-
7
ANKARA üNiVERS i TESi iLAHiYAT FAKÜLTESi
TÜRK VE İSLAM SANATLAR! TARİHİ ENSTİTÜSÜ
' -· . "
\
YILLIK ARAŞTIRMALAR DERGiSi
II
1957
AJANS - TÜRKMATBAASI-ANKARA
ı 9 5 8
•
-
. BAŞLANGICINDAN XIII. YÜZYIL SONLARINA KA DAR
MÜSLÜMAN MİNYATÜRÜ
HÜSEYIN G . YURDAYDlN
Bilindiği üzere İslam dünyasında ilk minyatürlü yazmalar, XIII.
yüzyıla ait bulunmak-tadır. Emeviler devrine (661- 750) ve
Abbasllerin ilk zamanlarına (750- 900) ait olarak da, bu
devirlerden kalma bazı binala~da muhafaza edilmiş olan duvar
resimleri görül-mektedir 1 • Bununla beraber İslam dünyasında
.kit:ıplan resimlendirme işinin çok erken devirlerden itibaren
başlamış olduğuna şüphesiz nazarı ile bakılabilir. Fatımiler zamanı
(969- ll 71) ndan kalma parçalar halindeki bazı resimler, böyle bir
görüşü teyid etmek-tedir. Bu bakımdan bu resimleri bugün için, bu
konuda, İslam dünyasının en eski eserle-ri olarak kabul elmek
lazımdır. Bir taraftan bugün; Viyana'da bulunan 2 bu resimler,
di-ğer taraftan XIV. yüzyıl tarihçilerinden · M a k r ı z i' nin,
Fatııni halifelerinin minyatürlü yazmaları ihtiva eden bir
kütüphanesinden bahsetmesi, bu sırada Mısır'da gelişmiş olan bir
minyatür çığırından söz açılmasını mümkün kılınaktadır 3 • Esasen
ileride görüleceği üzere, gerek inceliyeceğiıniz eserlerin ınuayyen
bir gelişmenin verimi halinde bulunma-ları, gerekse edebi
kaynaklann vermekte olduklan bilgiler, XIII. yüzyıldan önce de,
İSlam dünyasında kitapların resimlendirilıniş ol:ıbileceği
yolundaki düşünceleri haklı göstermektedir 4 •
Bu araştırmada üzerinde duracağımız XIII. yüzyıla ait
minyatürler, umumiyet itiba-riyle Abbası, M ezopotamya veya Bağdat
adı verilen bir çığıra atfedilmişlerdir 5 • Diğer taraftan böyle
bir görüşü, teyid yolunda hat ve Kur'an tezhibi san'atının B a s r
a ve K u f e' de başlamış olduğu hatıri atılarak, Müslüman
minyatürlerinin menşeinin de B a ğ-
1 Suriye'de Emevller zamanından kalma küçük bir çöl kasrı olan
Küsayr Amra'daki re-simler hakkında bak. M. S. D i m a n d, A
Handboolr of Muhaınmedan Art, p. 21, New Yorlc 1947. Abbasiler
zamanına ait muhtelif duvar resimlerinden mesela Saınar-
. ra'dakiler hakkında bak. H e r z f e 1 d' in Die Malerein Von
Samaı-ra (pp. 106.- 7) sından naklen Cr e s w e ll, Early Muslim
Architecture, II, pp. 239, 242, 243, Oxford 1940. Niı;abur şehrinde
bulunanlar için bak. M. S. D i ın a n d, aynı es., pp. 21 vd.
Abbasilerin ilk devirlerine ait duvar res imlerinden bazı örnekler
için bak. Iranian and Islamic Art, ed. R. E t t i n g h a u s e n -
Eric S c h r o e d e r, Newton, Massachu-setts 1944. Diğer taraftan
S a m a r r a'da bulunmuş olan muhtelif eserlerdeki Türk tesiri
hakkında bak. Ord. Prof. Dr. Ekrem Ak u r g al, İsliim Sanatmda
Türklerin Ro-hi, . A. ü . Dil ve Tarih -Coğrafya Fakültesi Dergisi,
II, 4, ss. 527 - 533, Mayıs- Haziran 1944.
2 Viyana MilU Kütüphanesinin Archiduke Rainer kolleksiyonunda
bulunmakta olan bu resimler hakkında bak. M. D i m a n d, Aynı es.,
p. 24.
3 derek bu IX ve X. yüzyıllara ai.t olan kağıt parçaları ve
gerekse Mısır'da gelişmiş olan resim sanatı ve M ak riz i' nin bu
hususta verdiği malümat hakkında daha fazla bilgi için bak. Richard
E t t i n g h a u s e n, ~aiııting in the Fatımi PerJod : ~
Reconstruction, Ars Islamica, IX .. Parts: 1, 2. pp. 112- 114, Ann
Arbor 1942.
4 Bu hususta bak. E. B I o c h e t, Musulman Paiııtiııg. Illth -
XVIIth Century, Cicely M. B i n y o n terc., p. 23, London
1929.
5 .Bu konuda daha fazla bilgi için bak. Ivan S t c h o u k i n
e, La Peinture Iranienne sous les derniers Abbasides et les İl -
Khans, pp. 63 vd. ·Bruges 1936.
-
182 HÜSEYiN G. YURDA YDIN
d a t' ta Abbasilerin sarayında aranması fikri, ileri
sürülmüştür ". Ancak dikkat edileceği üzere, bu konuda kat'l
bilgilerimiz olmamasına rağmen, ilk İslam minyatürlerinin B a ğ. d
a t; da yapılmı:5 olabileceğini kabul etsek bile, böyle bir halin,
üzerinde du,·:ıcağımız XIII. yüzyıl mjnyatürlerinin mahiyeti
hakkında doğru bir fikir vermekten uzak bulunduğu aşikardır. Zira,
İslam dünyasın~ ait ilk ınİriyatürlü yazmaların XIII. yüzyıla ait
bulunmı;ı.sının, daha önce bu konuda bir şey yapılmamış olduğu
manasma gelemiyeceğini işaret etmiştik. Diğer taraftan bu zamandan
kalmış olan eserler, B a ğ d a t . ve civarına da inhisar
etrnemektedirler. Bu ilk eserlerin mahiyeti hakkında daha do.ğru
bir fikir edinebilmek için kısaca, XIII. yüzyılın siyasi_· ye
içtimai durumu hakkında bilgi vermek zarureti vardır ..
Bilindiği üzere İran, Mezbpotamya, Anadolu, XI. yüzyılın
ortalarından 1220- 58 yıl
lan arasındaki Moğol fetihlerine kadar, ilkin bir Selçuklu
imparatorluğu, daha sonra da
muhtelif Selçuklu atabeylerinin idareleri altında olarak
tamamiyle Selçuk Türklerinin haki- . miyetine tabi bir durumda idi
7 • Selçuklu İ mparatorları ile Abbasi halifes i arasındaki
münasebetler ise, daha bu imparatorluğun ku nıcusu olan T u ğ r
u I B e y zamanında
(1040- 1063) tanzim edilerek, halife, tamamiyle ruh1ni bir
başkan durumuna indirilmişti 8 •
Böylece bahis konusu devirler boyunca İslam dünyasının hakiki
hakimi Selçuklu Türkleri
idiler. Selçuklu Türklerinin tamamiyle İran lı !aşmış oldukları
iddiası ise, tarihi gerçekiere
aykırı bulunmaktadır ". Bı! bakımdan Prof. K ü h n el' in
isabetli bir şekilde belirttiği üze-
re bu mihyatürlerin, «S e I ç u k 1 u Ç ı ğ ı r ı» umumi adı
altında ele alınmaları daha doğrudur ve bu, onun da dediği gibi,
sadece «hakkın bir tesliminden» ibarettir. Gerçi bu
minyatürlerin içinde bulundukları yazmalar, birbirlerinden uzak
mesafelerde bulunan muh-
telif merkezlerde yapılmışlardır. Ancak kabul etmek lazımdır ki,
bu merkezlerin hepsi de,
Kühnel'in de dediği üzere, S e 1 ç u k 1 u Ü 1 k e s i içinde
idiler. Nakkaşların İranlı ve
Arap oldukları iddiası da pek varid değildir. Böyle bir ihtimali
doğru bile kabul
etsek. unutmamak gerekir ki, bunlar S e 1 ç u k 1 u idareci
sınıfının emri ile ve onların
direktiflerine uygun bir şekilde çalışmak-ta iililer 1". Diğer
taraftan bu sıralarda İslam dün-
yasının muhtelif taraflannda meydana getirilmiş olan bütün
eserleri, esas itibariyle İranlı
a Bak. Ernst K ü h n e ı. . Doğu İslam Meınleketlerincle
Minyatür, Çevirenler : Suut Ke-mal Y e t k i n - Melahat ö z g ü,
s. 19, Ankara 1952 .
., Bu hususta bak. L. B i n y o n - J . V. S. W il k i n s o n -
B. G ray, Persian Mi-niature Painting, p. 19, London 1931.
s Bu hususta bak. Prof. Dr. Mehmet Altay K ö y m e n, Selçuklu
Devri Türk Tarihi Araştırmal:.ırı I. Büyük Selçuklu imparatoru M e
I i k ş a lı devrine dair bir eser müna-sebetiyle, Belleten, C.
XVII. sayı 68. s. 575 , Ekim 1953. Daha fazla bilgi için bak. Ayn.
rnüellif, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, s. 50 vd., 91 vGl ., Ankara
1954.
• Bu konuda olduğu kadar . bu sıralarda Türk dilinin her
bakımdan Farsca.dan i1eri bir dururnda bulunduğu, Şeriat ahkamına,
Kur'an'a ve Tefsir'e ait Türkçe yazılmış eser-lerin Farscadan fazla
bir yekün tuttuğu hakkında bak. Prof. Dr. Mehmet Altay Köy-ın e n,
Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırma.Jarı I. Büyük Selçuklu
imparatoru M e-l i k ş a h Devrine dair bir eser münasebetiylc, B e
I I c t e n, XVII,, sayı 68, s. 599. Ekim 1953.
ıo Bu hususta bak. E. K ü h n e 1, History of Miniature Painting
and Drawing, A Sur-vey of Persian Art, III. 1829 vd. New York 1939.
Yerli Sanatkarların Türklerin Ana-doluyu fethinden sonra yeni
efendilerin zevk ve tezyini şekillerini benimsemiş ve yaptıklan
eserlerde onları kullanmış oldukları hakkında bak. Tadeusz M a n k
o w s-k i Influence of Islamic Art in Polaııd, A r s I s I a m i c
a, II, part 1, pp. 93 vd. Ann Arbor 1953. . •· ' . · . . .: .• ·
;:;
-
1-
BAŞLANGICINDAN XIII, YÜZYIL SONLARINA KADAR M. MİNYATÜRÜ 183
olan' bir medeniyetin mahsulü kabul ederek bunları . İranlılara
maleden yazarların görüşlerinin ise, bir takım mesnetsiz, umumi ve
indi mütali:lalardan ibaret bulunduğu aşikardır ı'ı_
Konuya girerken vermek lüzi'ımunu duyduğumuz bu izahatı scr.:ı
erelirirken bir n~ktaya daha işareti zaruri görmekteyiz. Bu husus,
Gr ün w c d e I ile v o n Le C o q ' un Turfao kazılarına borçlu
olduğumuz Manici Uygur Türklerinin . IX. yüzyıla ait olan
minyatürleri ile İslam dünyasında yapılmış olanlar arasındaki açık
benzerliktir. Bu hal müs-lüman resim s::ınatına tesir etmiş olan
hakikt kaynağı gösterecek bir mahiyet arzetrnekte-dir. Bir laraftan
Mani dini mensuplarının hususiyle IX. yüzyıİda· Abbas!
imparatorluğu hu-dutları içinde yayılmış bulunmaları, diğer
taraftan Selçuklu ve hususiyle de Moğolbıın sarayl:ınncla kiltip
olarak bu Uygur Türklerini kullanmış bulunmaları, bu hususu
lama-miyle teyid e' mekteclir '".
Bu izahattan sonra artık eserlerin tanılılmasına geçebiliriz
:
XIII. yüzy- b ait minyatürleri ilk önce ic;'ncle bulunclukları
yazınalara göre, fe tabi tutmak mümkündür. Bu konuda bizim -tespit
cclebilcliğimiz minyatürlü yıl yazmaian ~unlardır :
I - Ki tabıı 'l- Baıytara adlı eserin 605j l20t} tarihli bir
nüshası.
bir ta,c;pi-XIII. yüz-
II- D i o s c or i d e s' in MatPT·ia M edica adlı eserinin
Kitabu'l- Haşayiş fi't-'Jıb adı ile Arapça'ya tercümesinin (119/
1222- 23 tarihli nüshası.
III - H :ı r i r i' nin ,\-/ akamat adlı ese :n·in_ daLı sonra
üze rinde dunılacagı Üzere birbirlerinden farklı üsli'ıplarcla
minyatürleri · i qi ıı c a~m:ıkta olan muhtf:lif nüshaları :
1 - Paris Bibl. Nat. inde bulunanlar:
a) ll80 tarihli nüsha.
b) 6094 mı. cla kayıtlı 619/1222-23 tarihli nüsha.
c) 5847 nu. da kayı·tlı 634/ 1237 tarihli nÜ :>ha.
cl) .':-926 nu. cla kayıtlı tarihsiz fakat XIII. yüzyılıı-i
ikinci c;eyreğine atfedilen nüsha.
2 - Leningracl Asya Müzesi kütüphanesinc~eki tarihsiz nüsha.
3 - British Museum'da Or. 1200 nu. da kayı tlı 654/ 1256 tarihli
nüsha . .
n Mesela bak L. B i n y o n - J . V. S. W i ı k i n s o n - B. G
ray, Persian Minia-ture Painting. p. ı 7. Aynı yazarlar, daha sonra
~ · u karda. işaret edilen görüşlerinin aksine olarak, bugün mevcut
minyatürlü Mezopotamya yazmalarının , Se1çukluların Mezopotamyayı
yüz seneyi geçen bir zamandan beri idare ettikleri bir devre ait
bu-lunmaları dolayısiyle bu eseriere Selçuklu adının verilmesini
daha · uygun bulduklan halde tekrar peşin _ hükümlerine döne ıek,
Se~.· r;ukluların İranlı hoca.lığı sayesinde bir kültüre sahip
olduklarını söylemi§ ve onların beraberlerinde getirmiş oldukları
kültürün İranlı olduğu müta1 aasında bulunmuşia rdır. Nedense
Selçukluların · İranlı olan modeHeri basit bir şekilde
benimsediklerini ifade etmek zamretini duyan ya-zarların, daha
sonra Selçukluların sana ~ını . S'lsani: sanatının bir canlanması
şeklinde gören. Manici Uygur Türkleri ile Selçuklu Türklerini ayrı
ayrı . milletler sanacak ka-dar tarihi gerçeklikten uzak bulunan
ye:csiz ve garip sözleri için bak. Aynı es., pp. 19 vd., London
1933.
12 Bu hususta bir fikir edinrnek üzere rneseM. Batı Türkistan'da
büyük bir ihtimalle bir Uy.gur ressam tarafından resimlenditilmiş
olan 714/1314 tarihli bir Cami'u't-Tevarih nüshasının İranla olan
ilgisinin sadece metnin Farsça yazılmış olmasınchin . ibaret
bulunduğu hakkında bak. Ernst D i e z, Sino - Mongolian Templ~ ,
Paintlng and · i ts infinence ort Persian Illumination, Ars I s 1
ani·i ca, I, . pp. 2, .166. 'Ann Arbor 1934.
-
184 HÜSEYiN G. YURDAYDIN
IV - Hintli bir Brahman olan B i d p a y' ın hayvanlarla ilgili
masallardan ibaret KeZile ve Dimne adlı eserinin Arapça veya Farsça
tercümelerinin muhtelif minyatürlü yaz-malan.
1 - Paris' te Bibl. Nat. da bulunanlar: . ı
a) 3465 nu. da kayıtlı Arapça nüsha. 1220 tarihlidir. b) 1230
tarihli Arapça nüsha.
c) 1150 tarihli Farsça nüsha.
d) 1280 tarihli Farsça nüsha.
2 - D e m o t t e' nin sahibi bulunduğu 633/1236 tarihli Farsça
bir yazmaya ait 7 yap-rak.
3 - KeZile ve Dimne'nin .muhtemelen XIII. yüzyılın ilk yarısına
ait bir . yazmasından alınmış olup •. şimdi İstanbul'da Topkapı
Sarayı Müzesi kütüphanesinde bulunan bir al-bümdeki
minyatürler.
V - C ez e ri' nin eserinin İstanbul'da Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesinin III. A h m e d kısmında 3472 nu. da ·kayıtlı
nüshası.
VI Na'tıı'l- Rayavan adlı eserin, British M useuru'da or. 2874
nu. da kayıtlı nüs-has ı.
VII- a) İ b n B u k ht ya s h u' nun Menafi' ıı ' l- Rayavan
adlı eserının New York da Pierpont Morgan kijtüphanesinde bulunan
697 veya 699/ 1297 veya 1299 tarihli nüshası.
b) Aynı eserin biraz sonraki bir zamana · ait bir nüshasının
bazı yaprakları kalmıştır ki, bunlardan bir yaprak bugün New
York'taki Metropolitan Sanat M üzesinele bulunmakta-dır.
VIII - R a z i' nin Müfidıı'l- Has adlı eserinin Meşhed'de İmam
Rıza türbesinele bulunan yaklaşık olarak 600/1200 yıllarına ait bir
nüshası.
IX - Viyana'da Staatbibliotl1ek'de bulunan Galen yazması.
X - Kitab-ı Semek-i Ayyar adlı Farsça eserin Bodleian
kütüphanesindeki nüshası.
XI - al- B i r u n i' nin Asaru'l- Bakiye adlı eserinin 707/1307
- 8 tarihli olup Eclin-burgh Üniversitesinele bulunan nüshası.
XIII. yüzyıla ait minyatürlerin bulunduğu yazmaları, Bağdat veya
M.ezopotamya Çığırı umumi adı allında toplamak mümkün değildir.
Daha önce bir vesile ile de belirtildiği üzere, bu devrin
eserlerini Selçuklu umumi adı altında toplamak ve Selçuklu
imparatorlu-ğuna bağlı birbirlerinden uzak yerlerde yapılmış farklı
eserleri ise, Selçuklu devrinde geli-şen mııhtelif çığırların
verimleri olarak ele almak yerinde olaca~tı r. Bu esaslara uygun
ola-rak biz, bu yazmaları, muhtevi bulundukları minyatürlerin
özelliklerine göre, bir tasnife tabi tutacak ve ele alacağımız
muhtelif çığırlar ve bunlara ait eserler hakkında bilgi
ve-receğiz.
Tetldk imkanım bulduğumuz malzerneye göre, XIII. yüzyıl yani
Selçuklu devri min-yatürlerini şimdilik şu üç çığır altında
toplamak mümkündür.
İran bölgesinde gelişmiş olan minyatür çığırı, Bağdat çığırı,
Halep çığırı. Bunlara şüphesiz bu sıralarda Anadolu'da gelişmiş
olan minyatür çığırıııı da ilave etmek lazımdır. Fil-.hakika Paris
Bibl. N at. nde N a s r e d d i n M· e h m e d tarafından yazılmış
ve Ana-dolu Selçukluları hükümdan III. G ı y a s e d d i n K e y h
ü s r e v' e ithaf edilmiş As-
-
BAŞLANGICINDAN XIII. YÜZYIL SONLARINA KADAR M. MİNYATÜRÜ
J8.S
toi-olo}iye ait minyatürlü bir yazmanın mevcucliyeti
bilinmektedir'". Diğer taraftan yazılı kaynaklardan da hu devirele
yetişmiş bazı nakkaŞların isimlerini öğrenmiş bulunuyoruz ~4 •
Ancak bugün bu nakkaşlar tarafından yapılmış herhangi bir minyatüıe
sahip bulunma-maktayız. Gerek bu vaziyet ve gerekse Paris'te
bulunduğunu söylediğimiz yazma hakkında fazla bir bilgimizin
olmaması, XIII. yüzyıl ve ona takaddün:ı .eden zamanlarda .Anadoo
lu ' da gelişmiş olan minyatür. çığınnı ayrı bir başlık altında ele
alarak bu hususta bilgi ver-nieınizi imkansız bir hale getirmiştir.
Bununla beraber söylemek lazımdır-ki K ub a d -a b a d' daki
Selçuklu saraylarında son zinnanlarda meydana çıkarılmış olan
figürlü fresk parçaları, Anadolu Selçuklularının resim sanatı
hakkında bir fikir vermektedir 15•
. ! . . ' . .. . ı .,. ' .. ;
Bu sebeple şimdi sırasiyle yuka'rıda · adıni yazdığımız çığirlar
hakkında bilgi vereceğiz:
I - İran bölgesitide gelişmiş oian minyatür çığırı:
XIII. yüzyılda n~eydana . ' getirilmiş olan kitap resinilerini
Bağdat · çığı rı umumfadı al-tı~da ele alamıyacağımızı , bunun
yerine Se(çııklu adının kullanılınasının, bu devtiri "san'at
l1ayatının . umumi karakt~ri~i belirtınesi bıkımından daha uygu~
olacağı~! . ifade et~işti~. Bu düşünce tarzına az çok yakın
sayabileceğim!z bazı fikirler ileri sünnüş olan Alman sanat
tarihçisi E. K ü h n . e J' e ·göre ~< .•• XII. ve XIII:
yüzyılın bilinen' min ya tÖrleri arasında İninlı olanları ayırmak·
için . ilkin' riıineli : fayanslar . üzerindeki deseniere 16, sonra
eserin FarsÇa yazılmış olınasına , ve nihayet tipil( İninlı
brakteri halinde ·· bi~birini takiben gelişmiş olan hususiyetleri
gösteren ı~esimlere . bakrriak laznrichr ... » 17 • K ü h n e I' in
ilave ettiğine göre, üzerinde durulan bu unsurlardan iki veya daha
fazlası, uygun bııu.ı.nduğu takdirde böyle :bii: eseri İ r 'a n ' a
atfetmek daha fazla bir iti-matla kabul ·edilebilir. Bu sözlerin
isabet derecesi hakkında herhangi bir Şey söylemeden önce ifade
etmek yerinde olur ki., K ü h n e I, batılı İslam sanatı
tarihçileri arasında ol-dukÇa bitaraf olanlardan biridi~·. Ancak
görülmektedir ki, bu konuda onun gÖrüşlerinin de gerçekle bii
ilgisi bulunmamaktadır. Bir defa söylemek lazımdır ki, herhangi
minyatürlü bir yazmanın Farsça yazılmış bulunması, bu yazmanın
içindeki ·minyatürlerin İran· sanatının verimi olduğunu
gösteıTiıez. : Diğer taraftan daha sonra görüleceği üzere, İranlı
ola-i·ak gös;teriİen m~nyatürler' de, tipik İranh hu~usiyetlei:l
taŞıma~1aktadır. Zira Gnun İmnlı tab!ri ile İran SelÇuk
eseriibaresini adeta birbirinin müteradifi olarak kull~ndığı
anlaşılıyor. Diğer taraftan bu eserlerl.İı hususiyeti olarak
söylenmiş olan sözler ise, tamamiyle Seıç'uklu resim sanatının bir
tasvirinden ibarettir. Esasen üzerinde durduğumuz' devrin
13 Bu hususta bak. F . R. M a r t i. n, The Miniature Painting
aml Painters of Persia; India and Turkey .from the 8th to the 18th
Century, I. p. 8, London ı912 .
14 Bu nakkaşların kimler o~duğu hakkında mesela bak. Prof. Suut
Kemal Y e t k i n, 15 Bu hususta bak. ve kar§ıla, Zeki O r a I
İsHi.m Sanatı Tarihi, s. 158, Ankara ı954 . , Kubad - iibiid
Nasıl Bulundu? İ I ii h i y a t Fa k ü It e s i D ergi s i, II
(1953),sayı 2-:3, s. ın- ı79, resim ı9 . 20, 21; Grace Dunham G u e
s t, Notes on the Miniatuı·es on a thil'teenth- century lıealı:er,
Ars Is-Iamica, X, p. ı - 2, ·pp. ı48- 152, fig. ı - 13, Ann Arbor
ı943.
16 Prof. T h o m a s W. · A r n o 1 d, Hey'in mineli çömlekleri
ile Selçuklu devrine ait minyatürleri yapanların esas itibariyle
hıristiyanlar olduğunu iddia eder. Bak. Pain-ting in Islam, p. 60,
Oxford ı928. Hiç bir müsbet delile istinad etmiyen bu faraziye-nin
kabui edilemiyeceği hakkında bak. Ernst K ü h n e 1, History of
Miııiatuı·e Paiııting and Drawing, A. Survey of Peı·sian Art, ed.
A. tJ. Pope, III, p. ıs3ı , not ı. Xlii. yüzyıl'a ait çömlek
dekorasyonu ile bu zamana ait kitap resimlerinin birbirine
ben-zerliği hakkında bak. Grace Dunham G u e s t, Notes on the miıı
iatures on a thir-teenth - centuı·y bealı:er, A r s I s I a m i c
a, X, ı, 2, p . ı5ı, Ann Arbor ı943.
17 Bu hususta bak. Ernst K ü h n e I, History of Miniature
Painting and Drawing, A Survey of Persian Art, III, p. ı830. K ü h
n e l' den naklen aynı bilgi için bak. Prof. Suut Kemal Y e t k i
n, İslam Sanatı Tarihi, s. 157. Ankara ı954.
-
186 HÜSEYiN G. YURDAYDIN
umumi karakteri nazarı itibara alınırsa, böyle bir halin de
tabii karşılanması lazımdır. Çünkü bu sıralarda siyasi bir varlık
olarak ortada bir İran bulunmadığı gibi, Selçukluların kültür
bakımından İranlılaşmış oldukları iddiaları ise, mesnetsiz, umumi
mütalalardan iba-ret buhınmaktadır. Bu devirden kalma İran
bölgesine ait minyatürlerde Selçuklu karak-teri, Selçuklu
imparatorluğunun diğer bölgelerindeki eserlerde'n cok .daha bariz
bir şekil-' . de kendini göstermektedir. 'Bu bakımdan herhangi bir
yanlış anlayışa meydan vermemek üzere, bu eserlere, oldukça müphem
olan lrunlı Selçuk eserleri yerine, «iran bölgesinde yapılmış olan
Selçıık:ııı eserleri» demek daha . doğru olur. Gerçekten bu
eserlerin hususi-yetleri olarak K ü h n e 1 tarafından ifade -:ı
clilmiş olan arabesklerle süslü cok renkli cl-biseler, bukleli
saçlar, ve tae~ benzeyen başlıklar, İranlılıkla ilgisi bulunma~an
Türk sa-natı hususiyetleridir.
Şimdi de bu minyatürlerin içinde bulundukları yazmalar hakkında
bilgi verecC:~iz.
1 - Kitab-ı Sernd-i Ayyar : Oxford'da Bodlei::ın kütüphanesinde
bulunan bu yazma-daki minyatürler, K ü h ne 1 tarafından İr::ın
bölgesinde yapılmış olan Selçuklu eserleri için tipik bir örnek
olarak ele alınmıştır 1 8 • Halbuki İngiliz sanat tarihçilerinden
Douglas B a r r e t t, bu minyatürlerdeki bariz Moğol
hususiyetlerine bakarak onları .. XIV. yüzyılın ilk yarısına
atfetmektedir 19• Bununla beraber bu yazmadaki Selçuklu
hususiyetlerinin de gözden kaçmamakta olduğunu söylemek lazımdır.
Ancak çok mümkündür ki, bu minyı:rtürler Selçuklu çığırından Moğol
çığırma geçildiği bir sırada yapılmışlarclır; bir intikal dev-rinin
verimleri olarak ele alınmaları mümkündür. Nitekim biraz sonra
verilecek olan tefer-ruat da bizim bu sözlerimizi teyid edecek
mahiyettedir.
Gerçekten üzerinde durduğumuz bu yazınada bulunan minyatürler,
gerek D i o s -c o r i d e s ve gerekse H a r i r i' nin
eserlerindeki minyatürlere benzememektedirler. Diğer taraftan adı
geçen bu .iki yazma eserdeki minyaÜirler, doğrudan doğruya sahife
üzerinde herhangi bir «fon» olmaksızın yapılmı;ı olduklan halde,
Kı:tab-ı Semek-i Ayyar'ın minyatürleri, kım1ızı bir zemin ile
metinden ·ı- ecricl edilmişlerdir. Ancak bu renkli zemin kullanma
işi, K ü h n e 1' in söylediği gibi esc:)rin İran sanatının bir
verimi olduğunu gös-termemekte, sadece Türk sanatının bir
hususiyeyetinden ibaret bulunmaktadır. Esasen K ü h n e l' in daha
sonra bu konuda verdiği izahat, bizi teyid etmektedir. Diğer
taraftan onun verdiği şu «ihtimalli» bilgilerin ise, pek ·tabii
olarak ayrıca tahkiki gerekmektedir. Ona göre, Farsça metin bir
İranlı hattat tarafından yazılmıştır. Minyatürler de bir İraniı
tarafından yapılmış olmalıdır. Bu hususların maalesef tahkiki
mümkün değildir. Bununla beraber bunları doğru bile kabul etsek,
yerli sanatkarların yeni efendilerin sanat zevk ve anlayışlarını
nasıl kısa bir zamanda benimsemiş ve ona göre eserler yapmış
olduklarını söylemek daha önce de belirttiğimiz üzere, boş bir
iddiadan ibaret değildir. Diğer ta-raftan bu konuda halli gereken
önemli bir mesele de, sözlerimizin başında da ifade ettiğimiz
üzere, bu yazmanın zamanının tesbiti işidir. Kostümlerde görülen
Selçuklu unsurhırına bakarak, yazmayı erken bir tarihe atfetın ek
mümkün olduğu gibi, bulut ı:;ekli , ve diğer bazı teferruatı hesaba
katarak da. nakkaşm Moğol sanatının hususiyetlerini de bilmekte
olduğunu söyliyebiliriz. Bu bakımdan bu yazmanın minyatürlerini
XIII. yüzyılın ikinci ya-rısı veyahut da XIV. yüzyılın ilk
yıllarına atfetmek mümkündür.
2 - Ga:len yazması :
Bu yazma, Viyana Staatbibliothek'inin 1462 Nu. sında kayıtlıdır.
Takriben 1250 yıllarına aittir 20 • Bu yazmanın minyatürleri de,
kırmızı renkli bir zemin üzerine yapılmışlar-
ıs Bak. History of Miniature Painting and Drawing, Aynı yer,
III, p. 1831. u Bak. Persian Pıi.iniing of the Fourtecnth ·century,
pp. 3, 12, London 1952. 2o Bu-hususta bak. F. _R. M art i n, The
Miııiature Painting and Painters of Persia,
Indi,a and Turkey from the 8th to the 18th Century, I,, p. 9,
London 1912.
-
BAŞLANGICINDAN XIII. YÜZYIL SONLARINA _ KADAR M. MİNYATÜRÜ
187
dır. Çok dekoratif bir şekilde işlenmiş olan minyatürlerin bir
çok teferruatı , mineli fa-yanslardaki resimlerin üslubunu
hatırlatınaktaclır. Manzara ve figürler, dekoratif bir tarz-da
yapılmışlardır. Üzerinde durduğumuz ilk yazmadakile rden çok daha
erken zamanlara ait olan bu ıninyatürler, K ü h n ~ I' e ,göre,
Mezopotaınyalı ve İranlı unsurların bir karışımını ihtiva
etmektedirler. Bütün figürler, hattil uçan kuşlar bile, halelere
sahib bulun-maktadır. Bu da. sanatkarın asıl ilgisinin dekoratif
olduğunu göstenn~ktedir. Diğer taraf-tan bu yazma hakkınchiki
sözlerimizi sona erelirirken ş u hususun da belirtilmesi lazımdır :
Bu yazmayı K. H o 1 t e r incelemiş ve K ü h n e 1' iıı görüşünün
aksine olarak, bunmi merkezi Musul olan bir çığırın verimi
bulunduğunu ileri sürmüştür. Biz ne yazmanın ken-disini. ne de K. H
o I t e r' in araştırmasını görmediğimiz için, bu konuda fazla bir
şey söylememeyi tercih ediyor, bunu sadece işaret etmekle
yeliniyoruz "1 •
3 - R a z i ' nin Miifidu'l- Has adlı eserinin yaklaşık olarak
600/ 1200 yıllarına ait bir nüshası:
Bu yazma, M e ş h e d' de İmam Rıza türbesinde bulunmaktadır.
İçinde bulunan minyatürler, işare t edilen tarihten de anlaşılacağı
üzere, İran bölgesinde gelişmiş olan Sel-çuklu çığınnın erken bir
devrine ait bulunmaktadırlar. Bununla beraber bu ininyatürlerin hiç
birisinde renkli zemin görülmemektedir_. Uslup ve dekoratif işieniş
bakımlanndan tipik Bağdat rninyal ~irlerinden ayrılmaktadı~lar.
Bize öyle görünüyor ki. . bu konuda kafi bir hükme varabilmek için
yazmanın görülmesi şarttır. Esasen K ü h n e l' in bu
minyatürle-rin İran bölgesine atfını kafi bir dille ileri
sürmeınesi "", bizim bu düşüncemizi haklı gös-termektedir.
4 - V arka r·e Giilşalı adlı mesnevl'nin XIII. yüzyıla ait bir
nüshası :
Bu yazma İstanbul'da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinin Hazine
kısmında 841 Nu. da kayıtlıdır. 70 varak olup hemen her va rakta
bir minyatür olmak üzere 71 ıninyatürü muhtevidir. XI. yüzyılda
yaşamış A y yu k i adlı bir şaire atfedilen eserin.. Gazneli Ma h
ın u d'a ithaf edildiği sanılmaktadır "" . Ancak adı geçen
nüshanın, gerek yazısı ve gerekse ımıhtevi bulunduğu ıninyatürlerin
uslılp hususiyetleri bakımından XIII. yüzyıla ait olduğu
anlaşılmaktadır. Filhakika gerek bu yazınanın minyatürlerinde
bulunan tipler Ye gerekse XIII. yüzyılda İran bölgesinde yapılmış
olan minyatürler ile bu zamana ait çömlek dekorasyonunun tipleri ve
.sanat üslup!an arasında b:ı.riz bir benzerlik vardır. Bundan başka
gene bu bölgede yapılmış bazı mniyatürlerde de görüldüğü üzere,
insan re-simlerinin başlarmda bulunan haleler dikkati çekmektedir
"'. ·
5 - Paris'te Bibl. Nat. de bulunan bir KeZile ve Dimne nüshası
:
21 Bu hususta bak. E r n s t K ü h n e ı, aynı es., aynı yer,
III, pp. ı830 - ı83ı, not 1. K. H o ı t e r'in Die Galen
Handschrift und die Makamen des · H a -ı i r i der Wiener
Hofbibliothek adını taşıyan araştırması için bak. Jahrbuch de_r
Kunsthistorischen Saımmlungen in Wien, A. F. XI, 193ı, pp. ı-
48.
~2 Bak. Ernst K ü h n e ı, Aynı es., aynı yer, III, p .
ı831.
2a Bu hususta bak. Ahmet A t e ş, Farsça Eski bir Varka ve
Gülşah Mesnevisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk
Dili ve Edebiyatı Dergisi, V, s. 4ı, istanbul ı954.
21 Bu hususta bir fikir edinmek üzere bak. ve karşıla : Ahmet A
t e ş,, Farsca Eski bir Varka ve Gülşah Mesnevisi, isi. Üniv. Ed.
Fak. Türk Dili Edebiyatı Dergisj, V, ss. 33- 56, resim 3- ı4; Grace
nunham G u e s t, Notes on the miniatures on a thir-teenth century
beaker, A r s I s I a m i c il, X, pt ı- 2, pp. ı48- 252. Fi.g. ı-
ı3; Richard E t t i n g h a u s e n, Importaııt pieces of Persian
Pottery hı London Col-lections, A r s I s I am i ca, II, pt: ı. pp.
45- 64, Fig. · ı, 2.
-
1
188 Htl"SEYİN G. YURDAYDIN . · .. •
Farsça olan bu nüshanın XIII. yüzyıla ait olması ihtimali
vardır. Hakkında fazla bir şey bilmediğimiz bu yazmadan . burı:i.da
bahsedişimizin sebebi, minyatürlerin bir çoğunuh kırmızı bir zemin
üzerine yapılmış olmasıdır 25 •
6 -:- KeZile ve Dimnl'1'nin 633/ 1236 tarihli diğer minyatÜrlü
bir yazmasından kal-nuş olan . yapraklar : '
D e m o t te' nin sahibi bulunduğu ye di sahifenin hepsinde de
renkli zeminler üzerine yapılmış minyatürler vardır. Ancak
b,unların hepsinin zemini kırmızı değildir. İçlerinde .sarı ve
hatta .. m::ı\r,i- zeminli olanlar ch vardır .. Bu arada etrafında
Hintli tipin-de elbiseleri olan saray. · adainiarı ile bir sul tanı
gösteren bir minyatür vardır. Bunun Hintli bazı örneklere istinaden
yapılmış olması mümkündür. Diğer taraftan bu yaprak-lardaki h~yv~m
resimlerinin daha ehotik oldukları görülmektedir 26 •
7- Aynı eserin Paris' te Bi bl. N at. ele Li79 / 12"80 tarihli
diğer bir Farsça yazması bulun-maktadır. Fakat bu yazmadaki
resimlerin daha sonraları ilave edilmiş oldu f.tu anlaşılmaktadır 2
7 •
8 - Burada K~lile ve Dimne'nin diğer bir yazmasından alınmış
olup, şimdi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunan meşhur bir
albümdeki realist hayv~ui saHrt~I~ rinden ele bahsetmek lazımdır.
Bu resimler muhtemelen XIII. yüzyılın ilk yarısına ait-tirler. Zira
bunlar üzerinde herhangi bir şekilele Moğol tesiri izleri görm12k
mümkün de-ğildir. Daha fazla natüralist bir karakter gösteren bu
rrıinyatürlerin de renkli zeminleri bulunmaktadır" ".
XIII. yüzyılın ikinci yarısında minyatür sanatı, yeni bir geçiş
safhasına, S elç u k 1 U ç ı ğ ı r ı ndan M.o ğ o l fetihlerinin
empoze ettiği yeni bir çığıra doğru yönelmiye başlamıştır. Bu arada
bir ksım sanatkarlar, Uzak ~ Doğu usullerinin üstünlüğünü kabul
etmi-yerek ~ski an'aneyi muhafaza etmek istemişle r, fakat tecrid
edilmiş bir vaziyet·te kalmışlardır. Biıgün bu geçiş devrinin
hususiyetlerini aksettiren minyatürlü bir yazmaya malik
bu-li.ınmaktayız . İ b n B n k h t y a s h u' nun M enafi' ıı ' l -
H (ma:yan adlı eserinin çok zen-gin bir şekilde resimlenclirilmiş
bir nüshası olan bn yazma, 697 v~ya 699/1297 veya 1299 tarihli
olup~ Meraga'da S u 1 t an G a z a n H a n için meydana
getirilmiştir. Şimdi Ne~ıv Y ~rk' da Pierpont Morgan
kütüphanesinele bulunmaktaclır2 \', Bu zamanda bulunan
min-yatürleri üç gruba ayırmak mümkündür. Aşikardır ki, her gruba
ait resimler, ayrı nakkaşlat tarafından yapılmı Şlardır. Mutad
çalılar ve bazı figürlü motiflerle büyük hayvan sah-ne.lerhıi iÇine
alan birinci grubun resimlerinde Uzak- Doğu tesirine ait herhangi
bir iz görülmez 3 0 • İkinci gruba giren minyatürlerde, gerek bulut
şekillerinde ve gerekse manzara-yı teşkil eden bazı unsurlarda
.Moğol tesiri görülmektedir3 '. Üçüncü gruba giren minyatür-ler ise
t::ımamiyle bazı çinli pr~totipleri hatırlatmaktadır. Aynı esei·in,
biraz sonraki bir zama-
25
28
27
28
29
; so
31
Bak. Ernst · K ü h n e ı, aynı es. ayııı ;ver, ın; p. 1831. .
Bak, Ernst K ü h n e · ı, Ayııı es., ayııı yer, li!, p. 1831; B i n
y o n - W i ı k i n -s o n - G r a y, . İ'ersian Miniature
Pa,iiıtiıip-, P,. 4L nu. ],6, ı ev ha XI. London 1933; G. M a r t e
u - H. V e v e r, Miniatures ·Pe.rsanes, Levha III, Paris 1931.
Bak. E. B ı o c h e t, Musulman Paint'ing, xlıtlı - XVIIth Century,
Ciceıy M . B i n -y ci ri ' ferc ., Levha XI, London 1929. Aynı·
zamanda bak. Armaneg Bey S a k '·i -s i a n, La Mhıiature 'Persane
du Xlle au: XVIIe siecle, Paris 1929. Bak. Ernst K ü h n e ı,
History of Miniatıue Painting and Drawing, A Survey of Persian Art.
III, p. 1832. Bu hususta bak. Ernst · K ü h n e ı, Ay m es.; ayııı
yer; Aynı zamanda bak. F. M a r -t i n, The Miniature· Painting and
Painl,ers of Persia, India and Turkey fronı: .the 8tlı to t-he 18th
century, p. 9, London .1912. Bak. A Survey· of Persian ·Art, V,
Levha 819 A, 820 A; Bak. A Survey of Persi.an Art. V, Leyha 819Br
320 B . .
-
BAŞLANGICINDAN XIII. YÜZYIL SONLARINA. KADAR M. MİNYATÜRÜ
189
na ait diğer bir nüshasının bazı yaprakları kalmıştır 1ıi,
bun1ardan bir inanzara içinde iki akbabayı gösteren bir yaprak.
NewYoı:k'daki Metropolitan · Sanat Müzesindedir. Diğer );apraklar
ise, ·muhtelif husus! kolleksiyonlara dağılmış bulunmaktadı r. Bu
minyatürlerde bulutlar, bitkiler, Çin menşeli şakayık çiçekleri
-vardi.r. - Bunlar ' ımm;s rer;ıklerle fakat P. Morgan
kütüphanesindekilere nispetle daha cesurane bir tarzda
yapılmışlardır. Bu hu.~us da, minyatürlerin biraz sonraki bii devre
ait olduklannı gösterme1.-tedir 32 •
Bu bahsi bitirirken şu ilaveyi yapmak faydalı olacaktır. · Uzak-
Doğu tesiri, manzara anlayışı ve tersiminde kendisini aşikar bir
şekilde bugün Edinburgh Üniversitesi kütüpha-nesinde bulunan a I -
B i r u n i' nin Asaru'l - Bakiye adlı eserinin 707 /lS07- 8
tJ.rİhli bir yazmr.:;:;-:d:;ı bulunan minyatürlerde gösterir. Bu
yazınada bulunanfigürlü kompozisyonlar-da T~:dan - resimlerinde
görülen Orta-Asyalı unsurlar ile Selçuklu an' anesi birleşmiş
gibi-dir. Ihı bağ ila, Moğol hükümdarlarının sarayla"nnda kullanmış
olduklan Uygur kiltipler :va-sıtasL ile temin edilmiştir.
II - Halep Bölgesine ai.t Eserler ·:
H a r i r i' nin Makamat adlı eserinin XIII. yüzyıla ait
minyatürlü beş nüshası vardır. Bunlardan üç tanesi Paris'te Bibl.
Nat. da bulunmaktadır. Ancak söylemeklazımdır ki, bu kütüphaneele
bulunan bu üç yazmanın minyatürleri arasnida gerek üslup husu~iyeti
ve ge-rekse resim repertuvarı . bakunın dan.' farklar vardır. Öyle
görünmektedir ki, bu üç minya-t~rlü yazma, o sırada üç ayrı sanat
merkezinin varlığını ortaya koyacak bir hususiyet ta-şımaktadır.
Böylece bu üç yazma arasındaki farkların, muhtelif sanat
kaynaklanndan bes-lenmelde olan üç çağdaş minyatiir çığırı
arasındaki ayrılıklardan. ibaret bulunduğunu söy-lemek mümkündür.
Halbuki bilindiği üzere, şimdiye kadar Moğollardan önceki devirden
kalan eserlerin hepsi de muhtelif defalar söylediğimiz üzere,
Bağdat çığırı adı altında in-. . . . celenmekte idiler. Bu çığır~n
başlıca hususiyeh olarak da bu minyatürlerin, kısmen helenis-lik ve
kısmen de doğulu unsurların bir halitası olduğu fikri ileri
sürülüyordu. Halbuki bu üç Paris yazması göstermektedir ki, bu
yazmalardaki minyatürlerin menşelerinin ayrı ay-rı araştırılması
gerekmektedir. · Diğer bıraftan bu yazinalardan kütüphanede 6094
.nu. da kayıtlı olanı ile gene aynı kütüphanede 3465 nu. da kayıtlı
Kelile ve Dimrııe yazmasının minyatürleri arasında açık bir
yakınlık. bulunduğu görülmektedir. İşte bu iki yazmanın, H a 1 e p
veya _ civarında meydana getirilmiş .olduğu ve böylece de bu
bölgede gelişmiş olan bir minyatür çığırının verimi olduklan
anlaşılmal-tadır. Gerçekte~ gerek bu 6094 nu: lı Makc:mat
yazmasının ve gerekse adı geçen K~lile ve Dimme nüsliasının
minyatÜrlerinde umumiyetle Bağdat Çığırına atfedilmekte olan
hususiyetler bulunmaktadır. Bunlarda hıristiyan sanatı izleri,
diğer ya~malara nisbetle daha fazladır. Ancak söylemek laziiiıdır
ki, bu açık hıristiyan sanatı hususiyetleri, orijinal şekillerini .
kaybetrrıişlerdit.
Gerçekten bu iki yazmanın resimleri, ayni iislup hususivetlerini
göstermekte •. her iki-sinde -de kompozisyon ve tipierin birbirine
çok yakın bulundukları. anlaşılmaktadır. ~rçi . - - . ~- ~ KeZile
ve Dimne yazmasında hayvan resimleri daha çok ahip, figürlü
resimler, onlara nis-petle .· daha azdır. Bu resimlerden
anlaşıldığına' göre;·' Biza~s, - -örnekleri, . her Iki _yazrnada öa
ayriı tarzda işlenmiŞlerdir. Diğer taraftan .bıyiklı ve sakallı yüz
tiplerinin de aynı oldu-ğu · görül~ektedir. Bunlara ililve olarak
her iki yazmanın minyatürlerinde ·görülen inimari tarzın:u~ da,
birbirlerine bEmzemekte ·olduğunu söyiemek lazımdır. Her iki
yairnanılı min-yatürle~i de, çok ince sütunlardan meydana gelen
yanyana ödal~ri : ihtlvıİ ehrı~kt~; , ba~~larında - ufki :bir
t_ayan, . bazılannda da hafif bir "kemer yer . airrıış
bulunmaktadır. Ancak he-mei1 iş'aret edelim ki, KeZile ve Dimrııe
yazmasındaki binalar, _Makam;at· yazm.asın~akilerin
a2- Bu -hususta bak. M. S. D i ma n d, . A ·iiandbook of
Muhammedan Art, p. ··29; New -York 1947.- . ~ .. )
-
ll
190 HÜSEYİN G. YURDAYDIN
aksine olarak simetrik değildirler. Bu ufak farka rağmen, her
iki yazınada da binaların ufki tavanlarını kaplamakta olan
tezyinat, tamamiyle birbirinin aynı bulunmaktadır. İşte bütün bu
husnsiyetleri ile bu iki yazma numaralan verilmiş olan diğer iki
Paris Har ir i'-sinden ve XIII. yüzyılın ilk yansmda Bağdat'da
gelişmiş olan çığıra ait minyatürlerden ay-rılmaktadırlar. Bu iki
yaz!fada Hıristiyan sanatı izleri daha çok belli bir
durumdadırlar.
Diğer taraftan minyatürlerdeki oriental modellerin, · Hıristiyan
sanatkarlarının yapma-lan icabeden bir tarzda tasvirin umumi
karakterine uydurulmuş olması, bilhassa dikkati çekmektedir.
Halbuki Bağdat ve civarına ait minyatürler, esas itibariyle İsLami
bir karakter taşımaktadırlar aa •
. ' Diğer taraftan Hugo 1;3 1.ı. c h t h a l' ın bu i~i
yazmanırı Suriye ve Küçük Asya'daki mahalli Selçuklu prenslerinden
birisinin sa ra yına ait olabileceği yolundaki iddiasma ise, hak
vermek lazımd~r. Zira gerek bu ·iki yazma daki minyatllrler ve
gerekse .K u b a· d a b a d çinilerine ait resimlerdeki tipler
arasmda ba riz bir benzerlik olduğu görülmektedir a4 ~
III - Ba.ğdat ve civarında gelişmiş olan minyatü~ Çı~ifi : ·
Bl.ı .·. b~~İ~lciaİı ' da : hiıl~şihı~·ağı · üzere, biz
13~ğ~d!;t · çıgır; · _ ad'itiı "bi.itün · xnı. yi.izyıl
min-;;~,ürleiin~ teşmil ' ~tın ek yerİ~e, daha hp su~{ bit'
mai1ıld~: kullanmış btıiüriı,ıyoruz'. Bii: ' çı~ g!fı.· ..
xiıı>·yuzyıl s~iÇuklu. de~~i ~serieintiiı biı: '-böliiniii
·(jiiihık ele ~lıyoruz. İ3Ü çiğira a:it ya~m:ala'fcla j)l~,i~~~ ..
~iı;iyattirierin, :bişiıca hı.~sı.i;iyeti: · bir .. tci:iafta~ · .
teaüst bit karakF~r t~Şırri.ai~~i~r;cÜğ~~\arafti~ ' da . biuÜarcb.
'1Yı=ıı dereced~ ; te!i:yirii ' bir arll~yış~ : yer. veriİıiiiŞ .
olP'iasi-dir. : B~nd~m b~:Şka , bü riı'inyatÜrle.i 1~~~- hangi bir
· zen"iin ' küllhnılm~ksızın cioğrı.İda# ·. doğ~ rM.Y-1! ;
·_şahif"~ji:z:~i~ı;ıe y_apılfiıışl~r~ıf. . . ŞÜphe~iz B al cl a ~-
·:;i 'ci~a~ında ·ya_p~FnıŞ _ olan nÜ~ya: tu i-l€~-; bu
·ııususiyetle;ıi, He İrıü1 bölgesinde yf].pllnüş çihi1
rrıinyatürlei:d~n · ayr.ı.lmaktadır~ lar.jiiTıdfJr~~oiajik: bii
~iri Üe bu liöigeci~' Y~ijıli1iış ·:~ lüı~ bu · .. ç;ğırrn ·
"v~tiii.1leı~i ka\>l:ıı ~dhen .. '~i~yatÜri~ yazrri~~~rm ,beiıi
-~-~şlılannı ; 1~t1ıtkcak • ve bunl~rın minyatürleri 'hak~ ~ıı;ıda
l>i1gi y~i-eceğiz. . ~' · '
·... . .. · : : : , · ·_; ·· .. .. -. . .. · 1 - C e z e r i'
riin Kita.bWI~ Hiyl{l'inin 602/ 1206. tarillii bir tıüshası :.
.. . Bi.ı risaıe~!İı · yaiılmas~na 5f7/ıı8i .. _ 82 . yılla~ında
Artuk prensi Nur ed diri Mehmet K a r a·· A r· s. ı · a n 'ın
~ıriii . ile başlanmış, 602/1206 yılında oğlu· ' Melik Şah
Nasreddin i 1 a h' 1m u d zamanmda h~nüz bititilmernişti. Bu eserin
muhteli{ kütüphaneletde dağınık bir . şekil d(:) bir çok yazma
nüshalan mevcut olup, bunlar hakkında bazı araştinnalar da
yapılmıştir. ' 5
Burada üzerinde duracağımız 602/1206 tarihli nüsha, İstanbulda
Topkapı . . Sarayı Müzesi Kütüpha
-
BAŞLANGICINDAN XIII. YÜZYIL . SONLARINA. KADAR M. MİNYATÜRÜ
191
şılmaktadır. Bu nüsha, 179 varak olup; 176 n1inyatürü ihtiva
etmektedir. Yazma esas iti-b;;ıriyle hicholik makinalara ait
resimleri. muhlevi buh.ınmakla b eraber . insan ve ' hayvan
figürleri . de yer almaktadır. Ancak söylemek lazımdır b .
desenierin . clekoratif · karekteri, derhal göze .çarpı:ı1aktadır.
Diğer taraftan insaıi figürle r'inin oldukça basit bir tarzda
ya-pılrinş olduklannı da belirtmek lazıindır. Çehrelerin karşıcbn
yapılmış olmasına ttmkabil ayakların profilden yapılmış olduklan
görülmektedir. Daha ziyade kırmızı , eflatun, açık mavi ve yeşil
gibi renkler kullanılmıştır.
2 - Kit;ıbii' l- Baytma:
. Bağdat'da 605/ 1209 yılında Ali b. Hasan al- Hibetullah
tarafından yazılmış olan püshaqa 39 rninyatür bulunmaktadır. Eser,
. Ahmecl ,b. H :a s a. n b. "al• A h n e f 'in teli· ficlir. Yazına
Kalüreele Mısır kütüphanesinde bul'un~ı.ıaktaclır. Adı geçen 39
minyatürclen ancak .iki tanesi yayınlanmış bulunmaktadır. 36 · Bu
minyatürler Selçuklul~r devrinde Bağdat ve civarında meydana
getirilmiş olan e~erlerin . özelliklerini taşımaktadırlar. 37
Renkler umumiyetle donuktur. Daha fazla kullanılan , renkler de
kahve rengiye çalan kırmızı , gümüş!, mavi, kurşun!, çilek pembesi,
mor ·.Ye zeytin yeşilidir. Bütün . bunlara hafif bir şekilele altın
tozu serpiştirilmiştiı:. Resimlerin belli başlı konusu, bazan tek
ba-şına, bazan da süvarileri ile birlikte atlardır. Desenler .
oldukça serbestdir, ancak mesela koşuroların tabii renklerinin
sanatkara kafi gelmediği, sanatkarın bunu kendi zevkinin mahsulü
olan renklerle tamamladığı görülür. Vücut, kuyruk ve yele için,
kurşun! mavi, aşı boyası ve mor kullanılmıştır. Minyatürler, bir
ikisi istisna edilecek olursa, hemGn ekseriyetle yandan gösterilmiş
lerdir. Bu minyalürlerde atlar, muhtelif halleriyle
görül-mekteclirler. Onları .çayırlarda otlarken. yavnı Luını
emzirirken, hasta iken, yürürken, tırıs ·giderken, kapaklamrken,
süvarilerini clüşürürken görmek mümkündür. Bu · yazınada bulunan
insan resimleri de dikkate değer özellikler arzetmektedirler.
Yıldızlı bir hale ile çevrilmiş olan baş, omuzlar üzerine
beceriksiz bir şekilde, adeta oraya gömülürcesine oturtulmuştui.
Siluetin aşırı derecede uzadıgı veya kısaldığı görülmeki:edir.
İnsan ana-tomisinde görülen bu değişiklikler, bu sıralarda, sanatın
tek bir prensibe 'tamamiyle tabi olmadığını , az çok bir istikHHi
muhafaza etti ğini gösterir. Diğer taraftan , ' elbiselerin
kıvrımlan, zamanın zevkine göre stilize edilmiş tii·. 'Elbiseler,
daha ziyade hareli kumaşa ben-zemektedirler. Ancak at ve insanlarm
içinde bulunduğu · dekori.ın, mümkün olduğu ka-dar basite irca
edilmiş olduğu görülmekte, rerikll bir zemin ise, bulunmamaktadır.
Ha-rap vaziyette olan İesimler, daha sonraları , kaba bir şekilde
boyanıriışlardır . . Yukarda üzerinde du rulan hususiyetler! ile bu
yazmada· bulunari minyatürler, H a r i r i'rıin Ma~ lwınafmın Paris
Bibl. Nat. ındaki Schefer nushası ile Leningrad'da . Asya Müzesi
Ku-lüphaıiesinde bulunan nüshasının minyatürleriıie
benzemektedirler. 3 8
3 - Kitabu'l- Haşayış fi't- Tıb'ın 1222- 23 tarihli nüshası
:
. ,D i .o s c o r i d e s' in Materia M edica adlı eserinin
Kitabtı'l- Haşayış fi't- Tıb . fidı ile Arapçaya yapılmış olan
tercümesine ait bugün Avrupa ve Amerika'nın . muhtelif
kü-lüphanelerine dağılmış bulunan 30 kadar minyatür . vardır.
Muhtelif eserlerde yııijlnlanmış bulunan 3 9 bu minyatürler ile
bundan önce üzerinde durduğumuz baytarlığa
36 )3u iki minyatür için bak. Ivan S t c h o u k i n e, Les
Manuscrits illustres mnsul-mans de la Bibliotheque du Caire,
Ga.ıette. de .. Beaux Arts, XIII (1935), p. 138. · · Yukarıda
verilen malümat için aynı zamanda b'ak. Ahmad T a y m u r P a s h
a, Painting, Sculpture and the reproduction of Iiving f~gures among
Arabs, ed. Zaky M. H a s a n, s. 361, not 157,, al - Kahire
.194;2.
3 7 Bak. Ahmed T a y m u r P a s h a, aynİ es., s. 36,' not 157.
ss :Şak. Ivan S t c h o u k i n e, La Peinture lranienne, pp. 65
vd., Bruges 1936. ., aiı · Bu · eserlerin hangileri olduğu hakkında
bak. İvan St c h o u k i n e, La Peinture
Iranienne sous Ies demiers Abbasides
-
192 : . · . HÜSEYİN .G. YURPAYDIN
a"it eserin minyatürleri arasında uslup bakımından bir yakınlık
görülür. Bahis konusu yazma,. 619/1222- 23 tarihlidir. Minyatürleri
de, Abdullah b. F a z l isimli bir nakkaşa aJ{edilmektedir. ~ o
İHtç hazırlayan hekimleri, ameliyat yapan cerrahiarı gösteren bu
re-simlerde tabiat manzaralarina bir veya iki itibari ağaçla işaret
edilmiştir. Müşahedenin yanında ,elbiselerin ve kumaşlarm
işlenişindeki süsleyici l~arakter göze çarpmakta-
\
4 - Hariri' nin Makannat'ının Paris'te Bibl. N at. de 5847 Nu.
da kayıtlı olan nüs-hası (S c h e f e r nüshası):
'. Bu, · XIII. yüzyıl" miny~türlü yazmalarının en önemlisidir.
634/1237 yılında Yahya b. M a h m u d b. Y a h y a b. Abu'l- Hasan
al - V a s ı t i tarafından yazılmışhr. Yaz-ı'nam~ mhıyatürleri de,
aynı şahıs tarafından yapılmış olup; bunlar, 99 tanedir. Bu
re-shnler gerçek hayattan alınmış birer t~blo vaziyetindedirler.
Konuların işieniş tarzı da, bir iistad karşısında, bulunduğumuzu
derhal his~ettirmektedir. Diğer taraftan V asıtlı Y ah-ya b. M ·ah
:ıİı. u d'un, zamanı cemiyetinin çok ince bir müşahidi olduğu
anlaşılmaktadİr. O devi~deki Araplan tarlada çalışırken. çölde deve
sırtında giderken, dükkanda alış \•e;i{ ederken gösteren bu
resimler, gerçek hayattan alımhiş birer tablo gibidirler. Yüz-ler,
; son derece · if adeli dir. Ancak bu resimlerdeki realist
karaktere rağmen, tezyini bir k~ygı\ da ~ö'ze : çaipm~ktadır. Fakat
İslam resr~i, geliştikçe, dış ve iç müşahededen uzakla-şkcak, ' bir
re~ıl~ ve. - çi~gi ahengi halini alacaktı_r~ 4 " . . . .. . ' '
· · ;Böylece esas itibariyle iki bölürriü ihtiva edecek şekilde
hazırlanmış olan araştıırnamız~n ikinci kısminı da. sona erdirmiş
bulunuyoruz. Daha önce de işaret · edildiği üzere afaştırm~mızın
ilk kısminda İslam resminin inenşeleri hakkındaki muhtelif görüşler
üze-riiıde durulmuş~ '43 bu görüşler bitaraf bir şekilele ortay::ı
konularak, bunların kıyınet de-receleı:i; · belirtilmeye
çalışılmıştır. Bu arada bu muhtelif görüşlerin sahipleri tarafından
İs.lam . resmi. .üzerindeki Türk sanatı tesirlerine hiç temas
edilmemiş olduğu hususu önemle belirtilmiş, bahis konusu görüşlerde
ileri sürülen fikirlerin Türk sanatı ile olan il-gilerine işaret
e~1ilıniştir. Araştırm:}IBızın bu defa yayınlanmış bulunan ikinci
kısmında ise, XIIt yüzyıla : ait olan Müslüman minyatürleri
hakkında bilgi verilmiştir. Bu minyatürlec rin' ilk rüüslüıtıan : ·
minyatürleri olmadıkları, bir tekamülün mahsulü bulundukları, İslam
dünyasının birbirinden uzak muhtelif bölgelerinde gelişmiş muhtelif
sanat çığıdarının ,-erimi bulurimalarına rağmen hepsinin de esas
itibariyle S e I ç u k 1 u yani T ü r k h u s u s i y e t I e r i n
i . t a ş ı d ı k I a r ı açık bir şekilde ifade edilmiş, ·bahis
konusu devirler boyunca İslam dünyasının fiili hakimlerinin
Selçuklu · Türkleri olduklan ve her
· türlü sanat faaliyetinin bunların emir, direktif ve himayeleri
ile gelişmiş bulunduğu ha-tırlatılarak bu halin tabii karşılanması
gerektiği fikri ileri sürülmüştür.
· 4D ,·, Şimdiye k adar yapılagelmekte olan bu attın ' ~erinde
olmadığı hikkıİida bak. M. S. D i m a n d, A Handbook of
Muhamımedan Art, p: 25,, 2nc:ı ed., New York 1947.
tl -~ Bri hususta bak. Prof. Suut Kemal · Y e t k i n, İslam
Sanatı Tarlhi, s. 158, Ankara '1954. Aynı zamanda bak. Eustache De
L o r e y, La Peinture Musİılmaııe. L'Ecole de Bagdad, Gazette des
Beaux - Arts, IX (1933), p . 8.
4 2 B~k. Prof. Suut Kemal! Y e t k i n, İslam Sanatı Tarihi, ss.
158 vd., Ankara i'954. · Aynİ' zamanda bak. Eust.ache De L o r e y,
La Painture Musulmaııe, L'Ecole de Bag-
'; ' ' . (Jid; Gaz~tte d~ Beaux ~ Arts, IX (1933), p.· 8 vd; ·
F. ,~R. M a r t i n, The M~iıiature ~ ' · \ Paintiiıg aiıd -
Painters of Persia, India and ' Turkey from the Sth to the 18th
cen-
tury, I, p . ı vd. London 1912; Ivari S t ' c h q, u k i n' e,
L~ Peinture Iranienne sı;ıus les. pemiers Ab b asides ·et Ies İl -
Khans, p. 71, Bruges 1936. · · · ··
• _, ~ : . · • ' .J - '. • ., . .- o • . ' • •
., "-~tf:: , ,_l3,a~., ,H.,: G. :Y - u. ~ et a: y; 9- , ı n,
Islam R:e~minil1)\~enşeleri; ilahiyat Fakültesi Deı;g,isi. III,
sayı 3 - 4 . ( ,1954) ~ . .s~. ~ı -:. 55. · , · . . ·
