[1]

[2]

Η βία αναφέρεται στις πράξεις της επιθετικότητας και της κατάχρησης που προκαλεί ή σκοπεύει να προκαλέσει τον εγκληματικό τραυματισμό ή τη ζημιά στα πρόσωπα, και (σε μια μικρότερη έκταση) τα ζώα και την περιουσία.

Διακρίνεται σε ενδοοικογενειακή, πολιτική, σεξουαλική, θρησκευτική, ψυχολογική, ενδοσχολική, βία στα γήπεδα κτλ

Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Είναι κάτι που μπορεί να το βιώνουν πολλά παιδιά και να τα τρομάζει τόσο πολύ, ώστε να φοβούνται να πάνε στο σχολείο.

Γενικά, εκφοβισμός είναι όταν ένα παιδί (ή μια ομάδα παιδιών) προσπαθεί σκόπιμα να πληγώσει σωματικά ή ψυχικά ένα άλλο παιδί, με αρνητικές πράξεις ή αρνητικά λόγια εναντίον του. Αυτό συμβαίνει πολλές φορές και προκαλεί λύπη και φόβο στο παιδί που εκφοβίζεται και δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του.

Σε σχέση με την οικογένεια θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο συνδυασμός της χαλαρής πειθαρχίας και της εχθρικής στάσης από μέρους και των δύο γονιών ενθαρρύνει την έντονη επιθετική και ελάχιστα ελεγχόμενη συμπεριφορά των παιδιών. Όταν οι γονείς ή οι δάσκαλοι επιβάλλουν συχνά διάφορες μεθόδους τιμωρίας, ενώ παράλληλα είναι απορριπτικοί και εχθρικοί, τότε οδηγούμαστε στη δημιουργία επιθετικών συμπεριφορών. Αυτές οι μέθοδοι είναι συχνά μία επίδειξη ισχύος. Οι γονείς επιδεικνύουν και κρατούν την εξουσία, ασκώντας κυρίως αυταρχικό έλεγχο και χρησιμοποιώντας σωματικές τιμωρίες, σκληρά και άσχημα λόγια, απειλές και στέρηση προνομίων. Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η οικογένεια όπως και η κοινωνία είναι συστήματα που επιδρούν στον έφηβο, αλλά και ο έφηβος λειτουργεί σαν εκφραστής του προβλήματος του όποιου συστήματος εκπροσωπεί. Αυτό μπορεί να τον εναλλάσσει σε ρόλους από θύτη σε θύμα, που όμως είναι και τα δύο εκφράσεις της ευαισθησίας του, που τον κάνει να εκτονώνει αυτά που οι άλλοι αρνούνται.

Μεγάλος λόγος γίνεται και για την έκθεση σε σκηνές βίας από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η διαμόρφωση πρότυπων από αυτά. Η έκθεση αυτή μπορεί να συνηγορήσει και να υποβοηθήσει ένα προϋπάρχον υπόβαθρο βίας.

Οι μοντέρνοι βιολόγοι μιλούν για γονιδιακή διαφοροποίηση, που είναι πιθανό να δημιουργεί ένα ταμπεραμέντο πιο δεκτικό στην αντικοινωνική συμπεριφορά. Κατά καιρούς έχουν υπάρξει θεωρίες που αφορούν ακόμα και

[3]

το σχήμα και την κατατομή του κεφαλιού αλλά και του σώματος. Άλλοι θεωριστές μίλησαν και απέδειξαν με έρευνες, επιρροές από βιοχημικούς παράγοντες, που επιδρούν στο κεντρικό και αυτόνομο νευρικό σύστημα. Συνδέσεις μπορούν να γίνουν και με τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα, αλλά και τις μαθησιακές δυσλειτουργίες.

Όσον αφορά τη χρήση και κατάχρηση ουσιών παρατηρούμε συνδέσεις που είναι πιθανό να αποτελούν αιτιάσεις του ενός από το άλλο.

Σε ατομικό επίπεδο είναι σημαντικό να βάλουμε στη συζήτηση την έννοια του προσωπικού και κοινωνικού έλεγχου, δηλαδή το πόσο καλά ο έφηβος έχει διδαχθεί να αντιστέκεται στη χρήση μη κοινωνικών μεθόδων για να φτάσει στον σκοπό του.

Η συναισθηματική συνομιλία και η μεταβίβαση του συναισθήματος μαθαίνει τον έφηβο να καλύπτει τις ανάγκες του αλλά και να αντέχει τις ματαιώσεις, όταν κάτι δεν πραγματοποιείται. Όταν τη θέση αυτών παίρνει η κακοποίηση από κάποιον ενήλικο ή άλλο έφηβο, τότε είναι πιθανό αυτό να επαναληφθεί σαν τρόπος αντιμετώπισης που έχει μάθει από το μοντέλο που έχει ως συμπεριφορά.

Ο έφηβος σε σχέση με τον παιδί δημιουργεί μια αίσθηση προσωπικότητας και αυτονομίας την οποία πρέπει να υπερασπιστεί. Αυτό δημιουργεί μεγάλο στρες στον ίδιο, μια και μέχρι τώρα άλλοι ήταν υπεύθυνοι γι' αυτό. Εκεί που υπάρχουν οι κοινωνικές και επαγγελματικές επιρροές στον ενήλικο, στον έφηβο προστίθεται και η επίδραση των ομάδων υποκουλτούρας στις οποίες ανήκει, αλλά και σε αυτές που ανήκει με το να μην ανήκει.

Το αν είναι κανείς θύτης ή θύμα μπορεί να εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι σχετίζονται με το κοινωνικοοικονομικό στάτους της οικογένειας, του ατόμου, ακόμα και την εθνική καταγωγή.

Η περίοδος μετασχηματισμού του παιδιού σε ενήλικα είναι μια πορεία έντασης, η οποία εκφράζεται και διαχειρίζεται διαφορετικά από άτομο σε άτομο. Αν ο έφηβος έχει εκπαιδευτεί να αντέχει τα συναισθήματά του αλλά και να τα αναγνωρίζει σαν δικά του, καθώς και να προστατεύει τον εαυτό του οριοθετώντας τους ομότιμούς του αλλά και ζητώντας βοήθεια από μεγαλύτερους, τότε είναι πιθανό να μην ανήκει σε καμία από τις δύο παραπάνω κατηγορίες.

Είναι ξεκάθαρο πως είναι πολύ εύκολο, για να ανακτηθεί ο χαμένος έλεγχος του θύματος αλλά και για να εξιλεωθούν οι ένοχες του θύτη, ότι μπορεί να μεταβαίνει από τη μια θέση στην άλλη.

Τέλος, συναντάμε περιπτώσεις αυτοτραυματισμού άμεσου ή έμμεσου, συμπεριφοράς αυτοκαταστροφικής αλλά και αυτοκτονίας, όπου οι ρόλοι συνυπάρχουν.

[4]

Όλα τα παραπάνω συνοδεύονται από την συναισθήματα αναξιότητας, πόνου και αίσθησης του αβοήθητου.

Θεραπευτικά οι παρεμβάσεις μπορούν να γίνουν στα συστήματα που ανήκει ο έφηβος: σχολείο, κοινότητα, οικογένεια, αλλά και στα υπερσυστήματα όπως η κοινωνία, καθώς και στο ίδιο το άτομο.

Αυτές έχουν σκοπό την ίαση του τραύματος που έχει δημιουργηθεί αλλά και την ψυχοεκπαίδευση, για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων. Από την άλλη πλευρά, ο ειδικός πρέπει να μάθει τον έφηβο να αναγνωρίζει το σημάδια στο σώμα του αλλά και τις σκέψεις που κάνει και του προκαλούν θυμό. Σε αυτό βοηθούν οι μέθοδοι αντικατάστασης επιθετικότητας και διαχείρισης θυμού.

Βεβαίως, η θεραπεία δεν θα πρέπει να είναι ένας ακόμα τρόπος να θέσουμε τον έφηβο στον ρόλο του ασθενή, πράγμα που είναι από μόνο του μια θυματοποίηση. Η δουλειά πρέπει να γίνει στο να βελτιωθεί η επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας οικογένειας ή ενός άλλου συστήματος, να ενδυναμωθεί η αυτοεικόνα και η αυτοεκτίμησή του αλλά και να αντικατασταθεί η οποιαδήποτε συμπεριφορά με κάποια δημιουργική. Σε όλα τα παραπάνω μπορούν να χρησιμοποιηθούν ομάδες αυτοβοήθειας, ομάδες γονέων, ατομική και οικογενειακή στήριξη και θεραπεία. Πριν ο νεαρός θύτης φτάσει να απασχολήσει τον νόμο, πριν το νεαρό θύμα γίνει ένας γονιός που θα θυματοποιήσει ή θα βυθιστεί στην κατάθλιψη, είναι σημαντική η οργανωμένη και έγκαιρη διάγνωση και κυρίως αντιμετώπιση του προβλήματος που αυξάνεται με μεγαλύτερους ρυθμούς από κάθε άλλη μορφή βίας.

[5]

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο σχετικός όρος “bullying”. Ενώ σαν φαινόμενο επισημαίνεται και καταγράφεται τη δεκαετία του 1970, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι εμφανίζεται και τότε. Εξάλλου αποτελεί μια ακόμη έκφραση της βίαιης συμπεριφοράς η οποία υπάρχει με τη γέννηση του ανθρώπου. Στο φαινόμενο του bullying εμπλέκονται πολλά μέρη

• Το παιδί που δέχεται βία

• Το παιδί ή ομάδα παιδιών που ασκεί βία

• Τα παιδιά θεατές

• Οι εκπαιδευτικοί

• Οι γονείς

Στην ουσία αναφέρεται στην βία μεταξύ παιδιών. Στην ιστορία του Όλιβερ Τουίστ - που διαδραματίζεται τον 19ο αιώνα - υπάρχουν πολλά στοιχεία βίας μεταξύ παιδιών τα οποία επιβιώνουν μέχρι σήμερα.

[6]

Σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός παρατηρείται όταν ένα παιδί «εκτίθεται, κατ’ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτομα.»

Ο όρος «αρνητική πράξη» αναφέρεται στην πράξη εκείνη με την οποία «ένα άτομο προκαλεί εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους.»

Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς μεταξύ δυο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται

Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολικού εκφοβισμού έχουν αποτέλεσμα ή θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) πάνω στο παιδί.

Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού ο οποίος μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή με οποιαδήποτε άλλη μορφή.

Γενικά το Bullying μπορεί να περιλαμβάνει

Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα,

Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες, κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό

Σεξουαλική παρενόχληση

Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία

[7]

Απειλές και εκβιασμό

Υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος

Κλοπές ή και Ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος

Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων

Διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών

Το cyberbullying περιγράφεται ως "η επαναλαμβανόμενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών" Το Cyberbulling εμφανίζεται συχνότερα σε ιστότοπους όπου συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός εφήβων.

Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί την πιο σύγχρονη μορφή εκφοβισμού, η οποία παίρνει εύκολα και γρήγορα διαστάσεις και εκτός σχολείου. Περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού, καθώς και την δημοσίευση φωτογραφιών ή βίντεο τα οποία έχουν δημιουργηθεί χωρίς τη γνώση ή τη συγκατάθεση του παιδιού ή εφήβου που εκφοβίζεται. Αυτά στέλνονται στο ίδιο το άτομο ή κυκλοφορούν σε γνωστούς του αποδέκτες μέσα από το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, από υπηρεσίες που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα (μηνύματα MMS και SMS), και από διαδικτυακούς τόπους κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, Google+ κ.λπ.) και ανάρτησης βίντεο (YouΤube κ.λπ.).

Εκδήλωση ηλεκτρονικού εκφοβισμού, εκτός από την αποστολή μηνυμάτων, φωτογραφιών ή βίντεο με χυδαίο η απειλητικό περιεχόμενο, είναι και η χρήση ή παραποίηση των προσωπικών δεδομένων κάποιου ατόμου (δηλαδή το να υποκλέψει κάποιος/α την ταυτότητά του και να αναρτά περιεχόμενο υποκρινόμενος/η ότι είναι το πρόσωπο που εκφοβίζεται).

Σκοπός του ηλεκτρονικού εκφοβισμού είναι συνήθως ο αποκλεισμός του παιδιού ή εφήβου από μια ομάδα, πραγματική ή διαδικτυακή, και η περιθωριοποίηση, ενώ αρκετές φορές γίνεται και σαν είδος «εκδίκησης» για κάτι που έχει συμβεί μεταξύ κάποιων παιδιών ή εφήβων, μιας που στο διαδίκτυο υπάρχει η αίσθηση της ανωνυμίας και της «αόρατης απειλής» από άγνωστα πρόσωπα.

Είναι αναγκαίο να γνωρίζει το παιδί ή ο/η έφηβος/η ποιο περιεχόμενο μοιράζεται και με ποια πρόσωπα, ώστε να μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό

[8]

του/της από την ανεξέλεγκτη δημοσιοποίηση προσωπικών του στοιχείων ή την διαδικτυακή επίθεση από άλλα άτομα. Διαφορετικά, μια επίθεση μπορεί να πάρει διαστάσεις «χιονοστιβάδας» στο διαδίκτυο, βυθίζοντάς τον/την σε απόγνωση. Η γνώση γύρω από θέματα που αφορούν στην ασφαλή χρήση του διαδικτύου, καθώς και η προσοχή στην διαφύλαξη των προσωπικών στοιχείων (ονομάτων χρήστη, συνθηματικών, κωδικών πρόσβασης) είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη χρήση ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης. Καλό είναι να γνωρίζουμε καλά πώς λειτουργεί ο κάθε ιστότοπος, ποιος άλλος μπορεί να δει το περιεχόμενο που αναρτάμε («ποστάρουμε»), πώς μπορούμε να αποκλείουμε άτομα που δεν θέλουμε να βλέπουν το περιεχόμενο που αναρτάμε, και να μην κάνουμε αδιάκριτα δεκτά τα αιτήματα «φιλίας» που μας κάνουν, σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, ειδικά από άτομα που δεν γνωρίζουμε ή δεν είμαστε βέβαια για την πραγματική ταυτότητά τους. Εάν, παρόλα αυτά, διαπιστώσουμε ότι έχουμε πέσει θύμα ηλεκτρονικού εκφοβισμού, το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να καταγγείλουμε αυτό που συμβαίνει, όσο πιο νωρίς γίνεται!

Αρχικά, απαραίτητο είναι να ενημερώσουμε κάποιον ενήλικα (γονέα, κηδεμόνα, δάσκαλο ή καθηγητή) σχετικά με αυτό που συμβαίνει, γιατί μπορεί να μας βοηθήσει ακόμα και αν γνωρίζει λιγότερα από εμάς σχετικά με τους υπολογιστές και το διαδίκτυο.

Μαζί, μπορούμε να απευθυνθούμε στο Τμήμα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, Λεωφόρος Αλεξάνδρας 173, Αθήνα, τηλ.: 210 6476464, 210 6476000, ιστοσελίδα: http://www.cybercrimeunit.gr, το οποίο θα αναλάβει να βρει τα ηλεκτρονικά ίχνη του ατόμου ή των ατόμων που μας έχουν εκφοβίσει, ή με οποιονδήποτε τρόπο παρενοχλήσει, στο διαδίκτυο.

Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο κάθε υπολογιστής έχει μια μοναδική “ταυτότητα”, τόσο σε τοπικά δίκτυα (τη λεγόμενη MAC διεύθυνση), όσο και στο διαδίκτυο (τη λεγόμενη διεύθυνση ΙΡ) και οι Αρχές είναι σε θέση να ανακαλύψουν την επακριβή τοποθεσία από την οποία έχει “μπει” στο διαδίκτυο το άτομο που φέρεται κακόβουλα (εκφοβίζει, παρενοχλεί) είτε σε ένα τοπικό δίκτυο, είτε στο διαδίκτυο.

Υπάρχει μεγάλη διαφορά του bullying με το «πείραγμα» στα πλαίσια του παιχνιδιού. Το «πείραγμα» αυτό συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου των άλλων. Αντίθετα το

[9]

bullying, κατά κύριο λόγο εμπλέκει άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις. Η χαρακτηριστική ανισορροπία δύναμης μπορεί να αναφέρεται στα ατομικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος. Το «πείραγμα» μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το σημαντικότερο όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού

Το παιδί που εκφοβίζει επιλέγει το παιδί που θα εκφοβίσει πολύ συγκεκριμένα και καθόλου τυχαία. Συνήθως θα επιλέξει παιδί που:

● Διαφέρει με κάποιον τρόπο από τα υπόλοιπα (είναι από άλλη χώρα, έχει άλλη θρησκεία, φοράει σιδεράκια γενικά παιδί που διαφέρει από τη μέση εικόνα ενός μαθητή)

● Δύσκολα θα βοηθήσει κάποιος (παιδιά μοναχικά που δεν κάνουν εύκολα φίλους)

● Που είναι «λιγότερο» δυνατά

Ωστόσο και το παιδί που βιώνει εκφοβισμό γεννά πολλές φορές αντικρουόμενα συναισθήματα. Πολλές φορές γεννά συναισθήματα θυμού προς γονείς, εκπαιδευτικούς και συμμαθητές καθώς είτε δεν του αναγνωρίζουν την αδυναμία του να αντιδράσει είτε θεωρούν ότι αυτό ευθύνεται για τον εκφοβισμό που βιώνει.

Σε γενικές γραμμές πολλά από τα στοιχεία της προσωπικότητας του παιδιού που βιώνει τον εκφοβισμό ευνοούν την στοχοποίησή του.

● Χαμηλή αυτοεκτίμηση

● Αδυναμία επίλυσης προβλημάτων

● Καταθλιπτικά στοιχεία

● Συναισθηματικές δυσκολίες

● Αίσθημα μοναξιάς

[10]

● Χαμηλές σχολικές επιδόσεις και απουσίες

● Διαταραχές συμπεριφοράς

● Ψυχολογικά / ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, κοιλιακά άλγη, ενούρηση, διαταραχές ύπνου)

● Άγχος

● Φοβίες

● Δεν μπορούν να μείνουν μόνα

● Αποφεύγουν την οπτική επαφή

Ο συναισθηματικός κόσμος των παιδιών που υφίστανται βία περιλαμβάνει :

Για αυτό που τους συμβαίνει, που δεν μπορούν να αντιδράσουν. Ο θυμός συνήθως εκφράζεται σε οικεία αγαπημένα πρόσωπα όπως ο πατέρας, η μητέρα ή ο αδελφός

Ντρέπονται για αυτό που τους συμβαίνει και θεωρούν ότι όλοι οι συμμαθητές τους, τους θεωρούν δειλούς/ δειλές. Έτσι δυσκολεύονται να κάνουν φίλους καθώς θεωρούν εκ των προτέρων ότι κανείς δεν θα τους θέλει για φίλους. Επίσης ντρέπονται να το αποκαλύψουν στους γονείς τους καθώς θεωρούν ότι θα τους «απογοητεύσουν»

Θεωρούν ότι εκείνοι φταίνε για αυτό που γίνεται, (πχ. «με λένε γυαλάκια - φοράω γυαλιά -άρα έχουν δίκιο -} είμαι γυαλάκιας).

Ζουν συνεχώς με το συναίσθημα ότι θα τους κοροϊδέψουν, ότι θα γελάσουν μαζί τους

Ο συνδυασμός του θυμού - φόβου- ντροπής και ενοχής οδηγούν τα παιδιά να μην λένε σε κανένα αυτό που τους συμβαίνει και συνεπώς να μην ζητάνε βοήθεια. Αυτή η συναισθηματική απομόνωση οδηγεί στην γενικότερη απομόνωση των παιδιών. Εάν δεν λάβουν την κατάλληλη στήριξη στο μέλλον είναι δυνατό να επιδείξουν αδυναμία στους παρακάτω τομείς :

[11]

● Ανάληψη ευθυνών

● Συνέπεια στον κοινωνικό τους ρόλο

● Σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων

● Ομαλή Σεξουαλική Ζωή

Η στήριξη στο παιδί που δέχεται εκφοβισμό θα πρέπει να είναι πλήρως εναρμονισμένη με τη συναισθηματική κατάσταση του παιδιού. Συγκεκριμένα, όπως είδαμε, το παιδί που δέχεται εκφοβισμό βιώνει:

● ΦΟΒΟ

● ΘΥΜΟ

● ΝΤΡΟΠΗ

● ΕΝΟΧΗ

● ΜΟΝΑΞΙΑ

Τα συναισθήματα αυτά θα πρέπει να καταλάβει το παιδί, να τα αποδεχθεί, και να τα αντιμετωπίσει σαν αναμενόμενη αντίδραση σε αυτό που συμβαίνει.

► Η αντίληψη του φαινομένου

Στα πλαίσια της ψυχοεκπαίδευσης εξηγούμε και αναλύουμε με απλά και κατανοητά λόγια (για την εκάστοτε ηλικία και νοητικό επίπεδο του κάθε παιδιού) το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Η γνώση του προσφέρει σιγουριά και το βοηθάει να σταθεί στα πόδια του απέναντι στο φαινόμενο.

► Η μη αποκλειστικότητα του παιδιού σε αυτό

Στα πλαίσια της ψυχοεκπαίδευσης το παιδί αντιλαμβάνεται ότι σε αυτή την κατάσταση έχουν βρεθεί και άλλα παιδιά, γεγονός το οποίο λειτουργεί «βοηθητικά» στη συναισθηματική του κατάσταση

[12]

► Η αποενοχοποίησή του

Η σκέψη των παιδιών είναι ενοχική. Η στήριξη θα πρέπει να λειτουργήσει με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να αντιληφθεί το παιδί ότι «όπως και αν είναι, ότι και αν έχει κάνει» κανείς δεν έχει δικαίωμα να του φερθεί με αυτό τον τρόπο

► Η ανάγκη να το μοιραστεί και με κάποιον δικό του

Συνήθως τα παιδιά από ντροπή – ενοχή – φόβο δεν λένε αυτό που τους συμβαίνει. Τα παιδιά θα πρέπει να αντιληφθούν την σπουδαιότητα αυτού που τους συμβαίνει και την ανάγκη να μιλήσουν και να δεχθούν βοήθεια.

► Η προοπτική βοήθειας

Η κατάληξη όλων των παραπάνω είναι η αποδοχή από πλευράς του παιδιού του γεγονότος ότι έχει ανάγκη για βοήθεια.

Οι δυσκολίες στο σχολείο είναι πολλές. Τα μαθήματα, τα πολλά παιδιά.... πολλά θέματα μπορεί να προκύψουν. Είμαστε στο σχολείο όμως και αυτό που μαθαίνουμε είναι ότι κάθε πρόβλημα έχει τη λύση του.

Απλά να θυμάσαι:

1. Για αυτό που συμβαίνει δεν φταις εσύ. Δεν υπάρχει καμία πραγματική αιτία για να σε χτυπήσει κάποιος ή για να μιλήσει άσχημα για σένα.

2. Πολλά παιδιά στα σχολεία βιώνουν τέτοιες καταστάσεις.

3. Είμαστε περήφανοι για τον εαυτό μας. Δεν ντρεπόμαστε εμείς για κάτι άσχημο που έκανε κάποιος άλλος.

4. Εάν μας συμβεί κάτι το μοιραζόμαστε με τους δασκάλους και τους γονείς μας. Δεν μαρτυράμε το άλλο παιδί, βοηθάμε τον εαυτό μας.

5. Οι δυσκολίες δεν εξαφανίζονται ποτέ από μόνες τους. Εάν συμβεί μια φορά είναι πολύ πιθανό να ξανασυμβεί.

6. Η απομόνωση δεν είναι η λύση. Και άλλα παιδιά μπορεί να έχουν ενοχληθεί από τη συμπεριφορά εκφοβισμού. Μοιράσου την εμπειρία σου.

7. Η αδιαφορία δεν είναι λύση. Η δράση ναι.

[13]

8. Το να απαντήσεις με τον ίδιο τρόπο, δεν θα σε βοηθήσει. Απλά θα κάνεις κάτι που έτσι και αλλιώς σε ενοχλεί.

9. Είσαι πολύ σημαντικός για πολλούς ανθρώπους. Εάν κοιτάξεις γύρω σου θα τους βρεις, και αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να σε βοηθήσουν.

10. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο.

Οι γονείς των παιδιών συνήθως βιώνουν:

Θυμό προς το άλλο παιδί, την οικογένεια του άλλου παιδιού και τη σχολική μονάδα

Πανικό και αγωνία για το τι συναισθηματικά κατάλοιπα μπορεί να αφήσει το γεγονός στο παιδί τους

Ενοχές για την αδυναμία τους να προστατεύσουν το παιδί τους Απογοήτευση για την «απραξία» του εκπαιδευτικού συστήματος να

προστατεύσει το παιδί τους

Όλα αυτά τα συναισθήματα αφενός μπλοκάρουν συναισθηματικά το γονέα ο οποίος ζητά μια μαγική λύση επίλυσης του προβλήματος στο «εδώ και τώρα».

Οι γονείς επίσης θα πρέπει:

● Να καταγράψουν προσεκτικά ότι τους είπε το παιδί και ιδιαίτερα για το ποιοι εμπλέκονται στο συμβάν, πόσες φορές συνέβη, που και τι ακριβώς συνέβη

● Να βεβαιώσουν το παιδί ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται έτσι

● Να γίνουν οι ίδιοι παραδείγματα συμπεριφοράς για τα παιδιά τόσο στο σπίτι όσο και γενικότερα

● Να χρησιμοποιούν κατάλληλο λεξιλόγιο.

● Να τονώσουν την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση των παιδιών

[14]

● Να συμβουλεύσουν και να ενθαρρύνουν τα παιδιά να έχουν διευρυμένο κύκλο φίλων

● Να συμβουλεύσουν τα παιδιά να αποφεύγουν πιθανούς χώρους επίθεσης

● Να βοηθήσουν τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν ότι πρέπει να ζητάνε βοήθεια όταν χρειάζεται

● Να ενθαρρύνουν το παιδί να έχει επικοινωνία με το δάσκαλο

● Να επικοινωνήσουν και οι ίδιοι με το δάσκαλο

Κατά την επικοινωνία του γονιού με το δάσκαλο ο γονιός θα πρέπει να έχει υπόψη ότι:

● Ο δάσκαλος μπορεί να μην γνωρίζει το γεγονός.

● Δεν βοηθάει να μεταθέσουν στο δάσκαλο το θυμό τους

● Να είναι σαφείς (ονόματα – τόπος – ημερομηνίες )

● Να ζητήσει να έχει ενημέρωση για τις ενέργειες του σχολείου

● Να ρωτήσουν εάν και με ποιον τρόπο μπορούν να εμπλακούν στη λύση

● Να διατηρήσουν την επικοινωνία

Σίγουρα το να έχει το παιδί μας μια εμπειρία εκφοβισμού είναι κάτι που κανείς μας δεν επιθυμεί. Ωστόσο μπορεί να συμβεί και θα πρέπει να το διαχειριστούμε σαν γονείς

1. Παρατηρήστε τη συμπεριφορά του παιδιού σας. Οποιαδήποτε ξαφνική και χωρίς εμφανή αιτία αλλαγή στη συμπεριφορά τους ας μας προβληματίσει

2. Κουβεντιάστε σε πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης με το παιδί σας για την εμπειρία του

3. Αποενοχοποιήστε το παιδί

[15]

4. Επιβραβεύστε το παιδί σας για την αποκάλυψη και δηλώστε ότι θα το βοηθήσετε

5. Τονίστε ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται έτσι

6. Μην του ζητήσετε να κάνει στο άλλο παιδί «τα ίδια»

7. Τονίστε την αναγκαιότητα να έχει επικοινωνία με το δάσκαλο

8. Εξηγήστε τη διαφορά του «μαρτυράω» από το «ζητάω» βοήθεια

9. Επικοινωνήστε και εσείς με το δάσκαλο

10. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο

Στην εκδήλωση του φαινόμενου ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκεντρώνει το παιδί (ή ομάδα παιδιών) που εκφοβίζουν, το οποίο συχνά γεννά αντιφατικά συναισθήματα. Σε πολλούς ανθρώπους γεννά θυμό και αγανάκτηση ενώ πολλοί αναγνωρίζουν την ανάγκη για στήριξη που έχει αυτό το παιδί.

Πάντα θα πρέπει να θυμόμαστε ότι πίσω από ένα παιδί που εκφοβίζει θα βρεθούν

● Ανάγκη για κυριαρχία πάνω σε άλλους ● Αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων ● Μειωμένη ικανότητα αυτοελέγχου ● Αδυναμία τήρησης κανόνων και ορίων ● Ασυνήθιστα χαμηλό άγχος ● Διογκωμένη αυτοεικόνα ● Έλλειψη αίσθησης του μέτρου ● Η δημοτικότητά τους βρίσκεται στο μέσο όρο ή κάτω από αυτόν και χαμηλώνει καθώς προσχωρούν στις εκπαιδευτικές βαθμίδες ● Είναι εχθρικό απέναντι στο περιβάλλον του (ιδιαίτερα σε γονείς και εκπαιδευτικούς) ● Απόλυτη έλλειψη ενσυναίσθησης ● Είναι δυνατό να περιβάλλονται από άλλους συμμαθητές τους οι οποίοι δεν εκφοβίζουν άμεσα αλλά ενισχύουν το παιδί που εκφοβίζει

Εάν δεν ληφθεί άμεσα η κατάλληλη φροντίδα υπάρχουν αυξημένα ποσοστά μελλοντικής ● παραβατικής συμπεριφοράς ● χρήσης ουσιών και ● εμπλοκής με το νόμο

[16]

Σπάνια το παιδί που εκφοβίζει θα ζητήσει μόνο του βοήθεια. Συνήθως κάποιος θα κατευθυνθεί προς αυτή την κατεύθυνση με δική του πρωτοβουλία.

Αυτό θα πρέπει να συνυπολογίζεται πάντα στην στήριξη και ο πρώτος αρχικός και αναγκαίος στόχος είναι:

ΝΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΤΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΝΑ ΑΚΟΥΣΕΙ

Σε διαφορετική περίπτωση η στήριξη «κινδυνεύει» να καταλήξει διδαχή.

Για να προετοιμαστεί το παιδί να ακούσει: ● Του αναγνωρίζουμε την πιθανή απροθυμία του για συνεργασία ● Το αφήνουμε να εκφραστεί χωρίς να το κρίνουμε ● Εστιάζουμε στο παιδί που μας μιλάει και όχι στο άλλο παιδί (στο παιδί που εκφοβίζεται) ● Εκδηλώνουμε ειλικρινές ενδιαφέρον για εκείνο ● Του εξηγούμε το φαινόμενο και δηλώνουμε την διαθεσιμότητα μας να συζητήσουμε γύρω από αυτό που γίνεται

Επόμενα βήματα είναι τα παιδιά: ● να αποκτήσουν επίγνωση της πράξης τους, ● να αναλάβουν την ατομική τους ευθύνη, ● να αποκτήσουν ενσυναίσθηση και ● να κατανοήσουν τα κίνητρα της πράξης τους, που εν πολλοίς οφείλονται σε ενδοοικογενειακούς παράγοντες

Πολλές φορές κάνουμε πράγματα που αν τα ξανασκεφτούμε, πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να είχαμε φερθεί διαφορετικά. Αν κάποιος συμμαθητής σας πει ότι τον εκφοβίζετε ή αν σας το πουν οι εκπαιδευτικοί σας, μην αντιδράσετε κατευθείαν αλλά

1. Παρατηρήστε τη συμπεριφορά σας απέναντι στο παιδί

2. Θυμηθείτε ότι είναι άλλο να μην συμπαθώ ένα παιδί και άλλο να τον εκφοβίζω

3. Προσπαθείτε να βρείτε την δική σας ευθύνη στο πρόβλημα του συμμαθητή σας

[17]

4. Εάν όντως έχετε εμπλοκή σκεφτείτε το γιατί έχετε εμπλοκή. Γιατί το κάνετε αυτό.

5. Σε καμία περίπτωση δεν θα λυπηθείτε ένα παιδί…. Προσπαθήστε απλά να καταλάβετε πως αισθάνεται.

6. Κανείς δεν θα σας κατηγορήσει εάν ζητήσετε τη βοήθεια του. Μιλήστε σε ανθρώπους που εμπιστεύεστε όπως οι γονείς σας ή οι δάσκαλοι σας

7. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο.

Οι γονείς του παιδιού που εκφοβίζει συνήθως βιώνουν ή εκδηλώνουν: ● Θυμό προς το άλλο παιδί, δικαιολογώντας απόλυτα την συμπεριφορά του παιδιού τους

[18]

● Άρνηση του προβλήματος ● Αγανάκτηση καθώς θεωρούν ότι το δικό τους παιδί είναι «θύμα» της κατάστασης ● Μύχιες ενοχές ότι εκείνοι φταίνε για τη συμπεριφορά του παιδιού

και συνεχές αίτημα τους είναι η βεβαίωση ότι το παιδί τους δεν έχει κανένα πρόβλημα.

Οι γονείς πρέπει: ● Να αντιληφθούν το γεγονός ● να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στο ατομικό πρόβλημα του παιδιού τους στο οποίο μπορεί οι ίδιοι να αποτελούν μέρος ● να συνεργαστούν με το σχολείο αλλά και με άλλους υποστηρικτικούς φορείς.

Εάν ενημερωθείτε ότι το παιδί σας εκφοβίζει άλλα παιδιά μην πανικοβληθείτε, ούτε να σπεύσετε να αρνηθείτε το γεγονός ή να το δικαιολογήσετε. Είναι κάτι που δεν βοηθάει το παιδί σας και πρέπει να στο σταματήσετε.

1. Παρατηρήστε τη συμπεριφορά του παιδιού σας. Δείτε πως αντιδράει σε διάφορες συνθήκες 2. Παρατηρήστε την δική σας συμπεριφορά. Το πώς μιλάμε στο τηλέφωνο, πως μιλάμε όταν βλέπουμε τηλεόραση. 3. Θυμηθείτε ότι τα παιδιά μας μιμούνται τη δική μας συμπεριφορά 4. Εξηγήστε στο παιδί σας τα στοιχεία της συμπεριφοράς του που σας προβληματίζουν. Χαρακτηρίστε τη συμπεριφορά και όχι το παιδί 5. Εξηγήστε στο παιδί σας ότι όλοι έχουν δικαίωμα στην διαφορετικότητα 6. Τονίστε του την ανάγκη για σεβασμό των συναισθημάτων των άλλων

7. Συζητήστε με τους εκπαιδευτικούς

8. Τονώστε τα θετικά του στοιχεία της προσωπικότητας του 9. Πείτε του ότι το αγαπάτε 10. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο

Σημείο - κλειδί στην εμφάνιση του φαινόμενου αποτελούν τα παιδιά - θεατές. Με την συμπεριφορά τους διευκολύνουν ή λειτουργούν ανασταλτικά στην εμφάνιση του φαινόμενου.

Οι αναμενόμενες αντιδράσεις των υπόλοιπων παιδιών είναι:

● Να γελάσουν ● Να χαμογελάσουν ● Να αδιαφορήσουν

[19]

● Να μιλήσουν στο διπλανό τους και να σχολιάσουν αυτό που γίνεται είτε θετικά είτε αρνητικά ● Να κοιτούν και να μην κάνουν απολύτως τίποτε

Οι συγκεκριμένες αντιδράσεις ενισχύουν την συμπεριφορά του παιδιού που ασκεί βία καθώς με το να γελάσουν / χαμογελάσουν οι υπόλοιποι ή να σχολιάσουν το γεγονός έχει επιτύχει να κερδίσει την προσοχή τους.

Στις υπόλοιπες αντιδράσεις αδιαφορία / απραξία είτε δεν δίνει σημασία είτε εντείνει την επιθετική συμπεριφορά προς το παιδί προκειμένου να «κερδίσει» και αυτούς.

Από την άλλη πλευρά οι συγκεκριμένες αντιδράσεις επηρεάζουν σημαντικά το παιδί που δέχεται εκφοβισμό. Το γέλιο, το χαμόγελο, η αδιαφορία και η απραξία ενισχύουν τη μοναξιά του παιδιού και σε ένα δεύτερο επίπεδο την επιβεβαίωση της πράξης του παιδιού που εκφοβίζει και άρα ενισχύει την ενοχή του παιδιού.

Επίσης ο σχολιασμός του γεγονότος ενισχύει με τη σειρά του και την ντροπή που βιώνει το παιδί και τη μοναξιά του.

Ένα σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση και εξέλιξη του φαινόμενου του σχολικού εκφοβισμού αποτελούν, όπως αναφέρθηκε, οι θεατές.

Οι στόχοι στην στήριξη είναι:

● Αύξηση της επίγνωσης της σοβαρότητας του προβλήματος ● Συνειδητοποίηση των ρόλων που λαμβάνουν κατά τη διαδικασία του εκφοβισμού ● Δέσμευση σε νέες συμπεριφορές μέσα από συζήτηση ή από παίξιμο ρόλων ● Τα παιδιά παρατηρητές να αντιληφθούν πως το να μιλήσουν και να αξιολογήσουν την πράξη του εκφοβισμού δεν είναι κάρφωμα του παιδιού που ασκεί βία ● να αισθανθούν την συνυπευθυνότητα στην εκδήλωση του φαινόμενου ● να αποκτήσουν το θάρρος της γνώμης τους, ώστε να μπορέσουν να επιλύσουν από κοινού το πρόβλημα

Πολλά γεγονότα συμβαίνουν στο σχολείο. Σε κάποια πρωταγωνιστούμε και σε κάποια είμαστε απλά θεατές. Είναι όμως έτσι; Είμαστε απλά θεατές στις δυσκολίες ενός συμμαθητή μας;

Σκεφτείτε:

1. Όλοι έχουμε δικαίωμα να είμαστε διαφορετικοί. 2. Πόσο σοβαρό είναι αυτό που συμβαίνει στο συμμαθητή μας

[20]

3. Πως μπορεί να αισθάνεται όταν εσείς γελάτε ή δεν κάνετε κάτι 4. Το να είστε φιλικοί με το παιδί μπορεί να το κάνει να αισθανθεί καλύτερα 5. Το να μιλήσετε σε κάποιον (γονέα - εκπαιδευτικό) δεν είναι «κάρφωμα». Είναι βοήθεια και στα δυο παιδιά 6. Ενημερωθείτε για το σχολικό εκφοβισμό 7. Μην επιτρέπετε με γέλια και κουβέντες να συνεχίζεται αυτή η κατάσταση 8.Πως θα ήταν αν εσείς βρισκόσασταν στη θέση του παιδιού που εκφοβίζεται 9. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο

Στην εκδήλωση ενός φαινόμενου μέσα στο σχολικό πλαίσιο πρώτο λόγο οφείλουν να έχουν και οι εκπαιδευτικοί.

Σε γενικές γραμμές ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να: ● ενημερωθεί για το φαινόμενο και ως συνέπεια να γίνει ικανότερος να το αναγνωρίζει να το σταματά άμεσα και να μπορεί να αναπτύξει στη συνέχεια προγράμματα ή τεχνικές παρέμβασης για εκτόνωση του ● Μην αγνοήσει ή υποτιμήσει κάτι που του αναφέρει το παιδί ● Κάνει άμεση και αυστηρή παρατήρηση αμέσως μετά το περιστατικό ● Να αξιοποιήσει τη «δύναμη» του παιδιού που ασκεί βία σε θετικές συμπεριφορές ● Να αναπτύξει δραστηριότητες σχετικά με το φαινόμενο (συζήτηση, παιχνίδι ρόλων, ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων) ● Να δημιουργήσει θετικό κλίμα στο σχολείο ● Να προστατεύσει το παιδί που δέχεται τη βία, να μη του ζητά να εξηγήσει μπροστά σε άλλους τι έχει γίνει, αλλά σε κατ’ ιδίαν συνάντηση να γίνεται προσπάθεια αποενοχοποίησης και συναισθηματικής ενίσχυσης

Επίσης: ● Συστήνεται να αποφεύγεται η ποινικοποίηση της πράξης και η τιμωρία του παιδιού με αποβολές από τη σχολική μονάδα καθώς δεν είναι αποτελεσματικές. ● Θα πρέπει να δημιουργείται τέτοιο κλίμα στο σχολείο έτσι ώστε να μην καλύπτονται τέτοια μυστικά. ● Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μην ζητηθεί η «συμφιλίωση» μεταξύ παιδιού που δέχεται βία και παιδιού που ασκεί βία καθώς υπάρχει ο κίνδυνος να επαναθυματοποιηθεί το ένα παιδί και το άλλο να επιβεβαιώσει την «δύναμη» και κυριαρχία» του.

[21]

1. Ενημερωθείτε για το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού 2. Δώστε την απαραίτητη σημασία σε αυτά που σας λένε τα παιδιά 3. Παρατηρήστε τι συμβαίνει και τις σχέσεις των συμμαθητών σας 4. Εάν αντιληφθείτε ότι κάτι συμβαίνει μιλήστε και με τα δυο παιδιά ιδιαιτέρως και ξεχωριστά 5. Βάλτε αυστηρά όρια στη συμπεριφορά τους 6. Αναπτύξτε δραστηριότητες που θα επιτρέψουν την δημιουργία κλίματος ευχαρίστησης και ομαδικότητας 7. Μην τιμωρήστε το παιδί που ασκεί εκφοβισμό, απλώς περιορίστε τον σε σχέση με τους υπόλοιπους 8. Αποενοχοποιήστε το παιδί που βιώνει εκφοβισμό 9. Μην επιδιώξετε τη «συμφιλίωση» των δυο παιδιών. Ενέχει κινδύνους επαναθυματοποίησης 10. Κάλεσε στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, δωρεάν και ανώνυμα, για να μιλήσεις με κάποιον ψυχολόγο

Μέσα στην τάξη υπήρχε αναβρασμός. Οι 16χρονοι μαθητές και μαθήτριες μιλούσαν με ένταση. Ένιωθες την οργή να ξεχειλίζει.

[22]

Ο εξυπνάκιας της ομάδας πεταγόταν στις πλέον ακατάλληλες στιγμές εμποδίζοντας τους συμμαθητές του να λάβουν τον λόγο.

«Ο πατέρας του και ο αδελφός του σκοτώθηκαν πέρυσι σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα» μου ψιθύρισε στο αυτί η καθηγήτρια τους.

«Το παιδί με το πράσινο φούτερ που θορυβεί αντιμετωπίζει σοβαρά ενδοοικογενειακά προβλήματα και οι γονείς της μικρής που χλευάζει ασυστόλως είναι άνεργοι.» κατέληξε περιγράφοντάς μου με αυτό τον τρόπο τον οδικό χάρτη της θλίψης, μιας εξοργισμένης και με πολλά μαθησιακά καθώς και προβλήματα βίαιης συμπεριφοράς, τάξης της Α΄ Λυκείου.

«Ωραία λοιπόν μιλήστε για τα συναισθήματα σας» πρότεινε η ψυχολόγος της ομάδας μας που παραβρισκόταν εκεί στο πλαίσιο του προγράμματος του Κέντρου Έρευνας και Δράσης για την Ειρήνη (ΚΕΔΕ) « Επικοινωνία δίχως βία-για σχολεία δίχως βία».

Νεκρική σιγή επακολούθησε της συγκεκριμένης δήλωσης.

Συναίσθημα; Άγνωστη λέξη. Τerra incognita.

Συνηθίζουμε να μιλάμε για την ενδοσχολική βία, που διεθνώς αναφέρεται με τον όρο bullying, ως ένα γεγονός που λαμβάνει χώρα, ανεξάρτητα και ερήμην της πραγματικότητας του κόσμου των ενηλίκων που προσλαμβάνουν τα παιδιά και οι έφηβοι.

Είναι αλήθεια ότι το φαινόμενο του εκφοβισμού μεταξύ παιδιών δεν συνιστά καινοτομία των ημερών .Υποστηρίζεται δε συχνά η άποψη ότι η σχολική βία αποτελεί απαραίτητο συστατικό στην πορεία του παιδιού προς την ενηλικίωση. Άλλοι ερευνητές εκτιμούν ότι η σχολική βία αποτελεί πρωτίστως αντανάκλαση της κοινωνικής βίας και συναρτάται άμεσα με τις οικονομικές ανισότητες και την αποδόμηση των κοινωνικών σχέσεων.

Για ένα πράγμα όμως μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Στα προαύλια και στους διαδρόμους των σχολείων μυρίζει μπαρούτι. Σύμφωνα με ευρωπαϊκές μελέτες η χώρα μας κατέχει την 4η θέση μεταξύ 41ος χωρών σε περιστατικά βίας και σχολικού εκφοβισμού.

Πώς έγινε αυτή η μετάβαση από το ξυλίκι της αλάνας μεταξύ ισοδύναμων αντιπάλων σε μορφές εκφοβισμού και βίας που παραπέμπουν σε σκηνές ταινίας ψυχολογικού και όχι μόνο τρόμου καταρρακώνοντας θύματα, θύτες και θεατές;

Η ενδοσχολική βία, ο εκφοβισμός ορίζουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους.

[23]

Αυτό υπογραμμίζεται στο εγχειρίδιο του καθηγητή Ι. Τσιάντη της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ).

«Για τον Δημήτρη η σχολική ζωή υπήρξε μια κόλαση.» μου διηγείται ο Γιώργος φίλος και συμμαθητής του στο Λύκειο.

«Κουτσαίνει κι αυτό από μόνο του είναι αρκετό. Πίσω του σχηματίζεται μια παρέλαση είτε περπατά στο δρόμο ή στο σχολείο. Μια παρέλαση άτακτων διαμορφωμένη από τους συμμαθητές του που υποδύονται τους κουτσούς κοροϊδεύοντας τον Δημήτρη.»

«Μια πολύ συνηθισμένη μορφή βίας είναι η σωματική μεταξύ μαθητριών και μαθητών, με σπρωξιές, κλωτσιές και ενίοτε μπουνιές. Επίσης εκφράζονται καθημερινά με κοροϊδίες, ειρωνείες, χλευασμούς, ρατσιστικούς χαρακτηρισμούς που έχουν να κάνουν με την εμφάνιση των συμμαθητών τους, την καταγωγή ή την σχολική τους επίδοση, τη σωματική τους κατάσταση και την σεξουαλική τους επιλογή. Ένα ακραίο περιστατικό είναι όταν προσπαθούν 2-3 μαθητές να σύρουν συμμαθητή τους στον κάδο σκουπιδιών. Επιπλέον είναι καθημερινό φαινόμενο ο εκβιασμός και οι απειλές.» σημειώνει η καθηγήτρια του 1ου Γυμνάσιου Αρτέμιδος Βίλμα Μενίκη.

Στο σχολικό συγκρότημα της Γκράβας που φοιτούν 4.500 μαθητές μια καθηγήτρια διασχίζοντας τον ατελείωτο στεγασμένο διάδρομο έπεσε θύμα επίθεσης με μαχαίρι και ληστείας από μαθητές.

Μια ακόμη συμμορία, αυτή των δέκα μελών, διέθετε αρχηγό και υπαρχηγό. Ο αρχηγός ήταν 14 ετών ενώ ο υπαρχηγός 12. Κατά τη διάρκεια της δράσης τους, που έληξε με την οργανωμένη παρέμβαση του Συλλόγου Γονέων και των καθηγητών σύμφωνα με τον Γ. Χρήστου καθηγητή ΕΠΑΛ στη Γκράβα, εκφοβίζανε, έκλεβαν μπουφάν, κινητά, μηχανάκια, παρενοχλούσαν σεξουαλικά(!!!).

«Εδώ ζήσαμε ακραίες καταστάσεις βίας και παραβατικών συμπεριφορών.» τονίζει ο Α. Θεολόγου πρόεδρος του Συλλόγου Γονέων.

Προσθέτει όμως ότι τα φαινόμενα περιορίστηκαν αρκετά μέσω της δημοσιοποίησης και της παρέμβασης του Συνηγόρου του Παιδιού με σειρά εκδηλώσεων εντός του σχολικού συγκροτήματος.

«Στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση η ενδοσχολική βία είναι παρούσα κυρίως με τη μορφή του εκφοβισμού, της παρενόχλησης και της κοροϊδίας. Αρκετές φορές βέβαια υπερβαίνει το λεκτικό επίπεδο και μετατρέπεται σε φυσική-σωματική βία. Η ενδοσχολική βία συγκροτείται στη βάση της διαφορετικότητας από το κοινώς αποδεκτό πρότυπο. Η διαφορετικότητα περιλαμβάνει σημαντικό εύρος και αναφέρεται σε παιδιά με διαφορετική εθνικότητα, διαφορετικό πολιτισμό αλλά και σε παιδιά με κινητικά προβλήματα, παιδιά

[24]

παχύσαρκα κλπ» εξηγεί ο Π. Μανιάτης Διδάκτωρ Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης του Παν. Αθηνών και δάσκαλος.

« Καθ’ όλη τη διάρκεια του δημοτικού και στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου προστάτευα ως μεγαλύτερη την ξαδερφούλα μου, που την θεωρώ αδελφή μου καθώς είμαι μοναχοπαίδι. Έβλεπα να την κακοποιούν λεκτικά. Χοντρή, αρκούδα. Έπεφτε κάτω, κοκκίνιζε και σπάραζε στο κλάμα.» σημειώνει η 18χρονη Ελένη.

Όπως προκύπτει από τα στοιχεία της ευρωπαϊκής έρευνας που πραγματοποιήθηκε από το «Χαμόγελο του Παιδιού» στην οποία συμμετείχαν 5.000 Έλληνες μαθητές από 167 σχολεία της χώρας,

το 32% του δείγματος υπήρξε είτε κατ΄επανάληψη είτε περιορισμένες φορές θύμα σχολικού εκφοβισμού.

Σύμφωνα δε με τα στοιχεία που μας παραχωρήθηκαν από την ΕΨΥΠΕ, οι κλήσεις στο 116111, γραμμή βοήθειας των παιδιών, καταγράφουν σημαντική αύξηση κατά την τελευταία διετία.

Ως φαίνεται, η βία και η κακοποίηση είτε στην οικογένεια είτε στο σχολείο αυξάνονται δραματικά αγγίζοντας το ποσοστό του 10% σε σχέση με το 2,3% των προηγούμενων ετών.

Η ανησυχία των επιστημονικών συνεργατών της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας των Παιδιών και των Εφήβων είναι εμφανής.

«Στις κλήσεις τους τα παιδιά μιλούν για κακοποίηση, συναισθηματική παραμέληση και μοναξιά καθώς οι γονείς είναι απασχολημένοι με δικά τους θέματα. Έτσι καλούν όλο και περισσότερο στη Γραμμή για να μιλήσουν για τα θέματα που τους απασχολούν. Όπως όλα δείχνουν, τα δύσκολα συναισθήματα της θλίψης, του θυμού και της απόγνωσης που βιώνονται από παιδιά, εφήβους και γονείς, εκφράζονται περισσότερο με βίαιες συμπεριφορές καθώς όλοι και ειδικά οι γονείς δυσκολεύονται όλο και πιο πολύ να αντέξουν και να διαχειριστούν τις δικές τους αγωνίες αλλά και αυτές των παιδιών τους.»

Η άμυνα του Αργύρη ήταν το δάγκωμα. Ό,τι θεωρούσε ότι μπορεί να τον απειλήσει το δάγκωνε. Από καθηγητές έως τους συμμαθητές του.

Και οι δυο γονείς του Αργύρη είναι ναρκομανείς.

«Ο δράστης πολύ συχνά είναι θύμα βίαιων συμπεριφορών ή παραμέλησης κυρίως από το οικογενειακό περιβάλλον. Σε αυτό συχνά απαντά έντονη παρουσία βίας είτε ως μέσο επιβολής εκ μέρους των γονέων είτε ως τρόπος επίλυσης των διαφορών μεταξύ των μελών του. Πολύ συχνά δε, είναι μάρτυρες περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας.»

[25]

τονίζεται στην έκθεση του Χαμόγελου του παιδιού.

«Τα παιδιά μεταφέρουν πολλαπλασιαστικά τα συναισθήματα των γονιών τους. Η βία συνιστά μια μορφή επικοινωνίας στην οποία εν πολλοίς περιέχεται η απόγνωση. Πώς αλλιώς να εκφραστώ; Αν εκφραστώ διαφορετικά ποιος θα με ακούσει; Αν με ακούσει θα με πάρει στα σοβαρά; Οι γονείς αρνούνται να δεχτούν ότι η βία, που εκφράζουν τα παιδιά ή δέχονται, πηγάζει και από τις σχέσεις που βιώνουν στην οικογένεια. Επίσης εάν το εκπαιδευτικό σύστημα έδινε λίγη περισσότερη έμφαση στην προαγωγή των συλλογικών δράσεων, στην αντιμετώπιση των μαθητών πέρα από τα στενά όρια της τιμωρίας και της επιβράβευσης θα είχε θεαματικά αποτελέσματα. Με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαμε αποτελεσματικότερα να αντιμετωπίσουμε και όχι συγκαλύψουμε την κοινωνική και οικονομική κρίση παρέχοντας ουσιαστικότερη υποστήριξη και βοήθεια στα παιδιά. Ρωτάς έναν μαθητή πως αισθάνεται για κάτι που τον αφορά και δεν γνωρίζει τι να σου απαντήσει. Γιατί πολύ απλά κανείς δεν τους έχει θέσει αυτό το ερώτημα ή δεν έχει ενδιαφερθεί.» σημειώνει η Μ Ζάννη σωματική ψυχοθεραπεύτρια και εκπαιδεύτρια του προγράμματος «Επικοινωνία δίχως βία για σχολεία δίχως βία».

«Η ειρωνεία, η αμφισβήτηση του άλλου, η καχυποψία, η απόρριψη αλλά και η επιβράβευση, η διάχυτη ατμόσφαιρα ανταγωνισμού, συνιστούν κι αυτές μορφές βίας. Και μάλιστα διδάσκονται. Είθισται δε να θεωρούνται συστατικά του εκπαιδευτικού συστήματος. Το ανταγωνιστικό πλαίσιο της εκπαίδευσης επιτάσσει την επιβίωση αυτού που λαμβάνει τα εύσημα. Τα εύσημα λοιπόν τα παιδιά φροντίζουν να τα εισπράττουν με διαφορετικούς τρόπους. Η αξία σε κάθε ομάδα, σε κάθε τάξη και παρέα αποδίδεται σε αυτόν που ξεχωρίζει. Και ο ευκολότερος δρόμος γι αυτό είναι να μειώσεις τον άλλον.» επισημαίνει ο Πέτρος Σαπουντζάκης, δάσκαλος στο 67ο Δημοτικό.

«Το αξιακό μας σύστημα δοκίμασε τις αντοχές του βιώνοντας την κατάρρευση του. Τώρα δε με την οικονομική κρίση η εξίσωση είναι ευανάγνωστη. Όσο διευρύνεται η φτώχεια, αυξάνεται η κοινωνική βία, η βία στο πολιτικό σύστημα, η βία εντός του σπιτιού, η βία εντός του σχολείου.» υπογραμμίζει η Φ Σιάνου υπεύθυνη του προγράμματος του ΚΕΔΕ Επικοινωνία δίχως βία.

ΠΙΝΑΚΑΣ- Στοιχεία ΕΨΥΠΕ (Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιού)

-Οι κλήσεις αυξήθηκαν από τις 6094 το 2010 στις 6430 το 2011.

-Καταγράφεται αύξηση των κλήσεων που αφορούν στον εκφοβισμό και στις δύο γραμμές. Από 5% το 2011 στο 7% το 9μηνο του 2012 για τη γραμμή των γονιών.

-Από το 2% το 2011 στο 7% το 9μηνο του 2012 για τη γραμμή των εφήβων.

[26]

-Στην ηλικιακή ομάδα των καλούντων παιδιών και εφήβων στη γραμμή 116-111 τα 2/3 των τηλ προέρχονται από εφήβους ηλικίας 12 έως 18 ετών.

-Μεγάλο ποσοστό των τηλεφωνημάτων αφορούν τον λεκτικό εκφοβισμό και τη συναισθηματική βία (ύβρεις, κοροϊδίες, πειράγματα, απειλές) που δέχονται τα θύματα για την εξωτερική τους εμφάνιση, τη καταγωγή τους είτε τη σεξουαλικότητα τους.

Επίσης μεγάλο ποσοστό κλήσεων αναφέρεται στη σωματική βία ενώ ένα σημαντικό ποσοστό της τάξεως του 9% αφορούν στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό.

Τραγική κατάληξη παραλίγο να έχει η απόπειρα ενός 17χρονου να βάλει τέλος στη ζωή του, χωρίς ευτυχώς να τα καταφέρει.

Πρόκειται για ένα ακόμη περιστατικό ενδοσχολικής βίας, το οποίο τείνει να γίνει καθημερινότητα και στα σχολεία της Κρήτης.

O συγκεκριμένος μαθητής, ο οποίος είναι αλλοδαπός και πηγαίνει σε σχολείο των Χανίων, δεχόταν την συνεχή επίθεση κάποιων εκ των συμμαθητών του.

Η πίεση που του ασκήθηκε ήταν τέτοια ώστε δεν άντεξε, με τις συνέπειες - ευτυχώς - να μην είναι τραγικές για τον ίδιο και την οικογένεια του.

Αυτό που πρέπει να γίνει συνείδηση όλων είναι ότι το bullying είναι ένα φαινόμενο που διογκώνεται συνεχώς εντός των σχολικών αιθουσών και απαιτεί την άμεση αντιμετώπιση του.

Πηγή : εφημερίδα Ν. Κρήτη, creteplus

Δημοσίευση: 04.04.2013 - 10.15

Το ενδιαφέρον των ειδικών έχει προκαλέσει η άνθηση της βίας και του εκφοβισμού σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, καθώς ποσοστό 10-15% των μαθητών, κυρίως στο δημοτικό και το γυμνάσιο, είναι θύματα ενδοσχολικής βίας, 5% είναι οι θύτες, με τα αγόρια να έχουν την πρωτοκαθεδρία (3/1) και κυρίως σε περιστατικά σωματικής βίας, σε σχέση με τα κορίτσια, που εμπλέκονται σε περιστατικά λεκτικής βίας.

[27]

Όπως προκύπτει από 2 Διακρατικά Ευρωπαϊκά Προγράμματα, το ΔΑΦΝΗ και το ΔΑΦΝΗ ΙΙΙ, τα παραπάνω φαινόμενα αποτελούν απόρροια του ελλείμματος ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, της άγνοιας για τον τρόπο διαχείρισης του προβλήματος, αλλά κυρίως της αποσιώπησης λόγω του στίγματος, που εμπεριέχει για τον θύτη, το θύμα αλλά και το σχολείο Σύμφωνα με τους ειδικούς, ακόμη και ο θύτης που ως αυριανός ενήλικας κατά 50% μπορεί να εξελιχθεί σε άτομο με άκρως αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά.

Σύμφωνα με το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, το πρώτο πρόγραμμα έχει ως θέμα την «Αξιολόγηση Αναγκών και Ευαισθητοποίησης για την Ενδοσχολική Βία και τον Εκφοβισμό» (με 4 συνεργαζόμενες χώρες -Ελλάδα, Κύπρο, Γερμανία, Λιθουανία) και φορείς υλοποίησης για την Ελλάδα την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ) και την Παιδαγωγική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το δεύτερο πρόγραμμα συντονίζεται από την Ελλάδα, έχει θέμα την «Ευαισθητοποίηση και πρόληψη ανάμεσα στους μαθητές: Ανάπτυξη και εφαρμογή ενός σχολικά βασισμένου εκπαιδευτικού προγράμματος για δασκάλους», διεξάγεται από την ΕΨΥΠΕ και έχει ως στόχο την πρόληψη, αντιμετώπιση -παρέμβαση, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για τα ζητήματα αυτά.

Χειρονομίες, σπρωξιές, ξυλοδαρμοί, βρισιές, προσβολές, απειλές, εκβιασμοί, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, κλοπές, σεξουαλική παρενόχληση ή και κακοποίηση, αποκλεισμός και απομόνωση από παρέες και ομαδικές δραστηριότητες, αποτελούν, μεταξύ άλλων, τις μορφές έκφρασης της σωματικής, λεκτικής, ψυχολογικής και κοινωνικής βίας εντός των σχολείων. «Έναν χώρο, που θα έπρεπε να αποπνέει και να παρέχει ασφάλεια και προστασία», όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες του προγράμματος.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, ασκείται συνήθως από παιδιά επιθετικά, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενεργητικά και υπερδραστήρια, επιρρεπή σε παραβίαση κανόνων και αντικοινωνικές συμπεριφορές, ικανά να ξεφεύγουν από δύσκολες καταστάσεις και φυσικά χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους.

Η σχετική έρευνα, στο πλαίσιο της ΔΑΦΝΗΣ, σε δημοτικά σχολεία της Αθήνας, κατέδειξε ότι 22,5% των μαθητών έχουν υποστεί κάποια μορφή βίας, ενώ 10% έχουν ασκήσει βία, ή εκφοβισμό, στους συμμαθητές του. Άλλη έρευνα, σε γυμνάσια της Θεσσαλονίκης, αποκάλυψε ότι περίπου 8% των μαθητών ασκούν λεκτική βία στους συμμαθητές τους και 4% σωματική. Το 12% είναι θύματα λεκτικής βίας, το 8% θύματα διάδοσης ψευδών φημών σε βάρος του και το 6% θύματα κοινωνικού αποκλεισμού από τις ομάδες και τις παρέες του σχολείου. Η ίδια έρευνα αποκάλυψε ότι, σύμφωνα με τις απόψεις των μαθητών, κατά 81% γύρω από αυτό το πρόβλημα απουσιάζει η συνεργασία οικογένειας και σχολείου.

[28]

Το εγχειρίδιο της ΔΑΦΝΗΣ ΙΙΙ το οποίο αφορά την εφαρμογή ψυχο-εκπαιδευτικής παρέμβασης στα σχολεία με επιστέγασμα την υπογράμμιση της αναγκαιότητας έκδοσης μίας εγκυκλίου από το Υπουργείο Παιδείας με οδηγίες για την αντιμετώπιση του φαινομένου, απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς και τους γονείς. Πρόκειται για μια πολιτική, η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει, όπως επισημαίνεται, τις διαδικασίες καταγραφής των συμβάντων, διορισμού υπεύθυνου εκπαιδευτικού συμβούλου με συγκεκριμένες αρμοδιότητες, παρακολούθησης των διαδικασιών αντιμετώπισης, ενημέρωσης των μαθητών για την πρόσβαση σε σύστημα υποστήριξης, συνεργασίας με τους γονείς και οργάνωσης ουσιαστικής εποπτείας των μαθητών κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων. Βασικά εργαλεία θεωρούνται επίσης, μεταξύ άλλων, η σχετική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και η παρότρυνση των γονέων για ενεργή συμμετοχή και συνεργασία με το σχολείο.

Τα ίδια τα παιδιά, άλλωστε, πρέπει να μάθουν τα δικαιώματά τους, πρωτίστως να μιλούν αυτά που υποφέρουν, να μιλούν και αυτά που δεν αντιδρούν στην κατάφωρη αδικία και στον εκφοβισμό, παίρνοντας θέση συνενόχου με τη σιωπή τους, διότι η βία υφίσταται με την τριαδική σχέση θύτη, θύματος και σιωπηρού παρατηρητή, σημειώνουν οι επιστήμονες.

Πηγή : http://tvxs.gr/news

10:48 | 23 Οκτ. 2010

Ο εκφοβισμός μπορεί να συμβεί με πολλούς τρόπους και χρειάζεται ενημέρωση των μελών της σχολικής κοινότητας. Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι κάτι που μας αφορά όλους. Έχει επιπτώσεις σε διαφορετικά επίπεδα και χρειάζεται συνεργασία και επικοινωνία από όλες τις πλευρές ώστε να έχουν αποτέλεσμα οι προσπάθειες αντιμετώπισής του. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη η αναγνώριση και η προστασία του δικαιώματος κάθε παιδιού να πηγαίνει στο σχολείο χωρίς να φοβάται ότι κάποιο άλλο παιδί μπορεί να το ταπεινώσει, να το εξευτελίσει και να του επιβληθεί με τη βία

[29]

[30]

http://www.e-abc.eu/

http://www.dietup.gr

http://el.wikipedia.org/

http://www.antibullying.gr/

Συμμετείχαν οι παρακάτω μαθητές και μαθήτριες της A’ Τάξης του 2ου

Γενικού Λυκείου Σπάρτης.

1. ΔΙΖΕ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ

2. ΚΛΟΥΚΙΝΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

3. ΚΟΥΜΑΡΗΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ

4. ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΡΑΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

5. ΜΑΝΙΑΤΑΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

6. ΜΟΣΧΟΒΑΚΟΥ ΔΑΝΑΗ

7. ΝΙΚΟΛΑΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

8. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ

9. ΝΤΟΜΠΡΟΜΙΡΕΣΚΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

10. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

11. ΠΑΥΛΑΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

12. ΠΟΥΛΟΚΕΦΑΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

13. ΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ

14. ΣΕΨΑΚΟΣ ΟΡΕΣΤΗΣ

15. ΣΟΥΜΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

[31]

16. ΤΑΜΠΑΚΗ ΕΙΡΗΝΗ

17. ΤΣΑΓΚΑΡΟΥΛΗ ΒΕΝΕΤΙΑ

18. ΧΙΩΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Υπεύθυνη εκπαιδευτικός : ΔΟΥΝΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΕ09.