίνει ότι καθυστερώ για λίγο την κίνησή μου.

αλισπακίδα η, ο καρπός φασκομηλιάς, η οποία στη Μάνη λέγεται σπάκα από το αρχαίο σφάκος, καθώς και η αλισπακίδα από το άρχ. ελελίσφακος.

αλλαβία, επίρρ. ευθύς αμέσως.

αλλαγιάζου, παίρνω από κάποιον το φορτίο που μεταφέρει για να τον ξεκουράσω ή τον διαδέχομαι στην εργασία που κάνει.

αλλέως, σύνηθες το επίρρημα, λέγεται δε συνήθως στο αλώνι κατά την αναστροφή των ζώων που πατούν τα στάχυα.

Αμάης: Μάιος. Τον Αμάη κάνουσι τον κουκόθερο. Θερίζουσι κουκιά. Τα κουκιά της Μάνης είναι μικρούτσικα σαν της Σαντορίνης κατάλληλα για φάβα. Έκαναν και ψωμί μ’ αυτά σε παλαιοτέρα εποχή, ανακατεύοντάς τα με κριθάρι.

αμέλας, σκοτοδίνη.

αμιλάχτυπα, λέγεται για επίθεση ξαφνική και απροσδόκητη αμορολόητος, επίθ. αυτός για του οποίου την εξαφάνιση δεν εγνώσθη τίποτα.

αμπάλι, επίρρ. που σημαίνει άλλοτε λοιπόν και άλλοτε άλλως.

αμπάρι το, εκτός της συνήθους σημασίας δηλώνει και το τμήμα του σπιτιού που έχει πάτωμα. Το προς την κάμαρα άκρο του αμπαριού το λένε «ποδοκρεβαιταιές»

αμπολυσία η, ελευθερία βοσκής των ζώων σε περιοχή που θέρισαν τα σπαρτά. Συνήθως γινότανε γνωστή με κωδωνοκρουσία.

αμπουρίχνου, μεταδίδω το νόσημα από το οποίο πάσχω.

11

αμπουρώνου, καταπραΰνω την οργή θυμωμένου κυρίως παιδιού.

αναβελάζου, βγάνω κραυγές πόνου εξ αιτίας ξαφνικού χτυπήματος.

αναβλεμματίζου, συνέρχομαι από ασθένεια.

αναγαλακούνου, και αναγαλακιάζου ανακατώνω κυρίως αλεύρι ή πίτουρα με νερό. 2) πλένω τα ρούχα ατελώς.

αναγαλεύου, αναμοχλεύω.

αναγαλλιάζου, αγάλλομαι.

αναδεύου, ανακατώνω κάτι. Το μέσον σημαίνει ότι κινείται άνθρωπος ή ζώον σε σκοτεινό χώρο βραδέως.

αναδρουκιάζει, λέγεται για επιφάνεια, κυρίως τοίχο, που παρουσιάζει περιοδική υγρασία.

Αναζητώντας την αρχή και σημασία των συνηθέστατων στο ιδίωμα της Μάνης ρημάτων ραίνομαι και τίζομαι είναι σκόπιμο να λάβουμε υπόψη μας ρηματικούς τύπους που βρίσκονται στον Ησύχιο. Το πολύτιμο Λεξικό βοηθάει την έρευνα του ιδιώματος της Μάνης, αλλά και λέξεις δυσνόητες, που βρίσκονται στο Λεξικό, φωτίζονται με τη βοήθεια του λεξιλογίου των Μανιατών.

αναθεούνου, ανακατώνω πράγματα ή προκαλώ έριδα μεταξύ ανθρώπων. Το μέσον σημαίνει ότι παίρνω απειλητική στάση.

ανακαπελαρώνομαι, κυρίως στη φράση «εκουβειντιάζασι ήσυχα κι άξαφνα ανακαπελαρώθησα», δηλαδή πήρανε απειλητική στάση ο ένας εναντίον του άλλου.

ανακαρούνου, συνέρχομαι από δοκιμασία κυρίως σωματική.

ανακύλιση η, ανατροπή, καταστροφή.

αναλασμός, μεγάλη ταραχή, θρήνος.

αναλυγκαίνου, έχω σπασμούς από λόξυγγα.

αναματάζομαι, συνεννοούμαι δια νευμάτων.

αναμουράρης, α, ικο, ο είρων.

αναμουρεύομαι, μιμούμαι ειρωνικά τις εκφράσεις κάποιου.

αναμπαίζου, εμπαίζω κάποιον με μορφασμούς ή μιμούμενος λόγους και χαρακτηριστικές κινήσεις του.

αναμπουρδώνου, αναταράζω υγρό, κυρίως νερό, προκαλώντας θολότητα.

ανανοού, σηκώνω κάποιον από τον ύπνο, εφιστώ την προσοχή κάποιου. Το μέσον σημαίνει ότι σηκώνομαι από τον ύπνο, αλλά και ωριμάζω, αποκτώ συναίσθηση.

αναντρανίζου, προσβλέπω κάποιον επιτιμητικά και απειλητικά.

αναπαρούνου, απομακρύνω τις πέτρες από το χωράφι ή τον δρόμο.

αναπολιτάνα, μόνο στη φράση «έναι μέσ' την αναπολιτάνα του», δηλαδή αυτό του αρέσει πάρα πολύ.

αναρρού, βοηθώ κάποιον να απαλλαγεί από αυτόν που του επετέθη. Αναιρριώμαι προσπαθώ να απαλλαγώ από αυτόν που μου επετέθη χωρίς να αντεπιτίθεμαι αρχ. αναρρύομαι.

ανασβορνταριστά, επίρρ. εκφράζομαι με υπονοούμενα.

ανασοά η, ανακούφιση.

12

ανατραντάζου, αναταράσσω.

αναφέρνομαι, κλαίω βγάνοντας διακεκομμένους και μόλις ακουομένους λυγμούς.

αναφούφουλα, επίρρ. συσσωρεύω κάτι, κυρίως χόρτα, χωρίς να το συμπιέζω.

αναφτερακιάζου, συνέρχομαι από ασθένεια.

αναχασκίζου, ανοίγω το στόμα μου.

αναχλιαίνου, ευχαριστούμαι, χαίρω.

ανεβατίζει, το ζυμάρι δείχνει ότι σε λίγο θα είναι έτοιμο για να πλασθεί.

ανεβουτό, τηγανόψωμο που έγινε από ζυμάρι παρασκευασμένο με τη διαδικασία που γίνεται και το ψωμί.

ανέγγιαγος ο, αυτός που δεν ανέχεται άγγιγμα.

ανέφελος, η, ο, ο στερούμενος δυνάμεως, κυρίως λόγω ηλικίας.

ανθρωπέα η, η κοπριά.

ανοστόλα η, γυναίκα μεγαλόσωμη και άσχημη.

αντζί το, η γάμπα και από αυτό αντζουλοπχιασμένη, αυτή που της χάιδεψαν το αντζί, τη γάμπα.

αντικούφουρα, επίρρ. λέγεται για περιπτώσεις αντικειμένων που δε στηρίζονται καλά εφαπτόμενα ατελώς της υποκείμενης επιφανείας.

αντιλοϊσμένος, η, ο, ο αφηρημένος, ο βραδύνους.

αντιλοού, παθαίνω προς στιγμή διαταραχή της σκέψεως, ζαλίζομαι. αντισοπόνοιο, η υπόνοια, καχυποψία.

αντίψυχος, επιθ. ο προσφερόμενος να θυσιασθεί δίνοντας τη ζωή του για να σώσει άλλον.

αντρανός, επιθ. ισχυρός.

αντραπηδού, κάνω επιτόπια άλματα.

άοικος, η, ο, άφαντος.

αουράζομαι βγάνω κραυγές που εκφράζουν κάτι μεταξύ οργής και πόνου, αρχ. ωρυάομαι.

απανταίνου, συναντώ.

απαφημένη η, αυτή που δεν παντρεύτηκε.

απέει, επίρρ. κατόπι τοπικό και χρονικό.

απηλοούμαι, απαντώ, συνήθως σε αυτόν που φωνάζει από κάποια απόσταση, το συγχέουν κάποτε με το απολογούμαι, ακούγεται όμως και ο τύπος απολοούμαι.

απιτός επίθ. επί ανθρώπων ο ταπεινός στην ψυχή και το φρόνημα και επί πραγμάτων κατωτέρας ποιότητος. Για το έτυμο υποθέσεις μόνο.

απλοχουρία η, ευρυχωρία.

απογδύμνια τα, τα εις άλλον παραχωρηθέντα παλαιά ενδύματα.

απογιαλεγούιδα τα, τα τελευταίας διαλογής αντικείμενα.

απόγυρα, επίρρ. παράμερα.

13

απογυρίζου, παρεκκλίνω της πορείας για να αποφύγω συνάντηση με ανεπιθύμητο πρόσωπο. Σε έναρξη εχθροπραξιών ελέγετο η φράση «Ζου λέου να μ' απογυρίζεις κι όπου ζου βολεί να περπατάς».

αποδέλοιπα τα, τα υπόλοιπα.

αποζούμι, και συνηθέστερα στον πληθ. αποζούμνια, τα υπολείμματα υδαράς τροφής.

αποθειρια η, το τέλος του θερισμού, 2) ό,τι απομένει στο χωράφι μετά το θερισμό και τρώγεται από τα ζώα.

απόθώμαι, κάθομαι έπειτα από κοπιώδη εργασία ή πορεία.

απόκλαδα τα, ό,τι απομένει από τα κομμένα κλαδιά που φάγανε τα ζώα.

αποκοντρία η, υποχονδρία.

αποκοντυλιού, αποπνίγομαι κατά την κατάποση.

αποκρανέσκει, κυρίως στη φράση «αποκιριανέσκει η πάντα του» που λέγεται για άνθρωπο που έχασε αδελφό και μένει εκτεθειμένος στους ανέμους των περιστάσεων.

απομάνου, υπομένω.

απόντε, απόταν, χρονικό, φανερώνει κυρίως χρονική αφετηρία σημαντικών γεγονότων, «απόντ’ ανανοήθηκα όλο φαρμάκια κι αλόες».

απονύχτερος, η, ο, ο διανυκτερεύσας έξω από το σπίτι. Λέγεται και επί ανθρώπου ανόητου, αλλά και για ζώο που δεν εγύρισε τη νύχτα στο σταύλο.

αποπά, αποδώ.

απόπλυμα το, ό,τι άφησε κάποιος από αυτό που έπινε.

αποπχιάνομαι, ερίζω με κατώτερόν μου, 2) μετέχω σε εχθροπραξίες της οικογενείας μου εναντίον αντιπάλων της.

αποσκιάδα η, η σκιά και μεταφορικώς η προστασία, «να 'στε καλά χιλιόχρονοι να ζου στην αποσκιάδα ζας»

αποσκιάζου, είμαι υπολογίσιμος ως αντίπαλος.

απόσκιο το, σκιερό μέρος.

αποσούνου, φτάνω στον προορισμό μου, 2) φέρω κάτι εις πέρας.

αποσταμιχιά η, ανάσα του διαφυγόντος μακρά καταδίωξη, λιγόλεπτη διακοπή μακράς πορείας.

αποταχιά, συνηθέστερα λέγεται τ' αποταχιά και σημαίνει το πρωί ενωρίς και απλό ταχιά και σημαίνει την επαύριο.

αποφασίζου, ν.ε. αποφασίζω, μεταφορική σημασία επί ασθενούς για τον οποίον γνωματεύσανε οι γιατροί ότι δεν υπάρχει ελπίς σωτηρίας. «Τον αποφασίσασι».

αποφόρι, φθαρμένο ρούχο που εδόθη σε άλλον.

αποχώνιο, διαταραχή κατά την πέψη λόγω στενοχώριας.

Απρίλης: Τον Απρίλη. «Απλά κοιμάσαι, μα στενόχωρα δηγάσαι». Δηλαδή: γλυτώσαμε πια το κρύο και τα βαριά στρώματα, μα σώθηκαν και τα τρόφιμα. Ετοιμάζονται για τον κουκόθερο.

αρβάλα η, το αυτό και αρβάλι το, χάλκινο δοχείο για μεταφορά νερού, ευρύ κάτω στενότερο επάνω, δωρ. αρυβαλίδα.

αργάζομαι, αντιλαμβάνομαι, πέφτει κάτι στην αντίληψή μου.

14

άργαση η, νερό βρασμένο με φύλλα βελανιδιάς και φασκομηλιάς, με το οποίο πλένουν τα πιθάρια.

αργάτης ο, ξύλινος στύλος ύψους περίπου 2.1/2 μέτρων. Περί το μέσον του στύλου υπάρχει τρύπα, από την οποία περνούν ξύλο ενός περίπου μέτρου, το μανέλλι. Δυο εργάτες με τους ώμους ωθούν το μανέλλι και περιστρέφουν τον αργάτη. Περί τον αργάτη τυλίγεται χοντρό σκοινί, του οποίου το ελεύθερο άκρο απολήγει σε βρόγχο. Το βρόγχο αυτόν βάζουν στην άκρη της μανέλλας, η οποία είναι ξύλινο δοκάρι δυο περίπου μέτρων. Το ένα άκρο της μανέλλας είναι σφηνωμένο σε κατάλληλη υποδοχή της μηχανής (πανωμάκενας) και το ελεύθερο δέχεται το βρόγχο. Έτσι δημιουργείται σύστημα έλξεως. Η πανωμάκενα κατεβαίνοντας πιέζει τον πολτό των ελαιών, που είναι στις τσαντίλες, δηλαδή σε φακέλους κατασκευασμένους από αραιοϋφασμένο γιδόμαλλο.

αργολαβία η, ν.ε εργολαβία και μεταφορικά η ερωτική σχέση.

αργολάβος ο, ο εργολάβος και μεταφορικά ο εραστής.

Αρδικολόης: Σεπτέμβριος. Στα τέλη Αυγούστου (ιδίως στη Μέσα Μάνη) αρχίζει η περίοδος του «Αρδικολόη» δηλ. του κυνηγιού των ορτυκιών. Οι γυναίκες τα έπιαναν με τα απόχια ζωντανά, κυνηγούσαν όμως γυναίκες και με το δίκαννο και τα βαρούσαν στον αέρα. Τα ορτύκια ήταν ένα εισόδημα και μία ευλογία του Θεού, μέσα στις άλλες κατάρες της Μανιάτικης ξεραΐλας και της κακοτοπιάς. Το Σεπτέμβριο δε τον λέγαν Ορτυκολόγο καθώς σημειώνει ο Φ. Ι. Βρεττάκος στο «Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριότεροι εορταί των» σ 320, αλλά Αρδυκολόη (από τα αρδύκια και όχι ορτύκια).

αρκάνη η, το πάνω μέρος του τοίχου της αυλής πάνω στο οποίο τοποθετούν τα δεμάτια των ξύλων, τα γουμάρα, αρχαίο έρκάνη.

αρμάκι το, στενόμακρο χωράφι σχηματισμένο σε πλαγιά με αναλημματικό τείχος, αρχ. έρμαξ.

αρμουνεύου συμβουλεύω, καθοδηγώ αρχ. ερμηνεύω.

αρμούνιο η, συμβουλή, νουθεσία.

αρνοπόκια τα, οι πόκοι των αρνιών.

αρτεσία η, τα διατηρούμενα στο σπίτι μη νηστήσιμα τρόφιμα.

αρφανογλησίδι το, εγκαταλελειμμένος ναΐσκος.

ασιλάνης ο, κακοποιός.

ασκαδαρά η, συκιά που παράγει τα ασκάιδα, αρχ. ισχάδες.

ασκαρντί, επίρρ., παρά λίγο.

ασκιγιά η, εργαλείο από δέρμα στο οποίο δίνουν κωνικό σχήμα, το προσαρμόζουν σε ξύλο μήκους πενήντα περίπου εκατοστών και με αυτό μαζεύουν τα αμπολύματα, δηλαδή τα σμήνη των μελισσών και τα βάνουν στις κυψέλες.

ασκολιού, σχολάω.

ασμπάρα η, μοχλός πόρτας, μπάρα.

ασμπαρούνου, κλείνω επιμελώς και ασφαλίζω το σπίτι, το μεσ. ασμπαρούνομαι, μένω κατάκλειστος.

άσο, άκλιτος τύπος που δηλώνει κάτι μεταξύ παρρησίας και τόλμης. «Τον εσκυλόβριζε η γυναίκα του και δεν είχε τον άσο ναν τηςε δώκει μία μουστρουχιά». Τον έβριζε η γυναίκα του και δεν ετόλμησε να της δώσει ένα μπάτσο.

15

άστα η, το μικρό κοντάρι στο οποίο προσαρμόζονται οι βέργες της κυνηγετικής απόχης. Λατ. hasta.

αστάκι τη γενιάς, ο καλύτερος των ανδρών της πατριάς.

αυγατίζου, προχωρώ ικανοποιητικά την εργασία μου.

αυτράζομαι, το αυτό και αυτιάζομαι, πταρνίζομαι.

αφρουλιάζου, μιλώ οργισμένος και βγάνω αφρούς (σάλιο) από το στόμα.

άχιουρα τα, άχυρα.

άχνα η, στη φράση «μη βγάλεις άχνα», δηλαδή κράτα κλειστό το στόμα ώστε να μη βγάλεις όχι λέξη μα ούτε αχνό.

αχρόνιαστος, η, ο, δεν πέρασε χρόνος από τη γέννηση ή το θάνατο κάποιου. Λέγεται και ως κατάρα και σημαίνει να πεθάνει, πριν περάσει ο χρόνος, αυτός κατά του οποίου η κατάρα.

αψυχού, συνήθως με άρνηση «δεν αψύχου», δηλαδή δεν αποτολμώ

βαγιόλι το, πετσέτα φαγητού.

βαθιμολόγος ο, βαθμοφόρος.

Βαιριοστυχού, αποκάνω, κουράζομαι, κατά το δυστυχού και το μεσ. βαρυστονάχω.

Βαιστιώμαι, ν.ε βαστιέμαι, κρατιέμαι από κάπου, είμαι εύπορος, επί γέροντος διατηρείται καλά.

βαρυγωμού, ν.ε. βαρυγγωμώ, δυσφορώ.

βασκιούνου, τυλίγω με βασκιά-φασκιά.

βατσινώνου, εμβολιάζω,

βγιόλα η, το αυτό και βγιολέντρα, λέγεται για γυναίκα αμφιβόλου ηθικής ποιότητος.

βεντεμά η, η προθυμία.

βιγκλιάρης ο, ο αλλήθωρος προέρχεται από τη βίγκλα λατινικό vigilia. Στη Λάγια τοπωνύμιο Βίγκλες. Το τοπωνύμιο είναι σύνηθες σε τόπους από τους οποίους ελέγχονται κυρίως οι ακτές.

βικιά η, χτύπημα με τη βίτσα, τη βέργα.

βοσκιστικά τα, μικρό φιλοδώρημα που δίνεται από τον αγοραστή ζώου στο βοσκό.

βουλή η, απόφαση, επιθυμία.

βούλομαι, αποφασίζω.

βουρβουλιαίνου, κάνω βουρβούλες, φυσαλλίδες.

βουρκόλοι, οι, οι βουκόλοι με ανάπτυξη υγρού στην προπαραλήγουσα λόγω της παρουσίας υγρού στη λήγουσα. Πρβλ. χαχάλι > χαρχάλι, Βαυναρείο > Βαρναρείο. τοπων στη Σπείρα.

βούρλα, επίρρ. ενωρίς το πρωί.

βραστόφανα η, είδος αφάνας.

βρέτακας, ο, ο πολυφάγος. Το Βρέτακας μεγεθυντικό του Βρετός < ευρετός. Από μεγαλόσωμον και πολύφαγον Βρετό έγινε Βρέτακας > βρέτακας. Το όνομα Βρετός < ευρετός συνηθέστατο στη Μάνη και εξ αυτού το επώνυμο Βρετάκος.

βρύχος, αρσενικό μοσχάρι 1-2 ετών.

Βρωμαλίτης, ο μήνας Νοέμβριος.

16

Βρωμαλίτης: Νοέμβρης. Ο Φ. Ι. Βρεττάκος στη μελέτη του για τους μήνες «Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριότεροι εορταί των» ΄(σ. 15) λέει το Δεκέμβριο Βρωμαλίτη, γιατί τότε ψοφούν τα ζώα και βρωμούν οι αυλές. Όμως το Δεκέμβριο υπάρχουν άχυρα και σανός και τα ζώα τρέφονται και δεν ψοφούν. Αν έκανε πολύ βαρύ χειμώνα μπορεί να υποφέρουν το Φεβρουάριο, όχι όμως στις αρχές του χειμώνα, δηλαδή το Δεκέμβριο.

γεβεντισμένη η, λέγεται για γυναίκα άσεμνη.

γελατζία η, παραβίαση συμφωνίας, απάτη.

γέμπουρα τα, τα εισοδήματα, γεώμορα.

Γεννάρης: Ιανουάριος. Ξύλα κόβουσι και δε σπέρνουσι. Γιατί «Το Γεννάρη γένια σπέρνεις και θυμόκουρα θερίζεις».

γέννημα το, το κριθάρι.

γεράδες, οι, αιτίες προστριβών.

γεροντάρης, α, ικο, γερασμένος.

γεροντική η, συμβούλιο συγκροτούμενο από αρσενικά μέλη μιας πατριάς, το οποίο μελετά τα διάφορα προβλήματα των μελών της, τις σχέσεις των με άλλες πατριές και παίρνει σχετικές αποφάσεις υποχρεωτικές για όλα τα μέλη της πατριάς. Οι μετέχοντες έχουν κάποια ωριμότητα.

Για την προέλευση της λέξεως κάνω μία υπόθεση. Κατά το 1293 ο Ρογήρος ντε Λούρια αιχμαλώτισε μερικούς Μανιάτες στο Ναυαρίνο και τους μετέφερε με το πλοίο του, στο οποίο είχε επίσης αιχμάλωτον τον Ιωάννη ντε Τουρναί. Στο ταξίδι οι αιχμάλωτοι θα υποφέρανε από στερήσεις, τις οποίες συνέδεσαν με τον συναιχμάλωτον ντε Τουρναί και παραφθείραντες το όνομα είπαν νταρντουνά τον στερούμενον των αναγκαίων.

γιαλέγου, διαλέγω.

γιαλεχτός, η, ο, διαλεκτός

γιαμά, μόριο ισοδυναμεί άλλοτε προς το λοιπόν και άλλοτε προς το ώστε: «τι θέεις γιαμά να δουλεύου εγώ και να κάθεσαι εσύ;», «φεύγομε αύριο βουργά γιαμά δε μαςε προκάνει ο ήλιος».

γιούρου μέντε, βιαίως, δυναστικά.

γκαιρδιακός, κιά, ο, επί αδελφών ο ομοπάτριος και ομομήτριος, επί φίλων ο πιστός. Έτσι λέγεται και ο καρδιοπαθής.

γκαρδοκόκκαλο το, η ξιφοειδής απόφυση.

γκουμάχι το, το άσθμα, 2) κρυφό μίσος.

γκουμαχιάρης ο, αυτός που πάσχει από άσθμα, αλλά και ο μνησίκακος.

γκούνει, επί τροφών είναι χορταστική, ογκώνει.

γλυκιάρης, α, ικο, επιληπτικός.

γογγού, γογγύζω μεσν, γογγώ.

γονιάζου, σημαίνει δημιουργία πλησμονής κάποιου είδους κυρίως χρημάτων.

γούδελο το, ανθρωπάριο ανάξιο λόγου.

γουμαιριάζου, τοποθετώ τα χόρτα ή ξύλα ή ρούχα, ώστε να φτιάξω γουμάρι και να το φορτώσω σε ζώον ή και να το φορτωθώ, αρχ. γόμος, φορτίον.

γουμάρι το, δέμα μεγάλο από ξύλα ή χόρτα ή και ρούχα.

17

γριγκιανιά η, γρατζούνισμα.

γριγκιανού, γρατζουνίζω

γριγκιάουλας ο, αυτός που γριγκιανά, γρατζουνίζει.

Γυαλιστής: Ιούλιος, γιατί αρχίζουν να γυαλίζουν (= να ωριμάζουν) τα σύκα. Τα παιδιά την εορτή του Προφήτη Ηλία ανεβαίνουν στις βουνοκορφές, ανάβουν φωτιές και απαγγέλλουν τραγουδιστά τους στίχους: «Τ’ Άγιου Λιος γυαλίζονται / τα σούκα σφραϊδίζονται». Το Γιαλιστή ή Αλωνάρη αλωνίζουσι και κοντά σ’ αυτή τη δουλειά μαζεύουν αλάτι στο Τηγάνι, στο Πόρτο Κάγιο κ.λ.π. μέσα σε κάτι σγούρνες, πρωτόγονες αλυκές. Φυλάνε φρουρά στο λιοπύρι. Τους χρειάζεται πολύ αλάτι για να παστώσουν τα αρδίκια και για τα σύγκλινα.

γυοργαθάζου, τοποθετώ τα στάχυα (μασκαλουχιές) στο γυοργάθι.

γυοργάθι το, δίχτυ πλεγμένο με σχοινί. Το μήκος είναι κάτι περισσότερο του μέτρου και το πλάτος κάτι λιγότερο με δυο ξύλα του αυτού μήκους δεμένα στις δυο άκρες. Με το γυοργάθι μεταφέρουν τα στάχυα (μασκαλουχιές) από τα χωράφια στο αλώνι και τα άχιουρα από το αλώνι στο κατούι (πλοκαιριά). Σε γυοργάθι απλωμένο σε δυο δοκάρια της στέγης του σπιτιού απλώνουν τα καρβέλια για να αερίζονται και να μη μουχλιάζουν. Για το γυοργάθι προσθέτουμε λίγες λέξεις, που δείχνουν, νομίζομε, ποιος γλωσσικός θησαυρός έμεινε ανεκμετάλλευτος. Στο Λεξικό Ησυχίου διαβάζΟμε: «γύργαθον σκεύος πλεκτόν, εν ω βάλλουσι τον άρτον οι αρτοκόποι» και στη λέξη «σαργάναι δεσμοί, και πλέγματα γυργαθώδη, σχοινίων αγκυράγωγα» και στο υπόμνημα «σχοινίον αγυράτωγα». Η άγνοια εδημιούργησε τους τύπους «αγκυράγωγα» και «αγυράτωγα» αντί αχυραγωγά. Το μανιάτικο γυοργάθι, το αρχαίο, δηλαδή γύργαθον, θα είχε αποκαταστήσει τους τύπους του Ησυχίου, αλλά το αφήσαμε απαρατήρητο. Στο Αρχείο Τζανετάκη, πριν από λίγα χρόνια, εχαρακτηρίσθη ξένη λέξη δυσνόητη.

Δεν απόσουσε: δεν τελείωσε

Δεν τον αναγυρίζου: δεν παίρνω πίσω, δεν ανακαλώ το λόγο μου.

Διφλόκομπα: γερό δέσιμο

Εντεύθεν και η βαριά κατάρα «να ζε σκούξουσι», δηλαδή να πεθάνεις. Ο Σολωμός το χρησιμοποεί με μεταβατική σημασία. Το άκουσε από τη μάννα του με τη σημασία αυτή.

Έπα: εδώ

Θεριστής: Ιούνιος, γιατί τότε θέριζαν τα στάχυα. Το Θεριστή θερίζουσι τα γεννήματα, δουλειά ξεθεωμός. Τότε δεν μπορείς να κάτσεις: «θέεις θέριζο και δένε, θέεις δένε και κουβάλα». Μέσος όρος δεν χωρεί.

θρεφτάρι: καλοθρεμμένος, καλοζωισμένος

καβαντόγιο το, θαλάσσιο κήτος.

καβατζάρου, παραπλέω κάβο ή ως οδοιπόρος περνάω βουνό.

καβελλαρώνου, επιτίθεμαι.

καβούτσι το, το αδέρφι και υποκοριστικό καβουτσάκι αδερφάκι και καβούτσος ο αδελφός.

καένας, καμμία, καένα, κανείς.

καζάκα η, η ζακέττα.

καζίκα και καζίκι το, εύθραστο παλούκι.

18

καζίο το, ατύχημα, ζημία.

καθεσίο το, ανάπαυση.

καθίγκλα η, η καρέκλα.

καθοικιά η, το κοτέτσι.

καθολογιώμαι, αποφεύγω την εργασία.

καθούλα η, αυτή που κάθεται.

κακαγροίκητος ο, απείθαρχος, ο μη υπακούων.

κακειακλήρης ο, γόνος ανάξιος λόγου.

κακειολέβας και ουδέτερο κακειολέβικο, ρέπει προς την κλοπή.

κακοπάτζαλος ο, ο αδέξιος στους τρόπους.

κακοστραδεία η, πορεία υπό κακούς οιωνούς.

κάλεσμα το, η πρόσκληση σε γάμο.

καλεστική η, το σύνολο των προσκληθέντων στο γάμο. Οι προσελθόντες στο γάμο χαρακτηρίζονται με τον όρο καλεστικοί.

καλησπέρο η, η εκουσίως απαχθείσα.

καλόγνωμος ο, καλοπροαίρετος, με αγαθές διαθέσεις για τους ανθρώπους.

καλομοίρα η, κόρη έχουσα αμφότερους τους γονείς και αρσενικά αδέλφια.

καλοπεσάς ο, ο καλοπροαίρετος, ο συνεργάσιμος.

καλοστραδεία η, πορεία με καλούς όρους.

καμάρα η, ο πέτρινος θόλος που σκεπάζει κάποιο κτίσμα.

κάμαρα η, το προς δυσμάς τμήμα του δωματίου που δεν είναι στρωμένο με πάτωμα από σανίδι, αλλά και μικρός ισόγειος οικίσκος σκεπασμένος με καμάρα.

καμαράδος ο, ο σύζυγος.

καματερή η, η εργάσιμη ημέρα.

κάματος ο, το όργωμα των χωραφιών, αλλά και η εποχή του οργώματος.

καμιγιόλα η, η ζακέτα.

καμπαέτι το, συφορά, ατύχημα.

καμπί το, επίπεδο χωράφι με σχετικό πλάτος.

καμπινάρι, κυρίως σπίτι αλλά και χτήμα ανοιχτό και ανασφάλιστο.

καμπουρίζου, κακολογώ κάποιον, ειρωνεύομαι.

καμπώνομαι, σιωπώ.

καμπωχιάρης ο, σιωπηλός, κρυψίνους.

κανισκαροί οι, οι μεταφέροντες τα δώρα του γάμου.

κανισκέλλα η, ο δίσκος όπου βάνουν το αντίδωρο στην εκκλησία.

καούματα τα, τα καμώματα.

καπατσιτά η, η δεξιότης.

19

κάπιδο, παγωνιά.

καπότο, άκλιτο, απαντά μόνο στη φράση «βάνει κεφάλι και καπότο», δηλαδή θυσιάζει τα πάντα. Πρόκειται για επανάληψη της αυτής εννοίας;

καπρασκελιές οι, το βάδισμα του πάσχοντος στη βουβωνική χώρα. «Του πονεί ο αζάλικας και πάει καπρασκελιές», δηλαδή θυμίζει την κίνηση του κάπρου.

καπρικιάδικος ο, ο πεισματάρης, ο εγωιστής.

καπρίκιο το, το πείσμα.

καραντάρου, υπολογίζω, εξετάζω κυρίως τον καιρό.

καρκατσίλα η, η κουτσουλιά.

καρύγκιαφλας ο, ο λάρυγγας.

καστιγάρου, πιέζω κάτι πολύ δυνατά.

καστίγο το, η πίεση.

καταλαγιάζου, ησυχάζω έπειτα από κοπιώδη δράση ή ζωηρή έριδα.

καταπά, επίρρ. προς τα δω.

καταφυγκιάζου, καταχώνω κάτι, ώστε να είναι δύσκολη η ανεύρεσή του.

κατούνα η, η περιουσία.

κατραμάρου, κάμπτομαι.

κατσήγαρος ο, το υγρό, που μένει στην κασσέλλα του λιτριβείου, αφού αφαιρεθεί το λάδι, και παροχετεύεται στην κατσηγαρολακκούδα.

κατσί το, το γατί.

κατσιρμά, επιρρ. κατευθείαν και σύντομα.

κάτσος ο, ο γάτος.

κατσούλα η, γατούλα.

κατσουλίζει, περπατά με τα τέσσερα το μωρό, σαν κατσούλα.

κατσουλώνου, μόνο στη φράση «την εκατσουλώσαμε» επί απροσδόκητου μικρού ατυχήματος.

κατωκώλια τα, ό,τι μένει από ρευστή ουσία στον πάτο του δοχείου.

καυκησία η, η καύχηση.

καυκηχιάρης, α, ικο, καυχηματίας.

καφή η, η αδελφή.

καφός ο, ο αδελφός.

κάφουρας ο, ο κάβουρας.

καφτάνι το, ειρωνικά λέγεται το δώρο που δικαιούται αυτός που έκανε απρεπή ή επιζήμια πράξη.

καχριμάνης ο, λέγεται ειρωνικά για άνθρωπο ανίκανον να πράξει κάτι αξιόλογο.

κεντέρι το, επεισόδιο, φασαρία.

κερακιά η, η χαρουπιά.

20

κηντινάρι το, πλεξάνα με 100 κεφάλια σκόρδα.

κιαπέου, κατόπι, ύστερα.

κιόκου ζου, μπράβο σου.

κιοχός ο, και συνηθέστερα στον πληθυντικό οι κιοχοί, οι όρθιες πλάκες που σχηματίζουν τη στεφάνη του αλωνιού. 2) είδος χόρτου.

κιώνι το, μεγάλο λιθάρι.

κιώνου, φέρω κάτι εις πέρας, 2) συμπληρώνω κάποιο ποσό κυρίως χρημάτων.

κλημαντουιριάζομαι, υπό το βάρος θλίψεως γέρνω το κεφάλι προς τα κάτω ως κληματίς.

κλήρα η, το παιδί, ο απόγονος.

κλιβανή η, μικρό άνοιγμα σε γωνιά της στέγης συνήθως 15X15 εκατοστά.

κλωγιού η, η κλώσσα.

κλωγιού, ρ. κλωσσάω.

κογιονάρου, εμπαίζω.

κοδεσποιταιό το, το σύνολο των αγαθών κάποιου.

κοιλάρφανος ο, ο ορφανός από την κοιλιά της μάννας του, λέγεται και τοιλάρφανος, μήπως τηλάρφανος; δηλαδή προ της γεννήσεως ορφανός.

κοιλιόπαχα τα, τα εντόσθια των πουλιών.

κοινασία η, η ομοιότης.

κοκοδού η, η κακοειδής, η δύσμορφη.

κόνιτσα η, θημωνιά από λιπίνους (θέρμους).

κοντό το, πανωφοράκι με διάκοσμο.

κοντράστο το, αντίσταση.

κοπανηχιά η, χτύπημα.

κοπέλλι το, βρέφος από κλεψιγαμία, 2) υποταχτικός.

κοπελλιαρός ο, νέος άντρας που δεν ήρθε σε πρώτον γάμο.

κοπρίζου, λιπαίνω τα χωράφια με κοπριά των ζώων.

κόρδα η, ξύλινο δοκάρι στηριζόμενο στους πλαϊνούς τοίχους. Σ' αυτό στηρίζεται μικρότερο ξύλο που ανακουφίζει το βάρος του κορφέα, δηλαδή της μεγάλης ξύλινης δοκού που στηρίζει τη στέγη.

κόρδα, στη φράση «τον ευρέκασι κόρδα» σημαίνει ότι βρήκανε κάποιον νεκρόν.

κορώνα η, η λέξη κορώνα και με τον υποκοριστικό τύπο κορωνίτσα συνηθέστατη στη Μάνη και σημαίνει στολίδι μου, κόσμημα μου. Πρόκειται για αρχαία ελληνική λέξη που εδόθη και στη Λατινική, στην οποίαν διετήρησε τη μακρά παραλήγουσα του δωρικού κορώνα.

κοτιλιά η, κουτσουλιά.

κοτρόνι το, μεγάλη πέτρα το μέγεθ. κοτρώνα.

κοτρωνιά η, χτύπημα με πέτρα μεγάλη.

κοτρώνομαι, ελέγχω κάποιον για πράξη που δεν είναι βέβαιο ότι την έπραξε.

21

κοτσώνου, δημιουργώ εξόγκωμα.

κούκος ο, ο εραστής.

κουλαντρίζου, περιποιούμαι κάποιον με μεγάλη φροντίδα, αλλά όχι και με ειλικρινή διάθεση.

κουλάστρα η, το πρωτόγαλα, λατινικής αρχής.

κουλούκι, άκλιτος τύπος λέγεται επί τυφλών.

κουλουμπαραζόμαστε, συνωθούμεθα περί ένα σημείο.

κουλύμπου, επιρρ. κολυμπώντας.

κουλυμπού, ν.ε. κολυμπώ.

κουντουνού, το ίδιο και κουντουνίζου ν.ε. κωδωνίζω, έχει και τη σημασία του χτυπώ κάποιον με πέτρα ή ξύλο.

κουριστάρικος, η, ο, σφαιρικός κατά το σχήμα και λείος.

κουρκούτσιλας ο, κωνοειδής στήλη σχηματιζόμενη με πέτρες άτεχνα τοποθετημένες πάνω στο στόμιο της στέρνας, για να μην υδρεύονται άλλοι, αλλά και σε χωράφια ως ορόσημο. Το αυτό και κούτσινας.

κουρκουτσιλιάζου, κατασκευάζω κουρκουτσίλους.

κούρταλα τα, εκδηλώσεις χαράς.

κουσουμάρου, αρέσκομαι.

κουτουρού, εκτός του γνωστού και στην Κοινή επίρρ. κουτουρού υπάρχει στη Μάνη και το ρήμα κουτουρού, που σημαίνει ότι αποτολμώ να κάνω κάτι.

κρόου, χτυπώ, δέρνω, πρτ. έκροα, οι άλλοι χρόνοι από το βαράω

λαάζου, ηρεμώ, ησυχάζω.

λαλούδα η, πληθ. λαλούδες, στρογγυλές λευκές πέτρες που βρίσκονται στους ορμίσκους της Μάνης. Η πιο μικρή λέγεται λαλούδι το. Αναζητούντες την αρχή της λέξεως στρεφόμεθα προς το παλαιόν λάα λίθος. Ίσως όμως δεν πρέπει να ξεχάσουμε τον Ησύχιο λέγοντα: «λάλλας λέγουσι τας παραθαλασσίους και παραποταμίους ψήφους». Η επιφάνεια η καλυπτόμενη από τις λαλούδες λέγεται χαλικιά, αρχ. χάλιξ.

λασία η, λωρίδα από δέρμα.

λάφτου, λέγεται κυρίως για σκυλιά ή γατιά που πίνουν κάποιο υγρό με τη γλώσσα, αρχ. λάπτω.

λαχαίνου, βρίσκομαι κάπου κατά τύχην.

λαχανολόιζα η, αυτή που μαζεύει λάχανα.

λαχίδι το, μικρό τεμάχιο αγρού, που εδόθη σε κάποιον κατά τη μοιρασιά της πατρικής περιουσίας, που έγινε με σκαρφία, δηλαδή λαχνούς.

λαχτιά η, ο σάλτος.

λεβέτι το, ο λέβης.

λεγνός, η, ο, και λεγνάδι, κακομοίρης.

λεθρινιάρης, α, ικο, κιτρινιάρης, ασθενικός.

λειδινό το, το δειλινό, το απόγευμα.

22

λημμάρι το, τα στάχυα που χουφτώνει ο θεριστής και τα δένει με στάχυ από τα ίδια. Τέσσερα ως πέντε λημμάρια δένονται μαζί και σχηματίζουν τη μασκαλουχιά.

λίgουνας ο, συνήθως ο πληθυντικός λιgούνοι, είδος μικρού μέρμηγκα με κάπως ξανθό χρώμα.

λιαρίζου, βγάνω παρατεταμένες θρηνώδεις κραυγές.

λιαριτά τα, θρηνώδεις φωνές.

λιγκρίζου, δείχνω κάτι επιδεικτικά για να κάνω κάποιον να ζηλέψει.

λιγορεζάμενη η, κακότυχη, αφελής.

λιγοψυχού, δείχνω τάση για λιποθυμία.

λικχαίνου, συνηθίζω άνθρωπο ή ζώο να επιθυμεί κάτι.

λίμα η, η μεγάλη πείνα.

λιμαντέρης ο, πολύ πεινασμένος.

λιμπί το, μικρή κοιλότης, λακκίσκος στον οποίον παροχετεύονται υγρά εναπομένοντα μετά την αφαίρεση του λαδιού με το οποίο τρέχουν μαζί από τον πολτό των ελαίων, το χαμούρι.

λίπινας ο, το λούπινο.

λίστακας ο, ο πολύ εργατικός και δεξιοτέχνης στην εργασία άνθρωπος. (βλ. σελ. 137).

Λίψα: η δίψα

λουρί το, στενόμακρο χωράφι συνήθως σε πλαγιά βουνού. Το κάπως πιο πλατύ λέγεται λούρα ή και λουρός αρχ. λώρον.

λύζι το, το άγουρο σύκο.

λυχιασμένη η, το αυτό και λυσσομούνα. Στον Κλαύδιο Αιλιανό διαβάζομε: -λυσσητικός προς τα αφροδίσια-. Περί ζώων ιδιότητος 12, 10.

λωβός, η, ο, άνθρωπος ανάξιος λόγου, αλλά και πράγμα κακής ποιότητος.

μαγαριλάς και μαγαριτός, ο ανήθικος.

μαγιασίλι το, είδος εκζέματος.

μάγκουφο και μαγκούφικο το, το βακούφικο.

μαζουχτάρης, α, ικο, αυτός που συμμαζεύει, αλλά και αυτός τον οποίον συμμαζέψανε για να τον βοηθήσουν. Στον πληθυντικό μαζουκχιάρηδες, οι συμπτωματικώς συγκεντρωθέντες και απαρτίσαντες κάποιο σύνολο.

ματαάζου, βασκαίνω.

μακρά η, το κάτω μέρος της εξωτερικής επιφανείας των μακρών πλευρών κτίσματος.

μακόνι το, πέτρα σχετικού μήκους, τις πέτρες αυτές χρησιμοποιούσαν συνήθως για στέγαση στερνών αντί καμάρας, αλλά και ως ανώφλια στις πόρτες.

μαλαθρακιάζου, φθίνω από στενοχώρια.

μαλαθρακιασμένος, ασθενικός.

μαλαϊμίζου, καθησυχάζω.

μαλιτζάρου, περιεργάζομαι, χειρίζομαι κάτι. Το μέσον μαλιτζάρομαι σημαίνει πως έχω κάποια δεξιότητα η διατηρώ κάπως τις δυνάμεις μου.

23

μάλλιου, σημαίνει κάτι μεταξύ του λοιπόν και του μάλλον.

μαξουλιώμαι, γδέρνω τα μάγουλά μου με τα νύχια μου στο άκουσμα οδυνηρού γεγονότος.

μαραγιάρης, α, ικο, αυτός που διατηρεί για πολύ τη θλίψη του χωρίς να εκδηλώνεται.

μαραφουλισμένη, αυτή που εδέχθη ερωτική θωπεία.

μαραφουλού, ψαύω, ψάχνω.

μαρμάρα η, λεπτή πλάκα μαύρου χρώματος, 2) γυναίκα με ατροφικά στήθη.

Μάρτης: Το Μάρτη «Τα παλιά παλούκια καίει / τα καινούργια συμμαζούνει» και γι’ αυτό κάνουνε δουλειές του σπιτιού τότε. Αλλά πάνε και στα χωράφια.

μάστακας ο, είδος ακρίδας.

ματαμπαίνου, μπαίνω εκ νέου.

ματζέτα η, το αυτό και δαμάλα, η αρχαία δάμαλις.

μαυλού, λέγεται κυρίως επί σκύλων και σημαίνει πως τον καλώ να 'ρθει κοντά μου και τον καθησυχάζω, το αντίθετο αναγκάζου το σκύλο, δηλαδή τον παρακινώ να επιτεθεί.

μεινέσκου, διανυκτερεύω κάπου.

μεράζου παραμερίζω, μετακινώ κάτι.

μελετού, μνημονεύω.

μελυδρία η, οι συνέπειες της υγρασίας κυρίως στο έδαφος.

μερασία η, η μοιρασιά.

μερούνου, ημερώνω ατίθασο ζώο, 2) ετοιμάζω κάποια έκταση για καλλιέργεια.

μεσάδι το, το μισό καρβέλι, το τέταρτο λέγεται ντακούρι.

μεσαρία η, το μέσον ενός χώρου.

μεσοτοπία η, το μέσον κάποιας αποστάσεως.

μιλώμαι, διατηρώ τυπικές σχέσεις με κάποιον, αν και υπάρχει λόγος διακοπής.

μνόου, ομνύω, απαντά κυρίως στις φράσεις «μνόου στ' όνομά του» και στην ευχή «ότι μνόεις να χαρείς», δηλαδή να χαίρεσαι ότι αγαπάς. Η φράση «μνόει στ' όνομά του», δηλαδή ορκίζεται στ' όνομα του σημαίνει τον αγαπά υπερβολικά. Και όρκος «στη ζωή (ή στα μάιτα) που μνόου»

μόδι το, αρχαίο μόδιος. Λέγεται για πολύφαγον «τρώει ένα μόδι» και χρησιμοποιείται και στην ευχή προς αυτούς που αλωνίζουν «χίλια μόιδα κι οξου ο σπόρος» ή «χιλιομοδίες».

μόκος, γνωστοί στην αρχαία Ελληνική οι τύποι μώκος που σημαίνει εμπαιγμός και μωκός= είρων. Η φράση που ακούγεται στη Μάνη «έναι ένας μόκος» με την οποία χαρακτηρίζεται άνθρωπος λιγόλογος αλλά και βραδύνους οδηγεί στην άποψη ότι το λεγόμενο σήμερα μόκος πρέπει να συνδεθεί μάλλον με το ιταλικό moccio= βουβός.

μοναξiα η, η μοναξιά.

μόνε, αλλά.

μονίτατος, η, ο, συνεχής, αδιαίρετος.

μορφοτζιτζιλόμης και τζιτζιλόμης, ο φροντίζων της εμφάνισής του, ο κομψευόμενος.

μουγκανϊώμαι, μουγκανιέμαι αρχαίο μυκώμαι.

24

μουδού, μουδιάζω, αρχ. αιμωδιώ.

μουθράζου και πιμουθράζου, ρίπτω κάποιον μπρούμυτα.

μουκαντάς ο, το σύνολο της περιουσίας κάποιου.

μουκέντρα η, η βουκέντρα.

μουσκλώνου, με την έκφραση του προσώπου εκφράζω δυσφορία και αποφεύγω την ομιλία.

μουστρουχιά η, το χτύπημα στο πρόσωπο με την ανάστροφη του χεριού.

μπάθρα η, μικρό κομμάτι και άχρηστο από παλαιό δέρμα και παρατσούκλι Μπάθρας, ο συλλέγων τα περιττά.

μπαλαούρα η, οχλοβοή, βαβούρα.

μπαλουχιά η, εξοικονόμηση αναγκών με απροσδόκητη βοήθεια.

μπαρτσινέβελοι οι, σκωπτικώς οι συνεργάτες.

μπασία η, επισκέψεις μη αναμενόμενες.

μπατίκι το, η παρεχομένη από κάθε οικογένεια ετησία αμοιβή του Παπά.

μπαχατέλλα η, άχρηστα αντικείμενα. Κυρίως σκεύη περιττά που βρίσκονται στο σπίτι.

μπενοκλάδι το, στη Μάνη εκτός από την ασθένεια δηλώνει και την κατάχρηση φαγητού, «έφαε ένα μπενοκλάδι» και εμπενοκλάιδασε, δηλαδή έφαε το καταπέτασμα. Συχνά ακούγεται και η κατάρα «μπενοκλάδι να ζε κόψει».

μπλεύρο το, σακκί, συνήθως στον πληθυντικό μπλεύρα, τα δυο σακκιά τα φορτωμένα στα δυο πλευρά του υποζυγίου.

μπλουχιάζου, μουχλιάζω.

μπλούχιος, α, ο το αυτό και μπούχλιος, ο μουχλιασμένος, αλλά και ο ακάθαρτος άνθρωπος.

μπόλα η, γυναίκα που συνηθίζει να γυρίζει στα σπίτια.

μπολεύει, αποφεύγει την εργασία και περιφέρεται άσκοπα.

μπόλια η, το αλλού τσεμπέρι, 2)το ξύγκι του σφαγέντος ζώου.

μπολιάρης, α, ικο, ο περιφερόμενος άσκοπα, φτωχός συνήθως. Είναι το βυζαντινό εμβολάριος.

μπονταργάτης, μόνο στη φράση «παίρνει με το μπονταργάτη», δηλαδή είναι βραδύνους.

μπουγαζί το, κόκκινη ταινία που περιβάλλει το βελέσι στον ποδόγυρο. Το αφαιρούσαν σε περίπτωση χηρείας.

μπουρλιάζου, κάνω ορμαθούς με σύκα, τσαπέλλες.

μπουχάιδα τα, οι βλαστοί δένδρων.

μπουχός ο, η σκόνη που δημιουργείται στο αλώνι, όταν λιχνίζουν με το τριχάλι, δηλαδή χωρίζουν τον καρπό από τα άχιουρα.

μπράχαρος, η, ο, κακόμοιρος, άτυχος.

μπρέει, τρέχει το υγρό από πόρο μη ευδιάκριτο.

μωρακία η, μόνο στη φράση «δεν ακούστηκε ούτε η μωρακία του» λέγεται για εξαφανισθέντα που δε δόθηκε στοιχείο υπάρξεως και δεν εγνώσθη τίποτα για την τύχη του.

νάθε, αντί είθε, το νάθε εισάγει ευχή ανεκπλήρωτη.

25

νειδίζου, ονειδίζω.

νιάκα η, α.ε. νάκη, φορητό λίκνο.

νομή η, βοσκοτόπι, τη σημασία αυτή έχει στο στίχο «μία γελάδα τη νομής» φαίνεται όμως δεν έχει την αυτή σημασία στους στίχους: «χωράφχια σ' όλες τι νομές / όλα ξεκλείδωτες ζεπχιές». Ο στίχος αυτός σημαίνει ότι τα χωράφια που διαθέτανε σ’ όλες τις γόνιμες περιοχές, ήταν τόσο καλά και μεγάλα, ώστε το καθένα για να οργωθεί χρειαζότανε μια ολόκληρη ημέρα χωρίς διάλειμμα, χωρίς, δηλαδή να ξεκλειδώσουν τα ζυγάλετρα για να ξεκουραστούν.

νοτία η, η υγρασία.

νταγιαντού, υπομένω, αντέχω.

ντακούρι το, μεγάλο κομμάτι ψωμιού.

νταμάχι το, σφοδρή επιθυμία, βουλιμία για απόκτηση αγαθών.

νταμαχιάρης ο, αγωνιζόμενος για απόκτηση αγαθών.

νταούλι, στη φράση «εγίνη νταούλι», δηλαδή κάποιο μέλος του σώματος πρήστηκε πολύ.

νταρντουνάς ο, ακούγοντας προ ετών στη Λάγια γέροντα να λέει «εσήμερα είμαι νταρντουνάς» τον ρώτησα τι εννοεί λέγοντας νταρντουνάς και μου απήντησε «Μου λέει ο καφετζής να πάρου το ιδιακονιάρη στο σπίτι μου να σπερούσει, αλλά εσήμερα στο σπίτι μου δεν έχομε καμμία καταντία ούτε ψωμί, τι θαν του βάλου να φάει».

ντάσκα η, η τσάντα.

ντελέγκου, επίρρ. ευθύς, αμέσως, γρήγορα.

ντεμέλα η, σακκούλα κάπως μεγαλύτερη από συνήθη μαξιλαροθήκη λευκού χρώματος. Κλείνει με σούρα. Με ντεμέλα συνήθιζαν να μεταφέρουν τα οστά Μανιατών που πέθαναν στην ξενιτειά.

ντρομού, τολμώ.

ντώσα η, λέγεται και καραντώσα αυτή που υποχωρεί στις προτάσεις των ανδρών και δημιουργεί ερωτικές σχέσεις «η πουτάνα και η ντώσα έχει και μεγάλη γλώσσα». Προέρχεται από τη μετοχή ενδώσασα του ρ. ενδίδω. Την ερμηνεία αυτή μας την δίνει ο σχολιαστής του Απολλώνιου του Ροδίου με τη φράση: «ενδιδόναι προς ηδονήν».

ξαγκούνης ο, είδος σταριού, εξαγώνιος;

ξαγναντεύου, παρατηρώ από απέναντι.

ξαγορία, στις φράσεις «εγίνηκα ξαγορία» ή «τον έκαμε ξαγορία», δηλαδή έξω φρενών.

Ξακληριχιώνας: ξεκλήρισμα

ξαστοχού, λησμονώ, κάνω λάθος.

ξεγκολλιώμαι, απαλλάσσομαι ενοχλητικής παρουσίας.

ξεικάζου το αυτό και συνεικάζου, υπολογίζω, συμπεραίνω, α.ε. εξεικάζω.

ξετροδίζου, παρασύρομαι ή παρασύρω άλλον εις απρεπείς πράξεις. ξετσιρλιαίνου, συνθλίβω κάτι και χύνεται το εντός του, ώριμο σύκο ή έντομο ή ερπετό.

ξεματαάζου, θεραπεύω υποφέροντα από μάτιασμα, βασκανία.

ξεμορφώνου, αποκαλύπτω απρεπή ενέργεια κάποιου, το μέσον ξεμορφώνομαι σημαίνει ανακοινώνω κάτι που δεν με κολακεύει, ή ζητώ κάτι όχι τόσο σύμφωνο με την αξιοπρέπειά μου.

26

Ξένα τα: η ξενιτιά. Στη Μάνη ξενιτιά δε θεωρείται μόνο η εκτός Ελλάδος παραμονή, αλλά η εκτός Μάνης ειδικά.

ξεροσταλιάζου, παραμένω κάπου άσκοπα και αδικαιολόγητα.

ξεστήχου, από στήθους.

Ο Γ. Χατζιδάκης πιστεύει ότι «Εις το Κρητικόν άρα υχιτάς, ύχτας έχομεν σωθέντα αυτά τα αρχαία ΰΰ ή ίσσα λεγόμενα παρ αρχαίοις επί εντελώς ομοίας σημασίας, ήτοι ευαρέστου οσμής και ως επιχαρτικά δια την δικαίαν τιμωρίαν αλλού». Στη Μάνη συνηθέστατα ακούγεται το επιφώνημα «ύχιτας» το οποίο εκφράζει χαρά για κάτι ευχάριστο που συνέβη, συνήθης δε είναι και η φράση «ύχιτα και καλά 'παθες» που εκφράζει χαρά για την δυστυχία (το πάθημα) άλλου.

Ο Γ. Χατζιδάκης πιστεύει ότι «Εις το Κρητικόν άρα υχιτάς, ύχτας έχομεν σωθέντα αυτά τα αρχαία ΰΰ ή ίσσα λεγόμενα παρ αρχαίοις επί εντελώς ομοίας σημασίας, ήτοι ευαρέστου οσμής και ως επιχαρτικά δια την δικαίαν τιμωρίαν αλλού». Στη Μάνη συνηθέστατα ακούγεται το επιφώνημα «ύχιτας» το οποίο εκφράζει χαρά για κάτι ευχάριστο που συνέβη, συνήθης δε είναι και η φράση «ύχιτα και καλά 'παθες» που εκφράζει χαρά για την δυστυχία (το πάθημα) άλλου.

Ο Χατζιδάκης έχει διαπιστώσει επίδραση του ιδιώματος της Μάνης στη Γλώσσα της Κρήτης. Πιθανώς και το «ύχιτας» μετέφεραν από τον Ταΰγετο στην Κρήτη οι εγκατασταθέντες κάποτε στη Μεγαλόνησο Μανιάτες.

Ο Χατζιδάκης έχει διαπιστώσει επίδραση του ιδιώματος της Μάνης στη Γλώσσα της Κρήτης. Πιθανώς και το «ύχιτας» μετέφεραν από τον Ταΰγετο στην Κρήτη οι εγκατασταθέντες κάποτε στη Μεγαλόνησο Μανιάτες.

όγοιος, α, ο, αντωνυμία αντί της όποιος.

όϊμε, και όϊμου, το σχετλιαστικό οίμοι.

Όλα τα Σάββα(τα) Σάββατα να πάνε να γυρίσουν του Ρουσαλή το Σάββατο να πάει να μη γυρίσει.

ολήγορα, επίρρ. γρήγορα.

όντας το αυτό και όντες, αντί του όταν.

όργος ο, το τμήμα του χωραφιού στο οποίο σκάβει ή θερίζει κάθε μια από τις γυναίκες που θερίζουν ή σκάβουν παράλληλα στο ίδιο χωράφι.

όρογα, επίρρ. σκοπίμως, γιαυτόν το σκοπό, αρχαίο ορέγομαι, επιθυμώ.

ότοιμος, η, ο, έτοιμος.

οχτρουμέϊκα, εχθρικά.

πααίνου, πηγαίνω πρτ. επάναινα, μελλ. θα πάου, αόρ. ειδιάηκα, πρκ. είμαι ιδιαβαρμένος και υπερσ. ήμου ιδιαβαρμένος.

παινεχιάρης, α, ικο, ο καυχηματίας, καυχησιάρης.

παιχνδαρίζου, επιδίδομαι σε άκαιρα παιχνίδια.

παμπακέλλα η, το λευκό τσεμπέρι που βάνουν στα μούτρα του πεθαμένου.

πανιάδα η, ξερό ψωμί, το ρίχνω σε βραστό νερό με λίγο λάδι και το τρώω.

παντάρου, συνήθως στο γ' πρόσωπο και σημαίνει αρμόζει.

27

παντέχου, ελπίζω.

παντοχή η, η ελπίδα.

πάου, πηγαίνω.

παραβολή η, η εσωτερική πλευρά του χωραφιού παράλληλη προς το χτάρι βλ. λ.

παραδαβασμένος, η, ο, ψυχοπαθής στον οποίον οι παπάδες διαβάζουν συχνά τα ευαγγέλια (το τετραβάγγελο).

παρασάνταλος, η, ο, κακοφτιαγμένος και ανόητος.

παράσημος, η, ο, ο κακοφτιαγμένος.

παράτα η, η πομπή κυρίως στη φράση «επέθανε και τόνε πάσι με παράτα μεγάλη».

παρλιακός, η, ο, ο φλύαρος και επιπόλαιος.

πασπαλάς ο, χυλός που παρασκευάζεται με λάδι και νερό, μόνο με λάδι λέγεται καυτός. Απλή ανάμιξη λαδιού και αλευριού χωρίς βρασμό λέγεται ωμός πασπαλάς. Αν γίνει με χοιρινό συκώτι λέγεται σκωτοπασπαλάς.

πασπατεύου, ψηλαφώ.

παχνιάζου, ειρωνικά υπερσιτίζω κάποιον αλλά και βάνω κάτι στο παχνί

περορίζομαι, οργίζομαι, εξάπτομαι πολύ, αγριεύω.

πελενά η, λέγονται έτσι οι δυο σιταρένιες πίττες ή τα δυο σοινίκια (χοίνικες) σταριού που προσφέρονται ως γαμήλιο δώρο. Κατ’ επέκταση λέγεται πελενά και η πίττα που προσφέρει ως δώρο ο επισκεπτόμενος συγγενικό σπίτι.

πενιάρου, παραγγέλλω.

πεπανός, η, ο, ευγενής, καλός αρχ. πέπων.

πέτομαι, το ρήμα αυτό διετήρησε στη Μάνη την μορφή και σημασία που είχε στους ομηρικούς χρόνους. Ο ενεργητικός αόριστος επέτησε γνωστός και στην αρχαία.

πιζωστρόφχια τα, η επίσκεψη της νιόπαντρης κόρης στο πατρικό σπίτι την πρώτη Κυριακή μετά το γάμο.

πίνεργος, ο δεξιοτέχνης.

πινέργου, το αυτό και πινεργοτίς, επίρρ. σκοπίμως, με αυτή την πρόθεση, ακριβώς για τον σκοπό αυτόν.

πινιάτι το, τέτζερης, το μεγάλο πινιάτα και το μικρό πινιατάκι.

πιστρουμά η, βελέτζα η μισή πάνω και η μισή κάτω.

πιτίνι το, η εξωτερική γωνία ενός κτίσματος.

πιχερίζομαι, αναλαμβάνω τη διεκπεραίωση δύσκολης υποθέσεως ή κατασκευή επίπονου έργου.

πιχιούνου, επιχύνω.

πλακομιθάζου, καταπλακώνω με μεγάλες πέτρες (πλακώματα).

πλαστηρίζου, προστρίβω ελαφρά τις ελιές στο σουφρά, που έχω μισογερμένον μπροστά μου, και αφαιρώ τα φύλλα για να τις ετοιμάσω για το λιτριβείο.

πλέος, α, ο, περισσότερος, πλείων.

πλευρά η, η πλευρά βουνού.

28

πλοκαρά η, έτσι λένε το μισό κατώγι, το χωρισμένο με ξορολιθιά, στο οποίο φυλάσσουν τα άχυρα.

ποδοκρεβαταές οι, βλέπε αμπάρι.

ποκάρι το, μαλλί από την κούρα του προβάτου, αρχ. πόκος.

πολεμού, εργάζομαι.

Πολυκρέατη: με πολλούς άνδρες

πολυμπρία η, πολυομβρία.

πολυπορεύομαι, εξοικονομώ κάποιες ανάγκες.

πόρεψη η, η εξοικονόμηση.

Ποτέ δε θα μαθαίναμε τι σημαίνει Γύθειο, αν δε βρίσκαμε στον Ησύχιο τη μετοχή γυθίσσων = διορύσσων προερχομένη μάλιστα από δωρική περιοχή. Το Γύθειον <γύθειον εφωτίσθη από τον τύπο γυθίσσων, αλλά και το γυθίσσων από το Γύθειον, το οποίον επέζησε ως τοπωνύμιο. Εξετάζοντας τα ρήματα του λεξιλογίου των Μανιατών ραίνομαι και τίζομαι δεν πρέπει, νομίζομε, να αγνοήσουμε τον Ησύχιο στον οποίον βρίσκομε τους τύπους: «ραθαίνεται ραίνεται, βρέχεται ραθασσόμενοι ραινόμενοι, πληττόμενοι, ραίουσι φθείρουσι, ραίω φθείρω, ραίουσι φθείρουσι».

πουράκονας ο, ειδικός σωληνίσκος στον οποίον τοποθετείται το καψούλι από το οποίο δια του επικρουστήρος (πετεινού) παράγεται η σπίθα που ανάβει τη μπαρούτη και εκπυρσοκροτεί το εμπροσθογεμές όπλο.

πούρος ο, το κουκκούτσι καρπουζιού ή σταφυλιού, αλλά και το σκελίδι του σκόρδου, αρχ. πυρός.

πουρχιάζου, παίρνω κάτι δολίως και το χώνω στην τσέπη μου.

πραγαλιάζου, ησυχάζω, αφού πέρασε κάποιος σωματικός πόνος ή και θυμός.

πρίχου, πριν.

ραίνου, το ρήμα σύνηθες στο γ' ενικό «τι ζε ραίνει» συνηθέστατη ερώτηση που σημαίνει: γιατί το μεγάλο σου ενδιαφέρον και η αγωνία σου για κάποιο ζήτημα. Το γ' πληθ. συνηθέστατο και αυτό στη φράση: «μαςε ραίνουσι οι καιροί» που σημαίνει πληττόμεθα από τους ανέμους των περιστάσεων. Πολύ

ρεgλέας ο, χροντρό σιτάρι.

ρείπχιος, α, ο, λέγεται κυρίως για δένδρα και μάλιστα για ελαιόδενδρα που έχουν πολλά ξερά κλαδιά.

ριζάμενος, η, ο, ο ευρισκόμενος υπό την κηδεμονία κάποιου, ο εξηρτημένος, οριζόμενος.

ρικχιά η, η ποσότητα από μπαρούτη και σκάγια που βάνουμε στην κάννη του όπλου για να πυροβολήσουμε.

ρόμπωμα το, η κατά πρόσωπο προσβολή.

ρομπώνου, προσβάλλω διαπομπεύω.

ρούγα η, η θέση, δρόμος συνήθως, όπου συγκεντρώνονται οι άνθρωποι της γειτονιάς και συζητούν.

ρουγιάζου, κάθομαι πολλές ώρες στη ρούγα παραμελών τις εργασίες μου.

ρουκανίζου, αρχ. ελλην. ρυκονίζω. Στη φράση «ρουκανίζει χοντροκούκκια» σημαίνει ότι κάποιος χαροπαλεύει.

29

ρουμάνα και ρουμανάκα η, η πολύ εργατική γυναίκα.

ρωσφάι, στη φράση «εγίνησα ρωσφάι», δηλαδή ήρθανε στα χέρια και εκακοποίησαν ο ένας τον άλλον. Μήπως ρωσοφάι, σαλάτα;

σάγκουνο το, το βάθος γωνίας.

σαλαμετίζου, παρουσιάζω κάποια βελτίωση, πρόοδο.

σαλουδάρου, χαιρετίζω με πυροβολισμούς.

σάλωνο το, το εσωτερικό του αλωνιού.

Σαρμάς: το ντουφέκι

σαχάνι το, το σκέπασμα του τέτζερι.

σβησμένο μερδικό, ο στερούμενος απογόνων, λέγεται και σβηστομοίρης, ανάξιος λόγου άνθρωπος.

σβίδος ο, πρόκληση για μάλωμα.

σγαρίζει, ασχολείται με χειρονακτική εργασία, κυρίως γεωργική, αλλά χωρίς προθυμία και απόδοση.

σγουμπγιάζει, καμπουριάζει.

σγουμπός, η, ο, καμπούρης.

σένιαλο το, ανάξιος λόγου άνθρωπος.

σεργούνι το, ο διαπομπεφθείς.

σιγαλός η, ο σιγηλός.

σιλαμπαχιάς ο, πολύ δυνατός αγέρας, Σιλάμ Πασάς.

σκαμπουγιασμένος, η, ο, κακής σωματικής διαπλάσεως, με ελαττωμένες δυνάμεις.

σκάνταλος, αυτός που έχει τάση να δημιουργεί προστριβές.

σκάπετο το, το μη ορατό μέρος.

σκαπετού, πορευόμενος χάνομαι σε κάποια στροφή και δε φαίνομαι από ορισμένη θέση.

σκαρμώνου, με την έκφραση του προσώπου μου δείχνω τη δυσφορία μου.

σκαρφία τα, οι κλήροι, οι λαχνοί με τους οποίους γινότανε η κατανομή της πατρικής περιουσίας.

σκαρφίζομαι, επινοώ.

σκαφίζου, με το κόσκινο καθαρίζω τον καρπό από περιττά στοιχεία.

σκελίδι το, φέτα πορτοκαλιού ή μικρό μέρος κρεμμυδιού.

σκενταμίδα η, μικρή πέτρα σαν φέτα απολήγουσα σε αιχμή.

σκιγιάτης ο, ο Οχτώβρης.

Σκιγιάτης: Οκτώβρης. «Σέμπρο γύρευε ζυγάλετρα κονόμα», γιατί αρχίζει ο κάματος και το χαμολόϊ. Αρχίζουν δηλαδή και μαζεύουν απ’ τη γη τις ελιές εκείνες, που έριξε κάτω ο δυνατός βοριάς. Ακόμα «Το Σκιγιάτη σκίζ’ όργωνε και το Βρωμαλήτη σπέρνε». Τότε πια μπαίνουμε στη περίοδο του μαζέματος της ελιάς στη «Λαδία» όπως λένε στη Μάνη. Στην ελιά οι Μανιάτες έχουν αληθινή λατρεία και σεβασμό, γιατί είναι το κυριώτερο προϊόν του τόπου.

σκοπαΐδα η, σχισμένο ασκάδι, ισχάς.

30

σκούζου, το ρήμα σκούζου, το γνωστό σκούζω της Νεοελληνικής είναι το αυτό προς το αρχαίο σκύζομαι, το οποίο, καθώς δείχνουν οι τύποι σκύζει, λυπεί, οργίζεται και σκύζουσιν, που βρίσκαμε στον Ησύχιο στη μεταγενέστερη Ελληνική εχρησιμοποήθη και στην ενεργητική φωνή. Από το σκύζω αυτό το σκούζου της Μάνης με τη γνωστή στο ιδίωμα προφορά υ>ου και τη συνήθη ρηματική κατάληξη ου.

σκουντρίχνου, συγκρούω.

σμουγδιός, α, ο, υπόξυνος.

σμουλείχου, γλείφω με τη γλώσσα, λείχου.

Σουκολόης ή Άγοστος: Αύγουστος. Τον Αύγουστο δε τον λέγαν Συκολόγο, καθώς γράφει ο Φ. Ι. Βρεττάκος στο «Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριότεροι εορταί των» σ. 297, γιατί στη Μάνη μέχρι τώρα λένε σούκο και όχι σύκα, άρα ο μήνας λεγόταν Σουκολόης. Τον Άγοστο. «Ο Γυαλιστής γυαλίζει, μα ο Άγοστος τα καθαρίζει». Τότε τελειώνει η συγκομιδή του σταριού, λίχνισμα κ.λ.π.

σούρνου, σύρω, σούρνου γυναίκα, δηλαδή την απάγω άκουσαν.

σουρτοφελιά η, θηλιά του σχοινιού, συρτοθηλιά.

σουσουμάλι, η κατά διαστήματα επαναλαμβανόμενη στροφή της κεφαλής.

σοφόρα η, γυναίκα με δραστηριότητα προκαλούσα σχόλια. Σεπφόρα;

σπερούνου, διανυκτερεύω.

Σπολάτι: συγγνώμη, λυπάμαι για ό,τι έγινε.

σταβάρι το, ιστοβοεύς.

σταλιάζου, επί προβάτων καταφεύγουν σε σκιερό μέρος για ν' αποφύγουν τη ζέστη. Επί ανθρώπου με ειρωνική διάθεση.

στάλος ο, οι πρώτες απογευματινές ώρες του θέρους, αλλά και ο τόπος που σταλιάζουν τα ζώα.

στανιώνου, κασσιτερώνω τα χαλκωματένια δοχεία.

σταρένιος, α, ο, από σιτάρι, το αυτό και σταρήχιος.

σταρουλιά η, γεύση ή οσμή σταριού «σπιτάκι μου σμιγαδερό και σταρουλιάς μυρίζεις».

σταυροκοπείο το, στο σημείο που έπεφτε ο σκοτωμένος χαράζανε σταυρό και τη θέση αυτή την λέγανε σταυροκοπείο.

σταφνίζου, χτυπώ κάποιον ξαφνικά.

στεγαδάζου, φτιάνω στεγάδι, δηλαδή βάνω τα δεμένα στάχυα (μασκαλουχιές) ή και τις βελέτζες τη μια πάνω στην άλλη.

στερακά, επίρρ. στέρεα, σταθερά.

στερωμένος, άντρας ψηλός αλλά όχι αξιόλογος.

Στη Μάνη διατηρήθηκε η ανάμνηση της γιορτής, των βρουμαλίων καθώς η γιορτή των Ρουσαλίων2. Έτσι ακούγεται:

Στη Μάνη έχει ειδική μεταβατική σημασία στη φράση «σκούζουσι το Γιάννη». Δηλαδή προσερχόμενοι στο σπίτι κάποιου νεκρού Γιάννη φωνάζουν (σκούζουσι) «αδέρφι Γιάννη αδέρφι».

Στη Μάνη λένε και σήμερα το Σκιγιάτη σκίζε, 'ργώνε και το Βρωμαλίτη σπέρνε, γιατί το μήνα αυτό τον συνδέουν με το Νοέμβριο, το όνομα του μήνα πρέπει να συνδεθεί με τα βρωμάλια1.

στηθάζομαι, αναλαμβάνω τη διευθέτηση σοβαρής υπόθεσης.

31

στοιχείο, λέγεται για άνθρωπο εύρωστον.

στορή, από το παλαιό ιστορώ και το μεσαιωνικό στορώ = ζωγραφίζω, προήλθε η στόρηση, εικόνα και η στορή που βρίσκεται στα μοιρολόγια και σημαίνει και αυτή εικόνα, μορφή.

στουμπανίζου, χτυπώ άνθρωπο ή ζώο με πείσμα.

στουμπώνου, παραγεμίζω κάτι με περιεχόμενο δεκτικό πιέσεως, αποφράσσω.

στράδα το αυτό και στράτα, ο δρόμος.

στραδεύου, με τη σημασία πορεύομαι, συνηθέστερο το τρίτο πρόσωπο το οποίο σημαίνει ότι το χυνόμενο υγρό μπαίνει κανονικά στο άλλο δοχείο και δε χύνεται έξω.

στρατουλίζεί, επί νηπίων αρχίζει να βηματίζει.

στρέμπλα η, γερό ξύλο σχετικού πάχους, μπαίνει σε τρύπα ανοιγμένη στον τοίχο της πόρτας και την ασφαλίζει.

στρηνίο το, συνήθως σε πληθυντικό στρηνία τα, παιχνίδια.

στρηνιού, παίζω με ζωηρό τρόπο και σχετικές φωνές, αρχ. στρηνιώ.

στριφτάϊδα τα, βρασμένα τρίμματα ζύμης.

στρουγκιά η, χτύπημα με γροθιά.

στρουγκίζου, χτυπώ με γροθιές.

στρούγκος ο, η γροθιά.

στροφίγκι το, ζβέρκος, τράχηλος.

σύγιουρα τα, τα περί την οικίαν χτήματα.

σύγκρα η, ο Μανιάτης που δεν αποχτούσε αρσενικά παιδιά έπαιρνε και δεύτερη γυναίκα για να αποχτήσει. Οι δυο συνυπάρχουσες σύζυγοι ελέγοντο σύγκιριες, συγκυρίες του οίκου, ή σύγκρεας κατά την ευχή «έσονται εις σάρκα μία». Η παρουσία του ημιφώνου είναι αισθητή προ και μετά το ρ.

συνάγκλουθο το, ο ακολουθών συνήθως κάποιον.

συχνά ακούγεται στα μοιρολόγια ο στίχος: «τ' ερραίνομου, τ' ετίζομου» που σημαίνει ότι οι αγωνιώδεις και επίπονες προσπάθειές μου πήγανε χαμένες.

Τα χωράφια περιέρχονται στους απογόνους κυρίως με μοιρασιά και σκαρφία. Τα χτήματα μοιράζονται σε κλήρους ισάριθμους με τα αρσενικά παιδιά. Κατόπι ρίχνουν σκαρφία, δηλαδή λαχνούς και ο καθένας παίρνει αυτό που θα του τύχει. Εξ αυτού και όρος λαχίδι, δηλαδή χωράφι που του έλαχε κατά την κλήρωση. Νομίζομε λοιπόν ότι ο όρος νομή διετήρησε στη Μάνη τη σημασία που έχει και στην αρχαία, δηλαδή μοιρασιά. Αυτή που βρίσκομε στη φράση του Πρωταγόρα: «έρχεται Προμηθεύς επισκεψόμενος την νομήν», δηλαδή τα δοθέντα μερίδια και τον τρόπο της μοιρασιάς.

ταβλαμπέζι, στη φράση «εγίνη ταβλαμπέζι» που σημαίνει κάποιο μέλος του σώματος πρήστηκε υπερβολικά.

ταή η, η τροφή.

ταλίμι το, δεξιότης.

ταχιά, επίρρ. ενωρίς την επομένη ημέρα.

τζολαρίζομαι, στολίζομαι, βάνω τα καλά μου.

32

τηχτικός, ία, ικό, λένε έτσι τον ασθενή κυρίως τον φυματικό. Πρόκειται για το αρχαίο τηκτικός που βρίσκομε στο Διοσκουρίδη. Βλέπε και Ιπποκράτη, Αέρων κλπ. Δηλαδή το αρχαίο τηκτικός απλώς συνεμορφώθη με τους νόμους της Νεοελληνικής, ψιλό συν ψιλώ έγινε δασύ συν φιλώ.

τίζομαι, βλέπε το ρ. ραίνομαι.

τόμου, αμέσως, κατόπι, αφού.

τουμπού, χτυπώ κάποιον με το κεφάλι μου, λέγεται κυρίως επί ζώων. Η γίδα ή η αγελάδα τουμπά.

τραπέλλα η, ομάδα κυνηγών που πιάνουν τα ορτύκια με την απόχη. Πιθανώς πρόκειται για την ιταλική λέξη trapolla που σημαίνει παγίδα. Κατά το ατομικό κυνήγι ο κυνηγός ψάχνει για ορτύκια στα λουρία και στα αρμάκια, που βρίσκονται στις πλαγιές των βουνών. Έτσι ανεβαίνοντας ή κατεβαίνοντας από το ένα χωράφι στο άλλο κινείται βουστροφηδόν. Η κίνηση αυτή μας θυμίζει το «τραπελιζόμενος, συνεχώς αναστρεφόμενος» του Ησυχίου. Άλλως τε και οι κυνηγοί της τραπέλλας, που πιάνουν τα ορτύκια στον αέρα, συνεχώς αναστρέφονται.

τρικούκουλο το, δοθιήν, καλόγερος. Μεταφορικά σημαίνει τον ενοχλητικόν άνθρωπο, το γκρινιάρη και εριστικόν. Πρόκειται για δοθιήνα με τρεις κόμβους τρικόμβυλον.

τρουπολέβας, ού, ικο, ο κλέφτης.

τρουπολεβγιάζου, κλέπτω.

τρόχαλο το, πέτρα σχετικού μεγέθους που μπορεί κανείς να εκσφενδονίσει. Είναι το αρχαίο τροχμαλός λίθος. Το αρσενικό τρόχαλος σημαίνει σωρό λίθων. Το χτύπημα με τρόχαλο λέγεται τροχαλία η.

τσάβαλα τα, τα ενδύματα.

τσάγγρα η, το μονόκαννο κυνηγετικό όπλο. Πρόκειται για την μεσαιωνική τσάγγρα που εσήμαινε τόξο.

τσαμπρούνου, εξαμβλόω, αποβάλλω.

τσαντίλα η, η σακκούλα που στραγγίζουν το τυρί, αλλά και τα πανιά που βάνουν τον πολτό των ελαίων (το χαμούρι) για να το στύψουν και να βγάλουν το λάδι.

τσαντίλι το, το σακκίδιο που βάνουν μέσα το μουστάρι (βυζιά) της γίδας και το δένουν στην πλάτη της για να μη μπορούν να βυζάξουν τα κατσίκια.

τσάρδελος, η, ο, λέγεται για γατιά που αρπάζουν, αλλά και για ανθρώπους που έχουν τάσεις αρπαγής.

τσατσάρι, επίρρ. στη φράση «να πάεις τσατσάρι» κατ ευθείαν και σύντομα.

τσινιά η, λάκτισμα ζώου.

τσιρομνυαλιάζου, αδυνατώ να σκεφθώ.

ύχιτας, κατά τον Κοραή η λέξη προέρχεται από το επιφώνημα χαράς ΰυ ΰυ που βρίσκαμε στον Πλούτο του Αριστοφάνη, στιχ. 894. Υπάρχει στην αρχαία Ελληνική και το ίσσα επιφώνημα χαράς για την δυστυχία άλλου.

φάγγλα η, η φλόγα του λυχναριού.

φαγγρίζου, βλέπω ατελέστατα, έχω ατελέστατη όραση.

φαμέγιος ο, ο ταπεινής καταγωγής.

φάουζα η, νόσος ελκώδης, αρχ. φαγέδαινα, φάγαινα.

33

φελεμένος, ικανός, άξιος.

φελού, μπορώ.

φευγώς, επίρρ. στη φράση «τον έπαρε φευγώς» τον παντρεύτηκε με εκούσια απαγωγή, τον ακολούθησε.

φόϊρα τα, τα ενδύματα.

φοκόλι το, πέτρα που μπορεί να την εκσφεδονίσει δυνατός άνθρωπος.

φορτσέρι το, το μπαούλο.

φόρτσο, στο πολύ - πολύ, στην ένταση, στο τέλος.

φουμπού, ορμώ, επιτίθεμαι και φουμπγιά η ενέργεια και το αποτέλεσμα του φουμπού.

φουρομανού, οργισμένος βρίζω και απειλώ.

φουχιάζου, ξεφυσώ, εκπνέω από τα ρουθούνια νευρικά, με κάποια δυσκολία, αρχαίο φυσιάω. Η προφορά υ>ου αλλά και σι>χι μετά τη συνίζηση γνωστά φαινόμενα στη Μάνη.

φτερό το, εκτός από τη γνωστή σημασία στη Μάνη σημαίνει και το παιδί που χτυπάει με ραβδί τους θάμνους φωνάζοντας «τούκχι» για να φοβίζει τα ορτύκια και να τα κατευθύνει προς την τραπέλλα.

φτερούγα η, λέγεται μόνο φτερούγα πουλιού, αρχ. πτέρυξ.

φτυχού, ρίχνω επιτυχώς κατά του στόχου.

φωτίκι το, το ρούχο που φοράνε στον νεοφώτιστον και 2) επιλήψιμος χαρακτηρισμός, σκωπτικό προσωνύμιο.

φωτογανιά η, η γωνία του σπιτιού που ανάβουν φωτιά.

χάζι, σε φράση με το ρήμα κάνου «κάνου χάζι» θεωρώ κάτι αστείο, άξιο για γέλιο.

χαιράμενη η, γυναίκα που έχει τον άντρα της.

χαλασογλησίδι το, ο ερειπωμένος ναΐσκος.

χαλαστάρι το, πέτρα που μπορεί να εκσφενδονίσει δυνατός άνθρωπος.

χαλικιά η, παραλία καλυπτόμενη από στρογγυλές λευκές πέτρες, λαλούδες.

χαμοκέλλα η, φτωχική ισόγεια κατοικία.

χαμούρι το, ο πολτός των ελαίων.

χαρανί το, το λεβέτι, ο λέβης.

χελιός ο, ταπεινής καταγωγής.

χέριζος, η, ο, ο χέρσος.

χιάχνου, κατασκευάζω.

χιοπαίζεί, ισορροπεί, ισοσταθμίζει.

χιούνου, χύνω.

Χλεβάρης: Φεβρουάριος. Το Χλεβάρη σφάζουσι τα θροφάϊρα, κάνουσι τα «σύγκλινα» και τα νοστιμότατα Μανιάτικα λουκάνικα.

χουγιασμένη η, γυναίκα για την ηθική της οποίας έγιναν άσχημα σχόλια.

χοχλάζει, βράζει.

34

χρασουλιά η, η οσμή του θνησιμαίου.

χράχιος, α, ο, θνησιμαίος, άνθρωπος ανάξιος λόγου.

χρεία η, η ανάγκη.

χριστοφονιάς ο, αυτός που πρόδωσε φιλοξενούμενον.

χρονιάζει, πέρασε ένας χρόνος από τη γέννηση ή το θάνατο κάποιου.

χρωστομέϊκα τα, τα οφειλόμενα.

χτάρι το, το αναλημματικό τείχος με το οποίο στις πλαγιές βουνών δημιουργείται στενόμακρο χωράφι, αρμάκι ή λουρί.

χωνιάζου, γεμίζω το δωμάτιο με καπνό.

Χώρα: εννοείται όλη η Μάνη

Χωσία: η ενέδρα

ψαλίδι το, εκτός από τη γνωστή σημασία στη Μάνη δηλώνει και τα πλαϊνά δοκάρια που στηρίζουν την οροφή του σπιτιού.

ψίος, α. ο, ο αμιγής αλλά και αυτό που τρώγεται χωρίς ψωμί «δεν είχασι ψωμί κι’ εφάσι το μπακαλιάρο ψίονε».

ψουρορρέου, περιφέρομαι στερούμενος των αναγκαίων.

ψυχαδερφοί οι, έτσι λέγονται τα μέλη των οικογενειών, που έκαναν αγάπη μετά το φόνο μελών και των δύο οικογενειών. Η αγάπη αυτή λέγεται ψυχαδερφοσύνη. Αναφέρονται περιπτώσεις ψυχαδερφοσύνης μετά τον πρώτο φόνο χωρίς να ακολουθήσει αντεκδίκηση..

35

3. Φράσεις - Ερμηνεία Οι παροιμιακές (ή παροιμιώδεις) φράσεις είναι ένα είδος φράσεων που δεν έχει να κάνει με γνωμικά, αν και συγγενεύει με τις παροιμίες ως προς το λαϊκό ή αλληγορικό τους χαρακτήρα. Πρόκειται για σύντομες φράσεις που δεν αποτελούν «διατύπωση κρίσης», δεν τις χρησιμοποιούμε δηλαδή για να διατυπώσουμε μια άποψη, αλλά για να κάνουμε ένα χαρακτηρισμό. Πάντως τα όρια με τις Παροιμίες είναι μερικές φορές δυσδιάκριτα. Επιλέξαμε και παρουσιάζουμε μερικές τέτοιες φράσεις καθώς και την ερμηνεία τους.

1. Μου έψησε το ψάρι στα χείλη: Ο λαός του Βυζαντίου γιόρταζε με μεγάλη κατάνυξη και

πίστη όλες τις μέρες στης Σαρακοστής. Το φαγητό του ήταν μαρουλόφυλλα βουτηγμένα στο ξίδι, μαυρομάτικα φασόλια, φρέσκα κουκιά και θαλασσινά. Στα μοναστήρια, όμως ήταν ακόμη πιο αυστηρά, αν και πολλοί καλόγεροι, που δεν μπορούσαν να κρατήσουν περισσότερο τη νηστεία, έκαναν πολλές φορές κρυφές αμαρτίες και έτρωγαν αυγά ή έπιναν γάλα. Αν τύχαινε, όμως κανένας από αυτούς να πέσει στην αντίληψη των άλλων, καταγγελλόταν αμέσως στο ηγουμενοσυμβούλιο και καταδικαζόταν στις πιο αυστηρές ποινές. Κάποτε, λοιπόν, ένας καλόγερος, ο Μεθόδιος, πιάστηκε να τηγανίζει ψάρια μέσα σε μια σπηλιά, που ήταν κοντά στο μοναστήρι. Το αμάρτημα του θεωρήθηκε φοβερό. Η τιμωρία του ήταν, να του γεμίσουν το στόμα με κάρβουνα και να του βάλουν ένα ωμό ψάρι να ψηθεί. Ο καλόγερος φυσικά πέθανε μετά από λίγο, αλλά ωστόσο έμεινε η φράση μου έψησε το ψάρι στα χείλη

2. Χρωστάει της Μιχαλούς : Η λαϊκή έκφραση συνδέεται με τη μετεπαναστατική ζωή στο Ναύπλιο, πρωτεύουσα τότε της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, μετά την επανάσταση του 21 υπήρχε στο Ναύπλιο μια ταβέρνα που ανήκε σε μια γυναίκα, τη Μιχαλού. Η Μιχαλού είχε το προτέρημα να κάνει «βερεσέδια» αλλά υπό προθεσμία. Μόλις εξαντλείτο η προθεσμία – και η υπομονή της – στόλιζε τους χρεώστες της με «κοσμητικότατα» επίθετα. Όσοι τα άκουγαν, ήξεραν καλά ότι αυτός που δέχεται τις «περιποιήσεις» της «χρωστάει της Μιχαλούς».

3. Έφαγα χυλόπιτα: Γύρω στα 1815 υπήρχε κάποιος κομπογιαννίτης, ο Παρθένης Νένιμος, ο οποίος ισχυριζόταν πως είχε βρει το φάρμακο για τους βαρύτατα ερωτευμένους. Επρόκειτο για ένα παρασκεύασμα από σιταρένιο χυλό ψημένο στο φούρνο. Όσοι λοιπόν αγαπούσαν χωρίς ανταπόκριση, θα έλυναν το πρόβλημά τους τρώγοντας αυτή τη θαυματουργή πίτα – και μάλιστα επί τρεις ημέρες, κάθε πρωί, τελείως νηστικοί.

4. Μυρίζω τα νύχια μου : Η φράση προέρχεται από την αρχαία τελετουργική συνήθεια, κατά την οποία οι ιέρειες των μαντείων βουτούσαν τα δάχτυλά τους σ” ένα υγρό με βάση το δαφνέλαιο, τις αναθυμιάσεις του οποίου εισέπνεαν καθώς τα έφερναν κατόπιν κοντά στη μύτη τους και μ” αυτό τον τρόπο έπεφταν σ” ένα είδος καταληψίας κατά την οποία προμάντευαν τα μελλούμενα.

5. Τρώει τα νύχια του για καυγά: Ένα από τα αγαπημένα θεάματα των Ρωμαίων και αργότερα των Βυζαντινών, ήταν η ελεύθερη πάλη. Οι περισσότεροι από τους παλαιστές, ήταν σκλάβοι, που έβγαιναν από το στίβο με την ελπίδα να νικήσουν και να απελευθερωθούν. Στην ελεύθερη αυτή πάλη επιτρέπονταν τα πάντα γροθιές, κλωτσιές, κουτουλιές, ακόμη και το πνίξιμο.Το μόνο που απαγορευόταν αυστηρά ήταν οι γρατζουνιές. Ο παλαιστής έπρεπε να νικήσει τον αντίπαλό του, χωρίς να του προξενήσει την παραμικρή αμυχή με τα νύχια, πράγμα , βέβαια, δυσκολότατο.Γιατί τα νύχια των δυστυχισμένων σκλάβων, που έμεναν συνέχεια μέσα στα κάτεργα, ήταν τεράστια και σκληρά από τις βαριές δουλειές που έκαναν.Γι” αυτό λίγο προτού βγουν στο στίβο, άρχιζαν να τα κόβουν, όπως μπορούσαν, με τα δόντια τους. Από το γεγονός αυτό βγήκε κι η φράση «τρώει τα νύχια του για καβγά».

6. Μάλλιασε η γλώσσα μου: Στη βυζαντινή εποχή υπήρχαν διάφορες τιμωρίες, ανάλογες, βέβαια, με το παράπτωμα. Όταν π.χ. ένας έλεγε πολλά, δηλαδή έλεγε λόγια που δεν έπρεπε

36

να ειπωθούν, τότε τον τιμωρούσαν με έναν τρομερό τρόπο. Του έδιναν ένα ειδικό χόρτο που ήταν υποχρεωμένος με το μάσημα να το κάνει πολτό μέσα στο στόμα του. Το χόρτο, όμως, αυτό ήταν αγκαθωτό, στυφό και αρκετά σκληρό, τόσο που κατά το μάσημα στο στόμα του πρηζόταν και η γλώσσα, το ελατήριο δηλαδή της τιμωρίας του, άνοιγε, μάτωνε και γινόταν ίνες-ίνες, κλωστές-κλωστές, δηλαδή, όπως είναι τα μαλλιά. Από την απάνθρωπη τιμωρία βγήκε και η παροιμιώδης φράση : «μάλλιασε η γλώσσα μου«, που τις λέμε μέχρι σήμερα, όταν προσπαθούμε με τα λόγια μας να πείσουμε κάποιον για κάτι και του το λέμε πολλές φορές.

7. Μου έφυγε το καφάσι: Στα Τούρκικα καφάς θα πει κεφάλι, κρανίο. Όταν, λοιπόν, η καρπαζιά, που έριξαν σε κάποιον είναι δυνατή λέμε “του έφυγε το καφάσι”, δηλαδή, του έφυγε το κεφάλι από τη δύναμη του κτυπήματος. Το ίδιο και όταν αντιληφθούμε κάτι σπουδαίο, λέμε «μου έφυγε το καφάσι» , δηλαδή, μου έφυγε το κεφάλι από τη σπουδαιότητα.

8. Έφαγε το ξύλο της χρονιάς : Στο Βυζάντιο οι δάσκαλοι ήταν, σχεδόν όλοι, καλόγεροι και παπάδες. Φυσικά, έδερναν κι αυτοί τους μαθητές, αλλά μόνο μια φορά το χρόνο. Δηλαδή τον Αύγουστο, που σταματούσαν τα μαθήματα – για να ξαναρχίσουν, πάλι, τέλη Σεπτεμβρίου – κάθε μαθητής ήταν υποχρεωμένος να περάσει από τον παιδονόμο, για να φάει το. .ξύλο του. Έτσι είχαν την εντύπωση, ότι τον ένα μήνα, που θα έλειπαν από το σχολείο, θα ήταν φρόνιμοι. Από αυτό βγήκε και η φράση: «έφαγε το ξύλο της χρονιάς του«, που τη λέμε, όταν μαθαίνουμε, πως κάποιος τις έφαγε για τα καλά.

9. Κάποιο λάκο έχει η φάβα: Σε όλα τα μέρη που τρώνε φάβα ανοίγουν ένα λάκκο και ρίχνουν μέσα λάδι, γιατί η φάβα βράζεται μόνο με το νερό της . Από “δω έχουμε και τη γνωστή φράση «κάποιο λάκκο έχει η φάβα».

10. Έφαγε το καταπέτασμα: Για εκείνους που τρώνε πάρα πολύ, τους αδηφάγους ή τους άρπαγες, συνηθίζουμε να μεταχειριζόμαστε την έκφραση αυτή. Παραπέτασμα, κουρτίνα, στόρι, ίσως και τραπεζομάντιλο. Στη φράση αυτός που πήρε ακόμα και το «αταπέτασμα» ή κατά άλλους έφαγε ακόμα και το τραπεζομάντιλο….τόση πείνα είχε….

11. Κροκοδείλια δάκρυα : Ο κροκόδειλος όταν θέλει να ξεγελάσει το θύμα του, κρύβεται και βγάζει κάτι παράξενους ήχους, που μοιάζουν καταπληκτικά με κλάμα μωρού παιδιού. Έτσι, αυτοί που τον ακούν, νομίζουν ότι πρόκειται για κάποιο παιδάκι και τρέχουν να το βοηθήσουν... Ο κροκόδειλος τότε επιτίθεται ξαφνικά και σκοτώνει το θύμα του. Στην αρχαία Ελλάδα ο κροκόδειλος ήταν άγνωστος, οι Έλληνες όμως έμαθαν για αυτόν από τους Φοίνικες εμπόρους, που τους γέμιζε με τρόμο και θαυμασμό για την δύναμη και την πανουργία του κροκόδειλου . Έτσι λοιπόν, παρόλο που στην Ελλάδα δεν υπήρχαν κροκόδειλοι, τα «κροκοδείλια δάκρυα», που λέμε σήμερα γι' αυτούς που ψευτοκλαίνε, είναι φράση καθαρά αρχαία ελληνική.

12. Άρες μάρες κουκουνάρες :Έκφραση προέρχεται από αρχαίες Ελληνικές κατάρες. Στον ενικό η λέξη είναι Κατάρα Κατ-άρα Με την πάροδο των χρόνων για λόγους καθαρά εύηχους και μόνο προσετέθη και το «Μ». Δηλαδή: Κατ-άρα-μάρα. Και έτσι στη νεότερη ελληνική έγινε -άρα-μάρα, άρες μάρες, έβαλαν και την «κούφια» ομοιοκατάληκτη λέξη κουκουνάρες (κούφια δεν είναι τα κουκουνάρια;)και δημιουργήθηκε αυτή η καινούρια φράση! την λέμε όταν θέλουμε να δηλώσουμε πως ακούσαμε κάτι χωρίς νόημα και χωρίς ουσία!

13. Κατά φωνή κι ο γάιδαρος: Στην αρχαιότητα , όταν ένας γάιδαρος φώναζε πριν αρχίσει μια μάχη, νόμιζαν ότι οι θεοί τους προειδοποιούσαν για τη νίκη. Κάποτε ο Φωκίωνας ετοιμαζόταν να επιτεθεί στους Μακεδόνες του Φιλίππου, αλλά δεν ήταν και τόσο βέβαιος για το αποτέλεσμα, επειδή οι στρατιώτες του ήταν λίγοι. Τότε αποφάσισε ν' αναβάλει για μερικές μέρες την επίθεση, ώσπου να του στείλουν τις επικουρίες, που του είχαν υποσχεθεί οι Αθηναίοι. Πάνω, όμως, που ήταν έτοιμος να διατάξει υποχώρηση, άκουσε ξαφνικά τη φωνή ενός γαϊδάρου από το στρατόπεδο του. – Κατά φωνή κι ο γάιδαρος! έκανε

37

ενθουσιασμένος ο Φωκίωνας. Και διέταξε ν' αρχίσει η επίθεση, με την οποία νίκησε τους Μακεδόνες. Από τότε ο λόγος έμεινε, και τον λέμε συχνά, όταν βλέπουμε ξαφνικά κάποιο φίλο μας, που δεν τον περιμέναμε.

14. Ένα χελιδόνι δε φέρνει την άνοιξη: Σ' έναν από τους μύθους του Αισώπου διαβάζουμε, πως ένας άσωτος και σπάταλος νέος, αφού έφαγε όλη του την περιουσία, δεν του είχε απομείνει παρά ο καινούριος του χονδρός εξωτερικός μανδύας. Κάποια μέρα, λοιπόν, που τυχαία είδε ένα χελιδόνι να πετάει έξω από το παράθυρό του, φαντάστηκε πως ο χειμώνας είχε περάσει και πως ήρθε πια η άνοιξη. Πούλησε τότε και το μανδύα σαν αχρείαστο. Αλλά το χειμωνιάτικο κρύο είχε άλλη γνώμη και ξαναγύρισε την άλλη μέρα πιο τσουχτερό. Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τη φράση αυτή με τα λόγια: « μία χελιδών έαρ ου ποιεί». Κατά τον Αριστοτέλη: «Το γάρ έαρ ούτε μία χελιδών ποιεί ούτε μία ημέρα». Επίσης, συγγενική είναι η φράση: «Μ' ένα χελιδόνι, καλοκαίρι δεν κάνει, ούτε μια μέλισσα μέλι» και «μ' ένα λουλούδι καλοκαίρι δε γίνεται».

15. Πράσσειν άλογα: Όταν κάποιος σε μία συζήτηση μας λέει πράγματα με τα οποία διαφωνούμε ή μας ακούγονται παράλογα, συνηθίζουμε να λέμε: « Τι είναι αυτά που μου λες; Αυτά είναι αηδίες και πράσσειν άλογα».Το «πράσσειν άλογα» λοιπόν, δεν είναι πράσινα άλογα όπως πιστεύει πολύς κόσμος, αλλά αρχαία ελληνική έκφραση. Προέρχεται εκ του ενεργητικού απαρεμφάτου του ρήματος «πράττω» ή/και «πράσσω» (τα δύο τ, αντικαθίστανται στα αρχαία και από δύο σ), που είναι το «πράττειν» ή/και «πράσσειν» και του «άλογο» που είναι ουσιαστικά το ουσιαστικό «λόγος» που σημαίνει λογική (σε μία από τις έννοιες του) με το α στερητικό μπροστά. Α-λόγο το παράλογο, δηλαδή ,Πράσσειν άλογα, το να κάνει κανείς παράλογα πράγματα.

16. Σε τρώει η μύτη σου, ξύλο θα φας: Στην αρχαία Ελλάδα πίστευαν πως ο «κνησμός», η φαγούρα, δηλαδή, του σώματος, ήταν προειδοποίηση των Θεών. Πίστευαν πως όταν ένας άνθρωπος αισθανόταν φαγούρα στα πόδια του, θα έφευγε σε ταξίδι. Όταν πάλι τον έτρωγε η αριστερή του παλάμη, θα έπαιρνε δώρα. Η πρόληψη αυτή έμεινε ως τα χρόνια μας. «Με τρώει το χέρι μου χρήματα θα πάρω», συνηθίζουμε να λέμε όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Οι αρχαίοι όμως, θεωρούσαν γρουσουζιά, όταν αισθανόταν φαγούρα στην πλάτη, στο λαιμό, στα αφτιά και στη μύτη. Κάποτε για παράδειγμα, ο βασιλιάς της Σπάρτης Άγις, ενώ έκανε πολεμικό συμβούλιο με τους αρχηγούς του, είδε ξαφνικά κάποιον από αυτούς να ξύνει αφηρημένος το αφτί του. Αμέσως σηκώθηκε πάνω και διέλυσε το συμβούλιο.- Θα έχουμε αποτυχία οπωσδήποτε. Οι θεοί προειδοποίησαν τον Αρίσταρχο. Ας αναβάλουμε για αργότερα την εκστρατεία. Οι Σπαρτιάτες πίστευαν ακόμη ότι τα παιδιά που αισθάνονταν φαγούρα στη μύτη τους, θα γινόντουσαν κακοί πολεμιστές. Έτσι, όταν έβλεπαν κανένα παιδί να ξύνει τη μύτη του, το τιμωρούσαν, για να μην την ξαναξύσει άλλη φορά. Από την πρόληψη αυτή βγήκε η φράση : «η μύτη σου σε τρώει, ξύλο θα φας».

17. Καβάλησε το καλάμι : Είναι μια έκφραση που ίσως προέρχεται από την Αρχαία Ελλάδα. Οι Σπαρτιάτες το έλεγαν για να πειράξουν τον Αγησίλαο. Ο Αγησίλαος αγαπούσε πολύ τα παιδιά του και όταν ήταν μικρά έπαιζε μαζί τους, καβαλώντας σαν σε άλογο, ένα καλάμι. Κάποια μέρα όμως τον είδε ένας φίλος του σε αυτή την στάση και ο Αγησίλαος τον παρακάλεσε να μην πει τίποτα σε κανέναν. Αλλά εκείνος δεν κράτησε τον λόγο του και το είπε σε άλλους, για να διαδοθεί σιγά – σιγά σε όλους και να φθάσει στις μέρες μας, με αλλαγμένη την ερμηνεία του (το λέμε όταν θέλουμε να πούμε για κάποιον ότι πήραν τα μυαλά του αέρα).

18. Ο κλέψας του κλέψαντος : Αρχαία ελληνική έκφραση, (Αλωπεκίζειν προς ετέρα αλώπεκα). Παροιμία που λεγόταν για τους απατεώνες και μάλιστα σε περιπτώσεις που κάποιος εξ αυτών, επιχειρούσε να εξαπατήσει άλλον απατεώνα.

19. Χτύπα ξύλο :«Απτεσθαι ξύλου», έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Λόγω της πεποίθησης τους πως στα δένδρα κατοικούσαν νύμφες (Δρυάδες/Αμαδρυάδες) χτύπαγαν το ξύλο του κορμού των

38

δένδρων για να επικαλεστούν την προστασία τους, καθώς οι νύμφες μπορούσαν να πραγματοποιήσουν τις ευχές των ανθρώπων. Αυτή η συνήθεια συνηθίζεται ακόμα και σήμερα, όταν ακούμε κάτι το οποίο δεν θέλουμε να μας συμβεί...

20. Κοράκιασα από τη δίψα: Φράση που προέρχεται από έναν αρχαιοελληνικό μύθο. Σύμφωνα με αυτόν, σε κάποια μικρή ορεινή πόλη της αρχαίας Ελλάδας, οι κάτοικοι αποφάσισαν κάποτε να κάνουν μια θυσία στο θεό Απόλλωνα. Το νερό όμως που θεωρούσαν ιερό και το χρησιμοποιούσαν στις θυσίες , βρίσκονταν ανάμεσα σε δύσβατα φαράγγια. Έπρεπε λοιπόν για αυτή τη σημαντική θυσία να στείλουν κάποιον σε αυτή τη δύσκολη και ανηφορική διαδρομή, για να φέρει το «ιερό» νερό. Ξαφνικά, ακούστηκε μια φωνή από ένα δέντρο εκεί κοντά. Ήταν η φωνή ενός κόρακα ο οποίος προσφερόταν να αναλάβει το συγκεκριμένο εγχείρημα. Παρά την έκπληξη που ένιωσαν οι κάτοικοι ακούγοντας τη φωνή του κόρακα, αποφάσισαν να του αναθέσουν την αποστολή, μιας και με τα φτερά του θα έφτανε γρήγορα και εύκολα στην πηγή που έτρεχε το «ιερό» αυτό νερό. Έδωσαν λοιπόν, οι άνθρωποι στον κόρακα μια μικρή υδρία, αυτός την άρπαξε με τα νύχια του και πέταξε στον ουρανό με κατεύθυνση την πηγή. Ο κόρακας έφτασε γρήγορα στην πηγή. Πλάι της αντίκρισε μια συκιά γεμάτη σύκα, και λιχούδης καθώς ήταν άρχισε να δοκιμάζει μερικά σύκα. Τα σύκα όμως ήταν άγουρα, και ο κόρακας αποφάσισε να περιμένει μέχρι να ωριμάσουν, ξεχνώντας όμως την αποστολή που είχε αναλάβει για λογαριασμό των ανθρώπων. Περίμενε τελικά δύο ολόκληρες μέρες ώσπου τα σύκα ωρίμασαν. Έφαγε πολλά μέχρι που κάποια στιγμή θυμήθηκε τον πραγματικό λόγο για τον οποίο είχε έρθει στην πηγή. Άρχισε να σκέφτεται λοιπόν, πώς θα δικαιολογούσε την αργοπορία του στους κατοίκους της πόλης. Τελικά γέμισε με νερό τη μικρή υδρία, άρπαξε με το ράμφος του ένα μεγάλο φίδι το οποίο διέκρινε να κινείται κοντά στους θάμνους και πέταξε για την πόλη. Όταν ο κόρακας έφτασε στην πόλη, οι κάτοικοι θέλησαν να μάθουν το λόγο για τον οποίο άργησε να επιστρέψει με το νερό από την πηγή. Ο κόρακας αφού άφησε κάτω την υδρία και το φίδι, και ισχυρίστηκε ότι το συγκεκριμένο φίδι ρουφούσε το νερό από την πηγή, με αποτέλεσμα αυτή να αρχίσει να ξεραίνεται. Έπειτα τους είπε πως όταν το φίδι αποκοιμήθηκε, αυτός γέμισε την υδρία με το νερό και γράπωσε και το φίδι για να το παρουσιάσει στους κατοίκους. Οι άνθρωποι τον πίστεψαν και σκότωσαν το φίδι χτυπώντας το με πέτρες και ξύλα. Όμως, το φίδι αυτό ήταν του θεού Απόλλωνα, και ο θεός του φωτός οργισμένος αποφάσισε να τιμωρήσει τον κόρακα για το ψέμα του. Έτσι από εκείνη την ημέρα, κάθε φορά που ο κόρακας προσπαθούσε να πιει νερό από κάποια πηγή, αυτή στέρευε. Κράτησε πολύ καιρό το μαρτύριο αυτό της δίψας του κόρακα, μέχρι που ο Απόλλωνας τον λυπήθηκε και τον έκανε αστέρι στον ουρανό. Από τότε, όταν κάποιος διψούσε πολύ, έλεγε τη φράση « Κοράκιασα από τη δίψα ». Και αυτή η φράση έχει παραμείνει ως τις μέρες μας.

21. Του μπήκαν ψύλλοι στ’ αφτιά : Οι Βυζαντινοί ήταν άφταστοι στο να εφευρίσκουν πρωτότυπες τιμωρίες. Όταν έπιαναν κάποιον να κρυφακούει, του έριχναν ζεματιστό λάδι στ’ αφτιά και τον κούφαιναν. Για τους «ωτακουστές» -όπως τους έλεγαν τότε αυτούς- ο αυτοκράτορας lουλιανός αισθανόταν φοβερή απέχθεια. Μπορούσε να συγχωρέσει έναν προδότη, αλλά έναν «ωτακουστή» ποτέ. Ο ίδιος έγραψε έναν ειδικό νόμο γι’ αυτούς, ζητώντας να τιμωρούνται με μαρτυρικό θάνατο. Μα όταν τον έστειλε στη Σύγκλητο, για να τον εγκρίνει, εκείνη τον απέρριψε, γιατί θεώρησε ότι το αμάρτημα του «ωτακουστή» δεν ήταν και τόσο μεγάλο. Είπαν δηλαδή -οι Συγκλητικοί- ότι η περιέργεια είναι φυσική στον άνθρωπο και ότι αυτός που κρυφακούει, είναι, απλώς, περίεργος. Μπορεί να κάνει την κακή αυτή πράξη, αλλά χωρίς να το θέλει. Έτσι βρήκαν την ευκαιρία να καταργήσουν και το καυτό λάδι και ζήτησαν να τους επιβάλλεται μικρότερη ποινή. Ο lουλιανός θύμωσε, μα δέχτηκε να αλλάξουν το σύστημα της τιμωρίας με κάτι άλλο που, ενώ στην αρχή φάνηκε αστείο, όταν μπήκε σε εφαρμογή, αποδείχθηκε πως ήταν αφάνταστα τρομερό. Έβαζαν

39

δηλαδή στ’ αφτιά του ωτακουστή… ψύλλους! Τα ενοχλητικά ζωύφια, έμπαιναν βαθιά στο λαβύρινθο του αφτιού κι άρχιζαν να χοροπηδούν, προσπαθώντας να βρουν την έξοδο. Φυσικά, ο δυστυχισμένος που δοκίμαζε αυτή την τιμωρία, έφτανε πολλές φορές να τρελαθεί. Από τότε, ωστόσο, έμεινε η φράση «του μπήκαν ψύλλοι στ’ αφτιά», που σήμερα έφτασε να σημαίνει, ότι μου μπαίνουν υποψίες στο μυαλό για κάτι.

22. Αλά μπουρνέζικα: Όταν μας μιλάει κάποιος και θέλουμε να του πούμε πως δεν καταλαβαίνουμε τι μας λέει, τότε του λέμε πως μιλάει…αλά μποuρνέζικα. Πολλοί νομίζουν, πως είναι μια λέξη (αλαμπουρνέζικα). Είναι όμως δύο. Όπως το «αλά γαλλικά». Μπουρνέζικα, λοιπόν, είναι η γλώσσα που θα μιλούσαν σε κάποιο τόπο ή και θα μιλάνε ακόμα, γιατί ο τόπος αυτός πράγματι υπάρχει. Είναι σε μια περιοχή του Σουδάν, όπου ζει η φυλή Μπουρνού. Η γλώσσα αυτή ήρθε στην Ελλάδα κατά την Επανάσταση του 1821, με την φυλή των Μπουρνού η οποία αποτελούσε τμήμα του εκστρατευτικού σώματος του Αιγύπτιου στρατηγού Ιμπραήμ. Καθώς η αραβική γλώσσα είναι αρκετά δύσκολη και μάλιστα στις διαλέκτους της, σε μας τους Έλληνες, λοιπόν δίκαια, όσα θ’ ακούγαμε από αυτούς, θα φαίνονταν «αλά μπουρνέζικα», δηλαδή ακατανόητα.

23. Φάτε μάτια ψάρια και κοιλιά περίδρομο: Την λίμνη των Ιωαννίνων ανέκαθεν τη δούλευαν οι ψαράδες της περιοχής για τα νόστιμα ψάρια της (σήμερα τα πιο πολλά χρήματα τούς τα δίνουν οι βάτραχοι της λίμνης, γιατί τους εξάγουν στο εξωτερικό). Στην εποχή, όμως, που κυβερνούσε τα Γιάννενα ο Αλί Πασάς, είχε μπει φόρος ένα γρόσι στην κάθε οκά στα ψάρια και στα χέλια, που θα ψαρευόντουσαν μέσα στη λίμνη. Εκείνος που δε θα πλήρωνε, θα έχανε τα ψάρια του, που του τα έπαιρναν οι φοροεισπράκτορες του Αλί Πασά. Αλλά φτωχοί καθώς ήταν όλοι τους, προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να μην πληρώσουν το φόρο, αλλά οι άνθρωποι του Αλί τους παρακολουθούσαν και τους έπαιρναν ό,τι είχαν όλη τη νύχτα τραβήξει. Ένας γερο-θυμόσοφος όμως ψαράς, βλέποντας το βίος του να καταστρέφεται και αντικρίζοντας τα ψάρια τους, που τα φόρτωναν οι στρατιώτες του Αλί Πασά, είπε: «Φάτε μάτια ψάρια και κοιλιά περίδρομο», για να μείνει από τότε και να λέγεται σήμερα όταν θέλουμε να καταδείξουμε είτε την ακόρεστη πείνα, είτε τον ανεκπλήρωτο πόθο, το απλησίαστο.

24. Κάποιος φούρνος θα γκρέμισε : Παλαιότερα, τα σπίτια ενός χωριού μετριόντουσαν με τους…φούρνους τους. Οι χωρικοί, δηλαδή, δεν έλεγαν ότι «το χωριό μου έχει τόσα σπίτια» αλλά «τόσους φούρνους», επειδή κάθε σπίτι είχε και το δικό του φούρνο, για να ψήνει το ψωμί του. Είναι γνωστό και το ανέκδοτο του Κολοκοτρώνη με τον Άγγλο φιλέλληνα Κνόου. Ο τελευταίος, που μιλούσε αρκετά καλά τη γλώσσα μας και θαύμαζε το Γέρο για την τόλμη και την εξυπνάδα του, τον ρώτησε κάποτε, αν το χωριό που γεννήθηκε ήταν μεγάλο. - Όχι και τόσο, αποκρίθηκε ο Κολοκοτρώνης. Δεν πιστεύω να έχει παραπάνω από εκατό φούρνους… Ο Άγγλος, που δεν ήξερε ότι με το «φούρνος» εννοούσε «σπίτι», τον κοίταξε ξαφνιασμένος. - Και δεν είσαι ευχαριστημένος, στρατηγέ; τον ρώτησε. Εμένα το δικό μου χωριό δεν έχει περισσότερους από δυο φούρνους! - Βρε τον κακομοίρη! είπε τότε ο Κολοκοτρώνης. Και πώς ζεις σε τέτοια μοναξιά; Όταν λοιπόν στα χωριά αυτά πέθαινε κανένας νοικοκύρης, οι φίλοι του έλεγαν: «Ο φούρνος του μπάρμπα Νότη γκρέμισε», εννοώντας ότι με το θάνατο το αρχηγού της οικογένειας, το σπίτι του γκρέμιζε, χανόταν. πό τη μεταφορική λοιπόν αυτή φράση, βγήκε η έκφραση «Κάποιος φούρνος γκρέμισε», ή «Κάποιος φούρνος θα γκρεμίστηκε» που τη λέμε σήμερα, άγνωστο γιατί, όταν μας επισκέπτεται κάποιος, που έχουμε να δούμε πολύ καιρό.

25. Γιάννης κερνάει, Γιάννης πίνει: Ανάμεσα στα παλικάρια του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ξεχώριζε ένας Τριπολιτσιώτης, ο Γιάννης Θυμιούλας, που είχε καταπληκτικές διαστάσεις: Ήταν δυο μέτρα ψηλός, παχύς και πολύ δυνατός (λέγεται ότι με το ένα του χέρι μπορούσε να σηκώσει και άλογο). Ο Θυμιούλας έτρωγε στην καθισιά του ολόκληρο αρνί, αλλά και πάλι σηκωνόταν πεινασμένος. Έπινε όμως και πολύ. Παρόλα αυτά ήταν εξαιρετικά

40

ευκίνητος, δε λογάριαζε τον κίνδυνο κι όταν έβγαινε στο πεδίο της μάχης, ο εχθρός μόνο που τον έβλεπε, τρόμαζε στη θέα του. Πολλοί καπεταναίοι, μάλιστα, όταν ήθελαν να κάνουν καμιά τολμηρή επιχείρηση, ζητούσαν από τον Κολοκοτρώνη να τους τον…δανείσει! Κάποτε ωστόσο, ο Θυμιούλας, μαζί με άλλους πέντε συντρόφους του, πολιορκήθηκαν στη σπηλιά ενός βουνού. Και η πολιορκία κράτησε κάπου τρεις μέρες. Στο διάστημα αυτό, είχαν τελειώσει τα λιγοστά τρόφιμα που είχαν μαζί τους οι αρματολοί και ο Θυμιούλας άρχισε να υποφέρει αφάνταστα. Στο τέλος, βλέποντας ότι θα πέθαινε από την πείνα, αποφάσισε να κάνει μια ηρωική εξόρμηση, που ισοδυναμούσε με αυτοκτονία. Άρπαξε το χαντζάρι του, βγήκε από τη σπηλιά και με απίστευτη ταχύτητα, άρχισε να τρέχει ανάμεσα στους πολιορκητές, χτυπώντας δεξιά και αριστερά. Ο εχθρός σάστισε, προκλήθηκε πανικός και τελικά τρόμαξε και το ‘βαλε στα πόδια. Έτσι, γλίτωσαν όλοι τους. Ο Θυμιούλας κατέβηκε τότε σ’ ένα ελληνικό χωριό, έσφαξε τρία αρνιά και τα σούβλισε. Ύστερα παράγγειλε και του έφεραν ένα «εικοσάρικο» βαρελάκι κρασί κι έπεσε με τα μούτρα στο φαγοπότι. Φυσικά, όποιος χριστιανός περνούσε από κει, τον φώναζε, για να τον κεράσει. Πάνω στην ώρα, έφτασε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ρώτησε να μάθει, τι συμβαίνει. - Γιάννης κερνά και Γιάννης πίνει! απάντησε ο προεστός του χωριού. Όπως λένε, αυτή η φράση, αν και παλιότερη, έμεινε από αυτό το περιστατικό. Παραπλήσια είναι και η αρχαιότερη έκφραση: «Αυτός αυτόν αυλεί».

26. Βγήκε ασπροπρόσωπος: Ένας Οθωμανός στη Σμύρνη της Μικράς Ασίας, ήθελε να πάει στη Μέκκα, για να προσκυνήσει. Βρήκε, λοιπόν έναν συγχωριανό του Οθωμανό και του άφησε τα πενήντα του πρόβατα να τα προσέχει μέχρις ότου γυρίσει. Την άλλη μέρα, όταν είχε κιόλας αναχωρήσει ο φίλος του για το μεγάλο ταξίδι της Μέκκας βρήκε την ευκαιρία και πούλησε τα πρόβατα, που του είχε αφήσει να τα φυλάει. Όταν με τον καιρό επέστρεψε ο γείτονάς του από τη Μέκκα, πήρε μια «τσανάκα» γιαούρτι και το πήγε στο φίλο του, για να τον καλωσορίσει και να του πει πως αυτό το γιαούρτι είναι, ότι έμεινε από τα πενήντα του πρόβατα. Τούτο δε έγινε, όπως του είπε, γιατί έμαθε από άλλους συνταξιδιώτες του ότι είχε αρρωστήσει από πανώλη και αφού έδωσε τα μισά πρόβατα στους φτωχούς παρακάλεσε τον Αλλάχ να τον κάνει καλά. Τα δε άλλα μισά τα έδωσε προ ημερών στους φτωχούς, γιατί έμαθε ότι ο Αλλάχ τον έκανε καλά και γυρίζει πίσω στην πατρίδα. Αλλά, όταν τον άκουσε να του λέει τα ψέματα αυτά, τόσο αγανάκτησε, που πήρε την «τσανάκα» με το γιαούρτι και του την πέταξε στα μούτρα, λέγοντάς του να ξεκουμπιστεί από το σπίτι του. Αυτός τότε, έφυγε απαθέστατα. Όταν κάποιος άλλος συγχωριανός του τον ρώτησε που τον είδε βγαίνοντας από το σπίτι, γιατί είναι έτσι άσπρο το πρόσωπό του απάντησε: «Α, φίλε μου, όποιος δίνει καλό λογαριασμό, βγαίνει ασπροπρόσωπος». Αυτή είναι μια από τις επικρατέστερες εκδοχές, απ’ την οποία έμεινε η φράση «βγήκε ασπροπρόσωπος», που την λέμε σήμερα, όταν κάποιος βγαίνει αλώβητος από μια δοκιμασία, μια δύσκολη περιπέτεια, ένα μπλέξιμο. Λέμε επίσης και «τον έβγαλε ασπροπρόσωπο», εννοώντας πως κάποιος δικαιώνει κάποιον άλλον που πίστεψε σ’ αυτόν.

27. Τα μυαλά σου και μια λίρα και του Μπογιατζή ο κόπανος: Την εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρχε στην Αθήνα ένας Αλβανός φοροεισπράκτορας, που γύριζε στα διάφορα σπίτια των Χριστιανών και μάζευε τον καθιερωμένο κεφαλικό φόρο. Ονομαζόταν Κιουλάκ Βογιατζή. Ήταν δύο μέτρα περίπου ψηλός και το άγριο πρόσωπο του ήταν κατάμαυρο και βλογιοκομμένο. Οι Έλληνες, μόνο που τον έβλεπαν, τους κοβόταν η ανάσα. Ο λόρδος Βύρωνας που τον γνώρισε από κοντά, γράφει ότι έμοιαζε σαν δαίμονας, που ξεπήδησε από την κόλαση κι ότι τα παιδιά πάθαιναν ίλιγγο τρόμου, όταν τον αντίκριζαν, ξαφνικά μπροστά τους. Ο Κιουλάκ Βογιατζή κρατούσε πάντοτε στα χέρια του ένα κοντόχοντρο κόπανο και με αυτόν απειλούσε τους χριστιανούς. Έλεγε, δηλαδή ότι θα τους σπάσει το κεφάλι, αν δεν του

41

έδιναν μια χρυσή λίρα ή δύο φλουριά, όπως απαιτούσε ο κεφαλικός φόρος κάθε έξι μήνες. Ο Αλβανός, όμως αυτός ήταν τόσο κουτός, ώστε δεν μπορούσε να ξεχωρίσει τα διάφορα νομίσματα της εποχής εκείνης. Έτσι, πολλοί Έλληνες που δεν είχαν να πληρώσουν, του έδιναν μερικές μπρούτζινες δεκάρες, που τις γυάλιζαν προηγούμενα, για να φαίνονται χρυσές και τον ξαπόστελναν. Από τότε, λοιπόν, έμεινε η φράση «Τα μυαλά σου και μια λίρα και του μπογιατζή ο κόπανος», που τη λέμε συνήθως για τους ελαφρόμυαλους. Μπογιατζής δεν ήταν άλλος από τον Κιουλάκ Βογιατζή με τον κόπανό του.

28. Πλήρωσε τα μαλλιά της κεφαλής του: Οι φόροι πριν από τον 19ο αιώνα ήταν τόσοι πολλοί στην Ελλάδα, ώστε, όσοι δεν είχαν να πληρώσουν, έβγαιναν στο βουνό. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους φόρους, υπήρξε και ένας τον οποίον πλήρωνα όσοι είχαν μακρυά…μαλλιά! Για τη φοβερή αυτή φορολογία, ο ιστορικός Χριστόφορος Άγγελος, γράφει τα εξής χαρακτηριστικά: «Οι επιβληθέντες φόροι ήσαν αναρίθμητοι, αλλά και άνισοι. Έκτος της δεκάτης, του εγγείου και της διακατοχής των ιδιοκτησιών, εκάστη οικογένεια κατέβαλε χωριστά φόρον καπνού εστίας), δασμόν γάμου, δούλου και δούλης, καταλυμάτων, επαρχιακών εξόδων, καφτανίων, καρφοπετάλλων καί άλλων εκτάκτων. Ενώ δε ούτω βαρείς καθ’ εαυτούς ήσαν οι επιβληθέντες φόροι, έτι βαρύτερους καί αφόρητους καθίστα ο τρόπος της εισπράξεως και η δυναστεία των αποστελλομένων προς τούτο υπαλλήλων ή εκμισθωτών. Φόρος ωσαύτως ετίθετο επί των ραγιάδων (ραγιάς=υπόδουλος εκ της τουρκικής λέξεως “raya”) εκείνων οίτινες έτρεφον μακράν κόμην». Από τον τελευταίο αυτόν φόρο, έμεινε παροιμιώδης η φράση «Πλήρωσε τα μαλλιά της κεφαλής του», την οποία λέμε σήμερα για κάτι που πληρώνουμε πολύ ακριβά.

29. Σιγά τον πολυέλαιο!: Βρισκόμαστε στα χρόνια του Όθωνα. Ο Βαυαρός βασιλιάς, που ντυνόταν με φουστανέλες και φέσι και στις πιο επίσημες εμφανίσεις του, μαζί με τη βασίλισσα Αμαλία οργάνωναν συχνά γιορτές στ’ Ανάκτορα. Η πιο διαλεχτή κοινωνία εκείνον τον καιρό ήταν, βέβαια, οι επιζώντες και οι απόγονοι των αγωνιστών του ‘21, μαζί με τους ξένους αυλικούς, που ήρθαν στην Ελλάδα, συνοδεύοντας τον Όθωνα. Το ότι στους απλούς αυτούς ανθρώπους ήταν άγνωστη η δυτική εθιμοτυπία, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δε μείωνε καθόλου τη μεγαλοπρέπεια και την ομορφιά των συγκεντρώσεων ούτε την οικειότητα με τους ξένους αξιωματικούς, που ήταν πάντα θαυμαστές κάθε ελληνικής εκδήλωσης. Το κέφι, λοιπόν, έφθανε πολύ γρήγορα στο κατακόρυφο με τους ελληνικούς χορούς, που με ζήλο προσπαθούσαν να μάθουν και οι ξένοι. Κι εδώ ακριβώς είναι το σημείο που μας ενδιαφέρει. Οι γερολεβέντες παλιοί πολεμιστές, στον ενθουσιασμό τους, τραβούσαν κι άδειαζαν προς το ταβάνι τα κουμπούρια τους. Κι ακόμα σε καμιά «γυροβολιά», όταν το απαιτούσε η φιγούρα του χορού, έβγαζαν και το τσαρούχι, εκσφενδονίζοντάς το προς τα πάνω. Αλλά τις αίθουσες των Ανακτόρων τις φώτιζαν κρυστάλλινοι πολυέλαιοι και κηροστάτες. Στο κρίσιμο, λοιπόν, αυτό σημείο, ακουγόταν ψιθυριστά και με τη συνοδεία ενός ευγενικού χαμόγελου, φιλική «παραίνεση» κάποιου γνωστού των Ανακτόρων προς τον ενθουσιώδη χορευτή: «Σιγά τον πολυέλαιον!». Μια δεύτερη εκδοχή δίνει την εξής προέλευση: Σε πολλά μοναστήρια και εκκλησίες της πατρίδας μας, επικρατεί ακόμα και σήμερα η συνήθεια, στις μεγάλες γιορτές και συγκεκριμένα κατά τη δοξολογία, αφού ανάψει ο καντηλανάφτης τους πολυέλαιους, να τους κινεί, τον ένα από την Ανατολή στη Δύση και τον άλλο από Βορρά προς Νότο, έτσι που να σχηματίζεται το σημείο του Σταυρού. Έτσι παρουσιάζεται με περισσότερη λαμπρότητα ο διάκοσμος της εκκλησίας. Αν, όμως, η κίνηση δεν ήταν ομαλή και κινδύνευαν να σβήσουν τα φώτα, του έλεγαν: «Σιγά τον πολυέλαιο, να μη σβήσουν τα φώτα». Κατ’ άλλους, η λέξη πολυέλαιος γράφεται με έψιλον και όχι με άλφα γιώτα, γιατί τον πολυέλαιο τον ανάβουν στην εκκλησία, όταν ψάλλεται ο ψαλμός του Δαυίδ, ο γνωστός ως «πολυέλεος», που τα εδάφια του έχουν σαν επωδό το «ότι εις τον αιώνα, το έλεος αυτού».

42

Η φράση αυτή έμεινε μέχρι σήμερα, με απαξιωτική έννοια όμως. Την λέμε δηλαδή όταν θέλουμε να υποβαθμίσουμε και να απαξιώσουμε κάτι, που δεν θεωρούμε τόσο σημαντικό, όσο παρουσιάζεται.

30. Τον έπιασαν στα πράσα: Μόλις η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, κάποιος Θεόδωρος Καρράς έφτιαξε μια συμμορία κακοποιών, που ρήμαζαν τα σπίτια και τα μαγαζιά. Η αστυνομία τούς κυνηγούσε να τους πιάσει, μα ποτέ δεν το κατόρθωνε. Ο Καρράς είχε γίνει αληθινό φόβητρο των κατοίκων. Την εποχή εκείνη στην Κολοκυνθού των Αθηνών κατοικούσε ο παπά-Μελέτης, που έλεγαν ότι είχε φλουριά με το τσουβάλι. Αν και περασμένης ηλικίας, η καταπληκτική του δύναμη έκανε εντύπωση σε όλους. Το σπιτάκι που έμενε, ήταν τριγυρισμένο με περιβόλι από πράσα. Μια νύχτα ο παπάς πετάχτηκε οπό τον ύπνο του. Του φάνηκε πως είδε στο περιβόλι του κάποια σκιά, που κινούταν ύποπτα μέσο στα πράσα. Άφοβος καθώς ήταν, πήγε προς τα κει και μ’ ένα πήδημα γράπωσε από τον σβέρκο -ποιον άλλον;- τον περίφημο Καρρά, που τον παρέδωσε στην αστυνομία. Ο κακοποιός ομολόγησε γρήγορα τους συνεργάτες του, που πιάστηκαν κι αυτοί. Απ’ αυτό το γεγονός προέκυψε και η φράση «τον έπιασαν στα πράσα», που σημαίνει επ’ αυτοφόρω σύλληψη.

31. Τα ίδια Παντελάκη μου, τα ίδια Παντελή μου: Η παροιμιώδης αυτή έκφραση, οφείλεται σε έναν Κρητικό, που ονομάζονταν Παντελής Αστραπογιαννάκης. Όταν οι Ενετοί κυρίευσαν τη Μεγαλόνησο, αυτός πήρε τα βουνά μαζί με μερικούς τολμηρούς συμπατριώτες του. Από εκεί κατέβαιναν τις νύχτες και χτυπούσαν τους κατακτητές μέσα στα κάστρα τους. Για να δίνει, ωστόσο, κουράγιο στους νησιώτες, τους υποσχόταν ότι θα ελευθέρωναν γρήγορα την Κρήτη. Με το σήμερα, όμως, και με το αύριο, ο καιρός περνούσε και η κατάσταση του νησιού αντί να καλυτερεύει, χειροτέρευε. Οι Κρητικοί άρχισαν ν’ απελπίζονται. Μα ο Αστραπογιαννάκης δεν έχανε το θάρρος του, εξακολουθούσε να τους δίνει ελπίδες για σύντομη απελευθέρωση. Οι συμπατριώτες του, όμως, δεν τα πίστευαν πια. Όταν, λοιπόν, το ασύγκριτο εκείνο παλικάρι πήγαινε να τους μιλήσει, όλοι μαζί του έλεγαν: «Ξέρουμε τι θα πεις. Τα ίδια Παντελάκη μου, τα ίδια Παντελή μoυ!». Έτσι προέκυψε και η αντίστοιχη παροιμιώδης φράση, η οποία υποδηλώνει μια κατάσταση, συνήθως ανεπιθύμητη, η οποία παραμένει αμετάβλητη.

32. Απ’ έξω κι ανακατωτά (απ’ την καλή και την ανάποδη): Τον Σεπτέμβριο του 1155, σ’ ένα μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης συνέβησαν τέτοια έκτροπα, που ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Εμμανουήλ Κομνηνός, διέταξε να τιμωρηθούν όλοι με τις πιο βαριές ποινές εκείνης της εποχής. Έτσι, πολλοί τυφλώθηκαν, άλλοι εξορίστηκαν και άλλοι ρίχτηκαν στα φοβερά κελιά των φυλακών του Επταπυργίου. Οι τελευταίοι, πέραν του εγκλεισμού τους στην φυλακή, είχαν υποβληθεί και σε μια επιπλέον πρωτότυπη τιμωρία-μαρτύριο: Κάθε μέρα, ήταν υποχρεωμένοι να προσεύχονται και να ψάλλουν, φωναχτά, είκοσι ώρες το εικοσιτετράωρο! Οι φύλακες δεν τους άφηναν να πάρουν ανάσα και ουαί κι αλίμονο αν οι τιμωρημένοι σταματούσαν τις προσευχές και τους ψαλμούς, έστω και για ένα λεπτό. Οι προσευχές διαβάζονταν μέσα από μεγάλα και χοντρά εκκλησιαστικά βιβλία. Όταν οι προσευχές τελείωναν, αντί οι φυλακισμένοι να αρχίσουν το βιβλίο από την αρχή, ήταν υποχρεωμένοι να τις διαβάσουν απ’ το τέλος προς την αρχή. Δηλαδή ανάποδα. Απ’ αυτό το περίεργο γεγονός προέκυψαν και οι παροιμιώδεις φράσεις «του τα ‘ψαλα απ’ την καλή και την ανάποδη» και «τα έμαθα απ’ έξω κι ανακατωτά»*, που σημαίνει σήμερα «γνωρίζω κάτι πολύ καλά», γιατί οι τιμωρημένοι έφτασαν στο σημείο από τις πολλές φορές που έλεγαν τις προσευχές, να τις μαθαίνουν από έξω κι ανακατωτά. * Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η φράση «τα έμαθα απ’ έξω κι ανακατωτά», προέρχεται από την εκπαιδευτική διδασκαλία στα σχολεία του Βυζαντίου: Οι δάσκαλοι για να διαπιστώσουν αν οι μαθητές γνώριζαν καλά το αλφάβητο απ’ έξω και δεν το «παπαγάλιζαν» απλά, τους έδειχναν τα γράμματα ανακατεμένα και τους ζητούσαν να τα πουν.

43

Και μερικές ακόμα φράσεις που χρησιμοποιούμαι συχνά: Κοντός ψαλμός αλληλούια = η φράση χρησιμοποιείται για υπόθεση που σύντομα θα φανούν τα αποτελέσματά της και δεν μπορούμε με σιγουριά να κάνουμε πρόγνωση.

Ο λύκος έχει τ' όνομα κι η αλεπού τη χάρη = λέγεται για κάποιον που επιτυγχάνει περισσότερα με την πονηριά και την πανουργία, παρά με την επιθετικότητα και τη δύναμη.

άλλα λόγια ν' αγαπιόμαστε = όταν υπάρχει ασυνεννοησία ή όταν κάποιος αποφεύγει να πάρει θέση για το θέμα που συζητείται.

ο σκοπός αγιάζει τα μέσα = για να δικαιολογηθούν παράνομες και κατακριτέες πράξεις που επιτελούνται για την επίτευξη ιερού ή υψηλού στόχου.

πέφτουν οι μάσκες = αποκαλύπτονται οι πραγματικές προθέσεις κάποιου.

θέατρο του παραλόγου = κάθε κατάσταση παραλογισμού.

ή στραβός είν' ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε = λέγεται ειρωνικά για να δηλωθεί πως για κάτι που δεν πάει καλά προφανώς φταίμε οι ίδιοι.

σφάξε με, αγά μου, ν' αγιάσω = λέγεται στις περιπτώσει που κάποιοι δείχνουν παθητική στάση απέναντι σε εχθρικές προκλήσεις και παραιτούνται από κάθε προσπάθεια αντίστασης.

με σημαδεμένη τράπουλα = όταν δεν τηρούνται οι κανόνες της αμεροληψίας και της δικαιοσύνης και το αποτέλεσμα είναι προκαθορισμένο

άνθρακες ο θησαυρός = για να δηλωθεί διάψευση προσδοκιών.

ανοιχτοί λογαριασμοί = εκκρεμότητες (συνήθως έριδες) που δεν έχουν τελειώσει.

έχω τραχανά απλωμένο = έχω κάνει τη δουλειά μου και διαφορώ.

αχίλλειος πτέρνα = το τρωτό, το αδύνατο σημείο κάποιου.

πίσω έχει η αχλάδα την ουρά = λέγεται για προειδοποιήση ότι στο τέλος θα φανούν τα άσχημα αποτελέσματα.

ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω = λέγεται στις περιπτώσεις που κάποιος κατηγορεί τους άλλους, χωρίς να αναλογίζεται και τη δική του ευθύνη.

τα μεταξωτά βρακιά θέλουν και επιδέξιους κώλους = λέγεται για κάποιον που, ενώ θέλει πολυτελή ή δύσκολα πράγματα, δεν έχει τη διάθεση ή την ικανότητα να υποστεί το ανάλογο κόστος.

το γινάτι βγάζει μάτι = το πείσμα μπορεί να πλήξει τον ίδιο τον ισχυρογνώμονα.

όποιος βαριέται να ζημώσει, πέντε μέρες κοσκινίζει = αυτός που αποφεύγει την εργασία και προβάλλει συνεχώς δικαιολογίες.

εξιλαστήριο θύμα = όταν δεν λογοδοτεί ο πραγματικός ένοχος αλλά κάποιος άλλος που είναι εντελώς αθώος ή βαρύνεται ελάχιστα.

ο κύβος ερρίφθη = λέγεται για κάτι που έχει κριθεί οριστικά και αμετάκλητα.

φαντάσματα του παρελθόντος = οτιδήποτε δυσάρεστο προέρχεται από το παρελθόν.

ξεπλένω βρώμικο χρήμα = χρησιμοποιώ νόμιμους τρόπους για να εμφανίσω ως νόμιμα τα κέρδη από παράνομη δραστηριότητα.

44

Και μερικές ακόμα ανάλογα με την περίσταση….

Θάνατος

Τα τίναξε (τα πέταλα)

Το είπε το ποίημα

Βλέπει τα ραδίκια ανάποδα.

Προσευχή

Απ’ το στόμα σου και στού Θεού τ’ αυτί.

Τέλος

Μαζεύει υπογραφές…

Τα ‘χει φάει τα ψωμιά του.

Λήθη

Νερό κι αλάτι.

Εξωτερική Εμφάνιση

Φοράει την Άρτα με τα Γιάννενα.

Μοιάζουν σα δυο σταγόνες νερό.

Χέρι κάτασπρο κι αφράτο και ποδάρι αμυγδαλάτο

45

4. Ελληνικές λέξεις με διεθνή σημασία

4.1 Ελληνικές λέξεις σε ξενόγλωσσα λεξικά Μήπως όλοι μιλάνε Ελληνικά και δεν το …ξέρουν; Γίνεται αρκετή συζήτηση για την “εισβολή” ξένων λέξεων στο λεξιλόγιό μας. Παρόλο που εν μέρει αυτό είναι σωστό, έχετε προσέξει ποτέ πόσες ξένες λέξεις έχουν ελληνικές ρίζες; Είναι (όσο κι αν ακούγονται πολλές), περισσότερες από 150.000 αγγλικές, 180.000 γαλλικές και αρκετές δεκάδες χιλιάδες σε άλλες γλώσσες. Διαμαρτύρονται πολλοί για τη χρήση της λέξης “στυλό”. Κι όμως είναι γαλλική λέξη με ελληνική ρίζα. Στυλογράφος = stylographe στα Γαλλικά, που συντομεύτηκε σε stylo και επέστρεψε έτσι στην Ελλάδα. Άλλη μια περίπτωση αντιδανεισμού λέξεων, από τις δεκάδες που έχουν γίνει ανάμεσα στις δύο χώρες. paper = χαρτί…. αλλά προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη “πάπυρος” όπως και το γαλλικό papier message = το μεσάζον (κάτι που μεσολαβεί κατά την επικοινωνία και τη συνδιαλλαγή μεταξύ δύο ατόμων) messenger = ο μεσάζων . Κανονικά παλιά αναφερόταν σαν “message text” (δηλαδή μεσάζον κείμενο) αλλά η λέξη text παραλείπεται πια. - η γαλλική λέξη προφίλ (profil) προέρχεται από το πρόθεμα προ- και τη λέξη φίλιος, δηλαδή “δικός μου, φιλικός προς εμένα” και σε ελεύθερη μετάφραση θα σήμαινε “πρόλογος για μένα, δηλαδή πριν με γνωρίσεις κατ’ ιδίαν” - Όλες σχεδόν οι ελληνικές προθέσεις (εν-, εξ-, από-, επί-, προ-, παρά-, μετά-, ομο-) έχουν περάσει αυτούσιες στις περισσότερες ξένες γλώσσες, σχηματίζοντας χιλιάδες λέξεις π.χ. en στα Γαλλικά, in στα Αγγλικά = εν (Ελληνικά) pro, apo κ.ά. - το Αγγλικό “is” αποτελεί συντομογραφία του “ίστημι”, όπως και το γερμανικό “ist” - night… προέλευση από τη “νύχτα” - eglise (Γαλλικά) = εκκλησία αλλά ακόμα και το – φαινομενικά άσχετο – αγγλικό church προέρχεται από τα Ελληνικά ξεκίνησε από τα Αρχαία Ελληνικά σαν κυριακόν (ο οίκος του Κυρίου) έγινε στα Αρχαία Αγγλικά “cirice”, στα Μεσαιωνικά Αγγλικά “chirche” και στα Νέα Αγγλικά “church” - venir (Γαλλικά) = βαίνω, πηγαίνω (βλ. επίσης και το “vamos”) - ecouter (Γαλλικά) = ακούω ecoutez = ακούτε και προφέρεται σχεδόν το ίδιο… - pain -> πόνος - super = υπέρ (λέξεις που με το πολυτονικό σύστημα το πρώτο φωνήεν έπαιρνε δασεία, έχουν μεταφερθεί στις ξένες γλώσσες με -s-, -h- ή -w- στην αρχή… π.χ. ύδωρ -> water) Το ίδιο και με το sub = υπό - Η αντωνυμία “με” πέρασε όπως είναι σαν “me” στα Αγγλικά και στα Γαλλικά - το heart προέρχεται από το αρχαίο κέαρ (καρδιά), από όπου έχει επίσης προέλθει το αγγλικό core, το γαλλικό coeur, το ισπανικό corazon, το ιταλικό cuore κ.ά. - το ελληνικό “εστί (αυτός/αυτή)” το βλέπουμε σαν “est (il/elle)” στα Γαλλικά - escalier (Γαλλικά) = σκάλα ή scale στα Αγγλικά - Το σενάριο το θεωρούμε ξένη λέξη Προήλθε όμως από το scene (Ελληνικά: σκηνή) -> scenario -> σενάριο - exist (Αγγλικά) ή exister (Γαλλικά) = εξίστημι

46

- miel (Γαλλικά) = μέλι - το ελληνικό και το γαλλικό πολυτονικό σύστημα με τις οξείες, βαρείες, περισπωμένες κλπ. έχουν πολύ παρεμφερείς κανόνες και δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι τους δανείστηκε από τα Αρχαία Ελληνικά (μήπως από εκεί προέρχεται και η αδυναμία των Γάλλων γι’ αυτά;) - crisis/critical = κρίση/κρίσιμος - sketch = σχέδιο - all = όλα - anchor = άγκυρα - η λέξη turbo προέρχεται από την τύρβη (ταραχώδης και ταχύτατη περιστροφή)

Η ελληνική γλώσσα και η ελληνική γραφή είναι από τις παλιότερες του κόσμου και της Ευρώπης, όπως μαρτυρούν τα γραπτά τους μνημεία και η γλώσσα και η γραφή της έκφρασης του ανθρώπινου πνεύματος στις πρώτες μεγάλες στιγμές της δημιουργίας του.

Ειδικότερα η ελληνική γλώσσα είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την παγκόσμια γλώσσα και πολιτισμό, γιατί από τη μια χρησίμευσε να εκφράσει την πιο καλλιεργημένη και φιλοσοφημένη σκέψη του αρχαίου κόσμου και από την άλλη γιατί πάνω της στηρίζεται όχι μόνο η νέα ελληνική γλώσσα, αλλά και μια σειρά άλλων, όπως η λατινική και οι καλούμενες λατινογενείς γλώσσες (ιταλική, αγγλική, γαλλική κ.α.).

Δεν υπάρχει γλώσσα σήμερα που να μην έχει ελληνικές λέξεις και γι αυτό και δικαίως πολλοί τη θεωρούν ως τη μητρική γλώσσα των άλλων. Μεταφράζοντας οι άλλοι λαοί τα αρχαία ελληνικά επιστημονικά, λογοτεχνικά κ.τ.λ. συγγράμματα μετέφεραν στις γλώσσες τους εκτός από το ελληνικό πνεύμα και πάρα πολλές ελληνικές λέξεις. Αμέτρητες είναι οι διεθνείς ελληνικές λέξεις. Η διεθνής αγγλική γλώσσα, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί σήμερα πάνω από 50.000 λέξεις, όπως υπολογίζεται, ελληνικής καταγωγής, όπως οι: Ευρώπη - Europe, αλφάβητο - alphabet, Γραμματική- Grammar, συλλαβή - syllabus, γράμμα - grammar, δίφθογγοι - diphthongs, Άγγελος- Angel, Βίβλος- Bible, Βιβλιογραφία- Bibliography…

Ομοίως η ελληνική γραφή (το ελληνικό αλφάβητο) είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την παγκόσμια γραφή και τον πολιτισμό, όχι μόνο γιατί χρησίμευσε να καταγράψει την πιο καλλιεργημένη και φιλοσοφημένη σκέψη του αρχαίου κόσμου, που σήμερα μας καθοδηγεί, αλλά και γιατί πάνω σ΄ αυτήν στηρίζεται όχι μόνο η νέα ελληνική γραφή (γράμματα και κανόνες), αλλά και μια σειρά άλλων γραφών, όπως οι γραφές με λατινικούς χαρακτήρες (αγγλική, ιταλική, γαλλική, γερμανική κ.α.), οι σλαβικές γραφές (βουλγαρική, ρωσική κ.α.) κ.α., όπως θα δούμε πιο κάτω, άρα το μεγαλύτερο ποσοστό των σημερινών γραφών..

Η ελληνική γλώσσα και η ελληνική γραφή είναι και οι πιο τέλειες και οι πιο εύκολες του κόσμου, αφού:

Α) Η ελληνική γραφή καταγράφει τον προφορικό λόγο καλύτερα και από το μαγνητόφωνο. Με το μαγνητόφωνο μπορεί να γίνει παρανόηση λόγω των ομόηχων λέξεων, ενώ με την ελληνική γραφή όχι, πρβ π.χ.: λίρα & λύρα, καλεί & καλή & καλοί & Καλή… Στην ελληνική γραφή οι λέξεις γράφονται και πιστά φθογγικά και ανάλογα με την ετυμολογία τους (το τι μέρος λόγου, τύπος κλπ είναι) χρησιμοποιώντας με κανόνες από τη μια τα ορθογραφικά σημάδια (= ο τόνος, η απόστροφος κλπ) και από την άλλη τα ομόφωνα γράμματα, δηλαδή τα κεφαλαία και μικρά γράμματα: Α(α), Β(β)…, καθώς και τις παραλλαγές τους: Ω(ω) = Ο(ο), Ι(ι) = Η(η) = Υ(υ)…, ώστε στη γραφή να έχουμε βοήθεια και στην κατανόηση των γραπτών λέξεων και στη διάκριση των ομόηχων, πρβ π.χ.: καλό (επίθετο) & καλώ (ρήμα), σού ‘πα (= σου είπα) και σούπα (φαγητού),

47

Κρήτη > Κρητικός & κρίση > κριτικός…Αντίθετα στις άλλες γραφές άλλα λέμε και άλλα γράφουμε ή άλλα βλέπουμε και άλλα προφέρουμε, πρβ π.χ. στην αγγλική που, ενώ άλλοι λένε π.χ.: "δε λαντον, μπάτι, σον κόνερ, ουάτ..." και άλλοι "δι λόντον μπόντι, σιν κόνερι, χουάτ ή γουάτ..", ωστόσο και οι μεν και οι δε γράφουν ίδια, δηλ.: the London, body, Sean Coneri, what.. Ομοίως στις αγγλικές λέξεις go, one, on, come, to…, το γράμμα Ο προφέρεται άλλοτε Ο, άλλοτε ΟΟΥ, άλλοτε ΟΥΑ, άλλοτε Α, άλλοτε ΟΥ…

Β) Οι καθαρά ελληνικές λέξεις από τη μια να είναι αμέτρητες, κανείς δεν ξέρει πόσες και ποιες είναι, και από την άλλη δεν αποτελούνται από κάποιους συνδυασμούς φθόγγων, τυχαίους ή μη, όπως συμβαίνει συνήθως με τις ξένες λέξεις (με συνέπεια να έχουν πολλές έννοιες, πρβ π.χ. love = αγάπ-η,ης,.. αγαπ-ώ,άς……, good = καλ-ός,ή,ό,ών… ), αλλά με συγκεκριμένα γλωσσικά συστατικά στοιχεία (= η ρίζα, το πρόθεμα, το θέμα, η παραγωγική και η πτωτική κατάληξη, πρβ π.χ ρίζα γραφ- και λέξεις: γράφ-ω,εις…, γραφ-ή,ής…, γραφ-ικ-ός,ή ,..) με συνέπεια από τη μια η ελληνική γλώσσα να έχει πλούτο λέξεων (οι συνδυασμοί των εν λόγω στοιχείων δημιουργούν από τη μια αμέτρητες λέξεις και από την άλλη έτοιμες λέξεις, ώστε να μην απαιτείται κάθε φορά που παρουσιάζεται μια νέα έννοια να δημιουργείται και μια νέα λέξη) και από την άλλη οι ελληνικές λέξεις να έχουν συνάφεια, άρα εύκολη απομνημόνευση και κατανόηση. Αναλύοντας τις σου λένε από μόνες τους τι εννοούν και μάλιστα με ακριβολογία, πρβ, π.χ.: Αγγλικά good = ελληνικά καλ-ός,ού,ο,οί,ών..Αγγλικά Love = ελληνικά αγαπ-ώ,άς,ά… αγαπ-η,ης,… Για τον ίδιο λόγο η ελληνική γλώσσα έχει τη δυνατότητα να δημιουργεί πάρα πολλά ρητορικά συντακτικά σχήματα λόγου με σκοπό την απόλυτη έκφραση ή τον τονισμό του νοήματος του λόγου, πρβ π.χ.: Το τραίνο οδηγείται από το Γιώργο. = παθητική σύνταξη. Ο Γιώργος οδηγεί το τραίνο. = ενεργητική σύνταξη. Ο Γιώργος είναι οδηγός του τραίνου. = κατηγορηματική σύνταξη.

H επίδραση που έχει ασκήσει η ελληνική γλώσσα στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο και ιδιαιτέρως στην Aγγλική είναι εν μέρει μόνο γνωστή και δυστυχώς μη συστηματικά καταγεγραμμένη και τεκμηριωμένη. H πλειοψηφία των ξένων επιστημόνων γνωρίζει και αναγνωρίζει το θεμελιώδη ρόλο που έχει παίξει η Eλληνική στον εμπλουτισμό του λεξιλογίου του κλάδου τους. Aυτό όμως περιορίζεται στον κλάδο του καθενός γιατί δεν υπάρχει μια σφαιρική εικόνα της επίδρασής της σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους.

Παρακάμπτοντας τις αόριστες τοποθετήσεις, οι οποίες μπορεί να είναι επιδεκτικές παρερμηνειών, θα αναφερθουμε σε συγκεκριμένα στοιχεία και αριθμούς για να δώσουμε μια ακριβή εικόνα της ελληνικής επίδρασης:

α. Στα γενικά λεξικά της Aγγλικής, ο αριθμός των ελληνικών λέξεων κυμαίνεται από 5000 - 8500 λέξεις που αντιπροσωπεύουν το 15-21% ανάλογα με το επίπεδο του λεξικού το οποίο επιλέγεται για σύγκριση. 'Οσο καλύτερο είναι το λεξικό, τόσο υψηλότερη είναι η συμμετοχή της Eλληνικής. β. Στο Merrian Webster, το πληρέστερο σήμερα αμερικανικό λεξικό, σε σύνολο 166.724 λέξεων η συμμετοχή σε αμιγείς ελληνικές λέξεις είναι 42.914, αριθμός που αντιστοιχεί στο 25,73%. H μία στις τέσσερις λέξεις του είναι αμιγώς ελληνική.

γ. Στην ιατρική ορολογία, με βάση το έγκυρο λεξικό Dorland, σε σύνολο 46.251 λέξεων, οι αμιγείς ελληνικές λέξεις είναι 24.862, αριθμός που αντιστοιχεί στο 53,75%.

Aν προσθέσουμε και τις λέξεις που κατά το ήμισυ είναι ελληνικές, ώς προς το πρώτο ή το δεύτερο συνθετικό τους, τότε το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 68%.

48

δ. Ως προς τη Διεθνή Eπιστημονική Oρολογία, πχ. του μεγάλου κλάδου της Zωολογίας. Mε βάση το Nomenclator Zoologicus, το οποίο αποτελεί την επίσημη διεθνή επιστημονική ονοματολογία των γενών των ζώων όλων των ειδών (ερπετών, θηλαστικών, πτηνών, εντόμων, ψαριών κ.λπ.) τα οποία έχουν ανακαλυφθεί μέχρι το 1994, δηλαδή 337.789 γένη ζώων, η ελληνική συμμετοχή ανέρχεται σε 195.779 λέξεις, αριθμός που αντιστοιχεί σε 57,96%. Tο 58% της ονοματολογίας των ζώων αποτελείται από ελληνικές λέξεις ή ελληνογενείς και το 42% από όλες τις άλλες γλώσσες του κόσμου. Aν κι εδώ προσθέσουμε τις κατά το ήμισυ ελληνικές λέξεις, τότε το ποσοστό ανέρχεται στο 73%. Παρά την εκπληκτική αυτή ελληνική αυμμετοχή, η αδράνειά μας έχει επιτρέψει να καθιερωθεί διεθνώς η εσφαλμένη αντίληψη ότι στη Zωολογία επικρατεί δήθεν η Λατινική ορολογία.

- H ετυμολογία των λέξεων που έχουμε καταγράψει και ερμηνεύσει δεν έχει βασισθεί σε προσωπικές ερμηνείες αλλά στο τι αναγνωρίζουν οι 'Αγγλοι και Aμερικανοί ως ελληνικής προέλευσης στα εγκυρότερα λεξικά τους.

- Λέξεις της Aρχαίας Eλληνικής που αποδεδειγμένα ήταν δάνεια από άλλες γλώσσες, δεν τις έχω συμπεριλάβει στην εργασία μου, όπως τις περσικές αγγαρεία [angary], παράδεισος [paradise], ή εβραϊκές όπως ο σατανάς [satan] κ.λπ.

- 'Ενα στοιχείο που πρέπει να έχουμε υπ' όψη μας είναι ότι τα περισσότερα λεξικά πλην της Oξφόρδης, χωρίς αυτό να εξαιρείται απόλυτα, σταματούν την ετυμολογία των λέξεων στη λατινική ρίζα και δεν αναφέρουν αν αυτή προήλθε από την Eλληνική. Η τακτική αυτή είναι τέτοιας έκτασης που σημιουργεί την εντύπωση συστηματικής παραπληροφόρησης, αφού πρόκειται για μερικές χιλιάδες λέξεων. Tην ετυμολογία αυτών των λέξεων, τη διασταύρωσα με το ετυμολογικό λεξικό της Λατινικής των Lewis & Short της Oξφόρδης. Το λεξικό αυτό περιλαμβάνει 10.500 ελληνικές λέξεις βάσει της δικής τους και πάλι ετυμολογίας, αριθμός ο οποίος αντιστοιχεί στο 21,6% των λέξεών του.

Για να εκτιμηθεί η σημασία των 42.914 ελληνικών λέξεων του Webster, αξίζει να αναφερθεί ότι στο ίδιο λεξικό η Aγγλική έχει δανεισθεί 57 λέξεις από την Tουρκική και 34 λέξεις από τις Σλαβικές Γλώσσες.

4.2 Η γένεση και η εξέλιξη της επίδρασης αυτής

Mετά από αυτά προκύπτει το ερώτημα «πώς προκλήθηκε η επίδραση αυτή». Η ελληνική γλώσσα επηρεάσθηκε από την Tουρκική, γιατί υπήρξαν 400 χρόνια τουρκικής κατοχής (και 500 χρόνια για τη B.Eλλάδα). Οι 'Ελληνες όμως δεν κατέκτησαν ποτέ την Aγγλία. Με ποιο τρόπο η Aγγλική Γλώσσα δανείσθηκε τόσες ελληνικές λέξεις; Iστορικά, η επίδραση αυτή έγινε στα εξής στάδια:

Mέσω της Λατινικής: Eίναι γνωστό ότι από το 800-500 π.X. οι 'Ελληνες αποίκισαν τη νότιο Iταλία. Tον 8ο αιώνα οι Xαλκιδείς άποικοι μετέφεραν έναν τύπο αλφαβήτου στους Pωμαίους, αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως λατινικό αλφάβητο. Tο 146 π.X. οι Pωμαίοι κατακτούν την Eλλάδα και δημιουργούν τη Pωμαϊκή αυτοκρατορία κατακτώντας προοδευτικά μεγάλο τμήμα της Eυρώπης, της M.Aσίας και της B.Aφρικής. Λόγω της ανωτερότητας όμως του ελληνικού πολιτισμού, οι Pωμαίοι δέχονται την επίδρασή του και φυσικά δέχονται την επίδραση της ελληνικής γλώσσας, όπως αποδεικνύεται από το Λατινικό Λεξικό των Lewis & Short που προανέφερα. Oι Pωμαίοι εκρωμαϊζουν τους λαούς που κατακτούν και μέσα στην έννοια του εκρωμαϊσμού περιλαμβάνεται και η επίδραση της γλώσσας. 'Ετσι, οι ελληνικές λέξεις που είχαν περάσει στο

49

Λεξιλόγιο της Λατινικής περνούν ασυναίσθητα στο λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών λαών που έχουν κατακτήσει. Aπό τον 3ο αιώνα π.X. μέχρι τον 2ο αιώνα μ.X. η Eλληνική ήταν η γλώσσα του πολιτισμού και των εμπορικών συναλλαγών (lingua franca), εκτιμάται δε, ότι σε όλη τη Mεσόγειο μιλούσαν και διάβαζαν ή οπωσδήποτε καταλάβαιναν Eλληνικά. O Durant στην "Παγκόσμιο Iστορία Πολιτισμού" (Tόμος Γ, σελ.278) υπολογίζει ότι μόνο την περίοδο του Aυγούστου ενσωματώθηκαν στη Λατινική 10.000 περίπου ελληνικές λέξεις, αριθμός που επιβεβαιώνεται από το Λεξικό των Lewis & Short. Tο 55 π.X. οι Pωμαίοι κατακτούν την Aγγλία, την οποία κράτησαν υπό την κατοχή τους μέχρι το 410 μ.X. Tην περίοδο αυτή του εκρωμαϊσμού των Κελτών, οι ελληνικές λέξεις που είχαν περάσει στη Λατινική, περνούν στην Aγγλική.

Mε τη διδασκαλία του Xριστιανισμού: Tο 597 ο 'Αγιος Aυγουστίνος μεταβαίνει στην Aγγλία για να εκχριστιανίσει τους 'Αγγλους. Tο Eυαγγέλιο όμως είναι γραμμένο στα Eλληνικά και λέξεις που περιέχονται σε αυτό και δεν υπάρχουν στην Aγγλική υιοθετούνται αναγκαστικά από την Eλληνική π.χ. μάρτυρας [martyr], βάπτισμα [baptism]. Με την κατάκτηση της Aγγλίας από τους Nορμανδούς (1066-1362): Λέξεις που είχαν προηγουμένως περάσει από τη Λατινική στη Γαλλική, περνούν με τη σειρά τους στην Aγγλική.

Mε την Aναγέννηση: 'Ελληνες λόγιοι διασκορπίζονται μέσω της Iταλίας σε ολόκληρη την Eυρώπη και φθάνουν μέχρι την Aγγλία. Mέσω αυτών, οι Eυρωπαίοι ανακαλύπτουν την ελληνική Γραμματολογία και επειδή σε πολλές περιπτώσεις δεν υπάρχουν οι αντίστοιχες λέξεις στο λεξιλόγιό τους, υιοθετούν την Eλληνική, όπως η "εντελέχεια" του Aριστοτέλη που έγινε "entelechy". Tα πρώτα γραπτά μνημεία σε ολοκληρωμένη μορφή κειμένων της Γαλλικής Γλώσσας εμφανίζονται τον 9ο-10ο αιώνα μ.X. Tης Iσπανικής και της Aγγλικής τον 11ο αιώνα. Tης Πορτογαλλικής τον 12ο αιώνα. H Aγγλική καθιερώνεται ώς επίσημη γλώσσα μόλις το 1422 με διάταγμα του Eρρίκου του 5ου.

Tο 1534 ο Mαρτίνος Λούθηρος αποφασίζει να μεταφράσει το Eυαγγέλιο απευθείας από το πρωτότυπο κείμενο της Eλληνικής, επειδή το Bατικανό είχε παραφράσει και προσαρμόσει ορισμένα τμήματά του στη διασκαλία της Kαθολικής Eκκλησίας. Eπειδή στη Γερμανία χρησιμοποιούσαν διάφορες διαλέκτους, αναγκάζεται να θέσει κανόνες Γραμματικής και Συντακτικού για τη Γερμανική Γλώσσα που δεν υπήρχαν και προτιμά να υιοθετήσει κανόνες της Γραμματικής και του Συντακτικού της Aρχαίας Eλληνικής που ισχύουν μέχρι σήμερα. O Λούθηρος σήμερα τιμάται στη Γερμανία όχι μόνο ως θρησκευτικός μεταρρυθμιστής, αλλά και ως γλωσσικός μεταρρυθμιστής.

Με την ανάπτυξη των Eπιστημών (18ο-19ο αιώνας): Tο 1734, ο Σουηδός επιστήμονας Carl Von Linnaeus στο έργο του Systema Naturae, καθιερώνει τη διώνυμη ονοματολογία στα φυτά και τα ζώα αντιγράφοντας τα μέχρι τότε γνωστά είδη, που είχαν καταγραφεί από τον Aριστοτέλη, τον Θεόφραστο και τον Διοσκορίδη. H μεταγραφή των ελληνικών λέξεων και ονομάτων με τους κανόνες της Λατινικής και ιδιαιτέρως με τις λατινικές καταλήξεις και προφορά τους π.χ. το -ος σε -us (ρύγχος - rhynchus), το -ον σε -um (φύλλον - phyllum, θηρίον - therium) κ.λπ. είναι τα στοιχεία εκείνα που δημιούργησαν την παραπλανητική εικόνα υπέρ της Λατινικής και εις βάρος της Eλληνικής, πχ. η γνωστή φώκια "monachus" προφέρεται μονάχους αντί του ορθού "μοναχός". Tην υποκατηγορία του αίματος τη λέμε "ρέζους" (rhesus) αντί ρήσος, που ήταν ο Bασιλιάς των Θρακών και σύμμαχος του Πριάμου στη Tροία, όνομα το οποίο δόθηκε στον πίθηκο rhesus

50

macacus που τα πειράματα σ' αυτόν οδήγησαν στη δημιουργία της υποκατηγορίας του αίματος (θετικό, αρνητικό).

4.3 Το βάθος της επίδρασης

Tο όλο θέμα της ελληνικής συμμετοχής, ωστόσο, δεν είναι θέμα μόνο ποσοτικό, δηλαδή μεγάλου αριθμού λέξεων που υπάρχουν στην Aγγλική και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, αλλά κυρίως θέμα ποιοτικό για δύο κυρίως λόγους:

Α) Oι βασικές έννοιες σκέψης και έκφρασης, αυτό που οι γλωσσολόγοι αποκαλούν "γλωσσολογικό κλειδί της κάθε γλώσσας", είναι λέξεις που έχουν ληφθεί αυτούσιες από την Eλληνική πχ. οι λέξεις analysis, synthesis, problem, hypothesis, method, theory, axiom, music, melody, orchestra, rhythm, harmony, rhapsody, hypocricy, theater, drama, tragedy, comedy, poetry, lyrism, democracy, tyranny, anarchy, despotism, oligarchy, idea, logic, dilemma, program, system, symbol, syllable, phrase, dialogue, dialect, energy, machine, mystery, phenomenon, dogma, symmetry, metal, crisis, philosophy κ.λπ. Oι βασικές αυτές λέξεις ανέρχονται περίπου στις 500 και όπως οι ίδιοι αναγνωρίζουν, αν αφαιρεθούν από το λεξιλόγιό τους θα υπάρξει αδυναμία επικοινωνίας μεταξύ τους. Β) Oι βασικές λέξεις των κλάδων της επιστημονικής Oρολογίας, όπως :

της Iατρικής: άλγος, αρτηρία, αορτή, άρθρο, καρδιά, πάγκρεας, εγκέφαλος, δέρμα, αιμοραγία, οίδημα, οισοφάγος, περικάρδιο, περίνεο, περιτόναιο, υπόφυσις, εμφύσημα, ίκτερος, νεύρον, παράλυσις, παρέγχυμα, διάγνωσις, πρόγνωσις, επιληψία, σύμπτωμα, διάγνωσις, έγχυμα, αναισθησία, αγγείο, από φυσις, χόνδρος, κολεός, κύστις, εφίδρωσις, έμβρυον, γάγγλιον, γένεσις, υστέρα, λάρυγξ, φάρυγξ, νεφρός, ουρήθρα, φάρμακον, θεραπεία, κ.λπ. της Bοτανολογίας: βοτάνη, βλαστός, βρύον, βολβός, κάλυξ, καρπός, κοτύλη, κοτυληδών, δένδρον, λειχήν, μύκης, νήμα, παράσιτον, πέταλον, φύλλον, φυτόν, πτέρις, ρίζα, σπέρμα, σκόρος, θαλλός, στήμων, θάμνος, θήκη κ. λπ.

της Zωολογίας: αίλουρος, σαύρος, όρνις, ιχθύς, βάτραχος, βράγχια, δελφίν, κοράλλιο, δίπτερος, έχινος, έντομο, ερπετόν, όφις, όστρακον, πέρκη, πελεκάνος, κήτος, πίθηκος, πτερόν, πτερύγιον, πτηνόν, ράμφος, ρύγχος, σκώληξ, σπόγγος, θηρίον, ζώον κ.λπ. H επίδραση της Eλληνικής επεκτείνεται ακόμη:

α. στα 190 κύρια ονόματα ανδρών και γυναικών, όπως Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene, Margaret κ.λπ.

β. στη μετάφραση 62 παροιμιακών φράσεων και αποφθεγμάτων που πλουτίζουν την έκφραση και ομορφαίνουν το ύφος, με το ίδιο εννοιολογικό περιεχόμενο που τις χρησιμοποιούμε κι εμείς πχ.

Λέμε πάρθια βέλη, λένε parthian shots Λέμε υπό την αιγίδα, λένε under the aegis Εις τας αγκάλας του Mορφέως, λένε in the arms of Morpheus Λέμε Hλύσια πεδία, λένε elysian fields.

51

γ. στην υιοθέτηση άνω των 200 λέξεων της Mυθολογίας και της Iστορίας μας, προσδίδοντας στη λέξη την έννοια των ιδιοτήτων και χαρακτηριστικό του ήρωα ή του ατόμου, πχ.

- η λέξη mentor, σημαίνει σοφός και συνετός. Προέρχεται από τον Mέντωρα, το φίλο του Oδυσσέα, στον οποίο είχε εμπιστευθεί την εκπαίδευση του γιού του Tηλέμαχου, όταν έφυγε για την Tροία.

- η λέξη nestor, σημαίνει σοφός και συνετός, μελίρυττος ρήτορας. Προέρχεται από τον Nέστορα, το γέροντα από την Πύλο που διακρίθηκε στην Tροία για τη σύνεση και τη ρητορική του δεινότητα. - η λέξη Eρινύες, ώς συνώνυμο των διωκτικών πνευμάτων. - η λέξη nemesis χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της Θείας Δίκης. Μεγάλο τμήμα της μυθολογίας μας ζει μέσα από τη χρήση αυτών των ονομάτων.

δ. στην τήρηση και το σεβασμό της παράδοσης και των κανόνων της ελληνικής γλώσσας. Eίναι ανακριβής ο ισχυρισμός ορισμένων ότι οι ξένοι τις ελληνικές λέξεις που δανείσθηκαν και δανείζονται τις γράφουν όπως θέλουν. Tο σημείο αυτό θα ήθελα να το τονίσω ιδιαιτέρως, οχι μόνο γιατί αποτελεί ένα επιχείρημα για την καθιέρωση του μονοτονικού και την περαιτέρω απλοποίηση της γλώσσας μας, αλλά γιατί έχει λειτουργήσει αντίστροφα, με αποτέλεσμα να μεταγράφονται τα ελληνικά ονόματα σε επίσημους χάρτες, πινακίδες εθνικών οδών, διαβατήρια, επωνυμίες επιχειρήσεων κ.λπ, όπως θέλει ο καθένας, γενόμενοι καταγέλαστοι για την ανορθογραφία μας.

Eπειδή μπορεί να νομίσει κάποιος ότι μιλάμε μόνο για μερικές δεκάδες λέξεων, αξίζει να αναφερθεί ότι μόνο στη Zωολογία οι δασυνόμενες ελληνικές λέξεις ανέρχονται σε 11.313 λέξεις ενώ στην Iατρική σε 2.233 λέξεις. Το h διατηρείται και σε σύνθετες λέξεις που το δεύτερο συνθετικό τους δασύνεται. 'Ετσι, η λέξη "οκτάεδρος" μεταφέρεται octahedral, "οκταήμερος" > octahemeral, "ισοϋψομετρικός" > isohypsometric κ.ο.κ.

Tα άτομα που αγνοούν την έννοια και το ποιές λέξεις δασύνονται, δυσκολεύονται να ετυμολογήσουν λέξεις όπως "αφαλάτωση", "έφιππος", "καχεξία" κ.λπ αλλά και αντίστοιχες αγγλικές όπως "cachemia" (κακός + αίμα), "cachelcosis" (κακός + έλκος), "othaematomia" ( oυς, ωτός + αίμα) κ.λπ.

H αποκοπή από την ετυμολογία των λέξεων δεν θα οδηγήσει μόνο σε μια στρέβλωση της γλώσσας αλλά και στη μείωση της γλωσσοπλαστικής μας ικανότητας. Aφαιρείται επίσης και η δυνατότητα από τις επόμενες γενιές να αναγνωρίζουν λέξεις της δικής τους γλώσσας που δανείσθηκαν οι ξένες γλώσσες και στον εξευτελισμό να μη γνωρίζουν τον ορθό τρόπο γραφής, ακόμη και του ονόματος της πατρίδας τους, γράφοντας ELLAS αντί HELLAS.

52

Το ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε στη Πλαίσια του μαθήματος Ερευνητικής Εργασίας (Project)

από τους μαθητές της Α’ Τάξης του 2ου

ΓΕΛ Σπάρτης. Σκοπός του είναι η διενέργεια έρευνας.

Ευχαριστούμε εκ των προτέρων για τη συμμετοχή σας.

1.Φύλο: Άνδρας : 2. Ηλικία: Κάτω των 18 :

Γυναίκα: 18-40 :

Άνω των 40 :

3.Διαμονή:Σπάρτη : 4. Μόρφωση: Β/βάθμια :

Εκτός Σπάρτης : Γ/βάθμια :

Άλλο :

5. Η οδός Λυσάνδρου πηρέ το όνομα της από τον Λύσανδρο, ο οποίος ήταν:

Νομοθέτης

Έφορος

Στρατηγός

6. Η μάχη των Θερμοπυλών έγινε στο νομό :

Φθιώτιδας

Βοιωτίας

Μαγνησίας

7. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήταν :

Αυτοκράτορας

Κληρικός

Ακρίτας

8.Ο γνωστός δρόμος της Σπάρτης ονομάζεται Όθωνος … :

Ελένης

Αμαλίας

Αγλαΐας.

9. Αγησίλαος εκστράτευσε εναντίον των :

1. Περσών

2. Αθηναίων

3. Θηβαίων

10. Οι Δωριείς ήταν … φύλο ;

1. Περσικό

2. Οθωμανικό

3. Ελληνικό

Επεξεργασία ερωτηματολογίου 1.xls

53

Το Ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος Ερευνητική Εργασία

(Project) από τους μαθητές της 1ης

τάξης του 2ου

ΓΕΛ Σπάρτης. Σκοπός του είναι η διενέργεια

έρευνας. Ευχαριστούμε εκ των προτέρων για την συμμετοχή σας.

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

1. Φύλο :

α) Άνδρας β) Γυναίκα

2. Ηλικία :

α) Κάτω των 18 β) 18-40 γ) Άνω των 40

3. Διαμονή :

α) Σπάρτη β) Εκτός Σπάρτης

4. Εκπαίδευση :

α) Β/θμια β) Γ/θμια γ) Άλλο

5. Πιστεύετε ότι θα χαθεί η τοπική διάλεκτος στο μέλλον;

α) Ναι β) Όχι γ) Δεν Ξέρω

6. Χρησιμοποιείτε τοπικούς ιδιωματισμούς στην καθημερινότητά σας;

α) Ναι β) Όχι γ) Δεν Ξέρω

7. Ποια είναι η σημασία της λέξης : Χοχλάζει

α) παγώνει β) χαλάει γ) βράζει

8. Ποια είναι η σημασία της λέξης : Αγάλη-Αγάλη

α) σιγά-σιγά β) αγέλη γ) αγκαλιά

9. Ποια είναι η σημασία της λέξης : Αγγίζου

α) προκαλώ πόνο β) αγγίζω

γ) μεταφορική σημασία - θίγω τη φιλοτιμία κάποιου.

10.Ποια είναι η σημασία της λέξης : Σαρμάς

α)το ντουφέκι β)φαγητό γ)ενδυμασία

Επεξεργασία ερωτηματολογίου Ερωτηματολόγια\2.xls

54

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Το ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος Eρευνητική Eργασία (Project) από τους μαθητές της Α΄τάξης του 2ου ΓΕΛ Σπάρτης. Σκοπός του είναι η διενέργεια έρευνας. Ευχαριστούμε εκ των προτέρων για την συμμετοχή σας.

1 Φύλο: Άνδρας

Γυναίκα

2 Ηλικία: Κάτω από 18

18-40

Άνω των 40

3 Διαμονή: Σπάρτη

Εκτός Σπάρτης

4 Μόρφωση: Β/θμια

Γ/θμια

Άλλο

5 Γνωρίζετε λέξεις με διεθνή σημασία? ΝΑΙ ΟΧΙ

6 Πιστεύετε ότι ασκούν επιρροή οι ξένες λέξεις στην ζωή μας? ΝΑΙ

ΟΧΙ

7Πιστεύετε ότι είναι καλό να χρησιμοποιούμε ξένες λέξεις στην καθημερινότητα μας? ΝΑΙ

ΟΧΙ

8(α) Διδάσκεσαι μια ξένη γλώσσα? ΝΑΙ ΟΧΙ

8(β)Αν Ναι Σε επηρεάζει στον τρόπο που μιλάς? ΝΑΙ ΟΧΙ

9 Σου αρέσει να διαβάζεις ξενόγλωσσα βιβλία? ΝΑΙ ΟΧΙ

10 Προτιμάς ξένες ταινίες? ΝΑΙ ΟΧΙ

Επεξεργασία ερωτηματολογίου 3.xls

55

Το ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος ερευνητική εργασία (project) από

τους μαθητές της Α’ τάξης του 2ου

ΓΕΛ Σπάρτης. Σκοπός του είναι η διενέργεια έρευνας.

Ευχαριστούμε εκ των προτέρων για τη συμμετοχή σας.

Φύλο: Άνδρας :

Γυναίκα :

Διαμονή: Σπάρτη :

Εκτός Σπάρτης :

Ηλικία: Κάτω από 18:

18-40:

Άνω των 40:

Μόρφωση: Β/θμια :

Γ/θμια :

Άλλο :

Γνωρίζεται τι σημαίνουν οι φράσεις ;

1. Άνθρακες ο θησαυρός i) κάθε κατάσταση παραλογισμού.

ii) για να δηλωθεί διάψευση προσδοκιών

iii) σύντομα θα φανούν τα αποτελέσματα

2. Ή στραβός είν' ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε i) κάποιος αποφεύγει να πάρει θέση για το θέμα που συζητείται ii) όταν υπάρχει ασυνεννοησία iii) λέγεται ειρωνικά για να δηλωθεί πως για κάτι που δεν πάει καλά προφανώς φταίμε οι

ίδιοι.

3. Κοντός ψαλμός αλληλούια i) η φράση χρησιμοποιείται για υπόθεση που σύντομα θα φανούν τα αποτελέσματά της

και δεν μπορούμε με σιγουριά να κάνουμε πρόγνωση.

ii) κάποιοι δείχνουν παθητική στάση

iii) όταν δεν τηρούνται οι κανόνες

4. Πίσω έχει η αχλάδα την ουρά i) λέγεται για προειδοποιήση ότι στο τέλος θα φανούν τα άσχημα αποτελέσματα.

ii) εκκρεμότητες που δεν έχουν τελειώσει

iii) δεν λογοδοτεί ο πραγματικός ένοχος αλλά κάποιος άλλος που είναι εντελώς αθώος ή

βαρύνεται ελάχιστα.

5. Το γινάτι βγάζει μάτι i) το πείσμα μπορεί να πλήξει τον ίδιο τον ισχυρογνώμονα

ii) για να δικαιολογηθούν παράνομες και κατακριτέες πράξεις που επιτελούνται για την

επίτευξη ιερού ή υψηλού στόχου.

iii) αποκαλύπτονται οι πραγματικές προθέσεις κάποιου.

Επεξεργασία ερωτηματολογίου Ερωτηματολόγια\4.xls

56

Βιβλιογραφία – Πηγές

http://el.wikipedia.org

http://e-sparta.gr

http://www.newsbomb.gr/blogs/story/307251/to-xeres-gnostes-fraseis---giati-to-leme-etsi#ixzz3qGNae9rG

http://www.gnomikologikon.gr/fraseis.php#ixzz2sL5QeKqG

http://www.epanellinismos.com/index.php?option=com_kunena&Itemid=2&func=view&id=914&catid=11&lang=el

http://www.dinfo.gr/%CF%84%CE%B9-%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%85%CE%BD-%CE%BB%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B5%CE%BA%CF%86%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/

http://abnet.agrino.org/htmls/E/E013.htm

http://grizosgatos.blogspot.gr/2012/04/blog-post_3398.html

http://www.mani.org.gr/ithi/idyw/yw.htm