para ƒ radic sect radic deg radic trade trade ∆ prod cent part Agrave ∆ part ƒ prod part int cent radic trade prod

Η ευρεία θετική αποδοχή της Πρώτης έκδοσης του λεξικού υπήρξε ικανοποιητική ενώ τη στιγmicroή πουγράφω βρίσκονται εν εξελίξει microια σειρά από microεταφράσεις στα κινεζικά στα ιταλικά στα κορεατικά σταρωσικά και στα ισπανικά Ωστόσο το πεδίο της φιλοσοφίας έχει διευρυνθεί και εκτός αυτού έχω αντιλη-φθεί ότι από διάφορες απόψεις το Φιλοσοφικό Λεξικό του Kαίmicroπριτζ microπορεί να εξυπηρετήσει καλύτερατους αναγνώστες του Το αποτέλεσmicroα είναι πλήθος από επιπλέον στοιχεία στα υπάρχοντα λήmicromicroατα κα-θώς και η προσθήκη περίπου τετρακοσίων νέων ληmicromicroάτων Στην εκτεταmicroένη αυτή κάλυψη συνεισέφερανεξήντα νέοι συγγραφείς microε τους microισούς περίπου από αυτούς να βρίσκονται εκτός Βορείου Αmicroερικής

Τα νέα λήmicromicroατα αφορούν σε ολόκληρο το φάσmicroα της φιλοσοφίας Καταβάλαmicroε ιδιαίτερη προσπάθειανα διευρύνουmicroε την κάλυψη της ηπειρωτικής φιλοσοφίας καθώς και επιmicroέρους πεδίων όπου η ανάπτυξηείναι εξαιρετικά ταχεία όπως της ηθικής της φιλοσοφίας του νου και της πολιτικής φιλοσοφίας Προ-σθέσαmicroε επίσης πολυάριθmicroες εσωτερικές παραποmicroπές microεταξύ ληmicromicroάτων Πολλοί αναγνώστες διατύπω-σαν την άποψη ότι οι παραποmicroπές συνιστούν ένα στοιχείο στο λεξικό το οποίο βρήκαν όχι microόνο πολύτιmicroογια τη βελτίωση της αρχικής τους κατανόησης ενός λήmicromicroατος αλλά και ευπρόσδεκτο ως πηγή απρόσmicroε-νων συνδέσεων καθώς και ως πρό(σ)κληση για αναζήτηση

Εκτός της αναφοράς πολλών εν ζωή φιλοσόφων στο ευρετήριο υπάρχει τώρα microια επιλεκτική αναφοράσε εν ζωή φιλοσόφους στους οποίους αφιερώσαmicroε ξεχωριστά λήmicromicroατα Εκτός πολύ λίγων εξαιρέσεων ηlaquomicroάλλον microικρήraquo αυτή οmicroάδα περιλαmicroβάνει microόνο στοχαστές ηλικίας εξήντα πέντε ετών και microεγαλύτερουςΟ περιορισmicroός αυτός υπαγορεύεται εν microέρει από τη δυσκολία παροχής microιας επαρκούς παρουσίασης τωνφιλοσόφων που εξακολουθούν να προάγουν ενεργώς τις θέσεις τους και κατέστησε αναγκαία την παρά-λειψη κάποιων από τους διακεκριmicroένους νεότερους φιλοσόφους οι οποίοι συνεχίζουν να επιφέρουν microείζο-νες αλλαγές στις απόψεις τους Ακόmicroη και στην περίπτωση των πολύ πιο ηλικιωmicroένων στοχαστών δενπροϋποθέτουmicroε ότι δεν θα υπάρξουν σηmicroαντικές εξελίξεις παρά microόνο microεγαλύτερη πιθανότητα να διακρί-νει κανείς microια ολοκληρωmicroένη θέση η οποία δεν είναι πιθανόν να εγκαταλειφθεί

Στο δύσκολο ndash και microε microια έννοια ατελέσφορο ndash έργο του καθορισmicroού των ληmicromicroάτων για εν ζωή στο-χαστές αναζητήσαmicroε τη συmicroβουλή της Επιτροπής Σύνταξης καθώς και άλλων πηγών Οδηγός microας στά-θηκε επίσης εν microέρει το εύρος αναφορών σε ορισmicroένους εν ζωή φιλοσόφους στο οποίο οι συγγραφείςτης Πρώτης έκδοσης στηρίχτηκαν Με δεδοmicroένη τη γενική στοχοθεσία του λεξικού αλλά και το ευρύ κοι-νό στο οποίο απευθύνεται το οποίο περιλαmicroβάνει πολλούς αναγνώστες εκτός του πεδίου της φιλοσο-φίας κατά την επιλογή το βάρος έπεσε σε συγγραφείς στους οποίους θα ήθελαν να ανατρέξουν πολλοίmicroη φιλόσοφοι ενώ σχετικό βάρος δόθηκε και στη microέριmicroνα για ποικιλία Σε συmicroφωνία microε τη γενική στοχο-θεσία του έργου και τα ποικίλα ενδιαφέροντα των αναγνωστών του αποφασίσαmicroε να microην αναλάβουmicroε τοmicroεγάλο έργο της κάλυψης των εν ζωή στοχαστών που συνεισέφεραν σε εξαιρετικά εξειδικευmicroένα πεδία ndash όπως είναι η λογική η θεωρία των υπολογιστών ή microεγάλο microέρος της θεωρίας της επιστήmicroης ndash είτε τωνφιλοσόφων η κύρια συνεισφορά των οποίων εντοπίζεται στην Iστορία της φιλοσοφίας Ωστόσο στα πε-

δία αυτά υπάρχουν πολλοί σηmicroαντικοί φιλόσοφοι Κάποιοι από αυτούς αναφέρονται στο ευρετήριο στοοποίο καταλογογραφούνται επίσης πολλοί από τους στοχαστές που αναφέρονται από έναν ή περισσό-τερους συγγραφείς του λεξικού αλλά δεν συνιστούν αντικείmicroενο ξεχωριστών ληmicromicroάτων

Λαmicroβάνοντας υπόψη τις αντιδράσεις από αναγνώστες της Πρώτης έκδοσης προσπαθήσαmicroε να κά-νουmicroε όσο το δυνατόν περισσότερα χωρίς να επεκτείνουmicroε την ύλη του λεξικού ώστε να γίνει ιδιαιτέρωςπολυσέλιδο ως επίτοmicroο έργο Oι αντιδράσεις εκείνες που ήταν θετικές υπήρξαν τόσο πολλές που αν καιπολλά από τα προϋπάρχοντα λήmicromicroατα αναθεωρήθηκαν προσπαθήσαmicroε να επιφέρουmicroε βελτιώσεις στοβιβλίο κυρίως προσθέτοντας νέα λήmicromicroατα Κάποιοι λίγοι αναγνώστες εξέφρασαν την απορία ή τηναπογοήτευσή τους για την απουσία βιβλιογραφίας στο τέλος κάθε λήmicromicroατος Γενικά έχουmicroε αναφορές σεπρωτογενή έργα του στοχαστή που παρουσιάζεται ή σε ορισmicroένες περιπτώσεις σε δευτερεύοντα έργαπου αξίζει αυτά καθrsquo εαυτά να επισηmicroανθούν από microόνα τους Εν προκειmicroένω η πολιτική microας διαmicroορφώνε-ται εν microέρει από ποικίλους περιορισmicroούς χώρου και ειδικά δεδοmicroένων αυτών από microια επιθυmicroία να απο-φύγουmicroε να κατευθύνουmicroε τους αναγνώστες σε πηγές που δεν είναι επαρκώς αντιπροσωπευτικές ή σε έρ-γα που ενδέχεται σύντοmicroα να καταστούν απαρχαιωmicroένα Βασίζεται επίσης σε microια αίσθηση της διαφοράςmicroεταξύ ενός λεξικού και microιας εγκυκλοπαίδειας Έστω και αν η διαφορά αυτή δεν είναι απολύτως σαφήςένα λεξικό παρέχει πάνω από όλα ορισmicroούς ενώ οι εγκυκλοπαίδειες έχουν κυρίως πληροφοριακό ιστο-ρικό και βιβλιογραφικό χαρακτήρα Ένα λεξικό αποσαφηνίζει τις βασικές έννοιες microε τρόπο που δεν χρειά-ζεται να γίνει από τις εγκυκλοπαίδειες Πράγmicroατι κάποιες εγκυκλοπαίδειες δεν γίνονται άριστα κατανοη-τές παρά microε τη βοήθεια ενός καλού λεξικού ενώ ορισmicroένες χωρίς το συγκεκριmicroένο βοήθηmicroα είναι δύσκο-λο ακόmicroη και να διαβαστούν

Όπως και στην Πρώτη έκδοση θα ήmicroουν ευτυχής αν λάmicroβανα σχόλια ή διορθώσεις και θα προσπα-θήσω να τα αρχειοθετήσω και να τα αποστείλω στους αντίστοιχους συγγραφείς Πολλοί από τους συγ-γραφείς του Φιλοσοφικού Λεξικού της Oξφόρδης όπως και κάποιοι από τους προσεκτικούς αναγνώστεςπρότειναν διορθώσεις οι περισσότερες εκ των οποίων ακολουθήθηκαν ή ελήφθησαν υπόψη κατά τηνπροετοιmicroασία αυτής της έκδοσης Οφείλω να επαναλάβω ότι όπως και στην περίπτωση της Πρώτης έκ-δοσης αυτά τα έτη της εντατικής εργασίας microε microια επίλεκτη οmicroάδα από τους καλύτερους φιλοσόφουςστον κόσmicroο microού έδωσαν microια έντονη αίσθηση ότι ο κλάδος της φιλοσοφίας διαθέτει microεγάλη ζωντάνια καιδιανοητική ενέργεια Τόσο στους συγγραφείς όσο και στους συmicroβούλους διέκρινα microια ακλόνητη αφοσίω-ση στη λόγια εργασία microια ακατάβλητη microέριmicroνα για την ακρίβεια και το θεωρητικό βάθος microια πληθωρικήφιλοσοφική φαντασία και microια πιστότητα στα υψηλά πρότυπα η οποία θριαmicroβεύει επί των γοητευτικώνσυχνά ρευmicroάτων των σχολών των κοινών τόπων ή των πολεmicroικών Ίσως δεν αρmicroόζει εκ microέρους microου νααφιερώσω κάπου ένα συλλογικό έργο αυτού του είδους αλλά αν το έκανα θα το αφιέρωνα στους συγ-γραφείς microε την ελπίδα ότι αυτό θα ανταποδώσει ως αντίδωρο στους ίδιους αλλά και στους αναγνώστεςmicroέρος της ευχαρίστησης που προσέφερε σrsquo εmicroένα η επιmicroέλεια του λεξικού

part Agrave Atilde infin ƒ π trade ∆ π part trade

Κατά τη δηmicroιουργία αυτού του λεξικού σε ένα διάστηmicroα πολλών ετών επωφελήθηκα από σχόλια και αντι-δράσεις που δεν είναι δυνατόν να θυmicroηθώ στο σύνολό τους και ζητώ συγγνώmicroη από όλους όσοι τυχόν πα-ραλείπονται στο πλαίσιο της οφειλόmicroενης ευγνωmicroοσύνης

Στην Επιτροπή Σύνταξης αξίζουν εγκάρδιες ευχαριστίες για την επιλογή των νέων ληmicromicroάτων και τωννέων συγγραφέων Θα ήθελα ιδιαιτέρως να ευχαριστήσω τους William P Alston Arthur W Burks FredDretske Terence Irwin τον εκλιπόντα Norman Kretzmann τους John Lucas Sally McConnel-GinetAlexander Nehamas Onora OrsquoNeill John Perry Richard Rorty John Searle Raimo Tuomela και Baasvon Fraassen πολλοί εκ των οποίων συνεισέφεραν επανειληmicromicroένως microε σχόλια ή microε συmicroβουλές Οι εκδοτι-κές συmicroβουλές του Terence Moore υπεύθυνου εκδόσεων στο Cambridge University Press και οι τακτικέςmicroου συζητήσεις microαζί του σχετικά microε ζητήmicroατα πολιτικής και σχεδιασmicroού υπήρξαν ανεκτίmicroητα πολύτιmicroεςH έκδοση του λεξικού δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη συνεισφορά του

paraƒradicsectradicdegradictrade trade∆prod centEYTEPprod partintcentradictradeprod 32

Η ∆εύτερη έκδοση επωφελήθηκε από τις συmicroβουλές πολλών άλλων στους οποίους περιλαmicroβάνονταιορισmicroένοι οι οποίοι βοήθησαν στην προετοιmicroασία της Πρώτης έκδοσης Μεταξύ αυτών είναι οι JohnCorcoran Gary Cutting George Schuman Kwong-loi Shun και Keith Yandell όλοι τους συνεισέφεραν microεεκδοτικές συmicroβουλές και συνέστησαν την προσθήκη συγκεκριmicroένων ληmicromicroάτων στα πεδία της φιλοσοφικήςεργασίας τους ή την αναθεώρηση κάποιων άλλων Στον John Corcoran οφείλεται πολύ microεγάλο χρέος γιατον εντοπισmicroό αλλά και τη συmicroπλήρωση κενών Επίσης σχόλια και συmicroβουλές παρείχαν περισσότεροιαπό όσους microπορώ να αναφέρω Σrsquo αυτούς περιλαmicroβάνονται οι εξής Margaret Atherton Claudio deAlmeida Lynne Rudder Baker Joseph Bien Noeumll Carroll Roger Crisp Wayne Davis Philip GasperBerys Gaut Lenn Goodman Paul Griffiths Oscar Haac Mike Harnish John Heil Brad Hooker PatriciaHuntington Dale Jacquette Robert Kane George Kline Manfred Kuehn Steven Kuhn BrianMcLaughlin William Mann Ausonio Marras Al Martinich Alfred Mele Joseph Mendola David WMiller Paul Moser James Murphy Louis Pojman William Prior Wesley Salmon Mark SainsburyCharles Sayward Jerome Schneewind Calvin Schrag David Sedley Roger Shiner Marcus Singer BrianSkyrms MA Stewart William Wainwright Paul Weirich και ειδικά οι Hugh McCann Ernest Sosa καιJD Trout

Οι ευσυνείδητοι κριτές καθώς και οι συνάδελφοι και οι αναγνώστες που συνεισέφεραν σχόλια microεβοήθησαν στη διεύρυνση και στην αναθεώρηση της Πρώτης έκδοσης Aπό τους αναγνώστες ndash κυρίωςτους φιλοσόφους ndash θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους Alasdair McIntyre Ruth Marcus Dan MuellerEleonore Stump και Mark von Roojen

Τεχνική και εκδοτική βοήθεια προσέφεραν πολλοί Στον εκδοτικό οίκο βοήθησαν ή συνεισέφεραν microε συmicroβουλές οι Michael Agnes Janis Bolster ndash που επέβλεψαν την όλη διαδικασία διόρθωσης των δοκι-microίων ndash Alan Gold Kenneth Greenhall Cathy Hennessy Nicholas Mirra Christine Murray Gwen Seznecκαι άλλοι Ο M Havighurst ανέλαβε και πάλι το κύριο έργο της αντιγραφής για την έκδοση Η ικανή καιεπίπονη εργασία του προσέφερε microεγάλη βοήθεια σε όλες τις φάσεις H Allison Nespor και οι βοηθοί microουστο Τmicroήmicroα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήmicroιο της Νεmicroπράσκα (Λίνκολν) Jonathan Evans και Xiaomei Yangσυνέβαλαν επίσης Η υποστήριξη του Πανεπιστηmicroίου της Νεmicroπράσκα και των συναδέλφων microου στο Τmicroή-microα Φιλοσοφίας υπήρξε απαραίτητη Είmicroαι επίσης ευγνώmicroων για τη βοήθεια από το Τmicroήmicroα Φιλοσοφίαςτου Πανεπιστηmicroίου Σάντα Kλάρα κατά τη διάρκεια της παραmicroονής microου ως Distinguished Professor of theCollege of Arts and Sciences το 1999

Όπως και στην περίπτωση της Πρώτης έκδοσης οφείλω ανυπολόγιστο χρέος στην οικογένειά microου Η γυναίκα microου Marie-Louise microου προσέφερε συmicroβουλές για φιλολογικά ζητήmicroατα και ζητήmicroατα πουαφορούσαν στα κείmicroενα αλλά και microε βοήθησε στην οργάνωση των αρχείων και ορισmicroένων από τις πολλέςεπιστολές των συγγραφέων Εκείνη και τα παιδιά microου ανέχτηκαν αδιαmicroαρτύρητα τα προβλήmicroατα που εί-ναι αναπόφευκτα κατά τη ∆εύτερη έκδοση ενός έργου αυτού του φάσmicroατος

Robert AudiΛίνκολν Νεmicroπράσκα

Ιούνιος 1999

paraƒradicsectradicdegradictrade trade∆prod centEYTEPH partintcentradictradeprod33

trade H M E I oslash M A T oslash N E sect sect H N oslash N E K cent O T oslash N

Kατά τη microακρόχρονη ιστορία του εκδοτικού microας οίκου υπήρξαν βιβλία για την

έκδοση των οποίων απαιτήθηκε υψηλό κόστος χρόνος ειδικοί συνεργάτες και

έντονος προβληmicroατισmicroός ώστε να αναζητηθούν και να επιλεγούν οι καλύτερες

λύσεις σε ότι αφορά στην τελική microορφή του κειmicroένου

Στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ξεπεράσαmicroε κάθε προηγούmicroενο Από

τη στιγmicroή που κλείσαmicroε τη συmicroφωνία microέχρι την έκδοσή του έχουν περάσει δέκα

χρόνια Tα λήmicromicroατα χωρίστηκαν σε θεmicroατικές ενότητες και η microετάφραση ανατέ-

θηκε σε δεκαέξι εξειδικευmicroένους microεταφραστές Για αρκετά λήmicromicroατα απαιτήθηκε

η συνεργασία οmicroάδας microεταφραστών γιατί κρίναmicroε απαραίτητο να βρεθούν οι

ακριβείς νοηmicroατικές αποχρώσεις

Όλα τα λήmicromicroατα τέθηκαν υπό την εποπτεία των δύο βασικών επιστηmicroονικών

συνεργατών microας ώστε να ελεγχθεί η microετάφραση και να ενοποιηθούν ως προς

την ουσία και το ύφος

Οι συνεργάτες στον εκτεταmicroένο πρόλογο που ακολουθεί περιγράφουν τη

διαδικασία που ακολουθήθηκε και δίνουν στον αναγνώστη χρήσιmicroες οδηγίες για

πληρέστερη κατανόηση των ποικίλων φιλοσοφικών εννοιών που δηmicroιούργησε το

ανθρώπινο πνεύmicroα από την προϊστορία microέχρι τη σηmicroερινή εποχή

Το κάθε λήmicromicroα συνιστά microια ευσύνοπτη αλλά περιεκτική σύνθεση microιας φιλο-

σοφικής έννοιας ή ενός προσώπου έτσι που να συγκροτεί από microόνο του microια σύ-

ντοmicroη πραγmicroατεία Κατά συνέπεια ο αναγνώστης microπορεί να χρησιmicroοποιήσει το

λεξικό για να περιηγηθεί και να ταξιδεύσει στις πολλές και ποικίλες σχολές σκέ-

ψης oι οποίες έχουν επηρεάσει ή και καθορίσει σε microικρότερο ή microεγαλύτερο

βαθmicroό τη ζωή ανθρώπων εθνών και πολιτισmicroών

Kάτια Λεmicroπέση

Eυάγγελος Παπαθανασόπουλος

part π trade infin deg oslash deg prod ∆ oslash iexcl part para π ordf part sect prod ∆ oslash iexcltrade ∆ prod iexcl part sect sect prod iexcl π int prod E K cent O trade H

Για την ολοκλήρωση της ελληνικής έκδοσης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Καίmicroπριτζ ενός διεθνώς κατα-ξιωmicroένου βιβλίου αναφοράς απαιτήθηκαν αρκετά χρόνια Αρχικά τα λήmicromicroατα κατανεmicroήθηκαν σε θεmicroατι-κές περιοχές και η microετάφραση καθώς και microια πρώτη επιmicroέλειά τους ανατέθηκε σε επιστήmicroονες εξοικειω-microένους microε την ειδική ορολογία της κάθε περιοχής Ωστόσο έγινε σύντοmicroα σαφές ότι θα ήταν απαραίτητηmicroια συνολική επεξεργασία των κειmicroένων ώστε να επιτευχθεί η εναρmicroόνιση των διαφορετικών αποδόσεωνκαι κατά το δυνατόν η οmicroοιογενοποίηση του ύφους Στη σύντοmicroη αυτή εισαγωγή θα επιχειρήσουmicroε να πε-ριγράψουmicroε τις σηmicroαντικές δυσκολίες που αντιmicroετωπίσαmicroε και θα αναφερθούmicroε στη microεθοδολογία τηνοποία ακολουθήσαmicroε καθώς και στις βασικότερες συmicroβάσεις που υιοθετήσαmicroε δίνοντας ορισmicroένα αντι-προσωπευτικά παραδείγmicroατα λύσεων τις οποίες επιλέξαmicroε Τέλος θέλουmicroε να διατυπώσουmicroε και κάποιεςγενικές σκέψεις για τη σωστή προσέγγιση της microετάφρασης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Kαίmicroπριτζ και γιατην αξιοποίησή του από την ελληνική φιλοσοφική κοινότητα και όχι microόνο

΄Oσον αφορά στα κύρια ονόmicroατα αρχική microας πρόθεση ήταν να καταγράψουmicroε τη φωνητική απόδοσήτους στα νέα ελληνικά Ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις ονοmicroάτων τόσο από οικείες όσο και από λιγότε-ρο οικείες γλώσσες όπως τα κινεζικά ή τα αραβικά διαπιστώσαmicroε ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολη η εξακρί-βωση της σωστής προφοράς τους Ως εκ τούτου αποφασίσαmicroε να περιοριστούmicroε στην πιστή αναπαραγω-γή τους microε λατινικούς χαρακτήρες από την πρωτότυπη αγγλική έκδοση microε εξαίρεση τα κύρια ονόmicroατα φι-λοσόφων και επιστηmicroόνων στους οποίους αφιερώνονται ειδικά λήmicromicroατα Μεταφέραmicroε στα ελληνικά τουςτίτλους φιλοσοφικών έργων και διατηρήσαmicroε σε παρενθέσεις και τον πρωτότυπο τίτλο σηmicroαντικών έργωντης Iστορίας της φιλοσοφίας όπως λόγου χάριν Kριτική του καθαρού Λόγου (Kritik der reinen Vernunft )

Φυσικά τα πλέον σοβαρά προβλήmicroατα παρουσιάστηκαν κατά τη microετάφραση τεχνικών όρων που απα-σχολούν πολύ συχνά όλους όσοι επιχειρούν να microεταφέρουν στη γλώσσα microας κείmicroενα γραmicromicroένα στα αρχαίαελληνικά στα λατινικά και στις κυριότερες γλώσσες της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης Εξετάσαmicroε τιςήδη υπάρχουσες εναλλακτικές αποδόσεις συζητήσαmicroε το ενδεχόmicroενο νέων βελτιωτικών επιλογών και σεπολλές περιπτώσεις αφού επιλέξαmicroε την επικρατέστερη κατά τη γνώmicroη microας εκδοχή παραθέτουmicroε microέσασε αγκύλες και ορισmicroένες επιπλέον από τις συνηθέστερες δόκιmicroες microεταφράσεις που microπορεί να συναντήσεικαι να προτιmicroήσει να χρησιmicroοποιήσει ο αναγνώστης ∆εν επιmicroείναmicroε στην αποκλειστική χρήση της πρώτηςmicroας επιλογής για κάποιους όρους σε όλα τα λήmicromicroατα χάριν της εντελούς συνέπειας και οmicroοιογένειας γιατίπιστεύουmicroε ότι διαφορετικές αποδόσεις ταιριάζουν καλύτερα σε συγκεκριmicroένα συmicroφραζόmicroενα Βέβαια ηλεπτοmicroερής δικαιολόγηση της κατά περίπτωση προτίmicroησής microας θα προϋπέθετε ερmicroηνευτικά σχόλια καιεκτενή φιλοσοφική ανάλυση που δεν ήταν δυνατόν να συmicroπεριληφθούν στην παρούσα έκδοση του λεξικούΕκτός από την εφαρmicroογή κριτηρίων επάρκειας και σαφήνειας σε ότι αφορά στη φιλοσοφική κατανόησηκαθώς και στη συmicromicroόρφωση microε περιορισmicroούς γραmicromicroατικής ορθότητας και υφολογικής ακρίβειας αισθανθή-καmicroε την υποχρέωση να microην αγνοήσουmicroε και τη microεταφραστική παράδοση της νεότερης και της σύγχρονηςγραmicromicroατείας microας Στη σύντοmicroη εισαγωγή microας microπορούmicroε microόνο ενδεικτικά να αναφέρουmicroε microερικούς απότους όρους που microας προβληmicroάτισαν ιδιαίτερα

Για τo intentionality (intentional) δώσαmicroε προτεραιότητα στο προθετικότητα (προθετικό) αλλά αναφέ-ρουmicroε και το καθιερωmicroένο σε συmicroφραζόmicroενα φαινοmicroενολογικών αναλύσεων αποβλεπτικότητα (αποβλε-πτικό) και το γνωστό από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής προθεσιακό(κατά την απόδοση του intentional fallacy ως προθεσιακής πλάνης)

Κατά τη microετάφραση του όρου substance (substantia) τονίσαmicroε την αρχική αντιστοιχία microε την αριστοτε-λική ουσίαν υιοθετώντας το νεολογισmicroό ουσιότητα για το essence (essentia) που ανάγεται στο αριστοτελικότο τι ην είναι Ωστόσο δεχόmicroαστε και την ευρέως διαδεδοmicroένη χρήση των αποδόσεων υπόσταση και ου-σία αντίστοιχα για τα substance και essence κυρίως για κείmicroενα της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίαςόπου δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης της χρήσης του όρου υπόσταση microε τη σηmicroασία της πραγmicroάτωσης ήέκφανσης που του προσέδιδαν νεοπλατωνικοί και χριστιανοί συγγραφείς

Ανάmicroεσα στους πλέον επικίνδυνους σκοπέλους στους οποίους προσκρούουν τα τελευταία χρόνια ταmicroεταφραστικά εγχειρήmicroατα στο πεδίο της φιλοσοφίας της γλώσσας αξίζει να αναφερθούν οι οmicroάδεςόρων sense meaning reference (Sinn Bedeutung Βezugnahme στα γερmicroανικά) και sentence statementproposition Ύστερα από microελέτη των τρεχουσών αποδόσεων τις οποίες αποδέχονται οι περισσότεροι φι-λόσοφοι και microεταφραστές και κατόπιν πολλών συζητήσεων microε ειδικούς συναδέλφους καταλήξαmicroε στονόηmicroα για το sense και το σηmicroασία για το meaning (αναφορά για το reference) Ωστόσο υπάρχουν χρήσειςόπου δεν microπορούσαmicroε παρά να υιοθετήσουmicroε ήδη καθιερωmicroένες λύσεις όπως στην έκφραση the meaningof life η οποία microεταφράζεται ως το νόηmicroα της ζωής Προκρίνουmicroε το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο για τοproposition (που παραπέmicroπει στο λεκτόν των στωικών) το δήλωση ή δηλωτική πρόταση για το statementκαι το πρόταση για το sentence σε συmicroφραζόmicroενα ωστόσο όπου το proposition δεν έχει τεχνική σηmicroασίαχρησιmicroοποιούmicroε και το απλό πρόταση

Για το mind (esprit Geist) ανάλογα microε τα συmicroφραζόmicroενα επιλέγουmicroε ως πρώτη λύση το νους ή πνεύmicroαόπως σε συζητήσεις για σχέσεις νου και σώmicroατος ή για φιλοσοφία του νου ή για τη φαινοmicroενολογία του πνεύ-microατος και ο αναγνώστης καλείται να διερευνήσει τις έννοιες όπως παρουσιάζονται στις σχετικές αναλύ-σεις στο πλαίσιο των ληmicromicroάτων

Eπίσης ένα παράδειγmicroα πολλαπλών εναλλακτικών αποδόσεων που παραθέτουmicroε αφορά στην περι-γραφή των διαφόρων οmicroιλιακών ενεργηmicroάτων (speech-acts ndash όρος που έχει αποδοθεί από γλωσσολόγουςκαι ως λεκτικές πράξεις) ως λεκτικών ενδολεκτικών και περιλεκτικών (λεκτικών ελλεκτικών προσλεκτικώνή φραστικών εmicroφραστικών διεκφραστικών κοκ) σηmicroειώνοντας έτσι microια ποικιλία όρων διαθέσιmicroωνστην ελληνική βιβλιογραφία αντίστοιχα για τους αγγλικούς locutionary illocutionary perlocutionary

Oι λέξεις της αρχαίας ελληνικής τυπώνονται microε πλάγια στοιχεία και έναν ανωφερή αστερίσκο ενώόταν οι λέξεις αυτές είναι περισσότερες από microία αστερίσκος τίθεται και πριν από την πρώτη λέξη Στοτέλος κάθε λήmicromicroατος σηmicroειώνονται τα αρχικά του συγγραφέα και του microεταφραστή (λόγου χάρινDBo∆X) Mέσα σε αγκύλες έχουν σηmicroειωθεί διευκρινιστικές παρεmicroβάσεις των συγγραφέων που αφο-ρούν σε πραγmicroατολογικά ζητήmicroατα ορολογίας ή ζητήmicroατα χρονολογιών Mε πλάγια στοιχεία τυπώνονταιόροι φράσεις και εκφράσεις που προέρχονται από τα λατινικά τα γερmicroανικά τα κινεζικά και τα σανσκρι-τικά ∆ιατηρήσαmicroε τη γραφή στα ελληνικά για τα κύρια ονόmicroατα που αναφέρονται στα λήmicromicroατα (λόγουχάριν microηχανή Tιούρινγκ) σε όλες τις σχετικές αναφορές στο πλαίσιο του λεξικού

Tέλος για να διευκολύνουmicroε στην αναζήτηση των ληmicromicroάτων και να συνεισφέρουmicroε ώστε να γίνει τολεξικό περισσότερο εύχρηστο προσθέσαmicroε στο τέλος του κυρίου σώmicroατος έναν κατάλογο όρων όπου ση-microειώνονται όλοι οι όροι του λεξικού microε λατινικούς χαρακτήρες και παρατίθεται η microετάφραση που επιλέξα-microε στη γλώσσα microας

Tο Φιλοσοφικό Λεξικό του Καίmicroπριτζ όπως και κάθε λεξικό έχει τους αναπόφευκτους περιορισmicroούςτου Όσον αφορά στην περιγραφική και στην πληροφοριακή του διάσταση παρά τις επανειληmicromicroένεςεπανεκδόσεις είναι φυσικό να απαιτούνται πάντοτε συmicroπληρώσεις και διορθώσεις Για τούτο προσπαθή-σαmicroε να προβούmicroε σιωπηρά στην απαραίτητη ενηmicroέρωση σε όσα σηmicroεία υπήρχαν προφανή κενά κυρίωςστα λήmicromicroατα τα σχετικά microε φιλοσόφους που έχουν αποβιώσει τα τελευταία χρόνια (από τη ∆εύτερη έκδο-ση του Λεξικού [1999-112006] microέχρι το 2011) Ως προς τις κανονιστικές microας προτάσεις έχουmicroε επίγνωσητου ενδεχόmicroενου γενικότερων αντιρρήσεων για τη microεθοδολογία microας και επιmicroέρους ενστάσεων για τις συ-

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH 38

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

δία αυτά υπάρχουν πολλοί σηmicroαντικοί φιλόσοφοι Κάποιοι από αυτούς αναφέρονται στο ευρετήριο στοοποίο καταλογογραφούνται επίσης πολλοί από τους στοχαστές που αναφέρονται από έναν ή περισσό-τερους συγγραφείς του λεξικού αλλά δεν συνιστούν αντικείmicroενο ξεχωριστών ληmicromicroάτων

Λαmicroβάνοντας υπόψη τις αντιδράσεις από αναγνώστες της Πρώτης έκδοσης προσπαθήσαmicroε να κά-νουmicroε όσο το δυνατόν περισσότερα χωρίς να επεκτείνουmicroε την ύλη του λεξικού ώστε να γίνει ιδιαιτέρωςπολυσέλιδο ως επίτοmicroο έργο Oι αντιδράσεις εκείνες που ήταν θετικές υπήρξαν τόσο πολλές που αν καιπολλά από τα προϋπάρχοντα λήmicromicroατα αναθεωρήθηκαν προσπαθήσαmicroε να επιφέρουmicroε βελτιώσεις στοβιβλίο κυρίως προσθέτοντας νέα λήmicromicroατα Κάποιοι λίγοι αναγνώστες εξέφρασαν την απορία ή τηναπογοήτευσή τους για την απουσία βιβλιογραφίας στο τέλος κάθε λήmicromicroατος Γενικά έχουmicroε αναφορές σεπρωτογενή έργα του στοχαστή που παρουσιάζεται ή σε ορισmicroένες περιπτώσεις σε δευτερεύοντα έργαπου αξίζει αυτά καθrsquo εαυτά να επισηmicroανθούν από microόνα τους Εν προκειmicroένω η πολιτική microας διαmicroορφώνε-ται εν microέρει από ποικίλους περιορισmicroούς χώρου και ειδικά δεδοmicroένων αυτών από microια επιθυmicroία να απο-φύγουmicroε να κατευθύνουmicroε τους αναγνώστες σε πηγές που δεν είναι επαρκώς αντιπροσωπευτικές ή σε έρ-γα που ενδέχεται σύντοmicroα να καταστούν απαρχαιωmicroένα Βασίζεται επίσης σε microια αίσθηση της διαφοράςmicroεταξύ ενός λεξικού και microιας εγκυκλοπαίδειας Έστω και αν η διαφορά αυτή δεν είναι απολύτως σαφήςένα λεξικό παρέχει πάνω από όλα ορισmicroούς ενώ οι εγκυκλοπαίδειες έχουν κυρίως πληροφοριακό ιστο-ρικό και βιβλιογραφικό χαρακτήρα Ένα λεξικό αποσαφηνίζει τις βασικές έννοιες microε τρόπο που δεν χρειά-ζεται να γίνει από τις εγκυκλοπαίδειες Πράγmicroατι κάποιες εγκυκλοπαίδειες δεν γίνονται άριστα κατανοη-τές παρά microε τη βοήθεια ενός καλού λεξικού ενώ ορισmicroένες χωρίς το συγκεκριmicroένο βοήθηmicroα είναι δύσκο-λο ακόmicroη και να διαβαστούν

Όπως και στην Πρώτη έκδοση θα ήmicroουν ευτυχής αν λάmicroβανα σχόλια ή διορθώσεις και θα προσπα-θήσω να τα αρχειοθετήσω και να τα αποστείλω στους αντίστοιχους συγγραφείς Πολλοί από τους συγ-γραφείς του Φιλοσοφικού Λεξικού της Oξφόρδης όπως και κάποιοι από τους προσεκτικούς αναγνώστεςπρότειναν διορθώσεις οι περισσότερες εκ των οποίων ακολουθήθηκαν ή ελήφθησαν υπόψη κατά τηνπροετοιmicroασία αυτής της έκδοσης Οφείλω να επαναλάβω ότι όπως και στην περίπτωση της Πρώτης έκ-δοσης αυτά τα έτη της εντατικής εργασίας microε microια επίλεκτη οmicroάδα από τους καλύτερους φιλοσόφουςστον κόσmicroο microού έδωσαν microια έντονη αίσθηση ότι ο κλάδος της φιλοσοφίας διαθέτει microεγάλη ζωντάνια καιδιανοητική ενέργεια Τόσο στους συγγραφείς όσο και στους συmicroβούλους διέκρινα microια ακλόνητη αφοσίω-ση στη λόγια εργασία microια ακατάβλητη microέριmicroνα για την ακρίβεια και το θεωρητικό βάθος microια πληθωρικήφιλοσοφική φαντασία και microια πιστότητα στα υψηλά πρότυπα η οποία θριαmicroβεύει επί των γοητευτικώνσυχνά ρευmicroάτων των σχολών των κοινών τόπων ή των πολεmicroικών Ίσως δεν αρmicroόζει εκ microέρους microου νααφιερώσω κάπου ένα συλλογικό έργο αυτού του είδους αλλά αν το έκανα θα το αφιέρωνα στους συγ-γραφείς microε την ελπίδα ότι αυτό θα ανταποδώσει ως αντίδωρο στους ίδιους αλλά και στους αναγνώστεςmicroέρος της ευχαρίστησης που προσέφερε σrsquo εmicroένα η επιmicroέλεια του λεξικού

part Agrave Atilde infin ƒ π trade ∆ π part trade

Κατά τη δηmicroιουργία αυτού του λεξικού σε ένα διάστηmicroα πολλών ετών επωφελήθηκα από σχόλια και αντι-δράσεις που δεν είναι δυνατόν να θυmicroηθώ στο σύνολό τους και ζητώ συγγνώmicroη από όλους όσοι τυχόν πα-ραλείπονται στο πλαίσιο της οφειλόmicroενης ευγνωmicroοσύνης

Στην Επιτροπή Σύνταξης αξίζουν εγκάρδιες ευχαριστίες για την επιλογή των νέων ληmicromicroάτων και τωννέων συγγραφέων Θα ήθελα ιδιαιτέρως να ευχαριστήσω τους William P Alston Arthur W Burks FredDretske Terence Irwin τον εκλιπόντα Norman Kretzmann τους John Lucas Sally McConnel-GinetAlexander Nehamas Onora OrsquoNeill John Perry Richard Rorty John Searle Raimo Tuomela και Baasvon Fraassen πολλοί εκ των οποίων συνεισέφεραν επανειληmicromicroένως microε σχόλια ή microε συmicroβουλές Οι εκδοτι-κές συmicroβουλές του Terence Moore υπεύθυνου εκδόσεων στο Cambridge University Press και οι τακτικέςmicroου συζητήσεις microαζί του σχετικά microε ζητήmicroατα πολιτικής και σχεδιασmicroού υπήρξαν ανεκτίmicroητα πολύτιmicroεςH έκδοση του λεξικού δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη συνεισφορά του

paraƒradicsectradicdegradictrade trade∆prod centEYTEPprod partintcentradictradeprod 32

Η ∆εύτερη έκδοση επωφελήθηκε από τις συmicroβουλές πολλών άλλων στους οποίους περιλαmicroβάνονταιορισmicroένοι οι οποίοι βοήθησαν στην προετοιmicroασία της Πρώτης έκδοσης Μεταξύ αυτών είναι οι JohnCorcoran Gary Cutting George Schuman Kwong-loi Shun και Keith Yandell όλοι τους συνεισέφεραν microεεκδοτικές συmicroβουλές και συνέστησαν την προσθήκη συγκεκριmicroένων ληmicromicroάτων στα πεδία της φιλοσοφικήςεργασίας τους ή την αναθεώρηση κάποιων άλλων Στον John Corcoran οφείλεται πολύ microεγάλο χρέος γιατον εντοπισmicroό αλλά και τη συmicroπλήρωση κενών Επίσης σχόλια και συmicroβουλές παρείχαν περισσότεροιαπό όσους microπορώ να αναφέρω Σrsquo αυτούς περιλαmicroβάνονται οι εξής Margaret Atherton Claudio deAlmeida Lynne Rudder Baker Joseph Bien Noeumll Carroll Roger Crisp Wayne Davis Philip GasperBerys Gaut Lenn Goodman Paul Griffiths Oscar Haac Mike Harnish John Heil Brad Hooker PatriciaHuntington Dale Jacquette Robert Kane George Kline Manfred Kuehn Steven Kuhn BrianMcLaughlin William Mann Ausonio Marras Al Martinich Alfred Mele Joseph Mendola David WMiller Paul Moser James Murphy Louis Pojman William Prior Wesley Salmon Mark SainsburyCharles Sayward Jerome Schneewind Calvin Schrag David Sedley Roger Shiner Marcus Singer BrianSkyrms MA Stewart William Wainwright Paul Weirich και ειδικά οι Hugh McCann Ernest Sosa καιJD Trout

Οι ευσυνείδητοι κριτές καθώς και οι συνάδελφοι και οι αναγνώστες που συνεισέφεραν σχόλια microεβοήθησαν στη διεύρυνση και στην αναθεώρηση της Πρώτης έκδοσης Aπό τους αναγνώστες ndash κυρίωςτους φιλοσόφους ndash θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους Alasdair McIntyre Ruth Marcus Dan MuellerEleonore Stump και Mark von Roojen

Τεχνική και εκδοτική βοήθεια προσέφεραν πολλοί Στον εκδοτικό οίκο βοήθησαν ή συνεισέφεραν microε συmicroβουλές οι Michael Agnes Janis Bolster ndash που επέβλεψαν την όλη διαδικασία διόρθωσης των δοκι-microίων ndash Alan Gold Kenneth Greenhall Cathy Hennessy Nicholas Mirra Christine Murray Gwen Seznecκαι άλλοι Ο M Havighurst ανέλαβε και πάλι το κύριο έργο της αντιγραφής για την έκδοση Η ικανή καιεπίπονη εργασία του προσέφερε microεγάλη βοήθεια σε όλες τις φάσεις H Allison Nespor και οι βοηθοί microουστο Τmicroήmicroα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήmicroιο της Νεmicroπράσκα (Λίνκολν) Jonathan Evans και Xiaomei Yangσυνέβαλαν επίσης Η υποστήριξη του Πανεπιστηmicroίου της Νεmicroπράσκα και των συναδέλφων microου στο Τmicroή-microα Φιλοσοφίας υπήρξε απαραίτητη Είmicroαι επίσης ευγνώmicroων για τη βοήθεια από το Τmicroήmicroα Φιλοσοφίαςτου Πανεπιστηmicroίου Σάντα Kλάρα κατά τη διάρκεια της παραmicroονής microου ως Distinguished Professor of theCollege of Arts and Sciences το 1999

Όπως και στην περίπτωση της Πρώτης έκδοσης οφείλω ανυπολόγιστο χρέος στην οικογένειά microου Η γυναίκα microου Marie-Louise microου προσέφερε συmicroβουλές για φιλολογικά ζητήmicroατα και ζητήmicroατα πουαφορούσαν στα κείmicroενα αλλά και microε βοήθησε στην οργάνωση των αρχείων και ορισmicroένων από τις πολλέςεπιστολές των συγγραφέων Εκείνη και τα παιδιά microου ανέχτηκαν αδιαmicroαρτύρητα τα προβλήmicroατα που εί-ναι αναπόφευκτα κατά τη ∆εύτερη έκδοση ενός έργου αυτού του φάσmicroατος

Robert AudiΛίνκολν Νεmicroπράσκα

Ιούνιος 1999

paraƒradicsectradicdegradictrade trade∆prod centEYTEPH partintcentradictradeprod33

trade H M E I oslash M A T oslash N E sect sect H N oslash N E K cent O T oslash N

Kατά τη microακρόχρονη ιστορία του εκδοτικού microας οίκου υπήρξαν βιβλία για την

έκδοση των οποίων απαιτήθηκε υψηλό κόστος χρόνος ειδικοί συνεργάτες και

έντονος προβληmicroατισmicroός ώστε να αναζητηθούν και να επιλεγούν οι καλύτερες

λύσεις σε ότι αφορά στην τελική microορφή του κειmicroένου

Στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ξεπεράσαmicroε κάθε προηγούmicroενο Από

τη στιγmicroή που κλείσαmicroε τη συmicroφωνία microέχρι την έκδοσή του έχουν περάσει δέκα

χρόνια Tα λήmicromicroατα χωρίστηκαν σε θεmicroατικές ενότητες και η microετάφραση ανατέ-

θηκε σε δεκαέξι εξειδικευmicroένους microεταφραστές Για αρκετά λήmicromicroατα απαιτήθηκε

η συνεργασία οmicroάδας microεταφραστών γιατί κρίναmicroε απαραίτητο να βρεθούν οι

ακριβείς νοηmicroατικές αποχρώσεις

Όλα τα λήmicromicroατα τέθηκαν υπό την εποπτεία των δύο βασικών επιστηmicroονικών

συνεργατών microας ώστε να ελεγχθεί η microετάφραση και να ενοποιηθούν ως προς

την ουσία και το ύφος

Οι συνεργάτες στον εκτεταmicroένο πρόλογο που ακολουθεί περιγράφουν τη

διαδικασία που ακολουθήθηκε και δίνουν στον αναγνώστη χρήσιmicroες οδηγίες για

πληρέστερη κατανόηση των ποικίλων φιλοσοφικών εννοιών που δηmicroιούργησε το

ανθρώπινο πνεύmicroα από την προϊστορία microέχρι τη σηmicroερινή εποχή

Το κάθε λήmicromicroα συνιστά microια ευσύνοπτη αλλά περιεκτική σύνθεση microιας φιλο-

σοφικής έννοιας ή ενός προσώπου έτσι που να συγκροτεί από microόνο του microια σύ-

ντοmicroη πραγmicroατεία Κατά συνέπεια ο αναγνώστης microπορεί να χρησιmicroοποιήσει το

λεξικό για να περιηγηθεί και να ταξιδεύσει στις πολλές και ποικίλες σχολές σκέ-

ψης oι οποίες έχουν επηρεάσει ή και καθορίσει σε microικρότερο ή microεγαλύτερο

βαθmicroό τη ζωή ανθρώπων εθνών και πολιτισmicroών

Kάτια Λεmicroπέση

Eυάγγελος Παπαθανασόπουλος

part π trade infin deg oslash deg prod ∆ oslash iexcl part para π ordf part sect prod ∆ oslash iexcltrade ∆ prod iexcl part sect sect prod iexcl π int prod E K cent O trade H

Για την ολοκλήρωση της ελληνικής έκδοσης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Καίmicroπριτζ ενός διεθνώς κατα-ξιωmicroένου βιβλίου αναφοράς απαιτήθηκαν αρκετά χρόνια Αρχικά τα λήmicromicroατα κατανεmicroήθηκαν σε θεmicroατι-κές περιοχές και η microετάφραση καθώς και microια πρώτη επιmicroέλειά τους ανατέθηκε σε επιστήmicroονες εξοικειω-microένους microε την ειδική ορολογία της κάθε περιοχής Ωστόσο έγινε σύντοmicroα σαφές ότι θα ήταν απαραίτητηmicroια συνολική επεξεργασία των κειmicroένων ώστε να επιτευχθεί η εναρmicroόνιση των διαφορετικών αποδόσεωνκαι κατά το δυνατόν η οmicroοιογενοποίηση του ύφους Στη σύντοmicroη αυτή εισαγωγή θα επιχειρήσουmicroε να πε-ριγράψουmicroε τις σηmicroαντικές δυσκολίες που αντιmicroετωπίσαmicroε και θα αναφερθούmicroε στη microεθοδολογία τηνοποία ακολουθήσαmicroε καθώς και στις βασικότερες συmicroβάσεις που υιοθετήσαmicroε δίνοντας ορισmicroένα αντι-προσωπευτικά παραδείγmicroατα λύσεων τις οποίες επιλέξαmicroε Τέλος θέλουmicroε να διατυπώσουmicroε και κάποιεςγενικές σκέψεις για τη σωστή προσέγγιση της microετάφρασης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Kαίmicroπριτζ και γιατην αξιοποίησή του από την ελληνική φιλοσοφική κοινότητα και όχι microόνο

΄Oσον αφορά στα κύρια ονόmicroατα αρχική microας πρόθεση ήταν να καταγράψουmicroε τη φωνητική απόδοσήτους στα νέα ελληνικά Ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις ονοmicroάτων τόσο από οικείες όσο και από λιγότε-ρο οικείες γλώσσες όπως τα κινεζικά ή τα αραβικά διαπιστώσαmicroε ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολη η εξακρί-βωση της σωστής προφοράς τους Ως εκ τούτου αποφασίσαmicroε να περιοριστούmicroε στην πιστή αναπαραγω-γή τους microε λατινικούς χαρακτήρες από την πρωτότυπη αγγλική έκδοση microε εξαίρεση τα κύρια ονόmicroατα φι-λοσόφων και επιστηmicroόνων στους οποίους αφιερώνονται ειδικά λήmicromicroατα Μεταφέραmicroε στα ελληνικά τουςτίτλους φιλοσοφικών έργων και διατηρήσαmicroε σε παρενθέσεις και τον πρωτότυπο τίτλο σηmicroαντικών έργωντης Iστορίας της φιλοσοφίας όπως λόγου χάριν Kριτική του καθαρού Λόγου (Kritik der reinen Vernunft )

Φυσικά τα πλέον σοβαρά προβλήmicroατα παρουσιάστηκαν κατά τη microετάφραση τεχνικών όρων που απα-σχολούν πολύ συχνά όλους όσοι επιχειρούν να microεταφέρουν στη γλώσσα microας κείmicroενα γραmicromicroένα στα αρχαίαελληνικά στα λατινικά και στις κυριότερες γλώσσες της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης Εξετάσαmicroε τιςήδη υπάρχουσες εναλλακτικές αποδόσεις συζητήσαmicroε το ενδεχόmicroενο νέων βελτιωτικών επιλογών και σεπολλές περιπτώσεις αφού επιλέξαmicroε την επικρατέστερη κατά τη γνώmicroη microας εκδοχή παραθέτουmicroε microέσασε αγκύλες και ορισmicroένες επιπλέον από τις συνηθέστερες δόκιmicroες microεταφράσεις που microπορεί να συναντήσεικαι να προτιmicroήσει να χρησιmicroοποιήσει ο αναγνώστης ∆εν επιmicroείναmicroε στην αποκλειστική χρήση της πρώτηςmicroας επιλογής για κάποιους όρους σε όλα τα λήmicromicroατα χάριν της εντελούς συνέπειας και οmicroοιογένειας γιατίπιστεύουmicroε ότι διαφορετικές αποδόσεις ταιριάζουν καλύτερα σε συγκεκριmicroένα συmicroφραζόmicroενα Βέβαια ηλεπτοmicroερής δικαιολόγηση της κατά περίπτωση προτίmicroησής microας θα προϋπέθετε ερmicroηνευτικά σχόλια καιεκτενή φιλοσοφική ανάλυση που δεν ήταν δυνατόν να συmicroπεριληφθούν στην παρούσα έκδοση του λεξικούΕκτός από την εφαρmicroογή κριτηρίων επάρκειας και σαφήνειας σε ότι αφορά στη φιλοσοφική κατανόησηκαθώς και στη συmicromicroόρφωση microε περιορισmicroούς γραmicromicroατικής ορθότητας και υφολογικής ακρίβειας αισθανθή-καmicroε την υποχρέωση να microην αγνοήσουmicroε και τη microεταφραστική παράδοση της νεότερης και της σύγχρονηςγραmicromicroατείας microας Στη σύντοmicroη εισαγωγή microας microπορούmicroε microόνο ενδεικτικά να αναφέρουmicroε microερικούς απότους όρους που microας προβληmicroάτισαν ιδιαίτερα

Για τo intentionality (intentional) δώσαmicroε προτεραιότητα στο προθετικότητα (προθετικό) αλλά αναφέ-ρουmicroε και το καθιερωmicroένο σε συmicroφραζόmicroενα φαινοmicroενολογικών αναλύσεων αποβλεπτικότητα (αποβλε-πτικό) και το γνωστό από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής προθεσιακό(κατά την απόδοση του intentional fallacy ως προθεσιακής πλάνης)

Κατά τη microετάφραση του όρου substance (substantia) τονίσαmicroε την αρχική αντιστοιχία microε την αριστοτε-λική ουσίαν υιοθετώντας το νεολογισmicroό ουσιότητα για το essence (essentia) που ανάγεται στο αριστοτελικότο τι ην είναι Ωστόσο δεχόmicroαστε και την ευρέως διαδεδοmicroένη χρήση των αποδόσεων υπόσταση και ου-σία αντίστοιχα για τα substance και essence κυρίως για κείmicroενα της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίαςόπου δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης της χρήσης του όρου υπόσταση microε τη σηmicroασία της πραγmicroάτωσης ήέκφανσης που του προσέδιδαν νεοπλατωνικοί και χριστιανοί συγγραφείς

Ανάmicroεσα στους πλέον επικίνδυνους σκοπέλους στους οποίους προσκρούουν τα τελευταία χρόνια ταmicroεταφραστικά εγχειρήmicroατα στο πεδίο της φιλοσοφίας της γλώσσας αξίζει να αναφερθούν οι οmicroάδεςόρων sense meaning reference (Sinn Bedeutung Βezugnahme στα γερmicroανικά) και sentence statementproposition Ύστερα από microελέτη των τρεχουσών αποδόσεων τις οποίες αποδέχονται οι περισσότεροι φι-λόσοφοι και microεταφραστές και κατόπιν πολλών συζητήσεων microε ειδικούς συναδέλφους καταλήξαmicroε στονόηmicroα για το sense και το σηmicroασία για το meaning (αναφορά για το reference) Ωστόσο υπάρχουν χρήσειςόπου δεν microπορούσαmicroε παρά να υιοθετήσουmicroε ήδη καθιερωmicroένες λύσεις όπως στην έκφραση the meaningof life η οποία microεταφράζεται ως το νόηmicroα της ζωής Προκρίνουmicroε το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο για τοproposition (που παραπέmicroπει στο λεκτόν των στωικών) το δήλωση ή δηλωτική πρόταση για το statementκαι το πρόταση για το sentence σε συmicroφραζόmicroενα ωστόσο όπου το proposition δεν έχει τεχνική σηmicroασίαχρησιmicroοποιούmicroε και το απλό πρόταση

Για το mind (esprit Geist) ανάλογα microε τα συmicroφραζόmicroενα επιλέγουmicroε ως πρώτη λύση το νους ή πνεύmicroαόπως σε συζητήσεις για σχέσεις νου και σώmicroατος ή για φιλοσοφία του νου ή για τη φαινοmicroενολογία του πνεύ-microατος και ο αναγνώστης καλείται να διερευνήσει τις έννοιες όπως παρουσιάζονται στις σχετικές αναλύ-σεις στο πλαίσιο των ληmicromicroάτων

Eπίσης ένα παράδειγmicroα πολλαπλών εναλλακτικών αποδόσεων που παραθέτουmicroε αφορά στην περι-γραφή των διαφόρων οmicroιλιακών ενεργηmicroάτων (speech-acts ndash όρος που έχει αποδοθεί από γλωσσολόγουςκαι ως λεκτικές πράξεις) ως λεκτικών ενδολεκτικών και περιλεκτικών (λεκτικών ελλεκτικών προσλεκτικώνή φραστικών εmicroφραστικών διεκφραστικών κοκ) σηmicroειώνοντας έτσι microια ποικιλία όρων διαθέσιmicroωνστην ελληνική βιβλιογραφία αντίστοιχα για τους αγγλικούς locutionary illocutionary perlocutionary

Oι λέξεις της αρχαίας ελληνικής τυπώνονται microε πλάγια στοιχεία και έναν ανωφερή αστερίσκο ενώόταν οι λέξεις αυτές είναι περισσότερες από microία αστερίσκος τίθεται και πριν από την πρώτη λέξη Στοτέλος κάθε λήmicromicroατος σηmicroειώνονται τα αρχικά του συγγραφέα και του microεταφραστή (λόγου χάρινDBo∆X) Mέσα σε αγκύλες έχουν σηmicroειωθεί διευκρινιστικές παρεmicroβάσεις των συγγραφέων που αφο-ρούν σε πραγmicroατολογικά ζητήmicroατα ορολογίας ή ζητήmicroατα χρονολογιών Mε πλάγια στοιχεία τυπώνονταιόροι φράσεις και εκφράσεις που προέρχονται από τα λατινικά τα γερmicroανικά τα κινεζικά και τα σανσκρι-τικά ∆ιατηρήσαmicroε τη γραφή στα ελληνικά για τα κύρια ονόmicroατα που αναφέρονται στα λήmicromicroατα (λόγουχάριν microηχανή Tιούρινγκ) σε όλες τις σχετικές αναφορές στο πλαίσιο του λεξικού

Tέλος για να διευκολύνουmicroε στην αναζήτηση των ληmicromicroάτων και να συνεισφέρουmicroε ώστε να γίνει τολεξικό περισσότερο εύχρηστο προσθέσαmicroε στο τέλος του κυρίου σώmicroατος έναν κατάλογο όρων όπου ση-microειώνονται όλοι οι όροι του λεξικού microε λατινικούς χαρακτήρες και παρατίθεται η microετάφραση που επιλέξα-microε στη γλώσσα microας

Tο Φιλοσοφικό Λεξικό του Καίmicroπριτζ όπως και κάθε λεξικό έχει τους αναπόφευκτους περιορισmicroούςτου Όσον αφορά στην περιγραφική και στην πληροφοριακή του διάσταση παρά τις επανειληmicromicroένεςεπανεκδόσεις είναι φυσικό να απαιτούνται πάντοτε συmicroπληρώσεις και διορθώσεις Για τούτο προσπαθή-σαmicroε να προβούmicroε σιωπηρά στην απαραίτητη ενηmicroέρωση σε όσα σηmicroεία υπήρχαν προφανή κενά κυρίωςστα λήmicromicroατα τα σχετικά microε φιλοσόφους που έχουν αποβιώσει τα τελευταία χρόνια (από τη ∆εύτερη έκδο-ση του Λεξικού [1999-112006] microέχρι το 2011) Ως προς τις κανονιστικές microας προτάσεις έχουmicroε επίγνωσητου ενδεχόmicroενου γενικότερων αντιρρήσεων για τη microεθοδολογία microας και επιmicroέρους ενστάσεων για τις συ-

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH 38

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

Η ∆εύτερη έκδοση επωφελήθηκε από τις συmicroβουλές πολλών άλλων στους οποίους περιλαmicroβάνονταιορισmicroένοι οι οποίοι βοήθησαν στην προετοιmicroασία της Πρώτης έκδοσης Μεταξύ αυτών είναι οι JohnCorcoran Gary Cutting George Schuman Kwong-loi Shun και Keith Yandell όλοι τους συνεισέφεραν microεεκδοτικές συmicroβουλές και συνέστησαν την προσθήκη συγκεκριmicroένων ληmicromicroάτων στα πεδία της φιλοσοφικήςεργασίας τους ή την αναθεώρηση κάποιων άλλων Στον John Corcoran οφείλεται πολύ microεγάλο χρέος γιατον εντοπισmicroό αλλά και τη συmicroπλήρωση κενών Επίσης σχόλια και συmicroβουλές παρείχαν περισσότεροιαπό όσους microπορώ να αναφέρω Σrsquo αυτούς περιλαmicroβάνονται οι εξής Margaret Atherton Claudio deAlmeida Lynne Rudder Baker Joseph Bien Noeumll Carroll Roger Crisp Wayne Davis Philip GasperBerys Gaut Lenn Goodman Paul Griffiths Oscar Haac Mike Harnish John Heil Brad Hooker PatriciaHuntington Dale Jacquette Robert Kane George Kline Manfred Kuehn Steven Kuhn BrianMcLaughlin William Mann Ausonio Marras Al Martinich Alfred Mele Joseph Mendola David WMiller Paul Moser James Murphy Louis Pojman William Prior Wesley Salmon Mark SainsburyCharles Sayward Jerome Schneewind Calvin Schrag David Sedley Roger Shiner Marcus Singer BrianSkyrms MA Stewart William Wainwright Paul Weirich και ειδικά οι Hugh McCann Ernest Sosa καιJD Trout

Οι ευσυνείδητοι κριτές καθώς και οι συνάδελφοι και οι αναγνώστες που συνεισέφεραν σχόλια microεβοήθησαν στη διεύρυνση και στην αναθεώρηση της Πρώτης έκδοσης Aπό τους αναγνώστες ndash κυρίωςτους φιλοσόφους ndash θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους Alasdair McIntyre Ruth Marcus Dan MuellerEleonore Stump και Mark von Roojen

Τεχνική και εκδοτική βοήθεια προσέφεραν πολλοί Στον εκδοτικό οίκο βοήθησαν ή συνεισέφεραν microε συmicroβουλές οι Michael Agnes Janis Bolster ndash που επέβλεψαν την όλη διαδικασία διόρθωσης των δοκι-microίων ndash Alan Gold Kenneth Greenhall Cathy Hennessy Nicholas Mirra Christine Murray Gwen Seznecκαι άλλοι Ο M Havighurst ανέλαβε και πάλι το κύριο έργο της αντιγραφής για την έκδοση Η ικανή καιεπίπονη εργασία του προσέφερε microεγάλη βοήθεια σε όλες τις φάσεις H Allison Nespor και οι βοηθοί microουστο Τmicroήmicroα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήmicroιο της Νεmicroπράσκα (Λίνκολν) Jonathan Evans και Xiaomei Yangσυνέβαλαν επίσης Η υποστήριξη του Πανεπιστηmicroίου της Νεmicroπράσκα και των συναδέλφων microου στο Τmicroή-microα Φιλοσοφίας υπήρξε απαραίτητη Είmicroαι επίσης ευγνώmicroων για τη βοήθεια από το Τmicroήmicroα Φιλοσοφίαςτου Πανεπιστηmicroίου Σάντα Kλάρα κατά τη διάρκεια της παραmicroονής microου ως Distinguished Professor of theCollege of Arts and Sciences το 1999

Όπως και στην περίπτωση της Πρώτης έκδοσης οφείλω ανυπολόγιστο χρέος στην οικογένειά microου Η γυναίκα microου Marie-Louise microου προσέφερε συmicroβουλές για φιλολογικά ζητήmicroατα και ζητήmicroατα πουαφορούσαν στα κείmicroενα αλλά και microε βοήθησε στην οργάνωση των αρχείων και ορισmicroένων από τις πολλέςεπιστολές των συγγραφέων Εκείνη και τα παιδιά microου ανέχτηκαν αδιαmicroαρτύρητα τα προβλήmicroατα που εί-ναι αναπόφευκτα κατά τη ∆εύτερη έκδοση ενός έργου αυτού του φάσmicroατος

Robert AudiΛίνκολν Νεmicroπράσκα

Ιούνιος 1999

paraƒradicsectradicdegradictrade trade∆prod centEYTEPH partintcentradictradeprod33

trade H M E I oslash M A T oslash N E sect sect H N oslash N E K cent O T oslash N

Kατά τη microακρόχρονη ιστορία του εκδοτικού microας οίκου υπήρξαν βιβλία για την

έκδοση των οποίων απαιτήθηκε υψηλό κόστος χρόνος ειδικοί συνεργάτες και

έντονος προβληmicroατισmicroός ώστε να αναζητηθούν και να επιλεγούν οι καλύτερες

λύσεις σε ότι αφορά στην τελική microορφή του κειmicroένου

Στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ξεπεράσαmicroε κάθε προηγούmicroενο Από

τη στιγmicroή που κλείσαmicroε τη συmicroφωνία microέχρι την έκδοσή του έχουν περάσει δέκα

χρόνια Tα λήmicromicroατα χωρίστηκαν σε θεmicroατικές ενότητες και η microετάφραση ανατέ-

θηκε σε δεκαέξι εξειδικευmicroένους microεταφραστές Για αρκετά λήmicromicroατα απαιτήθηκε

η συνεργασία οmicroάδας microεταφραστών γιατί κρίναmicroε απαραίτητο να βρεθούν οι

ακριβείς νοηmicroατικές αποχρώσεις

Όλα τα λήmicromicroατα τέθηκαν υπό την εποπτεία των δύο βασικών επιστηmicroονικών

συνεργατών microας ώστε να ελεγχθεί η microετάφραση και να ενοποιηθούν ως προς

την ουσία και το ύφος

Οι συνεργάτες στον εκτεταmicroένο πρόλογο που ακολουθεί περιγράφουν τη

διαδικασία που ακολουθήθηκε και δίνουν στον αναγνώστη χρήσιmicroες οδηγίες για

πληρέστερη κατανόηση των ποικίλων φιλοσοφικών εννοιών που δηmicroιούργησε το

ανθρώπινο πνεύmicroα από την προϊστορία microέχρι τη σηmicroερινή εποχή

Το κάθε λήmicromicroα συνιστά microια ευσύνοπτη αλλά περιεκτική σύνθεση microιας φιλο-

σοφικής έννοιας ή ενός προσώπου έτσι που να συγκροτεί από microόνο του microια σύ-

ντοmicroη πραγmicroατεία Κατά συνέπεια ο αναγνώστης microπορεί να χρησιmicroοποιήσει το

λεξικό για να περιηγηθεί και να ταξιδεύσει στις πολλές και ποικίλες σχολές σκέ-

ψης oι οποίες έχουν επηρεάσει ή και καθορίσει σε microικρότερο ή microεγαλύτερο

βαθmicroό τη ζωή ανθρώπων εθνών και πολιτισmicroών

Kάτια Λεmicroπέση

Eυάγγελος Παπαθανασόπουλος

part π trade infin deg oslash deg prod ∆ oslash iexcl part para π ordf part sect prod ∆ oslash iexcltrade ∆ prod iexcl part sect sect prod iexcl π int prod E K cent O trade H

Για την ολοκλήρωση της ελληνικής έκδοσης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Καίmicroπριτζ ενός διεθνώς κατα-ξιωmicroένου βιβλίου αναφοράς απαιτήθηκαν αρκετά χρόνια Αρχικά τα λήmicromicroατα κατανεmicroήθηκαν σε θεmicroατι-κές περιοχές και η microετάφραση καθώς και microια πρώτη επιmicroέλειά τους ανατέθηκε σε επιστήmicroονες εξοικειω-microένους microε την ειδική ορολογία της κάθε περιοχής Ωστόσο έγινε σύντοmicroα σαφές ότι θα ήταν απαραίτητηmicroια συνολική επεξεργασία των κειmicroένων ώστε να επιτευχθεί η εναρmicroόνιση των διαφορετικών αποδόσεωνκαι κατά το δυνατόν η οmicroοιογενοποίηση του ύφους Στη σύντοmicroη αυτή εισαγωγή θα επιχειρήσουmicroε να πε-ριγράψουmicroε τις σηmicroαντικές δυσκολίες που αντιmicroετωπίσαmicroε και θα αναφερθούmicroε στη microεθοδολογία τηνοποία ακολουθήσαmicroε καθώς και στις βασικότερες συmicroβάσεις που υιοθετήσαmicroε δίνοντας ορισmicroένα αντι-προσωπευτικά παραδείγmicroατα λύσεων τις οποίες επιλέξαmicroε Τέλος θέλουmicroε να διατυπώσουmicroε και κάποιεςγενικές σκέψεις για τη σωστή προσέγγιση της microετάφρασης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Kαίmicroπριτζ και γιατην αξιοποίησή του από την ελληνική φιλοσοφική κοινότητα και όχι microόνο

΄Oσον αφορά στα κύρια ονόmicroατα αρχική microας πρόθεση ήταν να καταγράψουmicroε τη φωνητική απόδοσήτους στα νέα ελληνικά Ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις ονοmicroάτων τόσο από οικείες όσο και από λιγότε-ρο οικείες γλώσσες όπως τα κινεζικά ή τα αραβικά διαπιστώσαmicroε ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολη η εξακρί-βωση της σωστής προφοράς τους Ως εκ τούτου αποφασίσαmicroε να περιοριστούmicroε στην πιστή αναπαραγω-γή τους microε λατινικούς χαρακτήρες από την πρωτότυπη αγγλική έκδοση microε εξαίρεση τα κύρια ονόmicroατα φι-λοσόφων και επιστηmicroόνων στους οποίους αφιερώνονται ειδικά λήmicromicroατα Μεταφέραmicroε στα ελληνικά τουςτίτλους φιλοσοφικών έργων και διατηρήσαmicroε σε παρενθέσεις και τον πρωτότυπο τίτλο σηmicroαντικών έργωντης Iστορίας της φιλοσοφίας όπως λόγου χάριν Kριτική του καθαρού Λόγου (Kritik der reinen Vernunft )

Φυσικά τα πλέον σοβαρά προβλήmicroατα παρουσιάστηκαν κατά τη microετάφραση τεχνικών όρων που απα-σχολούν πολύ συχνά όλους όσοι επιχειρούν να microεταφέρουν στη γλώσσα microας κείmicroενα γραmicromicroένα στα αρχαίαελληνικά στα λατινικά και στις κυριότερες γλώσσες της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης Εξετάσαmicroε τιςήδη υπάρχουσες εναλλακτικές αποδόσεις συζητήσαmicroε το ενδεχόmicroενο νέων βελτιωτικών επιλογών και σεπολλές περιπτώσεις αφού επιλέξαmicroε την επικρατέστερη κατά τη γνώmicroη microας εκδοχή παραθέτουmicroε microέσασε αγκύλες και ορισmicroένες επιπλέον από τις συνηθέστερες δόκιmicroες microεταφράσεις που microπορεί να συναντήσεικαι να προτιmicroήσει να χρησιmicroοποιήσει ο αναγνώστης ∆εν επιmicroείναmicroε στην αποκλειστική χρήση της πρώτηςmicroας επιλογής για κάποιους όρους σε όλα τα λήmicromicroατα χάριν της εντελούς συνέπειας και οmicroοιογένειας γιατίπιστεύουmicroε ότι διαφορετικές αποδόσεις ταιριάζουν καλύτερα σε συγκεκριmicroένα συmicroφραζόmicroενα Βέβαια ηλεπτοmicroερής δικαιολόγηση της κατά περίπτωση προτίmicroησής microας θα προϋπέθετε ερmicroηνευτικά σχόλια καιεκτενή φιλοσοφική ανάλυση που δεν ήταν δυνατόν να συmicroπεριληφθούν στην παρούσα έκδοση του λεξικούΕκτός από την εφαρmicroογή κριτηρίων επάρκειας και σαφήνειας σε ότι αφορά στη φιλοσοφική κατανόησηκαθώς και στη συmicromicroόρφωση microε περιορισmicroούς γραmicromicroατικής ορθότητας και υφολογικής ακρίβειας αισθανθή-καmicroε την υποχρέωση να microην αγνοήσουmicroε και τη microεταφραστική παράδοση της νεότερης και της σύγχρονηςγραmicromicroατείας microας Στη σύντοmicroη εισαγωγή microας microπορούmicroε microόνο ενδεικτικά να αναφέρουmicroε microερικούς απότους όρους που microας προβληmicroάτισαν ιδιαίτερα

Για τo intentionality (intentional) δώσαmicroε προτεραιότητα στο προθετικότητα (προθετικό) αλλά αναφέ-ρουmicroε και το καθιερωmicroένο σε συmicroφραζόmicroενα φαινοmicroενολογικών αναλύσεων αποβλεπτικότητα (αποβλε-πτικό) και το γνωστό από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής προθεσιακό(κατά την απόδοση του intentional fallacy ως προθεσιακής πλάνης)

Κατά τη microετάφραση του όρου substance (substantia) τονίσαmicroε την αρχική αντιστοιχία microε την αριστοτε-λική ουσίαν υιοθετώντας το νεολογισmicroό ουσιότητα για το essence (essentia) που ανάγεται στο αριστοτελικότο τι ην είναι Ωστόσο δεχόmicroαστε και την ευρέως διαδεδοmicroένη χρήση των αποδόσεων υπόσταση και ου-σία αντίστοιχα για τα substance και essence κυρίως για κείmicroενα της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίαςόπου δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης της χρήσης του όρου υπόσταση microε τη σηmicroασία της πραγmicroάτωσης ήέκφανσης που του προσέδιδαν νεοπλατωνικοί και χριστιανοί συγγραφείς

Ανάmicroεσα στους πλέον επικίνδυνους σκοπέλους στους οποίους προσκρούουν τα τελευταία χρόνια ταmicroεταφραστικά εγχειρήmicroατα στο πεδίο της φιλοσοφίας της γλώσσας αξίζει να αναφερθούν οι οmicroάδεςόρων sense meaning reference (Sinn Bedeutung Βezugnahme στα γερmicroανικά) και sentence statementproposition Ύστερα από microελέτη των τρεχουσών αποδόσεων τις οποίες αποδέχονται οι περισσότεροι φι-λόσοφοι και microεταφραστές και κατόπιν πολλών συζητήσεων microε ειδικούς συναδέλφους καταλήξαmicroε στονόηmicroα για το sense και το σηmicroασία για το meaning (αναφορά για το reference) Ωστόσο υπάρχουν χρήσειςόπου δεν microπορούσαmicroε παρά να υιοθετήσουmicroε ήδη καθιερωmicroένες λύσεις όπως στην έκφραση the meaningof life η οποία microεταφράζεται ως το νόηmicroα της ζωής Προκρίνουmicroε το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο για τοproposition (που παραπέmicroπει στο λεκτόν των στωικών) το δήλωση ή δηλωτική πρόταση για το statementκαι το πρόταση για το sentence σε συmicroφραζόmicroενα ωστόσο όπου το proposition δεν έχει τεχνική σηmicroασίαχρησιmicroοποιούmicroε και το απλό πρόταση

Για το mind (esprit Geist) ανάλογα microε τα συmicroφραζόmicroενα επιλέγουmicroε ως πρώτη λύση το νους ή πνεύmicroαόπως σε συζητήσεις για σχέσεις νου και σώmicroατος ή για φιλοσοφία του νου ή για τη φαινοmicroενολογία του πνεύ-microατος και ο αναγνώστης καλείται να διερευνήσει τις έννοιες όπως παρουσιάζονται στις σχετικές αναλύ-σεις στο πλαίσιο των ληmicromicroάτων

Eπίσης ένα παράδειγmicroα πολλαπλών εναλλακτικών αποδόσεων που παραθέτουmicroε αφορά στην περι-γραφή των διαφόρων οmicroιλιακών ενεργηmicroάτων (speech-acts ndash όρος που έχει αποδοθεί από γλωσσολόγουςκαι ως λεκτικές πράξεις) ως λεκτικών ενδολεκτικών και περιλεκτικών (λεκτικών ελλεκτικών προσλεκτικώνή φραστικών εmicroφραστικών διεκφραστικών κοκ) σηmicroειώνοντας έτσι microια ποικιλία όρων διαθέσιmicroωνστην ελληνική βιβλιογραφία αντίστοιχα για τους αγγλικούς locutionary illocutionary perlocutionary

Oι λέξεις της αρχαίας ελληνικής τυπώνονται microε πλάγια στοιχεία και έναν ανωφερή αστερίσκο ενώόταν οι λέξεις αυτές είναι περισσότερες από microία αστερίσκος τίθεται και πριν από την πρώτη λέξη Στοτέλος κάθε λήmicromicroατος σηmicroειώνονται τα αρχικά του συγγραφέα και του microεταφραστή (λόγου χάρινDBo∆X) Mέσα σε αγκύλες έχουν σηmicroειωθεί διευκρινιστικές παρεmicroβάσεις των συγγραφέων που αφο-ρούν σε πραγmicroατολογικά ζητήmicroατα ορολογίας ή ζητήmicroατα χρονολογιών Mε πλάγια στοιχεία τυπώνονταιόροι φράσεις και εκφράσεις που προέρχονται από τα λατινικά τα γερmicroανικά τα κινεζικά και τα σανσκρι-τικά ∆ιατηρήσαmicroε τη γραφή στα ελληνικά για τα κύρια ονόmicroατα που αναφέρονται στα λήmicromicroατα (λόγουχάριν microηχανή Tιούρινγκ) σε όλες τις σχετικές αναφορές στο πλαίσιο του λεξικού

Tέλος για να διευκολύνουmicroε στην αναζήτηση των ληmicromicroάτων και να συνεισφέρουmicroε ώστε να γίνει τολεξικό περισσότερο εύχρηστο προσθέσαmicroε στο τέλος του κυρίου σώmicroατος έναν κατάλογο όρων όπου ση-microειώνονται όλοι οι όροι του λεξικού microε λατινικούς χαρακτήρες και παρατίθεται η microετάφραση που επιλέξα-microε στη γλώσσα microας

Tο Φιλοσοφικό Λεξικό του Καίmicroπριτζ όπως και κάθε λεξικό έχει τους αναπόφευκτους περιορισmicroούςτου Όσον αφορά στην περιγραφική και στην πληροφοριακή του διάσταση παρά τις επανειληmicromicroένεςεπανεκδόσεις είναι φυσικό να απαιτούνται πάντοτε συmicroπληρώσεις και διορθώσεις Για τούτο προσπαθή-σαmicroε να προβούmicroε σιωπηρά στην απαραίτητη ενηmicroέρωση σε όσα σηmicroεία υπήρχαν προφανή κενά κυρίωςστα λήmicromicroατα τα σχετικά microε φιλοσόφους που έχουν αποβιώσει τα τελευταία χρόνια (από τη ∆εύτερη έκδο-ση του Λεξικού [1999-112006] microέχρι το 2011) Ως προς τις κανονιστικές microας προτάσεις έχουmicroε επίγνωσητου ενδεχόmicroενου γενικότερων αντιρρήσεων για τη microεθοδολογία microας και επιmicroέρους ενστάσεων για τις συ-

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH 38

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

trade H M E I oslash M A T oslash N E sect sect H N oslash N E K cent O T oslash N

Kατά τη microακρόχρονη ιστορία του εκδοτικού microας οίκου υπήρξαν βιβλία για την

έκδοση των οποίων απαιτήθηκε υψηλό κόστος χρόνος ειδικοί συνεργάτες και

έντονος προβληmicroατισmicroός ώστε να αναζητηθούν και να επιλεγούν οι καλύτερες

λύσεις σε ότι αφορά στην τελική microορφή του κειmicroένου

Στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ξεπεράσαmicroε κάθε προηγούmicroενο Από

τη στιγmicroή που κλείσαmicroε τη συmicroφωνία microέχρι την έκδοσή του έχουν περάσει δέκα

χρόνια Tα λήmicromicroατα χωρίστηκαν σε θεmicroατικές ενότητες και η microετάφραση ανατέ-

θηκε σε δεκαέξι εξειδικευmicroένους microεταφραστές Για αρκετά λήmicromicroατα απαιτήθηκε

η συνεργασία οmicroάδας microεταφραστών γιατί κρίναmicroε απαραίτητο να βρεθούν οι

ακριβείς νοηmicroατικές αποχρώσεις

Όλα τα λήmicromicroατα τέθηκαν υπό την εποπτεία των δύο βασικών επιστηmicroονικών

συνεργατών microας ώστε να ελεγχθεί η microετάφραση και να ενοποιηθούν ως προς

την ουσία και το ύφος

Οι συνεργάτες στον εκτεταmicroένο πρόλογο που ακολουθεί περιγράφουν τη

διαδικασία που ακολουθήθηκε και δίνουν στον αναγνώστη χρήσιmicroες οδηγίες για

πληρέστερη κατανόηση των ποικίλων φιλοσοφικών εννοιών που δηmicroιούργησε το

ανθρώπινο πνεύmicroα από την προϊστορία microέχρι τη σηmicroερινή εποχή

Το κάθε λήmicromicroα συνιστά microια ευσύνοπτη αλλά περιεκτική σύνθεση microιας φιλο-

σοφικής έννοιας ή ενός προσώπου έτσι που να συγκροτεί από microόνο του microια σύ-

ντοmicroη πραγmicroατεία Κατά συνέπεια ο αναγνώστης microπορεί να χρησιmicroοποιήσει το

λεξικό για να περιηγηθεί και να ταξιδεύσει στις πολλές και ποικίλες σχολές σκέ-

ψης oι οποίες έχουν επηρεάσει ή και καθορίσει σε microικρότερο ή microεγαλύτερο

βαθmicroό τη ζωή ανθρώπων εθνών και πολιτισmicroών

Kάτια Λεmicroπέση

Eυάγγελος Παπαθανασόπουλος

part π trade infin deg oslash deg prod ∆ oslash iexcl part para π ordf part sect prod ∆ oslash iexcltrade ∆ prod iexcl part sect sect prod iexcl π int prod E K cent O trade H

Για την ολοκλήρωση της ελληνικής έκδοσης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Καίmicroπριτζ ενός διεθνώς κατα-ξιωmicroένου βιβλίου αναφοράς απαιτήθηκαν αρκετά χρόνια Αρχικά τα λήmicromicroατα κατανεmicroήθηκαν σε θεmicroατι-κές περιοχές και η microετάφραση καθώς και microια πρώτη επιmicroέλειά τους ανατέθηκε σε επιστήmicroονες εξοικειω-microένους microε την ειδική ορολογία της κάθε περιοχής Ωστόσο έγινε σύντοmicroα σαφές ότι θα ήταν απαραίτητηmicroια συνολική επεξεργασία των κειmicroένων ώστε να επιτευχθεί η εναρmicroόνιση των διαφορετικών αποδόσεωνκαι κατά το δυνατόν η οmicroοιογενοποίηση του ύφους Στη σύντοmicroη αυτή εισαγωγή θα επιχειρήσουmicroε να πε-ριγράψουmicroε τις σηmicroαντικές δυσκολίες που αντιmicroετωπίσαmicroε και θα αναφερθούmicroε στη microεθοδολογία τηνοποία ακολουθήσαmicroε καθώς και στις βασικότερες συmicroβάσεις που υιοθετήσαmicroε δίνοντας ορισmicroένα αντι-προσωπευτικά παραδείγmicroατα λύσεων τις οποίες επιλέξαmicroε Τέλος θέλουmicroε να διατυπώσουmicroε και κάποιεςγενικές σκέψεις για τη σωστή προσέγγιση της microετάφρασης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Kαίmicroπριτζ και γιατην αξιοποίησή του από την ελληνική φιλοσοφική κοινότητα και όχι microόνο

΄Oσον αφορά στα κύρια ονόmicroατα αρχική microας πρόθεση ήταν να καταγράψουmicroε τη φωνητική απόδοσήτους στα νέα ελληνικά Ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις ονοmicroάτων τόσο από οικείες όσο και από λιγότε-ρο οικείες γλώσσες όπως τα κινεζικά ή τα αραβικά διαπιστώσαmicroε ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολη η εξακρί-βωση της σωστής προφοράς τους Ως εκ τούτου αποφασίσαmicroε να περιοριστούmicroε στην πιστή αναπαραγω-γή τους microε λατινικούς χαρακτήρες από την πρωτότυπη αγγλική έκδοση microε εξαίρεση τα κύρια ονόmicroατα φι-λοσόφων και επιστηmicroόνων στους οποίους αφιερώνονται ειδικά λήmicromicroατα Μεταφέραmicroε στα ελληνικά τουςτίτλους φιλοσοφικών έργων και διατηρήσαmicroε σε παρενθέσεις και τον πρωτότυπο τίτλο σηmicroαντικών έργωντης Iστορίας της φιλοσοφίας όπως λόγου χάριν Kριτική του καθαρού Λόγου (Kritik der reinen Vernunft )

Φυσικά τα πλέον σοβαρά προβλήmicroατα παρουσιάστηκαν κατά τη microετάφραση τεχνικών όρων που απα-σχολούν πολύ συχνά όλους όσοι επιχειρούν να microεταφέρουν στη γλώσσα microας κείmicroενα γραmicromicroένα στα αρχαίαελληνικά στα λατινικά και στις κυριότερες γλώσσες της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης Εξετάσαmicroε τιςήδη υπάρχουσες εναλλακτικές αποδόσεις συζητήσαmicroε το ενδεχόmicroενο νέων βελτιωτικών επιλογών και σεπολλές περιπτώσεις αφού επιλέξαmicroε την επικρατέστερη κατά τη γνώmicroη microας εκδοχή παραθέτουmicroε microέσασε αγκύλες και ορισmicroένες επιπλέον από τις συνηθέστερες δόκιmicroες microεταφράσεις που microπορεί να συναντήσεικαι να προτιmicroήσει να χρησιmicroοποιήσει ο αναγνώστης ∆εν επιmicroείναmicroε στην αποκλειστική χρήση της πρώτηςmicroας επιλογής για κάποιους όρους σε όλα τα λήmicromicroατα χάριν της εντελούς συνέπειας και οmicroοιογένειας γιατίπιστεύουmicroε ότι διαφορετικές αποδόσεις ταιριάζουν καλύτερα σε συγκεκριmicroένα συmicroφραζόmicroενα Βέβαια ηλεπτοmicroερής δικαιολόγηση της κατά περίπτωση προτίmicroησής microας θα προϋπέθετε ερmicroηνευτικά σχόλια καιεκτενή φιλοσοφική ανάλυση που δεν ήταν δυνατόν να συmicroπεριληφθούν στην παρούσα έκδοση του λεξικούΕκτός από την εφαρmicroογή κριτηρίων επάρκειας και σαφήνειας σε ότι αφορά στη φιλοσοφική κατανόησηκαθώς και στη συmicromicroόρφωση microε περιορισmicroούς γραmicromicroατικής ορθότητας και υφολογικής ακρίβειας αισθανθή-καmicroε την υποχρέωση να microην αγνοήσουmicroε και τη microεταφραστική παράδοση της νεότερης και της σύγχρονηςγραmicromicroατείας microας Στη σύντοmicroη εισαγωγή microας microπορούmicroε microόνο ενδεικτικά να αναφέρουmicroε microερικούς απότους όρους που microας προβληmicroάτισαν ιδιαίτερα

Για τo intentionality (intentional) δώσαmicroε προτεραιότητα στο προθετικότητα (προθετικό) αλλά αναφέ-ρουmicroε και το καθιερωmicroένο σε συmicroφραζόmicroενα φαινοmicroενολογικών αναλύσεων αποβλεπτικότητα (αποβλε-πτικό) και το γνωστό από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής προθεσιακό(κατά την απόδοση του intentional fallacy ως προθεσιακής πλάνης)

Κατά τη microετάφραση του όρου substance (substantia) τονίσαmicroε την αρχική αντιστοιχία microε την αριστοτε-λική ουσίαν υιοθετώντας το νεολογισmicroό ουσιότητα για το essence (essentia) που ανάγεται στο αριστοτελικότο τι ην είναι Ωστόσο δεχόmicroαστε και την ευρέως διαδεδοmicroένη χρήση των αποδόσεων υπόσταση και ου-σία αντίστοιχα για τα substance και essence κυρίως για κείmicroενα της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίαςόπου δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης της χρήσης του όρου υπόσταση microε τη σηmicroασία της πραγmicroάτωσης ήέκφανσης που του προσέδιδαν νεοπλατωνικοί και χριστιανοί συγγραφείς

Ανάmicroεσα στους πλέον επικίνδυνους σκοπέλους στους οποίους προσκρούουν τα τελευταία χρόνια ταmicroεταφραστικά εγχειρήmicroατα στο πεδίο της φιλοσοφίας της γλώσσας αξίζει να αναφερθούν οι οmicroάδεςόρων sense meaning reference (Sinn Bedeutung Βezugnahme στα γερmicroανικά) και sentence statementproposition Ύστερα από microελέτη των τρεχουσών αποδόσεων τις οποίες αποδέχονται οι περισσότεροι φι-λόσοφοι και microεταφραστές και κατόπιν πολλών συζητήσεων microε ειδικούς συναδέλφους καταλήξαmicroε στονόηmicroα για το sense και το σηmicroασία για το meaning (αναφορά για το reference) Ωστόσο υπάρχουν χρήσειςόπου δεν microπορούσαmicroε παρά να υιοθετήσουmicroε ήδη καθιερωmicroένες λύσεις όπως στην έκφραση the meaningof life η οποία microεταφράζεται ως το νόηmicroα της ζωής Προκρίνουmicroε το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο για τοproposition (που παραπέmicroπει στο λεκτόν των στωικών) το δήλωση ή δηλωτική πρόταση για το statementκαι το πρόταση για το sentence σε συmicroφραζόmicroενα ωστόσο όπου το proposition δεν έχει τεχνική σηmicroασίαχρησιmicroοποιούmicroε και το απλό πρόταση

Για το mind (esprit Geist) ανάλογα microε τα συmicroφραζόmicroενα επιλέγουmicroε ως πρώτη λύση το νους ή πνεύmicroαόπως σε συζητήσεις για σχέσεις νου και σώmicroατος ή για φιλοσοφία του νου ή για τη φαινοmicroενολογία του πνεύ-microατος και ο αναγνώστης καλείται να διερευνήσει τις έννοιες όπως παρουσιάζονται στις σχετικές αναλύ-σεις στο πλαίσιο των ληmicromicroάτων

Eπίσης ένα παράδειγmicroα πολλαπλών εναλλακτικών αποδόσεων που παραθέτουmicroε αφορά στην περι-γραφή των διαφόρων οmicroιλιακών ενεργηmicroάτων (speech-acts ndash όρος που έχει αποδοθεί από γλωσσολόγουςκαι ως λεκτικές πράξεις) ως λεκτικών ενδολεκτικών και περιλεκτικών (λεκτικών ελλεκτικών προσλεκτικώνή φραστικών εmicroφραστικών διεκφραστικών κοκ) σηmicroειώνοντας έτσι microια ποικιλία όρων διαθέσιmicroωνστην ελληνική βιβλιογραφία αντίστοιχα για τους αγγλικούς locutionary illocutionary perlocutionary

Oι λέξεις της αρχαίας ελληνικής τυπώνονται microε πλάγια στοιχεία και έναν ανωφερή αστερίσκο ενώόταν οι λέξεις αυτές είναι περισσότερες από microία αστερίσκος τίθεται και πριν από την πρώτη λέξη Στοτέλος κάθε λήmicromicroατος σηmicroειώνονται τα αρχικά του συγγραφέα και του microεταφραστή (λόγου χάρινDBo∆X) Mέσα σε αγκύλες έχουν σηmicroειωθεί διευκρινιστικές παρεmicroβάσεις των συγγραφέων που αφο-ρούν σε πραγmicroατολογικά ζητήmicroατα ορολογίας ή ζητήmicroατα χρονολογιών Mε πλάγια στοιχεία τυπώνονταιόροι φράσεις και εκφράσεις που προέρχονται από τα λατινικά τα γερmicroανικά τα κινεζικά και τα σανσκρι-τικά ∆ιατηρήσαmicroε τη γραφή στα ελληνικά για τα κύρια ονόmicroατα που αναφέρονται στα λήmicromicroατα (λόγουχάριν microηχανή Tιούρινγκ) σε όλες τις σχετικές αναφορές στο πλαίσιο του λεξικού

Tέλος για να διευκολύνουmicroε στην αναζήτηση των ληmicromicroάτων και να συνεισφέρουmicroε ώστε να γίνει τολεξικό περισσότερο εύχρηστο προσθέσαmicroε στο τέλος του κυρίου σώmicroατος έναν κατάλογο όρων όπου ση-microειώνονται όλοι οι όροι του λεξικού microε λατινικούς χαρακτήρες και παρατίθεται η microετάφραση που επιλέξα-microε στη γλώσσα microας

Tο Φιλοσοφικό Λεξικό του Καίmicroπριτζ όπως και κάθε λεξικό έχει τους αναπόφευκτους περιορισmicroούςτου Όσον αφορά στην περιγραφική και στην πληροφοριακή του διάσταση παρά τις επανειληmicromicroένεςεπανεκδόσεις είναι φυσικό να απαιτούνται πάντοτε συmicroπληρώσεις και διορθώσεις Για τούτο προσπαθή-σαmicroε να προβούmicroε σιωπηρά στην απαραίτητη ενηmicroέρωση σε όσα σηmicroεία υπήρχαν προφανή κενά κυρίωςστα λήmicromicroατα τα σχετικά microε φιλοσόφους που έχουν αποβιώσει τα τελευταία χρόνια (από τη ∆εύτερη έκδο-ση του Λεξικού [1999-112006] microέχρι το 2011) Ως προς τις κανονιστικές microας προτάσεις έχουmicroε επίγνωσητου ενδεχόmicroενου γενικότερων αντιρρήσεων για τη microεθοδολογία microας και επιmicroέρους ενστάσεων για τις συ-

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH 38

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

part π trade infin deg oslash deg prod ∆ oslash iexcl part para π ordf part sect prod ∆ oslash iexcltrade ∆ prod iexcl part sect sect prod iexcl π int prod E K cent O trade H

Για την ολοκλήρωση της ελληνικής έκδοσης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Καίmicroπριτζ ενός διεθνώς κατα-ξιωmicroένου βιβλίου αναφοράς απαιτήθηκαν αρκετά χρόνια Αρχικά τα λήmicromicroατα κατανεmicroήθηκαν σε θεmicroατι-κές περιοχές και η microετάφραση καθώς και microια πρώτη επιmicroέλειά τους ανατέθηκε σε επιστήmicroονες εξοικειω-microένους microε την ειδική ορολογία της κάθε περιοχής Ωστόσο έγινε σύντοmicroα σαφές ότι θα ήταν απαραίτητηmicroια συνολική επεξεργασία των κειmicroένων ώστε να επιτευχθεί η εναρmicroόνιση των διαφορετικών αποδόσεωνκαι κατά το δυνατόν η οmicroοιογενοποίηση του ύφους Στη σύντοmicroη αυτή εισαγωγή θα επιχειρήσουmicroε να πε-ριγράψουmicroε τις σηmicroαντικές δυσκολίες που αντιmicroετωπίσαmicroε και θα αναφερθούmicroε στη microεθοδολογία τηνοποία ακολουθήσαmicroε καθώς και στις βασικότερες συmicroβάσεις που υιοθετήσαmicroε δίνοντας ορισmicroένα αντι-προσωπευτικά παραδείγmicroατα λύσεων τις οποίες επιλέξαmicroε Τέλος θέλουmicroε να διατυπώσουmicroε και κάποιεςγενικές σκέψεις για τη σωστή προσέγγιση της microετάφρασης του Φιλοσοφικού Λεξικού του Kαίmicroπριτζ και γιατην αξιοποίησή του από την ελληνική φιλοσοφική κοινότητα και όχι microόνο

΄Oσον αφορά στα κύρια ονόmicroατα αρχική microας πρόθεση ήταν να καταγράψουmicroε τη φωνητική απόδοσήτους στα νέα ελληνικά Ωστόσο σε αρκετές περιπτώσεις ονοmicroάτων τόσο από οικείες όσο και από λιγότε-ρο οικείες γλώσσες όπως τα κινεζικά ή τα αραβικά διαπιστώσαmicroε ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολη η εξακρί-βωση της σωστής προφοράς τους Ως εκ τούτου αποφασίσαmicroε να περιοριστούmicroε στην πιστή αναπαραγω-γή τους microε λατινικούς χαρακτήρες από την πρωτότυπη αγγλική έκδοση microε εξαίρεση τα κύρια ονόmicroατα φι-λοσόφων και επιστηmicroόνων στους οποίους αφιερώνονται ειδικά λήmicromicroατα Μεταφέραmicroε στα ελληνικά τουςτίτλους φιλοσοφικών έργων και διατηρήσαmicroε σε παρενθέσεις και τον πρωτότυπο τίτλο σηmicroαντικών έργωντης Iστορίας της φιλοσοφίας όπως λόγου χάριν Kριτική του καθαρού Λόγου (Kritik der reinen Vernunft )

Φυσικά τα πλέον σοβαρά προβλήmicroατα παρουσιάστηκαν κατά τη microετάφραση τεχνικών όρων που απα-σχολούν πολύ συχνά όλους όσοι επιχειρούν να microεταφέρουν στη γλώσσα microας κείmicroενα γραmicromicroένα στα αρχαίαελληνικά στα λατινικά και στις κυριότερες γλώσσες της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης Εξετάσαmicroε τιςήδη υπάρχουσες εναλλακτικές αποδόσεις συζητήσαmicroε το ενδεχόmicroενο νέων βελτιωτικών επιλογών και σεπολλές περιπτώσεις αφού επιλέξαmicroε την επικρατέστερη κατά τη γνώmicroη microας εκδοχή παραθέτουmicroε microέσασε αγκύλες και ορισmicroένες επιπλέον από τις συνηθέστερες δόκιmicroες microεταφράσεις που microπορεί να συναντήσεικαι να προτιmicroήσει να χρησιmicroοποιήσει ο αναγνώστης ∆εν επιmicroείναmicroε στην αποκλειστική χρήση της πρώτηςmicroας επιλογής για κάποιους όρους σε όλα τα λήmicromicroατα χάριν της εντελούς συνέπειας και οmicroοιογένειας γιατίπιστεύουmicroε ότι διαφορετικές αποδόσεις ταιριάζουν καλύτερα σε συγκεκριmicroένα συmicroφραζόmicroενα Βέβαια ηλεπτοmicroερής δικαιολόγηση της κατά περίπτωση προτίmicroησής microας θα προϋπέθετε ερmicroηνευτικά σχόλια καιεκτενή φιλοσοφική ανάλυση που δεν ήταν δυνατόν να συmicroπεριληφθούν στην παρούσα έκδοση του λεξικούΕκτός από την εφαρmicroογή κριτηρίων επάρκειας και σαφήνειας σε ότι αφορά στη φιλοσοφική κατανόησηκαθώς και στη συmicromicroόρφωση microε περιορισmicroούς γραmicromicroατικής ορθότητας και υφολογικής ακρίβειας αισθανθή-καmicroε την υποχρέωση να microην αγνοήσουmicroε και τη microεταφραστική παράδοση της νεότερης και της σύγχρονηςγραmicromicroατείας microας Στη σύντοmicroη εισαγωγή microας microπορούmicroε microόνο ενδεικτικά να αναφέρουmicroε microερικούς απότους όρους που microας προβληmicroάτισαν ιδιαίτερα

Για τo intentionality (intentional) δώσαmicroε προτεραιότητα στο προθετικότητα (προθετικό) αλλά αναφέ-ρουmicroε και το καθιερωmicroένο σε συmicroφραζόmicroενα φαινοmicroενολογικών αναλύσεων αποβλεπτικότητα (αποβλε-πτικό) και το γνωστό από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής προθεσιακό(κατά την απόδοση του intentional fallacy ως προθεσιακής πλάνης)

Κατά τη microετάφραση του όρου substance (substantia) τονίσαmicroε την αρχική αντιστοιχία microε την αριστοτε-λική ουσίαν υιοθετώντας το νεολογισmicroό ουσιότητα για το essence (essentia) που ανάγεται στο αριστοτελικότο τι ην είναι Ωστόσο δεχόmicroαστε και την ευρέως διαδεδοmicroένη χρήση των αποδόσεων υπόσταση και ου-σία αντίστοιχα για τα substance και essence κυρίως για κείmicroενα της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίαςόπου δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης της χρήσης του όρου υπόσταση microε τη σηmicroασία της πραγmicroάτωσης ήέκφανσης που του προσέδιδαν νεοπλατωνικοί και χριστιανοί συγγραφείς

Ανάmicroεσα στους πλέον επικίνδυνους σκοπέλους στους οποίους προσκρούουν τα τελευταία χρόνια ταmicroεταφραστικά εγχειρήmicroατα στο πεδίο της φιλοσοφίας της γλώσσας αξίζει να αναφερθούν οι οmicroάδεςόρων sense meaning reference (Sinn Bedeutung Βezugnahme στα γερmicroανικά) και sentence statementproposition Ύστερα από microελέτη των τρεχουσών αποδόσεων τις οποίες αποδέχονται οι περισσότεροι φι-λόσοφοι και microεταφραστές και κατόπιν πολλών συζητήσεων microε ειδικούς συναδέλφους καταλήξαmicroε στονόηmicroα για το sense και το σηmicroασία για το meaning (αναφορά για το reference) Ωστόσο υπάρχουν χρήσειςόπου δεν microπορούσαmicroε παρά να υιοθετήσουmicroε ήδη καθιερωmicroένες λύσεις όπως στην έκφραση the meaningof life η οποία microεταφράζεται ως το νόηmicroα της ζωής Προκρίνουmicroε το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο για τοproposition (που παραπέmicroπει στο λεκτόν των στωικών) το δήλωση ή δηλωτική πρόταση για το statementκαι το πρόταση για το sentence σε συmicroφραζόmicroενα ωστόσο όπου το proposition δεν έχει τεχνική σηmicroασίαχρησιmicroοποιούmicroε και το απλό πρόταση

Για το mind (esprit Geist) ανάλογα microε τα συmicroφραζόmicroενα επιλέγουmicroε ως πρώτη λύση το νους ή πνεύmicroαόπως σε συζητήσεις για σχέσεις νου και σώmicroατος ή για φιλοσοφία του νου ή για τη φαινοmicroενολογία του πνεύ-microατος και ο αναγνώστης καλείται να διερευνήσει τις έννοιες όπως παρουσιάζονται στις σχετικές αναλύ-σεις στο πλαίσιο των ληmicromicroάτων

Eπίσης ένα παράδειγmicroα πολλαπλών εναλλακτικών αποδόσεων που παραθέτουmicroε αφορά στην περι-γραφή των διαφόρων οmicroιλιακών ενεργηmicroάτων (speech-acts ndash όρος που έχει αποδοθεί από γλωσσολόγουςκαι ως λεκτικές πράξεις) ως λεκτικών ενδολεκτικών και περιλεκτικών (λεκτικών ελλεκτικών προσλεκτικώνή φραστικών εmicroφραστικών διεκφραστικών κοκ) σηmicroειώνοντας έτσι microια ποικιλία όρων διαθέσιmicroωνστην ελληνική βιβλιογραφία αντίστοιχα για τους αγγλικούς locutionary illocutionary perlocutionary

Oι λέξεις της αρχαίας ελληνικής τυπώνονται microε πλάγια στοιχεία και έναν ανωφερή αστερίσκο ενώόταν οι λέξεις αυτές είναι περισσότερες από microία αστερίσκος τίθεται και πριν από την πρώτη λέξη Στοτέλος κάθε λήmicromicroατος σηmicroειώνονται τα αρχικά του συγγραφέα και του microεταφραστή (λόγου χάρινDBo∆X) Mέσα σε αγκύλες έχουν σηmicroειωθεί διευκρινιστικές παρεmicroβάσεις των συγγραφέων που αφο-ρούν σε πραγmicroατολογικά ζητήmicroατα ορολογίας ή ζητήmicroατα χρονολογιών Mε πλάγια στοιχεία τυπώνονταιόροι φράσεις και εκφράσεις που προέρχονται από τα λατινικά τα γερmicroανικά τα κινεζικά και τα σανσκρι-τικά ∆ιατηρήσαmicroε τη γραφή στα ελληνικά για τα κύρια ονόmicroατα που αναφέρονται στα λήmicromicroατα (λόγουχάριν microηχανή Tιούρινγκ) σε όλες τις σχετικές αναφορές στο πλαίσιο του λεξικού

Tέλος για να διευκολύνουmicroε στην αναζήτηση των ληmicromicroάτων και να συνεισφέρουmicroε ώστε να γίνει τολεξικό περισσότερο εύχρηστο προσθέσαmicroε στο τέλος του κυρίου σώmicroατος έναν κατάλογο όρων όπου ση-microειώνονται όλοι οι όροι του λεξικού microε λατινικούς χαρακτήρες και παρατίθεται η microετάφραση που επιλέξα-microε στη γλώσσα microας

Tο Φιλοσοφικό Λεξικό του Καίmicroπριτζ όπως και κάθε λεξικό έχει τους αναπόφευκτους περιορισmicroούςτου Όσον αφορά στην περιγραφική και στην πληροφοριακή του διάσταση παρά τις επανειληmicromicroένεςεπανεκδόσεις είναι φυσικό να απαιτούνται πάντοτε συmicroπληρώσεις και διορθώσεις Για τούτο προσπαθή-σαmicroε να προβούmicroε σιωπηρά στην απαραίτητη ενηmicroέρωση σε όσα σηmicroεία υπήρχαν προφανή κενά κυρίωςστα λήmicromicroατα τα σχετικά microε φιλοσόφους που έχουν αποβιώσει τα τελευταία χρόνια (από τη ∆εύτερη έκδο-ση του Λεξικού [1999-112006] microέχρι το 2011) Ως προς τις κανονιστικές microας προτάσεις έχουmicroε επίγνωσητου ενδεχόmicroενου γενικότερων αντιρρήσεων για τη microεθοδολογία microας και επιmicroέρους ενστάσεων για τις συ-

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH 38

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

Για τo intentionality (intentional) δώσαmicroε προτεραιότητα στο προθετικότητα (προθετικό) αλλά αναφέ-ρουmicroε και το καθιερωmicroένο σε συmicroφραζόmicroενα φαινοmicroενολογικών αναλύσεων αποβλεπτικότητα (αποβλε-πτικό) και το γνωστό από το χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής προθεσιακό(κατά την απόδοση του intentional fallacy ως προθεσιακής πλάνης)

Κατά τη microετάφραση του όρου substance (substantia) τονίσαmicroε την αρχική αντιστοιχία microε την αριστοτε-λική ουσίαν υιοθετώντας το νεολογισmicroό ουσιότητα για το essence (essentia) που ανάγεται στο αριστοτελικότο τι ην είναι Ωστόσο δεχόmicroαστε και την ευρέως διαδεδοmicroένη χρήση των αποδόσεων υπόσταση και ου-σία αντίστοιχα για τα substance και essence κυρίως για κείmicroενα της νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίαςόπου δεν υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης της χρήσης του όρου υπόσταση microε τη σηmicroασία της πραγmicroάτωσης ήέκφανσης που του προσέδιδαν νεοπλατωνικοί και χριστιανοί συγγραφείς

Ανάmicroεσα στους πλέον επικίνδυνους σκοπέλους στους οποίους προσκρούουν τα τελευταία χρόνια ταmicroεταφραστικά εγχειρήmicroατα στο πεδίο της φιλοσοφίας της γλώσσας αξίζει να αναφερθούν οι οmicroάδεςόρων sense meaning reference (Sinn Bedeutung Βezugnahme στα γερmicroανικά) και sentence statementproposition Ύστερα από microελέτη των τρεχουσών αποδόσεων τις οποίες αποδέχονται οι περισσότεροι φι-λόσοφοι και microεταφραστές και κατόπιν πολλών συζητήσεων microε ειδικούς συναδέλφους καταλήξαmicroε στονόηmicroα για το sense και το σηmicroασία για το meaning (αναφορά για το reference) Ωστόσο υπάρχουν χρήσειςόπου δεν microπορούσαmicroε παρά να υιοθετήσουmicroε ήδη καθιερωmicroένες λύσεις όπως στην έκφραση the meaningof life η οποία microεταφράζεται ως το νόηmicroα της ζωής Προκρίνουmicroε το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο για τοproposition (που παραπέmicroπει στο λεκτόν των στωικών) το δήλωση ή δηλωτική πρόταση για το statementκαι το πρόταση για το sentence σε συmicroφραζόmicroενα ωστόσο όπου το proposition δεν έχει τεχνική σηmicroασίαχρησιmicroοποιούmicroε και το απλό πρόταση

Για το mind (esprit Geist) ανάλογα microε τα συmicroφραζόmicroενα επιλέγουmicroε ως πρώτη λύση το νους ή πνεύmicroαόπως σε συζητήσεις για σχέσεις νου και σώmicroατος ή για φιλοσοφία του νου ή για τη φαινοmicroενολογία του πνεύ-microατος και ο αναγνώστης καλείται να διερευνήσει τις έννοιες όπως παρουσιάζονται στις σχετικές αναλύ-σεις στο πλαίσιο των ληmicromicroάτων

Eπίσης ένα παράδειγmicroα πολλαπλών εναλλακτικών αποδόσεων που παραθέτουmicroε αφορά στην περι-γραφή των διαφόρων οmicroιλιακών ενεργηmicroάτων (speech-acts ndash όρος που έχει αποδοθεί από γλωσσολόγουςκαι ως λεκτικές πράξεις) ως λεκτικών ενδολεκτικών και περιλεκτικών (λεκτικών ελλεκτικών προσλεκτικώνή φραστικών εmicroφραστικών διεκφραστικών κοκ) σηmicroειώνοντας έτσι microια ποικιλία όρων διαθέσιmicroωνστην ελληνική βιβλιογραφία αντίστοιχα για τους αγγλικούς locutionary illocutionary perlocutionary

Oι λέξεις της αρχαίας ελληνικής τυπώνονται microε πλάγια στοιχεία και έναν ανωφερή αστερίσκο ενώόταν οι λέξεις αυτές είναι περισσότερες από microία αστερίσκος τίθεται και πριν από την πρώτη λέξη Στοτέλος κάθε λήmicromicroατος σηmicroειώνονται τα αρχικά του συγγραφέα και του microεταφραστή (λόγου χάρινDBo∆X) Mέσα σε αγκύλες έχουν σηmicroειωθεί διευκρινιστικές παρεmicroβάσεις των συγγραφέων που αφο-ρούν σε πραγmicroατολογικά ζητήmicroατα ορολογίας ή ζητήmicroατα χρονολογιών Mε πλάγια στοιχεία τυπώνονταιόροι φράσεις και εκφράσεις που προέρχονται από τα λατινικά τα γερmicroανικά τα κινεζικά και τα σανσκρι-τικά ∆ιατηρήσαmicroε τη γραφή στα ελληνικά για τα κύρια ονόmicroατα που αναφέρονται στα λήmicromicroατα (λόγουχάριν microηχανή Tιούρινγκ) σε όλες τις σχετικές αναφορές στο πλαίσιο του λεξικού

Tέλος για να διευκολύνουmicroε στην αναζήτηση των ληmicromicroάτων και να συνεισφέρουmicroε ώστε να γίνει τολεξικό περισσότερο εύχρηστο προσθέσαmicroε στο τέλος του κυρίου σώmicroατος έναν κατάλογο όρων όπου ση-microειώνονται όλοι οι όροι του λεξικού microε λατινικούς χαρακτήρες και παρατίθεται η microετάφραση που επιλέξα-microε στη γλώσσα microας

Tο Φιλοσοφικό Λεξικό του Καίmicroπριτζ όπως και κάθε λεξικό έχει τους αναπόφευκτους περιορισmicroούςτου Όσον αφορά στην περιγραφική και στην πληροφοριακή του διάσταση παρά τις επανειληmicromicroένεςεπανεκδόσεις είναι φυσικό να απαιτούνται πάντοτε συmicroπληρώσεις και διορθώσεις Για τούτο προσπαθή-σαmicroε να προβούmicroε σιωπηρά στην απαραίτητη ενηmicroέρωση σε όσα σηmicroεία υπήρχαν προφανή κενά κυρίωςστα λήmicromicroατα τα σχετικά microε φιλοσόφους που έχουν αποβιώσει τα τελευταία χρόνια (από τη ∆εύτερη έκδο-ση του Λεξικού [1999-112006] microέχρι το 2011) Ως προς τις κανονιστικές microας προτάσεις έχουmicroε επίγνωσητου ενδεχόmicroενου γενικότερων αντιρρήσεων για τη microεθοδολογία microας και επιmicroέρους ενστάσεων για τις συ-

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH 38

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

γκεκριmicroένες λύσεις τις οποίες έχουmicroε επιλέξει Ωστόσο θα καλωσορίσουmicroε αυτές τις αντιρρήσεις και εν-στάσεις στο βαθmicroό που είναι καλοπροαίρετες και microπορούν να microας βοηθήσουν να προχωρήσουmicroε σε ανα-θεωρήσεις και διορθώσεις σε επόmicroενη έκδοση Το συγκεκριmicroένο λεξικό δεν διεκδικεί το αλάθητο ούτεστην πρωτότυπη ούτε στη microεταφρασmicroένη microορφή του Θα πάρει τη θέση του ανάmicroεσα στα ήδη υπάρχονταστη χώρα microας φιλοσοφικά λεξικά θα microελετηθεί θα κριθεί θα συγκριθεί microε αυτά και ελπίζουmicroε ότι θααποτελέσει την αφορmicroή για έναν δηmicroιουργικό διάλογο που δεν θα αφορά microόνο σε microεταφρασεολογικά αλ-λά και σε ουσιώδη φιλοσοφικά ζητήmicroατα

Με τούτη τη βάσιmicroη ελπίδα καταθέτουmicroε το προϊόν της πρώτης προσπάθειάς microας να microεταφέρουmicroε microευπεύθυνο τρόπο ένα σύνθετο και υψηλών αξιώσεων έργο στη γλώσσα microας απευθύνοντας τις ευχαριστίεςmicroας σε όλους όσοι συνέβαλαν στο εγχείρηmicroα της έκδοσης στους αρχικούς συνεργάτες και στους συναδέλ-φους που microας συmicroπαραστάθηκαν πρόθυmicroα κάθε φορά που χρειάστηκε να ζητήσουmicroε τη συmicroβουλή τους

Στέλιος ΒιρβιδάκηςΓιώργος Ξηροπαΐδης

partπtradeinfindegoslashdegprod trade∆prodiexcl partsectsectprodiexclπintprod EKcentOtradeH39

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

middotsbquomiddotUgraveiquestUacute [avatar] από το σανσκριτικό avat -araΣτην ινδουιστική σκέψη οιαδήποτε από τις επα-νειληmicromicroένες laquoκαθόδουςraquo του Υπέρτατου Όντοςστον φυσικό κόσmicroο υπό microορφή ζώου ανθρώπινουπλάσmicroατος ή συνδυασmicroού των δύο προκειmicroένουνα καταπολεmicroήσει το κακό και να επαναφέρει τηντάξη Ταυτιζόmicroενες κατrsquo εξοχήν microε τις ενέργειεςτου θεού Βισνού αυτές οι είσοδοι στον κόσmicroουποδεικνύουν ότι ο Βισνού ως κύριος πρόκειταινα διορθώσει τον κύκλο του κάρmicroα Η πρωιmicroότε-ρη αναφορά του βρίσκεται στην Μπαγκαβάτ Γκίτα(150 πΧ) όπου ο Κρίσνα λέει ότι όποτε τοντάρmicroα φθίνει αυτός ενσαρκώνεται πάλι και πάλιγια να καταστρέψει τους φαύλους και να στηρίξειτο καλό Μεταγενέστεροι κατάλογοι των αβατάρτου Βισνού παραθέτουν είκοσι και πλέον ενσαρ-κώσεις microε σπουδαιότερα παραδείγmicroατα τον Κρίσ-να και τον Βούδα Η συmicroπερίληψη στον κατάλογοσηmicroαντικών τοπικών θεοτήτων τις έσυρε στησφαίρα επιρροής των πιστών του Βισνού και σή-microερα microπορούν να συmicroπεριλαmicroβάνονται ακόmicroη καιο Ιησούς ή ο Μωάmicroεθ Σύγχρονοι φιλόσοφοι όπωςο Ραντακρίσναν (Radhakrishnan 1888-1975) επα-νερmicroηνεύουν την έννοια κατά microη θεϊστικό τρόποταυτίζοντας την ιδέα του αβατάρ microε ένα ανθρώπι-νο ον που έχει επιτύχει φώτιση RNMi ΦΤ

infinsbquopermilEumlUacutersaquoUgraveAcirc˜ [Abderites] Ο λόγος για τους αρχαίουςΈλληνες φιλοσόφους Λεύκιππο και ∆ηmicroόκριτοτους δύο φιλοσόφους που πρώτοι ανέπτυξαν τονατοmicroισmicroό Μολονότι τα Άβδηρα της Θράκης (Βό-ρεια Ελλάδα) ήταν πατρίδα τριών προσωκρατικώνφιλοσόφων ndash του Λεύκιππου του ∆ηmicroόκριτου καιτου Πρωταγόρα ndash οι όροι laquoΑβδηρίτεςraquo και laquoΣχο-λή των Αβδήρωνraquo αναφέρονται microόνο στον Λεύκιπ-πο και στον ∆ηmicroόκριτο Μπορούmicroε έτσι να δια-κρίνουmicroε τον πρώιmicroο ελληνικό ατοmicroισmicroό από την

επικούρεια φιλοσοφία η οποία αποτελεί τη microετέ-πειτα microορφή του ατοmicroισmicroού και αναπτύχθηκε απότον Επίκουρο τον Αθηναίο Η σύγχρονη χρήσητου όρου δεν είναι κατάλληλη υπό την εξής έν-νοια στην αρχαιότητα ο όρος laquoΑβδηρίτης -αιraquoχρησιmicroοποιείτο ως συνώνυmicroος του όρου laquoανόη-τοςraquo όχι προς απαξίωση κάποιου από τους τρειςφιλοσόφους των Αβδήρων αλλά ως προσβολήπου παραπέmicroπει στη microαταιόδοξη συmicroπεριφοράτων κατοίκων του συγκεκριmicroένου τόπου Βλ επίσης

ΑΡΧΑΙA ATOMIKH ΘEΩPIA ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙAPDM AΣ

infinsbquoAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ paracurrenUgraveUacuteOcirc˜ [Abelard Peter] στα γαλλικάPierre Abailard ή Abeacutelard (1079-1144) Γάλλος θεο-λόγος τα έργα του οποίου ιδιαίτερα το TheologiaChristiana συνιστούν microία από τις πλέον εντυπω-σιακές προσπάθειες του Μεσαίωνα στη χρησιmicroο-ποίηση τεχνικών της λογικής προκειmicroένου να ερ-microηνευτούν τα χριστιανικά δόγmicroατα Γεννήθηκεαπό microια οικογένεια κατώτερων ευγενών στη Βρε-τάνη και σπούδασε λογική και θεολογία υπό τηνεπίβλεψη ορισmicroένων εκ των επιφανέστερων διδα-σκάλων των αρχών του 12ου αιώνα συmicroπεριλαmicro-βανοmicroένων του Roscelin του Γουίλλιαmicro του Σα-microπώ και του Άνσελmicroου της Λαόν Ταχύτατα ξεπέ-ρασε τους διδασκάλους του στη λογική και προ-σέλκυσε σπουδαστές απrsquo όλη την Ευρώπη Οιεφορmicroήσεις του στο χώρο της θεολογίας έγιναναποδεκτές microε microικρότερο ενθουσιασmicroό Οι αντιλή-ψεις του για την Τριάδα καταδικάστηκαν δύο φο-ρές ως αιρετικές Ο Αβελάρδος διήγε δραmicroατικόβίο που τονιζόταν από πικρές διαmicroάχες microε τουςαντιπάλους του και microrsquo έναν επικίνδυνο όσο και φη-microισmicroένο ερωτικό δεσmicroό microε την Ελοΐζα (1117) Στοαυτοβιογραφικό του έργο Historia calamitatumδιηγείται πολλά στοιχεία από αυτή την ιστορία

A

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

Τα δύο σηmicroαντικότερα έργα του Αβελάρδουστη λογική είναι το Logica ingredientibus και τoDialectica Στις πραγmicroατείες αυτές όπως και σεάλλες είναι ο πρώτος σχολαστικός του Μεσαίωναπου κάνει πλήρη χρήση του Περί ερmicroηνείας τουΑριστοτέλη και των σχολίων του Βοήθιου σrsquo αυτόπροκειmicroένου να αναπτύξει microια εξεζητηmicroένη θεω-ρία για τη σηmicroασία των λέξεων και των προτά-σεων Η θεωρία διακρίνει τη σηmicroασία microιας έκφρα-σης τόσο από το τι ονοmicroατοδοτεί η έκφραση όσοκαι από την ιδέα στο νου του οmicroιλητή που συνδέε-ται microε την έκφραση Ο Αβελάρδος επιτρέπει κά-ποιο ρόλο για τις νοητικές εικόνες κατά τη διαδι-κασία του σκέπτεσθαι προσεχτικά όmicroως αποφεύ-γει να ισχυριστεί πως αυτές συνιστούν το περιεχό-microενο των λέξεων Στο σηmicroείο αυτό έχει πλήρηεπίγνωση των παγίδων των υποκειmicroενιστικών θεω-ριών του νοήmicroατος Οι θετικοί του κανόνες για τοτι υποδηλώνουν οι λέξεις είναι στενά συνδεδεmicroέ-νοι microε τις απόψεις του για τη σηmicroασιοδότηση τωνπροτάσεων και των καθολικών εννοιών Για τονΑβελάρδο οι προτάσεις είναι φράσεις που είτε εί-ναι αληθείς είτε ψευδείς τα λεγόmicroενά τους (τα δι-κά τους dicta) είναι ότι σηmicroαίνουν και τα dicta εί-ναι οι πρωταρχικοί φορείς της αληθείας ή τουψεύδους Ο Αβελάρδος ανέπτυξε microια ιδιοφυήπροτασιακή λογική την πρώτη microετά τους στωι-κούς Μια καθολική έννοια από την άλλη microεριάείναι ένα κοινό ουσιαστικό ή επίθετο και το πε-ριεχόmicroενό της είναι ότι υποδηλώνει και το ρήmicroαmicroέσα σε microια πρόταση Είναι ένα είδος κολοβωmicroέ-νου dictum το οποίο ο Αβελάρδος ποικιλοτρόπωςονόmicroαζε status φύση ή ιδιότητα Ούτε το statusούτε τα dicta είναι πράγmicroατα έλεγε ο Αβελάρδοςαλλά αντικείmicroενα της σκέψης ανεξάρτητα από τονου Ο Αβελάρδος άσκησε σφοδρή επίθεση στιςρεαλιστικές θεωρίες των καθολικών εννοιών όmicroωςη άποψή του ότι οι καθολικές έννοιες είναι λέξειςδεν σήmicroαινε πως αρνιόταν την αντικειmicroενικότητατης γνώσης που έχουmicroε για τον κόσmicroο

Οι θεωρίες του Αβελάρδου στη λογική καιστην οντολογία πήγαν παραπέρα από τις παρα-δοσιακές ιδέες που είχαν διοχετευτεί από τονΑριστοτέλη microέσω της διαmicroεσολάβησης των ύστε-ρων αρχαίων σχολιαστών ειδικότερα του Βοή-θιου Θα microπορούσαν να σχηmicroατοποιήσουν τη βά-ση microιας ριζικά νέας σύνθεσης στη λογική της ∆ύ-σης όmicroως microόλις το microεγαλύτερο microέρος του αριστο-τελικού έργου έγινε διαθέσιmicroο στη ∆υτική Ευρώπη

κατά τον 12ο αιώνα το ενδιαφέρον microετατοπίστη-κε προς την αφοmicroοίωση αυτού του ήδη επεξεργα-σmicroένου συστήmicroατος ιδεών Συνεπώς η επίδρασητου Αβελάρδου στην Ύστερη σχολαστική σκέψηmicroολονότι αξιοmicroνηmicroόνευτη δεν είναι τόσο σπου-δαία όσο θα ανέmicroενε κάποιος δοθέντος της οξυ-δέρκειας και της αυθεντικότητας των αντιλήψεώντου Βλ επίσης ΒΟΗΘΙΟΣ ΡΟΣΚΕΛΙΝOΣ ΣΧΟΛΑ-

ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΜΜΤ ΓΜ

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave [Avenarius Richard] (1843-1896) Γερmicroανός φιλόσοφος που γεννήθηκε στοΠαρίσι και σπούδασε στο Πανεπιστήmicroιο της Λει-ψίας Έγινε καθηγητής στη Λειψία και διαδέχτη-κε τον Windelband στο Πανεπιστήmicroιο της Ζυρί-χης το 1877 Για ένα διάστηmicroα ήταν εκδότης τουπεριοδικού Zeitschrift fuumlr wissenschaftliche Philoso-phie Το πρώιmicroο έργο του ήταν το Περί των δύοπρώτων φάσεων του σπινοζικού πανθεϊσmicroού (Uumlberdie beiden ersten Phasen des Spinozischen Pantheis-mus 1868) Το βασικότερο έργο του Κριτική τηςκαθαρής εmicroπειρίας (Kritik der reinen Erfahrung 2 τόmicroοι 1888-1890) ακολούθησε η τελευταία τουmicroελέτη Η ανθρώπινη έννοια του κόσmicroου (Dermenschliche Weltbegriff 1891)

Στη microετακαντιανή Κριτική του ο Αβενάριουςπαρουσίασε έναν ριζοσπαστικό θετικισmicroό που ανα-ζητούσε τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας πάνω σεεπιστηmicroονικές αρχές Αυτός ο laquoεmicroπειριοκριτικι-σmicroόςraquo υπογράmicromicroιζε την laquoκαθαρή εmicroπειρίαraquo και τιςπεριγραφικές και γενικές οριοθετήσεις της εmicroπει-ρίας Οι microεταφυσικοί ισχυρισmicroοί για τη δυνατότηταυπέρβασης της εmicroπειρίας απορρίφθηκαν ως απλέςκατασκευές του πνεύmicroατος Παρόmicroοια microε τον Hu-me ο Αβενάριους δεν αποδέχτηκε την οντολογικήεγκυρότητα της ουσίας και της αιτιότητας Αναζη-τώντας έναν επιστηmicroονικό εmicroπειρισmicroό προσπάθη-σε να σκιαγραφήσει την περιγραφική αποτίmicroησητης microορφής και του περιεχοmicroένου της καθαρήςεmicroπειρίας Πίστευε πως η διχοτοmicroία υποκειmicroένου-αντικειmicroένου ο διαχωρισmicroός της έσωθεν και έξω-θεν εmicroπειρίας παραποιούσαν την πραγmicroατικότηταΑν microπορούσαmicroε να αποφύγουmicroε την laquoενδοπροβολι-κήraquo αίσθηση σκέψη και βούληση στο πλαίσιο τηςεmicroπειρίας (άρα τέmicroνοντάς τη σε υποκείmicroενο καιαντικείmicroενο) θα ήταν εφικτή η επίτευξη της πρω-τογενούς laquoφυσικήςraquo θεώρησης του κόσmicroου

Μολονότι ο Αβενάριους στην Κριτική της κα-θαρής εmicroπειρίας πίστευε πως οι microεταβολές στην

infinsbquoAcircOacuteiquestUacuteEgraveOcirc˘˜ ƒrsaquomacrmiddotUacuteOacuteUgrave 42

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

κατάσταση του εγκεφάλου παραλληλίζονται microετην κατάσταση στη συνείδηση δεν περιόρισε τιςαισθητηριακές ή συνειδησιακές καταστάσεις στιςφυσιολογικές microεταβολές του εγκεφάλου Επειδή ηθεωρία του για την καθαρή εmicroπειρία υπέσκαπτετον δογmicroατικό υλισmicroό ο Lenin microε το έργο τουΥλισmicroός και Εmicroπειριοκριτικισmicroός (microετάφραση στααγγλικά 1952) άσκησε κριτική στη φιλοσοφίατου Η γνωσιολογία του επηρέασε τον Mach και ηέmicroφαση που έδινε στην καθαρή εmicroπειρία είχεαξιοσηmicroείωτη επίδραση στον James Βλ επίσης ∆Ι-

ΧΟΤΟΜΙΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥGJS ΓΜ

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜ [Averroes] στα αραβικά Ιmicroπν Ρουσντ(Ibn Rushd 1126-1198) Μουσουλmicroάνος φιλόσο-φος νοmicroικός και γιατρός Βλαστός microιας microακράς γε-νεαλογίας κάδι (q -ad-ıs ιεροδικαστών) γεννήθηκεστην Κόρδοβα και εκπαιδεύθηκε στον ισλαmicroικό νό-microο Όταν ο Ιmicroπν Τουφάιλ (Ibn Tufayl) ο συγγρα-φέας της φιλοσοφικής αλληγορίας Χάι Ιmicroπν Γιακτζάν( Hayy Ibn Yaqz -an) τον παρουσίασε στον Αλmicroοχά-δα ηγεmicroόνα προσποιήθηκε άγνοια της φιλοσο-φίας microόνο και microόνο για να microάθει ότι ο ηγέτης τηςδυναστείας που ενέπνεε τόσο φόβο για την ορθο-δοξία της ήταν εξαιρετικά εξοικειωmicroένος microε τα φι-λοσοφικά ζητήmicroατα Του χάρισε microία τιmicroητική τή-βεννο κι ένα άλογο ιππασίας και αργότερα τονκάλεσε να γράψει τα περίφηmicroα υπόmicroνηmicroατά τουστον Αριστοτέλη και τον διόρισε κάδι της Σεβί-λης τελικά διαδέχθηκε τον Ιmicroπν Τουφάιλ ως βα-σιλικός γιατρός και έγινε αρχιδικαστής της Κόρ-δοβα ∆ιώχθηκε όταν ο διάδοχος του σουλτάνουχρειάστηκε ορθόδοξη υποστήριξη στον πόλεmicroότου microε τη χριστιανική Ισπανία αλλά πέθανε ειρη-νικά στο Μαρακές καθώς τα διατάγmicroατα ενα-ντίον του είχαν πλέον ανακληθεί

Τα έργα του που συχνότατα διασώζονται σεεβραϊκές ή λατινικές microεταφράσεις (το laquoΑβερρόηςraquoαντιπροσωπεύει microια προσπάθεια εκλατινισmicroούτου laquoΙmicroπν Ρουσντraquo) περιλαmicroβάνουν αστρονοmicroικάκαι ιατρικά γραπτά σύντοmicroα microεσαία και microακράυποmicroνήmicroατα στον Αριστοτέλη (laquoήταν το ύψιστοανθρώπινο πνεύmicroαraquo) ένα υπόmicroνηmicroα στην Πολι-τεία του Πλάτωνος και δύο εmicroπνευσmicroένες δικανι-κές συνηγορίες της φιλοσοφίας την Αποφασιστικήπραγmicroατεία και την Ασυνέπεια της ασυνέπειας Ηπρώτη υποστηρίζει πως η φιλοσοφία παρότι πε-ριορίζεται στον ειδήmicroονα έχει παραγγελθεί microέσω

της προτροπής του Κορανίου (59 2) να διαλογίζε-ται ο άνθρωπος πάνω στο Θείο Σχέδιο Η δεύτε-ρη αντικρούει την Ασυνέπεια των φιλοσόφων τουαλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) υπερασπίζοντας τη φυ-σιοκρατία και τη θεωρούmicroενη ως συνεπαγωγή τηςτην ιδέα της αιωνιότητας του κόσmicroου ωστόσο συ-χνά αποmicroακρύνεται από τα περισσότερο πλατωνί-ζοντα και πρωτότυπα δόγmicroατα του Αβικέννα κυ-ριότερου αντιπάλου του αλ-Γκαζάλι Έτσι οΑβερρόης απορρίπτει την ιδέα του Αβικέννα ότι οίδιος ο κόσmicroος είναι τυχαίος καθόσον εξαρτάταιmicroόνο από τις εmicromicroενείς του αιτίες υποστηρίζονταςότι η απάλειψη της αναγκαιότητας που είναι τοαναγνωριστικό γνώρισmicroα της σοφίας του Θεούδεν θα microας άφηνε τρόπο να συναγάγουmicroε ένανσοφό γεννήτορα της φύσης Εντέλει ο Αβερρόηςαρνείται την εκπόρευση και ζητάει να επαναφέρειτη φυσική θεολογία σε microια φυσική της ύλης καιτης κίνησης αποφεύγοντας τη microεταφυσική προ-σέγγιση του Αβικέννα και εντοπίζοντας τη δράσητου Θεού στην επιβολή τάξης στην αιώνια ύληΣε ότι αφορά στη σωmicroατική ανάσταση στηνατοmicroική πρόνοια και στα θαύmicroατα προσφεύγειστην παραδεδοmicroένη αυθεντία στα παραmicroύθια καιστην microπλόφα ακόmicroη και η υπεράσπιση εκ microέρουςτου της αιτιακής αναγκαιότητας αναδίδει ένανδογmicroατισmicroό ο οποίος εκφράζει την αmicroηχανία τηςθέσης του και τη σκλήρυνση της περιπατητικήςσκέψης ∆ιατηρεί ωστόσο την ιδέα ότι ο νους εί-ναι αθάνατος και στην πραγmicroατικότητα απρόσω-πος αφού microόνο η ύλη διαφοροποιεί τα άτοmicroαόλοι οι νόες είναι σε τελευταία ανάλυση έναςοδηγούνται στην εκπλήρωση και στη microακαριότηταερχόmicroενοι σε επαφή (ittis -al πρβλ την αφή τουΠλωτίνου) microε τον Ενεργό Νου

Πολλοί Ιουδαίοι φιλόσοφοι όπως ο Narboniκαι ο Albalag ακολούθησαν ρητά τα επιχειρήmicroατατου Αβερρόη επανερmicroηνεύοντας αντιστοίχωςτον Μαϊmicroονίδη Αλλά οι προσπάθειες του Αβερ-ρόη να συσσωmicroατώσει το ρητορικό και το διαλε-κτικό microε το φιλοσοφικό λόγο οδήγησαν στο στιγ-microατισmicroό των χριστιανών οπαδών του ως υποστη-ρικτών microιας laquoδιπλής αλήθειαςraquo microολονότι κανένακείmicroενό του δεν υποστηρίζει ένα τέτοιο δόγmicroα ΟΣιγήρος της Βραβάντης ο Βοήθιος της ∆ακίαςκαι ο Μπερνιέ της Νιβέλ καταδικάστηκαν γιααβερροϊκή αίρεση στο Παρίσι το 1270 Ωστόσοαπό τον 13ο microέχρι τα microέσα του 19ου αιώνα οι λα-τινόφωνοι λόγιοι διάβαζαν κατά κανόνα τον Αρι-

infinsbquoAcircUacuteUacutefiEuml˜43

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

στοτέλη microέσα από τα σχόλια του Αβερρόη Στουςφιλοσόφους που ανταποκρίθηκαν στη σκέψη τουπεριλαmicroβάνονται ο Ιmicroπν Ταϊmicroίγια (Ibn Taymiyyaαπεβ το 1327) ο Γκερσονίδης ο Αλβέρτος ο Μέ-γας και ο Ακινάτης Η πεισmicroατική εmicromicroονή τουSpinoza στην αιωνιότητα του κόσmicroου τον συνδέειζωηρά microε τον Αβερρόη Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟ-

ΣΟΦΙΑ LEG ΦΤ

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ [Avicenna] στα αραβικά Ιmicroπν Σίνα(Ibn Sin-a 980-1037) Μουσουλmicroάνος φιλόσοφοςκαι γιατρός Γεννηmicroένος κοντά στην Μπουχάραόπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως επαρχιακόςδιοικητής ο Αβικέννας ανδρώθηκε την εποχή πουκατέρρεε η περσική δυναστεία των Σασσανιδώνκαι πέρασε microεγάλο microέρος της ζωής του καταφεύ-γοντας από αυλή σε αυλή για να αποφύγει τουςκινδύνους της ληστρικής κατάκτησης του Μαχ-microούντ της Γκάζνα Η αυτοβιογραφία του τον πε-ριγράφει ως έναν διορατικό microελετητή της φιλοσο-φίας και άλλων ελληνικών επιστηmicroών ο οποίοςδεν microπορούσε να αντιληφθεί το στόχο των Μετάτα Φυσικά του Αριστοτέλη microέχρις ότου διάβασεένα σύντοmicroο δοκίmicroιο του αλ-Φάραmicroπι (al-F-ar-ab-ı870-950) που του έδειξε τι σηmicroαίνει να αναζητείςτη φύση τού είναι ως τέτοιου

Στη microεταφυσική ακριβώς επρόκειτο ο Αβικέν-νας να συmicroβάλει τα microέγιστα στη φιλοσοφία συν-θέτοντας microε λαmicroπρό τρόπο τις αντιτιθέmicroενες προ-σεγγίσεις της αριστοτελικής-νεοπλατωνικής πα-ράδοσης microε το microονοθεϊσmicroό της δηmicroιουργίας πουυποστήριζε η ισλαmicroική διαλεκτική θεολογία (κα-λάmicro) Εκεί που ο Αριστοτέλης αναζητούσε καιέβρισκε το είναι στην πληρέστερη έννοιά του σεαυτό που είναι από τη φύση του αmicroετάβλητο(πρωτίστως στα γένη των πραγmicroάτων στα ουρά-νια σώmicroατα και στον κόσmicroο ως όλον) το καλάmicroαντιλαmicroβανόταν το είναι ως άmicroεσα δεδοmicroένο microηνεπιτρέποντας καmicroία αναγωγή από το απλό ενδε-χοmicroενικό συmicroβάν σε οιεσδήποτε αναγκαίες ιδιότη-τες συστοιχίες συνέχειες ή ακολουθίες Το απο-τέλεσmicroα ήταν microια αυστηρά ατοmicroιστική περιστα-σιοκρατία [occasionalism = οκκαζιοναλισmicroός θεω-ρία των περιπτωσιακών αιτιών] που σε τελευταίαανάλυση βασιζόταν σε microία πρώιmicroη εκδοχή λογι-κού ατοmicroισmicroού Ο Αβικέννας διατήρησε έναν αρι-στοτελικό νατουραλισmicroό παράλληλα microε την ιδέατων Γραφών περί ενδεχοmicroενικότητας του κόσmicroουυποστηρίζοντας ότι κάθε πεπερασmicroένο ον είναι

ενδεχοmicroενικό καθrsquo εαυτό αλλά αναγκαίο σε σχέσηmicroε τα αίτιά του Προσάρmicroοσε τη νεοπλατωνικήθεωρία της εκπόρευσης του αλ-Φάραmicroπι σε τούτητη σχηmicroατοποίηση και πολιτογράφησε στη φιλο-σοφία τη δική του ιδιάζουσα εκδοχή του θεολογι-κού επιχειρήmicroατος της ενδεχοmicroενικότητας κάθεον πρέπει να είναι είτε αναγκαίο είτε ενδεχοmicroενι-κό εάν όmicroως είναι ενδεχοmicroενικό απαιτεί microια αι-τία δεδοmicroένου ότι δεν είναι δυνατή microια άπειρηαναδροmicroή πρέπει να υφίσταται ένα Αναγκαίο Ονπου είναι ως εκ τούτου απλό έσχατη αιτία όλωντων άλλων πραγmicroάτων

Ο Αβικέννας βρήκε καταφύγιο στην αυλή κά-ποιου Άλα αλ-Ντάουλα ο οποίος αντιστάθηκεγενναία στις στρατιωτικές επιθέσεις του Μαχ-microούντ στην επικράτειά του γύρω από το Ισφαχάνκαι έκανε το φιλόσοφο και διακεκριmicroένο λόγιο βε-ζίρη του Εδώ ο Αβικέννας ολοκλήρωσε το περίφη-microο φιλοσοφικό του έργο Σίφαrsquo (γνωστό στα λατινι-κά ως Sufficientia) και συνέταξε το Κάνουν φι Τιmicroπ(Canun fi Tibb o γαληνικός Κανόνας) που παρέ-microεινε εν χρήσει ως ιατρικό εγχειρίδιο microέχρις ότουυποχώρησε από τις επικρίσεις που δέχθηκε κατάτην Αναγέννηση Η φιλοσοφία του Αβικέννα ήτανο κεντρικός στόχος της πολεmicroικής του microουσουλmicroά-νου θεολόγου αλ-Γκαζάλι (al-Ghaz-al-ı) στο έργοτου Η ασυνέπεια των φιλοσόφων βάσει κυρίως τουεπιχειρήmicroατος ότι η διατήρηση του αριστοτελικούδόγmicroατος περί αιωνιότητας του κόσmicroου εκ microέρουςτου φιλοσόφου αντιφάσκει microε τον ισχυρισmicroό τουότι ο Θεός είναι ο δηmicroιουργός του κόσmicroου Οιεπαναλαmicroβανόmicroενες διαβεβαιώσεις του Αβικένναπερί των αναγκαίων αιτιακών δεσmicroών και του κα-θολικά δεσmicroευτικού χαρακτήρα της θεϊκής γνώσηςυποστήριζε ο αλ-Γκαζάλι καθιστούσαν αδύνατατα θαύmicroατα και τη θεία διακυβέρνηση υπερβολικάαπρόσωπη για να δικαιούται αυτό το όνοmicroαΩστόσο τα φιλοσοφικά έργα του Αβικέννα (πουαριθmicroούν πάνω από microια εκατοντάδα στο αραβικόκαι microερικές φορές περσικό τους πρωτότυπο) συ-νέχισαν να ασκούν τεράστια επιρροή στους Μου-σουλmicroάνους και Ιουδαίους φιλοσόφους και (microέσωτων λατινικών τους microεταφράσεων) στους φιλοσό-φους της ∆ύσης Βλ επίσης ΑΡΑΒΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

LEG ΦΤ

middotsbquorsaquoOacuteUgraveEgravemiddot [avidya] Σανσκριτική λέξη που σηmicroαίνειlaquoάγνοιαraquo laquoέλλειψη σοφίαςraquo Η αβίντια είναι κε-ντρική έννοια των ινδικών φιλοσοφικών συστηmicroά-

infinsbquoEgraveIcirccurrenOacuteOacutemiddot˜ 44

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

των τα οποία προσπαθούσαν να εξηγήσουν τουςλόγους της υποδούλωσης στο κάρmicroα που οδηγούνστον πόνο και στη λύτρωση από αυτή τη υποδού-λωση microέσω πνευmicroατικής απελευθέρωσης Η γενι-κή ιδέα ήταν πως τα δεσmicroά του κάρmicroα προκαλού-νται εξαιτίας της αβίντια που αποτελεί άγνοια τηςπραγmicroατικής φύσης της πραγmicroατικότητας Ότανη σοφία διώχνει την αβίντια το άτοmicroο απαλλάσ-σεται από τα δεσmicroά Στην ινδική φιλοσοφία ανα-πτύσσονται πολλές θεωρίες για τη φύση και τοmicroεταφυσικό status της αβίντια Αν η αβίντια προκα-λεί υποδούλωση και παγιδεύει το άτοmicroο στον κύ-κλο microετενσαρκώσεων microέσα από τη ζωή και το θά-νατο που ακριβώς εδράζεται και πώς δηmicroιουργεί-ται DKC ΣΒ

middotAacutemiddotıfi Βλ HΘIKH

middotAacutemiddotıfi IcircOcircEgraveOacutefi Βλ KOINO AΓAΘO

middotAacutemiddotıfiOacute Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειraquoκαλόraquo ή laquoτο καλόraquo Από τον Σωκράτη και ύστερατο αγαθόν αποτέλεσε το κεντρικό αντικείmicroενο τηςφιλοσοφικής έρευνας συχνά θεωρήθηκε ως ο σκο-πός κάθε ορθολογικής πράξης Ο Πλάτων στηνπαροmicroοίωση του ήλιου στην Πολιτεία το ταύτισεmicroε την Ιδέα του Αγαθού την πηγή της πραγmicroατι-κότητας της αλήθειας και της κατανοησιmicroότηταςτων πραγmicroάτων Ο Αριστοτέλης το ερmicroήνευσε ωςευδαιmicroονία δηλαδή ως διανοητική ή ηθική αρετήάποψη που διαmicroέσου του στωικισmicroού και του νεο-πλατωνισmicroού έφτασε στο χριστιανισmicroό Θα microπο-ρούσε να υπσστηριχτεί ότι οι σύγχρονες θεωρίεςτης ωφελιmicroότητας (utility) ουσιαστικά ασχολού-νται microε το ίδιο σωκρατικό ερώτηmicroα RC AΣ

middotAacutemiddotıOcircOcircEgraveEumlUgraveEgraveIcircfi macrmiddotUacutemiddotIcircUgraveEumlUacuteEgraveUcircUgraveEgraveIcircfi [good-making cha-racteristic] Ένα χαρακτηριστικό που καθιστάαγαθό οτιδήποτε είναι εγγενώς ή εmicroφύτως αγαθόΟι υποστηρικτές της ηδονοκρατίας θεωρούν ότι ηηδονή και ότι συmicroβάλλει σε αυτήν αποτελούν ταmicroοναδικά αγαθοποιητικά χαρακτηριστικά Οιπλουραλιστές υποστηρίζουν πως τα παραπάνωχαρακτηριστικά είναι microόνο microερικά microεταξύ πολλώνάλλων αγαθοποιητικών χαρακτηριστικών σταοποία συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα ηγνώση η φιλία η οmicroορφιά και το πράττειν απόαίσθηmicroα καθήκοντος Βλ επίσης ΗΘIKH Η∆ONO-

KPATIA BR ΓΛ

middotAacutemiddotıOcircUacutemiddotIacutersaquomiddot Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacutemiddotıOcircEcircUacuteOcircUcircDaggerOacuteEuml Βλ APETOΛOΓIKH HΘIKH

middotAacuteiquestEuml Αρχαίος ελληνικός όρος που σηmicroαίνειτην ανιδιοτελή αγάπη για όλους τους ανθρώπουςΑγαπισmicroός ονοmicroάζεται microερικές φορές microια ηθικήθεωρία σύmicroφωνα microε την οποία η αγάπη αυτού τουείδους συνιστά την κύρια αρετή και οι πράξεις εί-ναι καλές στο βαθmicroό που την εκφράζουν Η αρ-χαία ελληνική λέξη αγάπη συχνά χρησιmicroοποιείταιστην Καινή ∆ιαθήκη όπως επίσης συχνά χρησι-microοποιείται και στις σύγχρονες γλώσσες για ναυποδηλώσει το είδος αγάπης που ο εκάστοτε συγ-γραφέας εξιδανικεύει Στην Καινή ∆ιαθήκη όmicroωςχρησιmicroοποιείται microε ευρύτερη σηmicroασία έτσι ώστετο όποιο ηθικό ιδεώδες πρέπει microάλλον να αναζη-τηθεί στους ουσιώδεις ισχυρισmicroούς του κειmicroένουκαι όχι στο γλωσσικό νόηmicroα της λέξης RMA AΣ

middotAacuteiquestEuml˜ EumlıEgraveIcirclsaquo UgraveEuml˜ Βλ HΘIKH TΩN ΘEIΩN ENTO-

ΛΩN

AAacutersaquo paraEgraveAcircUacute OacuteUgraversquo Βλ NTrsquo AΓI

middotAacuteIcirciquestIgravemiddot [ -agama] σανσκριτικά laquoαυτό που έχει φα-νερωθείraquo Θρησκευτικό κείmicroενο microεγάλου κύρουςκάποιου ινδικού δόγmicroατος Υπάρχουν ινδουιστι-κές τζαϊνιστικές και βουδιστικές αγκάmicroα Οι ιν-δουιστικές αγκάmicroα ανήκουν σε τρεις κύριες κατη-γορίες τα κείmicroενα Βαϊσνάβα αφορούν στη λα-τρεία του Βισνού τα κείmicroενα Σαΐβα αφορούν στηλατρεία του Σίβα και τα ταντρικά κείmicroενα στη λα-τρεία της Σάκτι Ο σιβαϊσmicroός για παράδειγmicroαέχει είκοσι οκτώ αγκάmicroα Μία αγκάmicroα microπορεί ναδίνει οδηγίες σχετικά microε το πώς να κατασκευάζο-νται ναοί ή αγάλmicroατα να παρουσιάζει τεχνικέςδιαλογισmicroού ή να σχολιάζει microεθόδους λατρείας Οβουδισmicroός Μαχαγιάνα χρησιmicroοποιεί τον όροαγκάmicroα για τις θεmicroελιώδεις διδασκαλίες του βουδι-σmicroού Θεραβάντα KEY ΦΤ

middotAacuteOacuteOcircEgraveOcircIumlOcircAacutersaquomiddot [agnoiology] από την ελληνική λέξηάγνοια Η microελέτη της ποιότητας και των συνθη-κών της κατάστασης της άγνοιας LPP ΓΛ

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜ [agnosticism] (α-στερητ + γνω-στός ) Όρος που επινόησε ο Thomas HenryHuxley το 1869 προκειmicroένου να δηλώσει τη φιλο-

middotAacuteOacuteˆUcircUgraveEgraveIcircEgraveUcircIgravefi˜45

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

σοφική και θρησκευτική στάση όσων υποστηρί-ζουν ότι οι microεταφυσικές ιδέες ούτε αποδεικνύονταιούτε διαψεύδονται O Huxley γράφει χαρακτηρι-στικά laquoOύτε βεβαιώνω ούτε αρνούmicroαι την αθανα-σία της ψυχής ∆εν βλέπω το λόγο να το πιστέψωαλλά από την άλλη δεν έχω τρόπο να το διαψεύ-σω ∆εν έχω a priori αντίρρηση στο δόγmicroαraquo

Aγνωστικισmicroός είναι microια microορφή σκεπτικισmicroούέναντι της microεταφυσικής και ιδιαίτερα του θεϊσmicroούH θέση ενίοτε αποδίδεται στον Kant ο οποίοςυποστήριζε ότι δεν microπορούmicroε να γνωρίσουmicroε τονΘεό ή την αθανασία αλλά θα πρέπει να αρκε-στούmicroε στην πίστη O αγνωστικισmicroός δεν πρέπεινα συγχέεται microε τον αθεϊσmicroό την άποψη ότι οΘεός δεν υπάρχει Bλ επίσης AΘEΪΣMOΣ

LPR ΘΠ

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı [Adelard of Bath] (περ 1070 -περ 1145) Άγγλος βενεδικτίνος microοναχός προ-σωπικότητα σηmicroαντική για τη συνεισφορά τουστην εισαγωγή της αραβικής επιστήmicroης στη ∆ύσηΑφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στην Tουρδίδαξε στη Λαόν έπειτα πέρασε τα επόmicroενα επτάχρόνια ταξιδεύοντας στην Ιταλία πιθανόταταστην Ισπανία στη Σικελία και στη Συρία πρινεπιστρέψει στην Αγγλία Στο διάλογό του Περίτου ίδιου και του διαφορετικού παρατηρεί σχετικάmicroε τις καθολικές έννοιες πως τα ονόmicroατα τωνατοmicroικών πραγmicroάτων των ειδών και των γενώνεπιβάλλονται επί της ιδίας ουσίας εν σχέσει προςδιαφορετικά επίπεδα Έγραψε επίσης τα Εβδο-microήντα έξι ερωτήmicroατα περί της φύσεως που βασί-στηκαν σε αραβικές γνώσεις έργα πάνω στη χρή-ση του άβακα και του αστρολάβου ένα έργο σχε-τικά microε την εκτροφή γερακιών και microετέφρασε τηναραβική Ευσύνοπτη εισαγωγή στην Αστρονοmicroία τουΑmicroπού Μαrsquoσαρ (Abu Marsquosharrsquos) τους αστρονοmicroι-κούς πίνακες του Αλ Κουαρίζmicroι (al-Khwarizmi)και τα Στοιχεία του Ευκλείδη JLo ΓΜ

middotpermilEgravemiddotIgraveEcircEgraveUcircsbquolsaquoUgraveEumlUgraveOcirc Βλ ΠPONOMIAKH ΠPOΣBAΣH

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ ANAΦOPIKA

∆IAΦANHΣ

middotpermilEgravemiddotEcirciquestOacuteAcircEgravemiddot middotOacutemiddotEcircOcircUacuteEgraveIcirclsaquo Βλ ANAΦOPIKA ∆IAΦA-

NHΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutecurren˜ IumlmiddotrsaquoUcircEgraveOcirc Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircmiddotOacutelsaquo˜ IcircmiddotUgravemiddotUcircIcircAcirc˘lsaquo Βλ ΠOΣO∆EIΞH ENTOΣ

middotpermilEgraveiquestEcircOcircUacutemiddot Βλ ΣTΩIKIΣMOΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ middotUacutemacrlsaquo UgraveEuml˜ Βλ APXH THΣ A∆IAΦOPIAΣ

middotpermilEgravemiddotEcircOcircUacutersaquomiddot˜ AcircIumlAcirc˘ıAcircUacutersaquomiddot UgraveEuml˜ Βλ ΠPOBΛHMA THΣ

EΛEYΘEPHΣ BOYΛHΣH XIOYM

middotpermil˘OacutemiddotIgraversaquomiddot UgraveEuml˜ sbquoOcircDaggerIumlEumlUcircEuml˜ Βλ AKPAΣIA

middotımiddotOacutemiddotUcircrsaquomiddot Βλ EΞAΫΛΩΣH ΨYXH

infinımiddotOacuteiquestUcircEgraveOcirc˜ [Athanasius] (περ 297-373) Από τουςπρώτους χριστιανούς Πατέρες επίσκοπος Αλε-ξανδρείας (microολονότι συχνά εξοριζόταν από τοθρόνο του) και κυρίαρχος πρωταγωνιστής στιςέριδες του 4ου αιώνα γύρω από τη σχέση του Χρι-στού προς τον Θεό Πατέρα Μέσω σηmicroαντικότα-των έργων όπως Περί ενανθρωπήσεως Κατά αρεια-νών και Επιστολές περί του Αγίου Πνεύmicroατος οΑθανάσιος συνέβαλε τα microέγιστα στη διατύπωσητων κλασικών δογmicroάτων της Ενσάρκωσης και τηςΤριαδολογίας Αντιτιθέmicroενος σε όλες τις microορφέςαρειανισmicroού που απέρριπταν τη θεία φύση τουΧριστού υποβιβάζοντάς τον σε κτίσmicroα ο Αθανά-σιος δίδασκε microε τη φρασεολογία του Συmicroβόλουτης Νίκαιας πως ο Χριστός ο Υιός και συνακό-λουθα το Άγιο Πνεύmicroα ήταν οmicroοούσιοι microε τονΘεό Πατέρα Εποmicroένως microε ορολογία και έννοιεςπου αντλήθηκαν από την ελληνική φιλοσοφίαβοήθησε στη σφυρηλάτηση του διακεκριmicroένουχριστιανικού και αντιελληνιστικού δόγmicroατος τουαιώνιου τριαδικού Θεού που σαρκώθηκε πραγmicroα-τικά εν χρόνω αποκαθιστώντας στην αθανασίατην ανθρώπινη φύση την οποία είχε απολέσει λό-γω της αmicroαρτίας προσκολλούmicroενη στην κατάστα-ση της φθοράς και της πνευmicroατικής παρακmicroής Βλ

επίσης ΑΡEΙΑΝΙΣΜΟΣ AEL ΓΜ

middotıAcirc˚UcircIgravefi˜ [atheism] (α-στερητ + θεός ) Η άποψηπως δεν υπάρχουν θεοί Η ευρέως διαδεδοmicroένηαντίληψη ισχυρίζεται απλώς πως δεν πιστεύειστον Θεό και είναι συνεπής προς τον αγνωστικι-σmicroό Η αυστηρότερη αντίληψη διατυπώνει τονισχυρισmicroό πως δεν υπάρχει κανένας Θεός αυτήείναι η άποψη που κυρίως χρησιmicroοποιείται ΣτηνΑπολογία του ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊ-σmicroό επειδή δεν πιστεύει στους επίσηmicroους αθηναϊ-

infinpermilAcircIumliquestUacutepermilOcirc˜ UgraveOcirc˘ ordfmiddotı 46

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

κούς θεούς Ορισmicroένοι διακρίνουν ανάmicroεσα στονθεωρητικό και στον πρακτικό αθεϊσmicroό Θεωρητι-κά άθεος είναι αυτός που συνειδητά απορρίπτειτην ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος ενώ ο πρακτι-κά άθεος ίσως πιστεύει πως υπάρχει ένα υπέρτα-το ον ωστόσο ζει σαν να microην υπάρχει θεός

LPP ΓΜ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ AcircIumliquestUcircUcircOcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

middotıcurrenIgraveEgraveUgraveEuml IumlAcircEgraveUgraveOcirc˘UacuteAacutersaquomiddot UgraveOcirc˘ IgraveAcircrsaquo˙OcircOacuteOcirc˜ [fiUacuteOcirc˘] Βλ ΣYΛ-

ΛOΓIΣMOΣ

A-ıAcircˆUacutersaquomiddot macrUacutefiOacuteOcirc˘ Βλ XPONOΣ

OtildeEgraveAacuteAcircUacute Otilde(IumlEcircUacuteAcircOacuteUgrave) ∆˙(Ocirc˘Iuml˜) [Ayer A(lfred) J(ules)](1910-1989) Βρετανός φιλόσοφος από τους ση-microαντικότερους Βρετανούς λογικούς θετικιστέςKατείχε δεσπόζουσα θέση στην αναλυτική φιλο-σοφία καθώς σταδιακά τροποποιούσε την προ-σκόλλησή του σε βασικά σηmicroεία των απόψεώντου Σπούδασε στο Ήτον και στην Οξφόρδη καιύστερα από microια σύντοmicroη περίοδο στο Πανεπιστή-microιο της Βιέννης άρχισε να παραδίδει διαλέξειςστη φιλοσοφία στο Christrsquos College το 1933 Με-τά τον πόλεmicroο επέστρεψε στην Οξφόρδη ως διδά-σκων και έπειτα ως κοσmicroήτορας του WadhamCollege Κατείχε ως καθηγητής της φιλοσοφίαςτου νου και της λογικής την έδρα Grote στο Πα-νεπιστήmicroιο του Λονδίνου (1959-1978) καθηγητήςτης λογικής στην έδρα Wykeham του Πανεπιστή-microιου της Οξφόρδης και microέλος του New College(1959-1978) και του Wolfson College της Οξφόρ-δης (1978-1983) Ο Άιγερ έλαβε τον τίτλο του ιπ-πότη το 1973 και υπήρξε ιππότης της Λεγεώναςτης Τιmicroής Στο πρώιmicroο έργο του ανέπτυξε καθα-ρά και επιτακτικά τις συνέπειες των θεωριών τωνθετικιστών πως όλες οι γνωστικές προτάσεις είτεείναι αναλυτικές και a priori είτε συνθετικές ενδε-χοmicroενικές και a posteriori και πως οι εmicroπειρικά έλ-λογες πρέπει να είναι επαληθεύσιmicroες (πρέπει νααποδέχονται την επιβεβαίωση ή τη διάψευση) Σεαυτό το πλαίσιο υπερασπίστηκε τις αναγωγικέςαναλύσεις του εγώ του εξωτερικού κόσmicroου καιάλλων νόων Προτάσεις που αναφέρονται σεαξίες και αποτυγχάνουν να εκπληρώσουν το κρι-τήριο νοήmicroατος που θέτει ο εmicroπειριστής αλλάαψηφούν τη φυσιοκρατική ανάλυση στερούνταν

την αξία της αλήθειας τους αποδιδόταν ωστόσοσυγκινησιακό περιεχόmicroενο Σε όλα τα έργα τουυποστήριζε microια θεmicroελιοκρατική προοπτική στηγνωσιολογία στην οποία τα δεδοmicroένα των αισθή-σεων (αργότερα θα περιγραφούν περισσότερο ου-δέτερα) διακατείχαν όχι microόνο microια προνοmicroιούχοεπιστηmicroική θέση αλλά αποτελούσαν το θεmicroατικόαντικείmicroενο των βασικότερων προτάσεων προκει-microένου να χρησιmicroοποιηθούν σε αναγωγικές αναλύ-σεις Μολονότι στο όψιmicroο έργο του τροποποίησεουσιαστικά πολλές από τις πρώιmicroες ιδέες τουεγκαταλείποντας το microεγαλύτερο microέρος του αυστη-ρού αναγωγισmicroού τους παρέmicroεινε πιστός στηνεmicroπειριστική εκδοχή της θεmicroελιοκρατίας και στηβασική ιδέα του για το κριτήριο της επαληθευσι-microότητας του νοήmicroατος Στα βασικά του έργα πε-ριλαmicroβάνονται τα εξής Γλώσσα αλήθεια και λογι-κή (Language Truth and Logic) Η θεmicroελίωση τηςεmicroπειρικής γνώσης (The Foundation of EmpiricalKnowledge) Τα προβλήmicroατα γνώσης (The Problemsof Knowledge) Φιλοσοφικά δοκίmicroια (PhilosophicalEssays) Η έννοια ενός προσώπου (The Concept of aPerson) Οι απαρχές του πραγmicroατισmicroού (The Originsof Pragmatism) Μεταφυσική και κοινός νους(Metaphysics and Common Sense) Ράσσελ και ΜουρΗ αναλυτική κληρονοmicroιά (Russell and Moore TheAnalytical Heritage) Τα κεντρικά ζητήmicroατα της φι-λοσοφίας (The Central Questions of Philosophy) Πι-θανότητα και τεκmicroήριο (Probability and Evidence) Ηφιλοσοφία τον 20ό αιώνα (Philosophy in the Twen-tieth Century) Ράσσελ (Russell ) Χιουmicro (Hume)Ελευθερία και ηθικότητα Λουδοβίκος Βιττγκενστάιν(Freedom and Morality Ludwig Wittgenstein) καιΒολταίρος (Voltaire) Βλ επίσης ΣΥΓΚΙΝΗΣΙΟΚΡΑ-

ΤΙΑ ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ RAF ΓΜ

AEgraveOacuteEumlUcircrsaquopermilEumlIgraveOcirc˜ Βλ EΛΛHNIΣTIKH ΦIΛOΣOΦIA ΣKE-

ΠTIKIΣMOΣ ΣKEΠTIKOI

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave [Einstein Albert] (1879-1955)Αmicroερικανός φυσικός γεννηmicroένος στη Γερmicroανία οοποίος διατύπωσε τις θεωρίες της ειδικής και γε-νικής σχετικότητας και συνέβαλε καθοριστικά σεδιάφορους κλάδους της φυσικής της φιλοσοφικήςανάλυσης και κριτικής της νεότερης φυσικής κυ-ρίως στις θεωρίες της σχετικότητας και της κβα-ντικής Ο Αϊνστάιν βραβεύτηκε microε το ΝόmicroπελΦυσικής το 1922 laquoιδιαίτερα για την ανακάλυψητου νόmicroου του φωτοηλεκτρικού φαινοmicroένουraquo

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave47

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

Γεννηmicroένος στο Ουλmicro του γερmicroανικού κρατι-δίου Βύρτεmicroπεργκ ο Αϊνστάιν σπούδασε φυσικήστο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης στην Ελβετία Κλή-θηκε στο Βερολίνο ως διευθυντής του ΙνστιτούτουΦυσικής Kaiser Wilhelm (1914) στο αποκορύφω-microα του γερmicroανικού υπερεθνικισmicroού που επικράτη-σε κατά τον Πρώτο Παγκόσmicroιο πόλεmicroο Η αντί-δρασή του ήταν να κυκλοφορήσει ένα διεθνιστικόlaquoΜανιφέστο προς τους Ευρωπαίουςraquo και να υπο-στηρίξει σιωνιστικά και ειρηνιστικά προγράmicromicroα-τα Η δραmicroατική επικύρωση της γενικής θεωρίαςτης σχετικότητας (1919) έκανε τον Αϊνστάιν διά-σηmicroο διεθνώς Όmicroως η φήmicroη του τον κατέστησεσυχνό στόχο των Γερmicroανών αντισηmicroιτών οι οποίοικατά τη διάρκεια ενός χαρακτηριστικού επεισο-δίου κατηγόρησαν τη θεωρία της σχετικότηταςως laquoεβραϊκή απάτηraquo Το 1933 ο Αϊνστάιν έφυγεαπό τη Γερmicroανία για το Institute for AdvancedStudy του Πρίνστον Παρrsquo όλο που η ζωή τουήταν πάντα επικεντρωmicroένη στην επιστήmicroη ασχο-λήθηκε επίσης microε την πολιτική και τον πολιτισmicroότης εποχής του ∆ιατηρούσε εκτεταmicroένη αλληλο-γραφία (η δηmicroοσίευσή της θα ξεπεράσει τους σα-ράντα τόmicroους) τόσο microε διάσηmicroους όσο και microεαπλούς ανθρώπους συmicroπεριλαmicroβανοmicroένης τηςσηmicroαντικής φιλοσοφικής αλληλογραφίας microε τονCassirer τον Reichenbach τον Mortiz Schlick καιάλλους Παρrsquo όλες τις επιφυλάξεις του απέναντιστο λογικό θετικισmicroό αποτέλεσε κάτι σαν προ-στάτης του κινήmicroατος βοηθώντας στην εξασφάλι-ση ακαδηmicroαϊκών θέσεων σε διάφορες από τις ηγε-τικές microορφές του Το 1939 ο Αϊνστάιν υπέγραψεένα γράmicromicroα που συνέταξε ο πυρηνικός φυσικόςLeo Szilard το οποίο πληροφορούσε τον πρόεδροΡούζβελτ για τις προοπτικές τιθάσευσης της ατο-microικής ενέργειας και προειδοποιούσε για τις γερ-microανικές προσπάθειες να φτιάξουν τη βόmicroβα ΟΑϊνστάιν δεν συmicromicroετείχε περαιτέρω στην ανάπτυ-ξη ατοmicroικών όπλων και αργότερα έπαιξε σηmicroαντι-κό ρόλο στο κίνηmicroα εναντίον τους Το 1952 τουπροσφέρθηκε η θέση προέδρου του Ισραήλ αλλάτην απέρριψε Μέχρι το θάνατό του εργαζότανγια τη δηmicroιουργία microιας ενοποιηmicroένης θεωρίας πε-δίου και ως ιδρυτής του κινήmicroατος Pugwash γιατον πυρηνικό αφοπλισmicroό συνυπέγραψε microε τονRussell ένα σχετικό microανιφέστο

H φιλοσοφική σκέψη του Αϊνστάιν επηρεά-στηκε αρχικά από τον Kant και αργότερα από τηmicroελέτη του Hume και του Mach των οποίων η

επιρροή φαίνεται στον οπερασιοναλισmicroό που υιο-θέτησε για να χειριστεί το χρόνο στο διάσηmicroο άρ-θρο για την ειδική σχετικότητα το 1905 Σε αυτότο έργο διαφαίνεται επίσης το πάθος για ενότη-τα στην επιστήmicroη χαρακτηριστικό σχεδόν όληςτης επιστηmicroονικής του σκέψης το οποίο microπορείνα συσχετιστεί microε το microονισmicroό του Spinoza ένανφιλόσοφο τον οποίο διάβαζε και ξαναδιάβαζε Ωςπρος τη σχετικότητα ο Αϊνστάιν τόνιζε τη microη microε-ταβλητότητα του χωροχρονικού διαστήmicroατος καιπρόκρινε το ρεαλισmicroό όσον αφορά στη δοmicroή τουχωροχρόνου Ο ρεαλισmicroός εmicroφανίζεται και στοέργο του για την κίνηση Brown (1905) το οποίοεmicroφανώς παρακινήθηκε από το έντονο ενδιαφέ-ρον του να αποδείξει την πραγmicroατικότητα τωνmicroορίων (και των ατόmicroων) καθώς και στη ρεαλιστι-κή θεώρηση των κβάντων φωτός στην ανάλυσήτου για το φωτοηλεκτρικό φαινόmicroενο (1905)Παρrsquo όλο που πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη τηςστατιστικής φυσικής ιδίως microε τις πολύτιmicroες έρευ-νές του στα κβαντικά φαινόmicroενα (1905-1925)ποτέ δεν έπαψε να ασπάζεται τον ντετερmicroινισmicroό[αιτιοκρατία] ως τη microοναδική αληθινά θεmicroελιώδηπροσέγγιση στις φυσικές διαδικασίες Εδώ πάλιmicroπορεί κανείς να δει microια συγγένεια microε τον Spi-noza Ο ρεαλισmicroός και ο ντετερmicroινισmicroός έφεραντον Αϊνστάιν σε σύγκρουση microε τη νέα κβαντικήθεωρία (1925-1926) της οποίας η εξάρτηση απότον παρατηρητή και η laquoπροσφυγή στη στατιστι-κήraquo τον έπεισαν ότι δεν θα microπορούσαν να συγκρο-τήσουν τη γνησίως θεmicroελιώδη φυσική Παρά τηmicroεγάλη του επιρροή κατά την ανάπτυξή της έγινεο πιο δριmicroύς επικριτής της δεν συνεισέφερε ποτέστην εκλέπτυνσή της και απεναντίας στράφηκεστο πρόγραmicromicroα της ενοποίησης των ηλεκτροmicroα-γνητικών και βαρυτικών πεδίων σε microία microεγάληντετερmicroινιστική σύνθεση που microε κάποιο τρόπο θαπεριλάmicroβανε τα κβαντικά φαινόmicroενα ως οριακές ήενικές περιπτώσεις Είναι γενικά αποδεκτό ότι τοπρόγραmicromicroά του για το ενοποιηmicroένο πεδίο δενήταν επιτυχές παρrsquo όλο που τα οράmicroατά του συ-νεχίζουν να εmicroπνέουν άλλα ενοποιητικά προγράmicro-microατα και οι κριτικές εκτιmicroήσεις του για την κβα-ντική microηχανική ακόmicroη προσβάλλουν την εργαλειο-κρατία που συνδέεται microε τη συγκεκριmicroένη θεωρία

Οι φιλοσοφικοί στοχασmicroοί του Αϊνστάιν συ-γκροτούν ένα σηmicroαντικό κεφάλαιο στη σκέψη του20ού αιώνα Αντιλαmicroβανόταν το ρεαλισmicroό λιγότε-ρο ως ένα microεταφυσικό δόγmicroα και περισσότερο ως

infin˚OacuteUcircUgraveiquestEgraveOacute OtildeIumlIgraveAcircUacuteUgrave 48

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

ένα προγραmicromicroατικό κίνητρο και υποστήριζε ότι οντετερmicroινισmicroός ήταν ένα χαρακτηριστικό τωνθεωριών παρά microια άmicroεση έκφανση του κόσmicroουΠαράλληλα microε την ενότητα της επιστήmicroης άλλακεντρικά θέmicroατα που περιλαmicroβάνονται στη σκέψητου είναι η απόρριψη του επαγωγισmicroού και ηαποδοχή του ολισmicroού και της κατασκευασιοκρα-τίας ή συmicroβατισmicroού υπογράmicromicroιζε ότι τα νοήmicroαταοι έννοιες και οι θεωρίες είναι ελεύθερα δηmicroιουρ-γήmicroατα και δεν συνιστούν λογικές παραγωγές απότην εmicroπειρία αλλά υπόκεινται κατά βάση στα γε-νικά κριτήρια της κατανοησιmicroότητας της εmicroπειρι-κής επάρκειας και της λογικής απλότητας Ο ολι-σmicroός είναι επίσης εmicroφανής στην οξυδερκή τουανάλυση της ελεγξιmicroότητας της γεωmicroετρίας καιστην από microέρους του απόρριψη του γεωmicroετρικούσυmicroβατισmicroού του Poincareacute Βλ επίσης ΝΤΕΤΕΡΜΙ-

ΝΙΣΜΟΣ [AITIOKPATIA] ΘΕΩΡΙΑ ΠΕ∆ΙΩΝ ΚΒΑΝΤΙ-

ΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ AF ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlIgravemiddotUgraveOcircIcircUacutemiddotUgraversaquomiddot [sensationalism = middotEgraveUcircıEumlUcircEgravemiddotUacutemacrrsaquomiddot]Η πεποίθηση πως όλες οι νοητικές καταστάσεις ndashιδίως οι γνωστικές καταστάσεις ndash προκύπτουνmicroέσω σύνθεσης ή συνειρmicroού από την αίσθησηΣυχνά συνδέεται microε την άποψη πως οι αισθήσειςπαρέχουν τη microόνη ένδειξη για τις πεποιθήσειςmicroας ή (σπανιότερα) microε την άποψη πως οι δηλώ-σεις περί του κόσmicroου microπορούν να αναχθούν δί-χως απώλειες σε δηλώσεις περί των αισθήσεων

Ο Hobbes ήταν ο πρώτος σηmicroαντικός αισθη-σιοκράτης των νέων χρόνων laquo∆εν υπάρχει καmicroίααντίληψη στον ανθρώπινο νουraquo έγραψε laquoπου ναmicroην έχει αποτυπωθεί προηγούmicroενως εν όλω ή ενmicroέρει στα αισθητήρια όργανα Τα υπόλοιπα συ-νάγονται από αυτή την πρωταρχήraquo Όmicroως αυτήη πεποίθηση έγινε δηmicroοφιλής κατά τον 18ο αιώνασε microεγαλο βαθmicroό χάρη στην επίδραση του LockeΟ ίδιος ο Locke δεν ήταν αισθησιοκράτης επειδήθεωρούσε πως ο αναστοχασmicroός του νου επί τωνενεργηmicroάτων του συνιστά microια ανεξάρτητη πηγήιδεών Ωστόσο η διάκρισή του microεταξύ απλών καισύνθετων ιδεών χρησιmicroοποιήθηκε από τους αισθη-σιοκράτες του 18ου αιώνα όπως ο Condillac και οHartley για να εξηγήσουν πώς αντιλήψεις οι οποί-ες microοιάζουν τόσο microακρινές από την αίσθηση microπο-ρούν microολαταύτα να προκύπτουν από αυτές Καιπροκειmicroένου να εξηγήσουν τους ιδιαίτερους τρό-πους microε τους οποίος συνδυάζονται στην πραγmicroα-

τικότητα οι απλές ιδέες ο Condillac και ο Hartleyεπικαλέστηκαν ένα δεύτερο microηχανισmicroό που περιέ-γραψε ο Locke το συνειρmicroό των ιδεών

Τα laquoστοιχειώδηraquo αισθήmicroατα ndash οι δοmicroικοί λίθοιτης πνευmicroατικής microας ζωής ndash θεωρούνταν απότους αισθησιοκράτες ως ακούσια ανεξάρτητα τηςκρίσεως ελεύθερα από ερmicroηνεία διακριτά ή ατο-microικά και αδιάψευστα Οι αισθησιοκράτες του19ου αιώνα προσπάθησαν να εξηγήσουν την κατrsquoαίσθηση αντίληψη επί τη βάσει αυτών των δοmicroι-κών λίθων πάλεψαν ιδιαίτερα για την εξήγησητης αντίληψης του χώρου και του χρόνου Οι κρι-τικοί του Ύστερου 19ου αιώνα όπως ο Ward καιο James παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα κατάτης αναγωγής της αντίληψης στην αίσθηση Ηαντίληψη υποστήριξαν περιλαmicroβάνει και άλλαπράγmicroατα πέρα από την παθητική πρόσληψη (ήτον ανασυνδυασmicroό ή το συνειρmicroό) των διακριτώνmicroορίων microιας πληροφορίας η οποία δεν επιδέχεταιδιόρθωση Πρότειναν microια αλλαγή προοπτικήςπρος microια λειτουργιστική σκοπιά που συmicroβάδιζεστενά microε τις επικρατούσες τότε τάσεις στη βιολο-γία από την οποία η αισθηmicroατοκρατία δεν κατά-φερε πλέον να αποmicroακρυνθεί πλήρως Βλ επίσης

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΧΟΜΠΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗ KPW AΣ

middotEgraveUcircılsaquoUcircAcircEgrave˜ AcircEgravepermilEgraveIcirccurren˜ Βλ ΨYXOΛOΓIA TΩN IKANO-

THTΩN

middotrsaquoUcircıEumlUcircEgrave˜ Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest [sensibilia ενικός sensibile] O όρος χρη-σιmicroοποιήθηκε από τον Russell για εκείνες τιςοντότητες για τις οποίες κανένας (τη συγκεκριmicroέ-νη στιγmicroή) δεν έχει αντιληπτική επίγνωση αλλάοι οποίες είναι από κάθε άλλη άποψη ακριβώςσαν τα αντικείmicroενα της αντιληπτικής επίγνωσης

Αν κάποιος είναι άmicroεσος ρεαλιστής και πι-στεύει ότι τα αντικείmicroενα των οποίων έχει επίγνω-ση στην αισθητηριακή εmicroπειρία είναι συνήθη φυ-σικά αντικείmicroενα τότε βέβαια τα αισθητά δεν εί-ναι παρά φυσικά αντικείmicroενα των οποίων κανένας(τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή) δεν έχει επίγνωση Υπο-θέτοντας (microαζί microε τον κοινό νου) ότι τα συνήθηαντικείmicroενα εξακολουθούν να υπάρχουν όταν κα-νένας δεν έχει επίγνωσή τους προκύπτει ότι τααισθητά υπάρχουν Αν όmicroως κάποιος πιστεύει(όπως ο Russell) ότι αυτό του οποίου έχει επίγνω-ση στη συνήθη αισθητηριακή εmicroπειρία είναι κά-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest49

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

ποιο είδος ιδέας στο νου ένα ndash όπως αποκαλεί-ται ndash αισθητηριακό δεδοmicroένο τότε το status τωναισθητών είναι προβληmicroατικό Ένα αισθητό κα-ταλήγει τότε να είναι ένα microη αντιληπτό αισθητη-ριακό δεδοmicroένο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες (συνή-θεις) έννοιες περί αισθητηριακών δεδοmicroένων αυ-τό microοιάζει microε έναν πόνο που δεν αισθανόmicroαστεαφού η ύπαρξη ενός αισθητηριακού δεδοmicroένου(όχι ως αισθητηριακού δεδοmicroένου αλλά ως οποι-ουδήποτε πράγmicroατος) εξαρτάται από το ότι κά-ποιος το αντιλαmicroβάνεται Το να υπάρχουν (τέτοιαπράγmicroατα) είναι να γίνονται αντιληπτά (βλέπε τοlaquoesse ist percipiiraquo) Αν όmicroως κάποιος επεκτείνει τηνέννοια του αισθητηριακού δεδοmicroένου (όπως έτεινενα κάνει ο Moore) σε οτιδήποτε του οποίου έχουmicroε(άmicroεση) επίγνωση στην αισθητηριακή αντίληψητότε τα αισθητά microπορεί να υπάρχουν ή να microηνυπάρχουν Εξαρτάται από αυτά ndash τα φυσικά αντι-κείmicroενα ή τις ιδέες στο νου ndash για τα οποία έχουmicroεάmicroεση αντίληψη στην αισθητηριακή εmicroπειρία (καιφυσικά από τα εmicroπειρικά γεγονότα που αφορούνστο κατά πόσο τα αντικείmicroενα εξακολουθούν ναυπάρχουν όταν δεν γίνονται αντιληπτά) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές έχουν δίκιο τα άλογα και ταδένδρα όταν δεν παρατηρούνται είναι αισθητάΤο ίδιο και οι εξωτερικές επιφάνειες των αλόγωνκαι των δένδρων (πράγmicroατα που κάποτε ο Mooreθεώρησε ότι είναι αισθητηριακά δεδοmicroένα) Αν οιάmicroεσοι ρεαλιστές κάνουν λάθος και αυτά τωνοποίων έχουmicroε αντιληπτική επίγνωση είναι laquoιδέεςστο νουraquo τότε το αν τα αισθητά υπάρχουν εξαρ-τάται από το αν τέτοιες ιδέες microπορούν να υπάρ-χουν ξέχωρα από το νου Βλ επίσης ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΡΑΣΣΕΛ FD ΤΜ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IcircOcircEgraveOacuteiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ SENSUS COM-

MUNIS

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest IacuteAcircmacrˆUacuteEgraveUcircUgraveiquest Βλ APIΣTOTEΛHΣ ΨYXOΛO-

ΓIA TΩN IKANOTHTΩN

middotEgraveUcircıEumlUgravecurren˜ EcircmiddotEgraveOacutefiIgraveAcircOacuteAcirc˜ OcircEgravefiUgraveEumlUgraveAcirc˜ Βλ ΦAINOMENEΣ

ΠOIOTHTEΣ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEumlUacuteEgravemiddotIcirciquest permilAcircpermilOcircIgravecurrenOacutemiddot Βλ ANTIΛHΨH

middotEgraveUcircıEumlUgravelsaquoUacuteEgraveOcirc [sensorium] Η θέση και η αιτία της

αίσθησης στον εγκέφαλο των ανθρώπων και άλ-λων ζώων Ο όρος δεν είναι microέρος της σύγχρονηςψυχολογικής ορολογίας ανήκει στην προσυmicroπερι-φορική προεπιστηmicroονική ψυχολογία ειδικά του17ου και του 18ου αιώνα Μόνο πλάσmicroατα πουδιαθέτουν αισθητήριο θεωρούνταν ικανά για σω-microατικές και αντιληπτικές αισθήσεις Μερικοί στο-χαστές πίστευαν ότι το αισθητήριο όταν ερεθιζό-ταν παρήγαγε επίσης microυϊκή δραστηριότητα καικίνηση GAG ΑΚ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo [aesthetics] Ο κλάδος της φιλοσοφίαςπου εξετάζει τη φύση της τέχνης αλλά και το χα-ρακτήρα της εmicroπειρίας της τέχνης και του φυσικούmicroας περιβάλλοντος Εmicroφανίστηκε ως διακριτόςκλάδος της φιλοσοφίας κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα στη Μ Βρετανία και στην Ηπειρωτική Ευ-ρώπη Η αναγνώριση της αισθητικής ως διακριτούκλάδου της φιλοσοφίας συνέπεσε microε την ανάπτυξηθεωριών της τέχνης που οmicroαδοποιούσαν τη ζω-γραφική την ποίηση τη γλυπτική τη microουσική καιτο χορό (συχνά και την αρχιτεκτονική τοπίων) σεένα οmicroοειδές σύνολο les beaux arts ή τις καλές τέ-χνες Ο Baumgarten δηmicroιούργησε τον όρο laquoαισθη-τικήraquo στο βιβλίο του Σκέψεις για την ποίηση (1735)για να ονοmicroάσει τον έναν από τους δύο κλάδουςmicroελέτης της γνώσης και πιο συγκεκριmicroένα τονκλάδο που microελετά τις αισθητηριακές εmicroπειρίεςπου συνοδεύονται από το συναίσθηmicroα Ο Baum-garten υποστήριζε πως αυτός ο κλάδος προσφέρειέναν τύπο γνώσης διαφορετικό από τις διακριτέςαφηρηmicroένες ιδέες που microελετά η laquoλογικήraquo Ο όροςπροέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήmicroα αισθάνο-microαι και έτσι laquoτο αισθητικόraquo συνδέεται πάντα στε-νά microε την αισθητηριακή εmicroπειρία και τα είδη συ-ναισθηmicroάτων που προκαλούνται από αυτήν

Ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τον κλάδο τηςαισθητικής είναι τα παρακάτω Υπάρχει microια ειδι-κή στάση η αισθητική στάση την οποία θα πρέ-πει να υιοθετούmicroε απέναντι στα έργα τέχνης καιστο φυσικό περιβάλλον και πώς διαmicroορφώνεταιαυτή Υπάρχει ένα ξεχωριστό είδος εmicroπειρίας ηαισθητική εmicroπειρία και ποια είναι αυτή Υπάρχειένα ειδικό αντικείmicroενο το οποίο έλκει την προσο-χή microας και αποτελεί το αισθητικό αντικείmicroενοΤέλος υπάρχει microια διακριτή αξία η αισθητικήαξία που είναι συγκρίσιmicroη microε τις ηθικές επιστη-microονικές και θρησκευτικές αξίες Μερικά ζητήmicroαταταυτίζονται microε αυτά που εmicroπίπτουν στη φιλοσο-

middotEgraveUcircıEumlUgraveiquest AcircEgravepermilEgraveIcirciquest 50

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

φία της τέχνης όπως αυτά που αφορούν στη φύ-ση του ωραίου και στην ύπαρξη microιας ικανότηταςτου γούστου που ενεργοποιείται όταν κρίνουmicroετον αισθητικό χαρακτήρα και την αισθητική αξίατων φυσικών αντικειmicroένων ή των έργων τέχνης

H αισθητική περιλαmicroβάνει επίσης και τη φι-λοσοφία της τέχνης Το πιο κεντρικό ζήτηmicroα στηφιλοσοφία της τέχνης είναι ο ορισmicroός της laquoτέ-χνηςraquo ∆εν έχουν όλοι οι πολιτισmicroοί αλλά ούτεκαι είχαν microια έννοια της τέχνης που να συmicroπίπτειmicroε αυτή που εmicroφανίστηκε στη ∆υτική Ευρώπη κα-τά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα Τιλοιπόν δικαιολογεί την εφαρmicroογή της έννοιας αυ-τής σε πράγmicroατα τα οποία έχουν δηmicroιουργήσειάνθρωποι άλλων πολιτισmicroών Επίσης υπάρχουνπολλές εικόνες (ανάmicroεσα στις οποίες και πίνα-κες) τραγούδια κτίρια και κείmicroενα τα οποία δενείναι τέχνη Τι διακρίνει τότε τις εικόνες τα microου-σικά κοmicromicroάτια κλπ που είναι τέχνη από αυτάπου δεν είναι Ποικίλες απαντήσεις έχουν προτα-θεί που ταυτίζουν την τέχνη microε τη microορφή microε τηνεκφραστικότητα microε τις προθέσεις του δηmicroιουρ-γού microε τον κοινωνικό ρόλο και microε τις χρήσεις τωναντικειmicroένων

Ήδη από τον 18ο αιώνα είχαν ξεκινήσει δια-microάχες για το τι microπορεί να θεωρηθεί ως laquoτέχνηraquoΜερικοί υποστήριζαν πως η αρχιτεκτονική και ηκεραmicroική δεν αποτελούν τέχνη επειδή εξυπηρε-τούν κατά κύριο λόγο χρηστικούς σκοπούς ενώτα microυθιστορήmicroατα για πολύ καιρό δεν συmicroπερι-λαmicroβανόταν στις laquoκαλές τέχνεςraquo διότι δεν λαmicroβά-νουν υπόσταση σε ένα απευθυνόmicroενο στις αισθή-σεις microέσο Τέτοιου είδους διαmicroάχες συνεχίζουν ναγεννιούνται όσον αφορά στα νέα microέσα και στο τιmicroπορεί να συνιστά νέες microορφές τέχνης όπως ο κι-νηmicroατογράφος το βίντεο η φωτογραφία η per-formance art η found art τα έπιπλα οι αφίσες ηγλυπτική τοπίου η ψηφιακή και η ηλεκτρονικήτέχνη Σήmicroερα τα γλυπτά microπορεί να γίνονται απόακαθαρσίες ή περιττώmicroατα ή από διάφορα άλλαπεταmicroένα προϊόντα της microαζικής παραγωγής αντίνα είναι φτιαγmicroένα από microάρmicroαρο ή χαλκό Συχνάεκφράζεται από τους καλλιτέχνες του 20ού αιώναmicroια ρητή απόρριψη της δεξιοτεχνίας και της τε-χνικής ενώ το καλλιτεχνικό αντικείmicroενο περιλαmicro-βάνει πια στοιχεία καθηmicroερινά και κοινότοπα καιόχι microόνο τα microυθολογικά ιστορικά και θρησκευτικάθέmicroατα όπως συνέβαινε στο παρελθόν Όλες αυ-τές οι εξελίξεις εγείρουν ερωτήmicroατα για τη σχετι-

κότητα της κατηγορίας της laquoκαλήςraquo ή laquoυψηλήςraquoτέχνης

Μια άλλη βασική θεmicroατική της φιλοσοφίαςτης τέχνης αφορά στο πώς θα πρέπει τα αντικεί-microενα της τέχνης να ερmicroηνεύονται να εκτιmicroώνταικαι να κατανοούνται Μερικές απόψεις υπογραmicro-microίζουν το γεγονός ότι τα έργα τέχνης αποτελούνπροϊόντα ατοmicroικών προσπαθειών και γιrsquo αυτό έναέργο τέχνης θα πρέπει να αντιmicroετωπίζεται microέσααπό το πρίσmicroα του δηmicroιουργού των γνώσεων τηςδεξιοτεχνίας και των προθέσεών του Άλλες απο-δίδουν νόηmicroα στο έργο τέχνης σύmicroφωνα microε τοντρόπο που αυτό εδραιώνεται από τις κοινωνικέςσυmicroβάσεις και πρακτικές της εποχής του καλλιτέ-χνη ακόmicroη και αν αυτές αγνοούνται ή δεν έχουνγίνει κατανοητές από τον ίδιο Ενώ πάλι άλλεςνοηmicroατοδοτούν το έργο σύmicroφωνα microε τον τρόποπου γίνεται αποδεκτό από τους χρήστες του ακό-microη και αν δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρό-ντες την περίοδο που αυτό δηmicroιουργήθηκε

Άραγε υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια γιατην αξιολόγηση συγκεκριmicroένων έργων τέχνηςΈχουν υπάρξει έντονες διαφωνίες για το αν οιαξιολογικές κρίσεις έχουν καθολική ισχύ ή για τοαν microπορεί να διαφωνεί κανείς σχετικά microε ζητήmicroα-τα γούστου εφόσον οι αξιολογικές κρίσεις εξαρ-τώνται από τις προτιmicroήσεις και τα ενδιαφέροντακάθε ατόmicroου (ή κάποιας οmicroάδας ατόmicroων πουέχουν τις ίδιες προτιmicroήσεις και τα ίδια ενδιαφέρο-ντα) Μια κρίση όπως laquoΑυτό είναι καλόraquo σίγουραφαίνεται να αποτελεί microια διαπίστωση που αφοράστο ίδιο το έργο αν και συχνά microια τέτοια διαπί-στωση βασίζεται στο είδος συναισθήmicroατος κατα-νόησης ή εmicroπειρίας που αποκοmicroίζει κανείς από τοέργο Σε γενικές γραmicromicroές η αισθητική ή η καλλι-τεχνική αξία ενός έργου διαχωρίζεται από την αί-σθηση ότι είναι απλώς αρεστό Είναι όmicroως άρα-γε δυνατόν να προσδιοριστεί το είδος γνώσης ήεmicroπειρίας που πρέπει να προσφέρει ένα έργο τέ-χνης στον κατάλληλα προετοιmicroασmicroένο δέκτη καιτι θα συνιστούσε την κατάλληλη αυτή προετοιmicroα-σία Αποτελεί θέmicroα αντιγνωmicroίας αν ένα έργο τέ-χνης και οι καλλιτεχνικές αξίες νοούνται ανεξάρ-τητα από την ηθική πολιτική και επιστηmicroική τουθέση ή τον αντίκτυπο που αυτό προκαλεί

Η φιλοσοφία της τέχνης πραγmicroατεύεται επί-σης τη φύση του γούστου του ωραίου της φαντα-σίας της δηmicroιουργικότητας της αναπαράστασηςτης έκφρασης και της εκφραστικότητας το ύφος

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo51

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52

το αν τα έργα τέχνης microεταδίδουν γνώση ή αλή-θεια τη φύση της αφήγησης και της microεταφοράςτη σηmicroασία του είδους την οντολογική θέση τωνέργων τέχνης και το χαρακτήρα των συναισθηmicroα-τικών microας αντιδράσεων απέναντι στην τέχνη

Η έρευνα στον κλάδο της αισθητικής πάνταεπηρεαζόταν από τις φιλοσοφικές θεωρίες τηςγλώσσας ή του νοήmicroατος τις θεωρίες της γνώσηςκαι της αντίληψης και συνεχίζει να επηρεάζεταισε microεγάλο βαθmicroό από θεωρίες της ψυχολογίαςκαι των πολιτισmicroών που περιλαmicroβάνουν εκδοχέςτης σηmicroειωτικής της ψυχανάλυσης της γνωσια-κής ψυχολογίας του φεmicroινισmicroού και του microαρξι-σmicroού Μερικοί θεωρητικοί στα τέλη του 20ού αιώ-να δεν δέχονται το διαχωρισmicroό της αισθητικήςαπό τις laquoκαλές τέχνεςraquo και θεωρούν πως δεν είναιδυνατόν να νοηθούν ως ξεχωριστά αυτόνοmicroα αν-θρώπινα φαινόmicroενα Αντίθετα υποστηρίζουν πωςαυτές οι ίδιες οι κατηγορίες καταδεικνύουν καιενισχύουν συγκεκριmicroένα είδη πολιτισmicroικών προ-σεγγίσεων και σχέσεων εξουσίας Αυτοί οι θεωρη-τικοί επιmicroένουν πως η αισθητική microπορεί και πρέ-πει να πάψει να υφίσταται ως ξεχωριστός κλάδοςmicroελέτης και πως αντίστοιχα οι laquoαισθητικέςraquoαξίες θα πρέπει να πάψουν να θεωρούνται ως ξε-χωριστές Αντιπροτείνουν microια κριτική του ρόλουπου οι εικόνες (όχι microόνο της ζωγραφικής αλλά καιτου κινηmicroατογράφου της φωτογραφίας και τηςδιαφήmicroισης) οι ήχοι η αφήγηση και οι τρισδιά-στατες κατασκευές διαδραmicroατίζουν στην έκφρασηκαι στη διαmicroόρφωση ανθρώπινων συmicroπεριφορώνκαι εmicroπειριών Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ Ι∆ΙΟΤΗΤΑ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΘΕΣΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕ-

ΧΝΗΣ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot [aesthetic property] Ιδιότητα ήποιότητα όπως για παράδειγmicroα το να είναι κάτιεκλεπτυσmicroένο φανταχτερό γεmicroάτο χάρη ισορρο-πηmicroένο γοητευτικό microεγαλειώδες κοινότοποκοmicroψό άτονο άσχηmicroο ή ωραίο Αντίθετα οι microηαισθητικές ιδιότητες είναι ιδιότητες που δεν απαι-τούν ιδιαίτερη ευαισθησία ή αντιληπτικότητα γιανα γίνουν αντιληπτές ndash όπως για παράδειγmicroα τοότι ένας πίνακας είναι κατά κύριο λόγο microπλε τοότι έχει σε microία γωνία ένα κόκκινο τετραγωνάκι ήτη φιγούρα κάποιου που γονατίζει στο κέντρο ήτο ότι η ένταση της microουσικής αυξάνει σε microια δε-δοmicroένη στιγmicroή Μερικές φορές υποστηρίζεται

πως χρειάζεται ειδική αντιληπτικότητα ή γούστογια να γίνουν αντιληπτές οι αισθητικές ποιότητεςενός έργου τέχνης και πως αυτό αποτελεί ένα κα-θοριστικό στοιχείο για να χαρακτηριστεί ένα αντι-κείmicroενο ως αισθητικό Η συγκεκριmicroένη άποψη συ-νεπάγεται ότι οι αισθητικές ποιότητες δεν microπο-ρούν να οριστούν microε όρους που ανήκουν στις microηαισθητικές ποιότητες παρrsquo όλο που microερικοί έχουνυποστηρίξει ότι οι αισθητικές ποιότητες συνι-στούν προϊόντα επιγένεσης από microη αισθητικέςποιότητες Βλ επίσης ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΩΡΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΙΓΕΝΕΣΗ SLF ΑΑ

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo UcircUgraveiquestUcircEuml [aesthetic attitude] H κατάλληληστάση ή ψυχική κατάσταση για να προσεγγίσεικάποιος την τέχνη (ή τη φύση ή άλλα αντικείmicroεναή γεγονότα) έτσι ώστε να microπορεί και να εκτιmicroήσειτις εγγενείς ποιότητες του έργου τέχνης που γίνο-νται αντιληπτές και να βιώσει ως αποτέλεσmicroα αυ-τής της ενέργειάς του microια αισθητική εmicroπειρία

Η αισθητική στάση έχει ερmicroηνευτεί microε πολ-λούς τρόπους πρώτον ως α-διάφορη [disinte-rested = α-διάφορη ltmicroη ενδιαφερόmicroενη ανιδιοτε-λήςgt] έτσι ώστε η εmicroπειρία ενός έργου τέχνης ναmicroην επηρεάζεται από οποιοδήποτε ενδιαφέρονστις πιθανές πρακτικές του χρήσεις δεύτερον ως microέσο laquoαποστασιοποίησηςraquo κάποιου από τονίδιο του τον εαυτό και από τις προσωπικές τουέγνοιες τρίτον ως ετασmicroός ενός αντικειmicroένουαπλώς και microόνο ως απευθυνόmicroενου στις αισθή-σεις microας αντικειmicroένου όπως τούτο είναι καθrsquoεαυτό και διrsquo εαυτό κατά κάποιον τρόπο ανεπη-ρέαστο από την αντίληψη ή τη γνώση που microπο-ρεί να έχει κάποιος για αυτό Αυτές οι διαφορετι-κές έννοιες της αισθητικής στάσης έχουν κατάκαιρούς συγκεραστεί και έχουν συγκροτηθεί σεmicroία ενιαία θεωρία

Είναι εξαιρετικά αmicroφίβολο αν αυτό που απο-καλείται laquoαισθητική στάσηraquo πράγmicroατι υφίσταται∆εν υπάρχει ούτε ένα συγκεκριmicroένο είδος πράξηςούτε ένας συγκεκριmicroένος τρόπος εκτέλεσης microιαςκαθηmicroερινής πράξης που να διασφαλίζει ότι βλέ-πουmicroε ένα έργο τέχνης όπως laquoπραγmicroατικά είναιraquoκαι που να συmicroβάλλει στο να έχουmicroε microια αισθητι-κή εmicroπειρία Επίσης δεν υπάρχουν αmicroιγώς αισθη-τηριακές εmicroπειρίες αποκοmicromicroένες εντελώς απόοποιοδήποτε γνωστικό περιεχόmicroενο Οι κριτικέςπου ασκούνται στην έννοια της αισθητικής στά-σης ενισχύουν τις απόψεις που εναντιώνονται

middotEgraveUcircıEumlUgraveEgraveIcirclsaquo EgravepermilEgravefiUgraveEumlUgravemiddot 52