polioplus.org.mkpolioplus.org.mk/dokumenti/priracnikzapratenici.pdf · 2017-08-31 · interesot za hendikep, i da im pomogne na parlamentarcite vo razbi-raweto na mehanizmite i ramkite

I

VovedOvoj prira~nik go podgotvija zaedni~ki: Oddelot za ekonomski i

socijalni raboti (UN-DESA), Kancelarijata na visokiot komesar za ~ovekovi prava pri Obedinetite nacii (UNHCR) i Inter-parlamen-tarnata unija (IPU).

Li~en avtorski pridones: Endrju Birns (Univerzitet Nov Juèn Vels, Avstralija), Aleks Konte (Univerzitet Sautempton, Obedine-to Kralstvo), @an Pjer Gono (UNDESA), Linda Larson (UNDESA), Tomas [indlmaer (UNDESA), Nikola [epard (UNDESA), Sajmon Voker (OHCHR) i Adriana Zaralukvi (OHCHR).

Pridones dadoa i: Graham Edvards (~len na parlament, Avstralija) Anda Filip (IPU), Anders B.Xonson (IPU), Aksel Lebloiz ( Globalna incijativa za inkluzija IKTs), @anet Lord (Blulo LLP), Alesandro Moter (IPU), Xames Mvanda (porane{en ~len na parlament, Uganda), Kaj Nordkvist (porane{en ~len na parlament, [vedska), Mona Pare (Univerzitet Karleton, Kanada), i Hendrieta Bogopane-Zulu (~len na par lament, Ju`na Afrika).

Vovedni napomeni i kometari na tekstot dopolnitelno obezbedi-ja Organizacijata za me|unarodna vklu~enost, Me|unarodnata orga-nizacija na trudot, Ekonomskata i socijalnata komisija za Azija i Pa cifikiot pri Obedinetite nacii (ESKAP), Organizacijata za o brazovanie, nauka i kultura pri Obedinetite nacii (UNESKO), Svet skata banka, i Svetskata zdravstvena organizacija (SZO).

Uredni~ki konsultant: Merlin Ahiron

Dizajn i grafi~ka obrabotka: Kal Honi, Oko za oko Dizajn (Brampton, ON, Kanada)

Pe~ati: SRO-Kundig (@eneva, [vajcarija)

I

OD ISKLUÊNOST KON EDNAKVOST: OSTVARUVAWE NA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP IIIII

Predgovor

Licata so hendikep ostanuvaat me|u najmarginaliziranite grupi vo sekoe op{testvo. Dodeka me|unarodnata ramka za ~ovekovi prava go menuva{e i go smeni ìvotot nasekade, licata so hendikep ne gi ose-tija istite benefiti. Nezavisno od sostojbata so ~ovekovite prava vo zemjata ili ekonomskata situacija, po~ituvaweto na nivnite ~ovekovi prava generalno stoi posledno vo redicata. Poradi odrekuvaweto na mo`nostite so koi i tie }e dobijat {ansa da bidat dovolno svoi, pove-} to lica so hendikep se s# u{te izloèni na milosta ili humanosta na drugite. Vo prethodnite godini, postoe{e raste~ko ostvaruvawe vo svetot koe ne be{e pove}e prifatlivo i koe prodolùva{e da gi od rekuva ~ovekovite prava na 650 milioni individui. Be{e vreme da se dejstvuva.

Konvencijata za pravata na licata so hendikep e odgovor od me |u-narodnata zaednica na dolgata istorija na diskriminacijata, is klu-~uvaweto i dehumanizacijata na licata so hendikep. Ova e, vo istoriska i inovativna smisla, najbrziot podgotven dogovor za ~ovekovi prava do sega, i prviot vo 21 vek. Konvencijata e rezultat na trigodi{ni pre-govori so gra|anskoto op{testvo, vladite, nacionalnite institucii za ~ovekovi prava i me|unarodnite organizacii. Po usvojuvaweto na Konvencijata vo Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii vo de-kemvri 2006 godina, rekorden broj zemji, so potpi{uvaweto na Kon-vencijata i opcioniot protokol koga tie bea otvoreni za potpis vo mart 2007 godina, ja pokaàa svojata podgotvenost da gi po~ituvaat pravata na licata so hendikep.

Konvencijata osiguruva deka najgolemoto malcinstvo vo svetot gi uìva istite prava i mo`nosti kako i sekoj drug. Taa pokriva mnogu oblasti vo koi licata so hendikep se diskriminirani, vklu~uvaj}i go i pristapot do pravdata, u~estvoto vo javniot i politi~kiot ìvot, o brazovanieto, vrabotuvaweto, zabranata na tortura, iskoristuvaweto i nasilstvoto, kako i vo slobodata na dvièweto. So Opcioniot pro-tokol, poedinci ili dràvi-~lenki koi pokrenale tu`bi za nivnite prava, i gi iscrpile doma{nite pravni lekovi, moè da baraat povto-ren odgovor od nezvisno me|unarodno telo.

IIIII

OD ISKLUÊNOST KON EDNAKVOST: OSTVARUVAWE NA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP

Konvencijata e dolga i o~ekuvana. Taa doa|a po period od re~isi po ve}e od 25 godini, otkako vo 1981 godina - Me|unarodnata godina na licata so hendikep be{e posveteno globalno vnimanie za pra{awata {to vlijaat vrz licata so hendikep. Vo prvite godini, mnogu op{testva go napu{tija stavot deka licata so hendikep se objekti za milost i so-àluvawe, a go prifatija spoznanieto deka op{testvoto samoto po sebe e onevozmoùva~ko. Konvencijata ja vgraduva ovaa promena na stavot, pretstavuva golem ~ekor kon promenata na percepcijata za hendikepot i osiguruva deka op{testvata osoznavaat deka site lu|e mora da imaat mo`nost da go iskoristat svojot celosen potencijal.

Ovoj Prira~nik e proizvod na sorabotkata pome|u Oddelot za e konomski i socijalni raboti pri Obedinetite nacii, Kancelarijata na visokiot komesar za ~ovekovi prava pri Obedinetite nacii i In-ter-parlamentarnata unija. Podogovkata na Prira~nikot e proizleze-na od rabotata na avtorski i analiti~ki sovet sostaven od parlamen-tarci, akademici, prakti~ari od koi mnogumina se lica so hendikep.

Parlamentite i parlamentarcite ja imaat glavnata uloga vo promo-viraweto i za{tituvaweto na ~ovekovite prava. Ovoj Prira~nik ima cel da im pomagne na parlamentarcite i drugite vo naporite da se rea-lizira Konvencijata, kako licata so hendikep bi moèle da preminat od isklu~enost do ednakvost; da pridonese kon podignuvawe na svesta za Konvencijata i nejzinite odredbi, da go promovira po~ituvaweto i in teresot za hendikep, i da im pomogne na parlamentarcite vo razbi-raweto na mehanizmite i ramkite potrebni Konvencijata da se spro-vede vo praktika.

So obezbeduvawe primeri i izjavi, se o~ekuva deka ovoj Prira~nik }e sluì kako korisna alatka za parlamentarcite vo promocijata i za {titata na pravata na licata so hendikep nasekade vo svetot.

[a Cukang Luiza Arbor Anders B. Xonson(Sha Zukang) (Louise Arbour) (Anders B. Johnsson)Pod generalen Obedineti Nacii Generalen sekretarsekretar Visok komesar Inter-parlamentarnaOddel za za ~ovekovi prava unijaekonomski i socijalni raboti

VIV

VIV

S O D R @ I N A

Predgovor kon makedonskoto izdanie

Voved .................................................................................................... I

Predgovor................................................................................................... III

Glava 1: Pregled ...................................................................................... 1

Ispolnuvawe na pravata na licata so hendikep: zadolìtelni pri~ini ........................................................................... 1Fokusot na Konvencijata ....................................................................... 2Zo{to be{e potrebna konvencija? ..................................................... 4Pravata nazna~eni vo Konvencijata .................................................. 5Relacijata pome|u hendikepot i razvojot .......................................... 7

Glava 2: Detalen pregled na konvencijata ................... 9Istoriskiot razvoj koj vodi do nova konvencija .................. 9Kratok osvrt na Konvencijata ................................................... 12

Celta na Konvencijata .................................................................. 12 Opsegot na Konvencijata ............................................................... 12

Definirawe na hendikepot ............................................................ 12

Pravata i principite navedeni vo Konvencijat .................. 14 Op{ti principi ............................................................................ 14 Prava .................................................................................................... 15 Me|unarodna sorabotka ................................................................ 18

Obvrskite na dràvite-~lenki spored Konvencijata.......... 18 Obvrska za po~ituvawe, za{tita i ispolnetost ............... 20

Konvencijata vo sporedba so drugite me|unarodni dogovori .................................................................. 20

GlAVA 3: Monitoring na konvencijata i opcionito protokol ................................................................ 25Mehanizmite za monitoring na Konvencijata ............................ 25

Komitet za pravata na licata so hendikep .................................. 26Periodi~no izvestuvawe ................................................................. 26Celta na periodi~notot izvestuvawe ....................................... 28Prosleduvawe na periodi~noto izvestuvawe ............................ 29Sobranieto na dràvite-~lenki .................................................. 30


Drugi mehanizmi za monitoring na pravata na licata so hendikep ..................................................................... 31

Opcioniot protokol na Konvencijata ............................... 31 Procediri na individui .................. ......................................... 31Podnesuvawe pretstavki (barawa)......................................... 33Stanuvawe del od Opcioniot protokol ............................. 36

Sekretarijatot na Obedinetite nacii {to ja poddrùva Konvencijata ..................................................... 37

GlAVA 4: Stanuvawe del od Konvencijata i Opcioniot protocol ......................................................... 39

Priklu~uvawe kon Konvencijata ........................................ 39Potpi{uvawe na dogovorot .................................................... 39[to zna~i da se potpi{e Konvencijata .............................. 40Izrazuvawe soglasnost za obvrzuvawe ................................... 40Procesot na ratifikacija ...................................................... 41Ratifikacijata od regionalnite organizacii za integracija .............................................................................. 41Pristapuvawe .............................................................................. 41 Instrument za ratifikacija, formalno potvrduvawe i pristapuvawe .................................................. 42Ulogata na parlamentot vo procesot na ratifikacijata ......................................................................... 43Koga Konvencijata i Opcioniot protokol stapuvaat vo sila ....................................................................... 43

Rezervi kon Konvencijata i Opcioniot protokol .......... 45Izmeni i povlekuvawe na rezervite ....................................... 46

Deklaracii kon Konvencijata i opcioniot protokol .. . 46Vidovi deklaracii kon Konvencijata i Opcioniot protokol ................................................................. 46Davawe deklaracija vo vrska so Konvencijata .......... 47

Va`nosta na Konvencijata za onie {to ne se ~lenki .... 48

GlAVA 5: Nacionalno zakonodavstvo i konvencijata 51

Vgraduvaweto na Konvencijata vo doma{noto zakonodavstvo ........................................................................... 51

Zna~ewe na potpi{uvaweto i ratifikacijata ............... 51

VIIVI

VIIVI

Vgraduvawe preku ustavni, zakonski i regulatorni merki............................................................................ 54Tipovi na ednakvost i anti-diskriminaciono zakonodavstvo..................................................................................... 56

Sodrìna na zakonodavnite merki ............................................. 58Kriti~ki elementi ........................................................................ 58Povrzuvawe na zakonite za sproveduvawe so Konvencijata ................................................................................ 58Vidovi hendikep na koi treba da se odnesuva zakonodavstvoto ............................................................................. 59“Razumnoto prilagoduvawe” kako osnova na legislativata ............................................................................ 60Posebni merki .................................................................................... 66Diskriminacija od dràvnite institucii, od privatni lica i biznis-sektorot .............. 68Posebni oblasti za zakonodavna reforma ................................. 68Zakonite za intelektualnata sopstvenost i osiguruvaweto pristap do knigi, filmovi i drugi mediumi ...................................................................................... 70 Zakonodavstvo {to go prifa}a znakovniot jazik (jazici) ....... 71Proceduri za poplaki vo nacionalniot zakon............................. 71

Proceduralni merki za promocija na sproveduvaweto ...... 71Pravewe seopfaten pregled ........................................................... 71Osiguruvawe deka zakonite se vo soglasnost so Konvencijata .......................................................... 73Vklu~uvawe na licata so hendikep vo zakonodavniot proces...................................................................... 74Vklu~uvawe na lokalni ili parlamentarci od nacionalno nivo............................................................................ 75

GlAVA 6: Od odredbi do praktika: sproveduva}i ja konvencijata ............................................. 77

Habilitacija i rehabilitacija ............................................... 77

Pristapnost .................................................................................. 79

Obrazovanie .................................................................................. 81Cenata na inkluzivnoto obrazovanie ........................................ 84

Rabota i vrabotuvawe ............................................................................ 85

Delovna sposobnost i donesuvaweto odluki so poddr{ka ............ 89


GlAVA 7: Sozdavawe na nacionalni institucii za implementacija i monitoring na Konvencijata ......... 93

Kontaktni lica .................................................................................. 94

Mehanizam za koordinacija ........................................................... 94Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava .................. 94

Odnosot pome|u Konvencijata i nacionalnite institucii za ~ovekovi prava ................................................ 96Vidovi nacionalni institucii za ~ovekovi prava .............................................................................. 96Pariskite principi .................................................................. 97Mo`ni funkcii na nacionalnata institucija za ~ovekovi prava ......................................................................... 98Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava i mehanizmite za poplaki ............................................................ 101Vostanovuvawe soodvetna institucija .............................. 104

Parlamentarna supervizija .................................................. 105

Parlamentarni komiteti .................................................. 105

Komisija za raspit .............................................................. 105

Direktno ispra{uvawe na ministri ................................ 105Proverka na izvr{nite nazna~uvawa ................................ 106

Supervizija na nevladinite javni agencii ......................... 107

Buxetski nadzor i finansiska kontrola ......................... 107

Sudovite i ulogata na pravosudstvoto .................................. 107Sudska za{tita na pravata .................................................... 108

ReFeReNcI ...................................................................... 113

ANeKS 1: konvencija za Pravata na licata so Posebni Potrebi ............................................................. 115

ANeKS 2: oPcioniot Protokol kon konvencijata

za Pravata na licata so hendikeP .................................. 145

za izdava~ot .................................. na vnatre{nata korica

1VIII

1G L A V A P R V A

Ispolnuvawe na pravata na licata so hendikep: zadolìtelni pri~ini

Pregled

Pove}e od 650 milioni lu|e vo svetot ìveat so hendikepot. Na toa gi dodavame i nivnite po{iroki semejstva, i se poja-vuva neverojatna brojka od dva miliona lu|e koi sekojdnevno ìveat so hendikepot. Vo sekoj region od svetot, vo sekoja zem-ja vo svetot, licata so hendikep ~esto ìveat na marginite od op{testvoto, li{eni od nekoi od ìvotnite osnovni iskustva. Nivnite nadeì za odewe vo u~ili{te, nao|awe rabota, imawe sopstven dom, sozdavawe na semejstvo i odgleduvawe na sopstve-ni deca, u~estvo vo socijalniot ìvot ili glasawe, se mali. Za pogolemiot del od licata so hendikep vo svetot, prodavnicite, olesnuvawata pri pruàwe na javnite uslugi, pa duri i infor-maciite, se daleku od dostapni.

Licata so hendikep go so~inuvaat najgolemoto i najpotcenu-vanoto malcinstvo vo svetot. Brojkite se za osuda: zemaj}i ja pred vid kategorijata na najsiroma{noto naselenie vo svetot, dojdeno e do zaklu~ok deka 20% od najsiroma{nite lu|e vo svetot se tie so hendikep; 98% od decata so hendikep vo zemjite vo razvoj ne odat na u~ili{te; 30% od decata na ulica vo svetot ìveat so hendikepot; nivoto na pismenosta kaj vozrasnite so hendikep e ponisko od 3%, a vo nekoi zemji se spu{ta i do 1% vo kategorijata èni so hendikep. Dodeka za siroma{nite lu|e e povoobi~aeno da se zdobijat so hendikep vo tekot na niv-niot ìvoten vek, hendikepot isto taka moè da dovede i do si roma{tija, bidej}i licata so hendikep ~esto se soo~uvaat so diskriminacija i marginalizacija. Hendikepot e povrzan so ne pismenosta, slabata ishrana, nedostigot od pristap do ~ista voda, slabata otpornost na organizmot protiv bolesti, ne zdravite i opasni rabotni uslovi.

1VIII


Vo na{ite zaednici na hendikepot se gleda kako na pra{awe na milosrdie. Ne te gledaat kako lice koe moè da ima ìvot, da najde rabota, da ìvee samostojno. Ova e mnogu protiv na{ite ~ovekovi prava. Ima ogromna potreba od podigawe na svesta vo na{ite zemji.

Marija Veronika Reina, istraùva~ so hendikep vo dvièweto (Argentina)

Kako {to raste svetskata populacija, raste i brojot na licata so hen dikep. Vo zemjite vo razvoj, lo{i medicinski uslovi za vreme na bremenosta i poroduvaweto, izloènosta na infektivni zaboluvawa,

prirodnite katastrofi, vooruènite kon -flikti, nagaznite mini i povredite pre-diz vikani od lesno oru`je, predizvikuva-we to privremena ili trajna trauma, se po ve }e zastapeni otkolku vo drugite zemji. Se koja godina samo soobra}ajnite nesre}i predizvikuvaat milion povredi i dovedu-vaat do sostojba na hendikep, najmnogu kaj mladata populacija. Vo razvienite zemji, lu |eto {to se rodeni po Vtorata svetska vojna ìveat podolgo, {to zna~i deka mno-gumina od niv ìveat so hendikep do krajot od nivnite ìvoti.

Faktot deka licata so hendikep vo o bi-~a eno ìveat vo siroma{tija e ~esto rezultat na ignorantskiot odnos i negrià {to postoi i vo vladinite tela i vo razvojnite programi i po litiki koi gi ignoriraat, gi isklu~uvaat i ne se dostapni za lica ta so hendikep, ili ne gi poddrùva pravata na licata so hendikep za ni v no vklu~uvawe vo socio-ekonomskiot ìvot na zemjite.

Kako i da e, vo nekolku razvieni zemji i vo zemjite vo razvoj koi ja i -maat opse`nata legislativa naso~ena kon promovirawe na za{titata na osnovnite prava na licata so hendikep, ovie lica ostvaruvaat nezavisen ìvot kako studenti, rabotnici, ~lenovi na semejstvata i gra|ani. Tie go moàt toa bidej}i op{testvoto gi otstranilo fizi~kite i kulturnite granici koi pred toa gi ograni~uvale ovie lu|e, vo obidite za nivno ce-losno vklu~uvawe vo op{testvenite tekovi.

Toa e utvrdeno imaj}i go predvid faktot deka me|unarodnata zaed-nica e obedineta vo odnos na pra{aweto za reafirmirawe na dostoin-stvoto i vrednosta na sekoe lice so hendikep, i toa s# so cel da gi o bezbedat zemjite so efektivna pravna alatka so koja }e i se stavi kraj na nepravdata, diskriminacijata i zloupotrebata na pravata so koi se sudiraat pogolemiot broj od licata so hendikep. Taa alatka e Konven-cijata za pravata na licata so hendikep.

Fokusot na Konvencijata

Terminot ”lica so hendikep“ se odnesuva na site lica koi imaat traj-no fizi~ko, mentalno, intelektualno ili setilno naru{uvawe, a koi, soo~eni so negatorskite stavovi ili fizi~ki pre~ki, ne moàt celosno da se vklu~at vo op{testvoto.

32

GLAVA 1: PREGLED

Pregled na statistikite

Okolu 10% od svetskata populacija ìvee so hendikep - najgolemoto malcinstvo vo svetot. Ovoj broj e vo porast poradi zgolemuvaweto na populacijata, medicinskite dostignuvawa i procesot na stareewe. (SZO)

Presmetano e deka 20% od najsiroma{noto svetsko naselenie ima hen-dikep i e soo~eno so faktot deka vo negovata zaednica ova naselenie e najneprivilegirana (najpotceneta) kategorija. (Svetska banka)

Hendikepot zafa}a zna~itelno pogolem broj grupi so ponizok stepen na obrazovanie od zemjite od Organizacijata za ekonomska sorabotka i razvoj (OESR). Vo prosek, 19% od pomalku obrazovanite lica imaat hendikep, sporedeno so 11% od licata so povisok stepen na obrazo-vanie. (OeSR)

Smrtnosta kaj decata so hendikep moè da bide mnogu visoka, taka {to 80% od smrtnite slu~ai, vo nekoi zemji, moàt da bidat kaj deca koi s# u{te ne dostignale vozrast od pet godini, globalno gledano, a vo nekoi zemji pak, smrtnosta padna pod 20%. Vo nekoi slu~ai, se ~ini deka se pravat obidi decata so hendikep da bidat ”otstraneti“.(Oddelenie za internacionalen razvoj, Obedineto Kralstvo)

Kako i da e, toa ne e iscrpna defini-cija za tie koi moàt da pobaraat za{ -ti ta vo ramkite na Konvencija ta; a o vaa definicija isto taka, gi isklu-~u va po{irokite kategorii za licata so hendikep osnovani vo nacionalnite zakonodavstva, vklu~uvaj}i gi i licata so privremen hendikep ili licata koi porano imale hendikep.

Edno lice so hendikep, vo edno op-{testvo moè da bide smetano za lice so hendikep, a vo drugo op{testvo da ne bide. Vo najgo le miot del od svetot ima dlaboki i zakoreneti negativni stereotipii i predrasudi kon licata so odredeni razliki. Tie stavovi o predeluvaat koe lice se sme ta za lice so hendikep i ja zacvrstuvaat negativnata slika za li cata so hen-dikep. Jazikot koj se upotrebuva koga stanuva zbor za li cata so hen-dikep igra zna~ajna uloga vo kreiraweto odr`livi ne ga tivni stereo-tipi. Terminite kakvi {to se: ”sakat“ ili ”mentalno retardiran“, se jasno derogativni. Drugi, kakov {to e ”vrzan za koli~ka“, go nagla-suvaat pove}e hendikepot otkolku liceto. Istoris ki, op{testvoto

Od lu|e rodeni so hendikep kako {to bev jas, ~esto seme-jstvoto o~ekuva mnogu malku, broj eden, zatoa o~ekuvawata se niski; broj dva - fizi~kite barieri vo zednicata moàt da gi spre~at da i pristapat na nivnata zaednica, i broj tri - socijalnite barieri moàt da gi spre~at da i pristapat na nivnata zaed-nica.

linda Mastandrea, paraolimpiec i advokat za hendikep( SAD)

32


Hendikepot poteknuva od op{testvoto, a ne od li~nosta

Edno lice vo koli~ka moè da ima pote{kotii pri dokaùvaweto na faktot deka e kvalifikuvan rabotnik, ne poradi negovata/nejzinata sostojba, tuku zatoa {to ima ograni~uvawa vo ̀ ivotnata sredina, kako nepristapni avtobusi ili skali na rabotnoto mesto, koi go popre~uvaat negoviot/nejziniot sloboden pristap.

Dete so intelektualen popre~enost moè da ima pote{kotii vo u~ili{teto poradi odnosot na u~itelite kon nego/nea pri prenesuvaweto na obrazovanieto i znaeweto, nefleksibilnite u~ili{ni tabli i roditeli koi ne se vo mo`nost da se prilagodat na u~enici so razli~ni kapaciteti za u~ewe.

Vo op{testvo kade {to se dostapni korektivni le}i za licata so ekstremna miopija (kratkovidost), ovaa kategorija na lica ne se smeta za kategorija na lica so hendikep. No, nekoj koj {to ìvee vo isti op{testveni uslovi vo koi korektivnite le}i ne se dostapni kratkovidosta se smeta za hendikep, osobeno kaj lica koi ne se vo mo`nost da gi izvr{uvaat zada~ite koi se o~ekuvaat od niv, kako pletewe, {iewe ili rabota na farma.

izbegnuva po~esto da koristi termini koi licata so hendikep gi ko-ristat za da se definiraat sebe si, i zaradi toa tie se prinudeni da upotrebuvaat termini koi se neprijatni za niv. Izrabotuva~ite na Konvencijata jasno ukaàa na faktot deka na hendikepot treba da se gleda kako na rezultat od interakcijata pome|u liceto i sredinata vo koja ìvee, deka hendikepot ne e ne{to {to se pojavuva vo ìvotot na individuata kako rezultat na nekakvo na ru{uvawe. Konvencijata go priznava faktot deka hendikepot e koncept za vklu~uvawe i deka Konvencijata moè da se adaptira za da vlijae vrz pozitivnite prome-ni vo op{testvoto.

Zo{to be{e potrebna Konvencija?

Licata so hendikep s# u{te primarno se gledaat kako ”objekti“ za zgriùvawe ili za medicinski tretman otkolku kako ”imateli“ na pra-va. Odlukata da se donese univerzalen instrument za ~ovekovi prava, specifi~en za licata so hendikep, se rodi od faktot deka, i pokraj toa {to se odnesuva na site ~ovekovi prava, na licata so hendikep s# u{te, vo praktikata, im se osporuvaat nivnite osnovni prava i fundamen-talni slobodi {to pove}eto lu|e gi smetaat zdravo za gotovo. Vo osno-va, Konvencijata naglasuva deka licata so hendikep gi uìvaat istite ~ovekovi prava kako i sekoj drug, i deka licata so hendikep se sposobni da gi vodat svoite ìvoti kako polnopravni gra|ani koi moè da da-dat zna~aen pridones vo op{testvoto, ako im se dadat istite mo`nosti kako i na drugite.

54

GLAVA 1: PREGLED

Konvencijata za pravata na licata so hendikep i nejziniot Opcionen protokol, usvoen od Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 13 dekemvri 2006 godina, se poslednite dopolnuvawa na ova telo so zbir od internacionalni instrumenti za ~ovekovi prava (pogledni poglavje 2). Po usvojuvaweto na Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava vo 1948 godina, vladite, pod vlijanie na Obedinetite nacii, pregovaraa i postignaa soglasnost okolu nekolku me|unarodni dogovori koi gi odreduvaat gra|anskite, kulturnite, ekonomskite, politi~kite i soci-jalnite prava {to se odnesuvaat na site ~ove~ki su{testva. Tie dogovo-ri gi postavuvaat osnovnite principi i pravni odredbi doneseni za da gi za{titat i promoviraat tie prava.

Konvencijata e komplementarna so postojnite me|unarodni dogovo-ri za ~ovekovi prava. Taa ne sogleduva nitu edno novo ~ovekovo pravo za licata so hendikep; tuku dovolno gi klasificira pravata i odgovor-nostite na dràvite, da po~ituvaat i da obezbedat uslovi za ednakvo u ̀ ivawe na site ~ovekovi prava od site lica so hendikep. Konvencijata utvrduva oblasti vo koi mora da se prezemat prilagoduvawa, za licata so hendikep da moàt da gi praktikuvaat svoite prava, i oblasti vo koi za{titata na nivnite prava mora da bide zajaknata, zatoa {to tie prava bile rutinski prekr{uvani. Isto taka, se vostanovuvaat mini-mum standardi {to treba da se odnesuvaat na site i ja pravat osnovata za seopfatna ramka za dejstvuvawe (akcija).

Vo soglasnost so odredbite od Konvencijata, dràvite se obvrzani da gi konsultiraat licata so hendikep, preku nivnite organizacii koi gi pretstavuvaat, dodeka se razvivaat i sproveduvaat zakoni i politiki za efektuirawe na Konvencijata i na drugite pra{awa na politikata {to }e vlijaat vrz ìvotite na licata so hendikep.

Pravata nazna~eni vo Konvencijata

Na licata so hendikep grubo im se osporuvaat ovie ~ovekovi prava:

Obrazovanie

Slobodno dvièwe

Nezavisen ìvot vo zaednicata

Vrabotuvawe, duri i koga se ra boti za dobrokvalifikuvan kandidat

Pristap do informacii

Dobivawe soodvetna zdravstvena gri-à

Praktikuvawe politi~ki prava, kak-vo {to e glasaweto

Samostojno donesuvawe odluki

54


Na Mileniumskiot samit na Obedinetite nacii, odràn vo septemvri 2000 godina, pretsedatelite na dràvi i na vladi se soglasija da rabotat na postignuvaweto na slednive celi:

cel 1 Iskorenuvawe na krajnata siroma{tija i gladot

Siroma{tijata predizvikuva hendi-kep: pove}e od 50% od vidovite hendikep moè da se preveniraat i se direktno po-vrzani so siroma{tijata. Ova e osobeno vistinito za onie vidovi hendikep koi nastanuvaat poradi neishranetost na de-teto, neishranetost na rodilkata i in-fek tivni bolesti.

Hendikepot e rizi~en faktor za si ro-ma{tija: preku 85% od licata so hendi-kep ìveat vo siroma{tija.

cel 2 Zdobivawe so univerzalno osnovno obrazovanie

98% od decata so hendikep vo razvie-ni ot svet ne odat na u~ili{te.

cel 3 Promocija na rodova ednakvost i zgolemuvawe na mo}ta na ènite

Op{to poznato e deka ènite so hen dikep se dvojno omalovaèni vo op-{testvoto: isklu~eni se od razli~ni ak-tivnosti poradi nivnata rodova pripad-nost i poradi hendikepot.

@enite so hendikep se od dva do tri-pati poizloèni na fizi~ka i seksualna zloupotreba od ènite bez hendikep.

cel 4 Namaluvawe na smrtnosta kaj decata

Nivoto na smrtnost kaj decata so hen -dikep moè da dostigne i do 80% vo nekoi zemji, duri i vo tie zemji vo koi nivoto na smrtnost pome|u decata so hendikep e pod 20%.

cel 5 Podobruvawe na zdravjeto na rodilkata

Re~isi 20 milioni ̀ eni sekoja godina se zdobivaat so hendikep kako posledica na koplikacii za vreme na bremenosta i poroduvaweto.

Abnormalni prednatalni slu~uvawa se najgolemata pri~ina za zdobivawe so hendikep kaj decata vo razvieniot svet. Tak viot hendikep ~esto moè da bide pre veniran.

cel 6 Borba so HIV/SIDA, malarija i drugi bolesti

Licata so hendikep se osobeno ran-livi na HIV/SIDA poradi nedostig od potrebnite uslugi i pristapot do infor-maciite za prevencija i le~ewe.

Edno od deset deca ima nevrolo{ko na-ru{uvawe, vklu~uvaj}i i pre~ki pri u ~ewe i nedostatok od koordinacija i epilepsija, kako posledica od malarija.

cel 7 Obezbeduvawe odr`livost vo ìvotnata sredina

Niskiot kvalitet na uslovite vo ì- vot nata sredina e vaèn predizvikuva~ na zdravstveni problemi i hendikep.

Trahoma (vospalenie na vnatre{nosta na o~nite kapaci) ~esto predizvikuva sle pilo i moè da se izle~i ako se najde pristap do voda bezbedna za koristewe.

cel 8 Razvivawe na globalno partnerstvo za razvoj

Mnogu od licata so hendikep nemaat pristap do novi tehnologii, osobeno do informaciite i komunikaciiskite teh-nologii (IKT). Pogolemiot broj od veb-sajtovite se nepristapni, a dopolnitel-nata tehnologija e premnogu skapa.

76

GLAVA 1: PREGLED

Otkoga edna zemja }e ja ratifikuva Konvencijata, obvrskite utvr-deni so Konvencijata mora da se odrazat vo nacionalnata pravna ram-ka, vo planiraweto na razvojot i buxetiraweto, vo odnosnite politi-ki. Konvencijata gi naglasuva konkretnite, pragmati~ni ~ekori {to dràvite-~lenki treba da gi prezemat zaradi poddr{ka na inkluzijata na licata so hendikep vo site oblasti na razvojot (videte poglavje 5).

Konvencijata isto taka ja sogleduva i va`nosta na me|unarodnata razvojna sorabotka vo poddr{kata na nacionalnite napori vloèni vo nejzinoto sproveduvawe. Za prvpat, Konvencijata ja otstranuva na glaskata od sozdavaweto specijalizirani programi za licata so hendikep, kakva {to e rehabilitacijata, kon baraweto site razvojni programi, vklu~uvaj}i gi i tie {to se poddràni preku me|unarodna so rabotka, da bidat inkluzivni i pristapni za licata so hendikep. I vo sekoj slu~aj, organizaciite na licata so hendikep treba da u ~e-stvuvaat vo formuliraweto na tie razvojni programi.

Potrebata od vklu~uvawe na licata so hendikep, vo svetskite raz-

Zo{to treba da bidam zainteresiran za pravata na licata so hendikep:

POTSeTNIK ZA PRATENICI

ôvekovite prava na licata so hendikep treba da bidat promoviraniod istata pri~ina od koja ~ovekovite prava se promovirani za site drugi lu|e: poradi iskonskoto i ednakvoto dostoinstvo i vrednost na sekoe ~ove~ko su{testvo;

Vo pove}eto zemji, licata so hendikep imaat pote{kotii pri posetuvaweto na u~ili{te, nao|aweto rabota, glasaweto i zadolìtelnata zdravstvena za{ tita.

Edinstveniot na~in za da se osigura deka licata so hendikep moàt celosno da gi uìvaat svoite ~ovekovi prava e da se garantira deka tie prava, vo ram-kite na nacionalnite zakoni, se poddràni od zakonite preku seopfatno, uso-glaseno i postojano dejstvuvawe na site ministerstva, i da se osigura deka za-konskite institucii mu davaat pravosilnost na po~ituvaweto na tie prava; Marginalizacijata na licata so hendikep i nivnoto ohrabruvawe da os-tanat zavisni, skapo gi ~ini i roditelite i op{tata javnost. Ohrabruvawe-to na licata so hendikep da ìveat nezavisen ìvot i da pridonesuvaat vo op{testvoto, gledano od socijalen i ekonomski aspekt, e isplatlivo.

Sekoj moè da go iskusi hendikepot vo tekot na ìvotot, poradi bolest, ne-sre}a ili starost.

Licata so hendikep se glasa~i, pla}a~i na danok i gra|ani kako i sekoj drug. Tie ja o~ekuvaat va{ata celosna poddr{ka i posvetenost.

Relacijata pome|u hendikepot i razvojot

76


vojni tekovi e o~igledna, osobeno vo odnos na Mileniumskite raz-vojni celi. Bez nivnoto u~estvo, nema da bide mo`no da se namalat gladot i siroma{tijata do 2015 godina, kako {to e predvideno so Mi-leniumskata razvojna cel broj 1. Sli~no na toa, pravoto na slobodno i univerzalno osnovno obrazovanie za sekoe dete (Mileniumska raz-vojna cel broj 2) nema da bide postignata s# dodeka 98% od decata so hendikep vo zemjite vo razvoj ne posetuvaat u~ili{te.

98

G L A V A V T O R A

Istoriskiot razvoj koj vodi do nova Konvencija

Detalen pregled na Konvencijata

Konvencijata za pravata na licata so hendikep ne e prviot instrument za ~ovekovi prava koj gi tretira pra{awata {to gi zasegaat licata so hendikep. Kako i da e, za razlika od nejzinite prethodnici, taa im nudi na licata so hendikep novo, dosega nevideno nivo na za{tita. Konvencijata gi objasnuva pravata {to licata so hendikep treba da gi uìvaat, no istovremeno go osiguruva po~ituvaweto na obvrskite od dràvata i drugite akteri.

Obedinetite nacii nekolku pati razgovaraa za pra{aweto na ~ovekovite prava i hendikepot, pred da pristapat kon prego-varawe i usvojuvawe na ovaa Konvencija. Vo 1982 godina, Gene-ralnoto sobranie ja usvoi Svetskata programa za akcija koja go promovira celosnoto u~estvo i ednakvosta na licata so hendi-kep vo socijalniot ìvot i razvojot vo site zemji, nezavisno od nivniot stepen na razvoj1. Generalnoto sobranie periodot od 1983 - 1992 god. go proglasi za ”Dekada na licata so hendikep na Obedinetite nacii“ i gi ohrabruva zemjite-~lenki da ja imple-mentiraat Svetskata programa za akcija koja gi opfa}a licata so hendikep vo toj period2.²

Vo tekot na prvoto golemo me|unarodno razgleduvawe na im-plementacijata na Svetskata programa za akcija {to se odnesuva na licata so hendikep, koja se odrà vo Stokholm vo 1987 godi-na, u~esnicite predloìja da se izraboti Nacrt-konvencija za ~ovekovite prava na licata so hendikep.

1.Vidi gi celite postaveni vo Svetskata programa za akcija usvoena so Rezolucijata 37/52 na Generalnoto sobranie, na 3.12.1982 god.2.Rezolucija na Generalnoto sobranie 37/53 od 03.12.1982 god.

2

98


I pokraj razli~nite inicijativi, vklu~uvaj}i gi i predlozite pokre-nati od strana na vladite na Italija i [vedska, i Specijalniot izves-tu va~ za hendikep od Komisijata za socijalen razvoj, kako i silnoto lo bi od gra|anskoto op{testvo, predlogot ne dobi dovolna poddr{ka za otpo~nuvawe na pregovori za postignuvawe nov dogovor.

Vo 1991 godina, Generalnoto sobranie gi usvoi ”Principite za za{ tita na licata so mentalna bolest i podobruvaweto na zdravstve-nata za{tita za mentalno zdravje“, poznati kako MI (Mental Illness) Principi. Ovie principi pri mentalnoto zaboluvawe utvrduvaat no-vi standardi i proceduralni garancii koi obezbeduvaat za{tita vo odnos na najserioznite zloupotrebi na ~ovekovite prava koi moè da se pojavat vo instituciite kako maltretirawe i nesoodvetna upotreba na fizi~ki zatvorawa, nesakana izolacija, sterilizacija, psihi~ki zafati i drug navredliv, nesoodveten i lo{ tretman kon licata so in-telektualna popre~enost. Iako, toga{ se smetaa za dosta inovativni, denes vrednosta na MI Principite e osporena.

Vo 1993 godina, Generalnoto sobranie gi usvoi ”Standardni pra-vi la za izedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendikep“ (Stan-dar dni pravila). Standardnite pravila ukaùvaat deka ”de voj ~i-wata, mom~iwata, ènite i maìte so hendikep, kako ~lenovi vo op {testvata, moè da gi imaat istite prava i odgovornosti kako i drugite“ i bara{e od zemjite da gi otstranat pre~kite za ednakvo u~estvo na licata so hendikep vo op{testvoto. Standardnite pra vi la

Prethodnici na Konvencijata

Me|unarodnata povelba za pravata:Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava

Me|unarodniot dogovor za ekonomski, socijalni i ~ovekovi prava

Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava

Drugi instrumenti na Obedinetite nacii i na Me|unarodnata organizacija za trud (MOT) koi se odensuvaat samo na pravata na licata so hendikep:

Deklaracija za pravata na mentalno-retardiranite lica (1971 god.)

Deklaracija za pravata na licata so hendikep (1975 god.)

Svetskata programa za akcija koja se odnesuva na licata so hendikep (1982 god.)

Talinskiot vodi~ za akcija za razvoj na ~ove~kite resursi vo poleto na hendikepot (1990 god.)

Principi za za{tita na licata so mentalno zaboluvawe i podobruvaweto na zdravstvenata grià za mentalnoto zdravje (1991 god.)

Standardni pravila za izedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendikep (1993 godina)

1110

GLAVA 2: DETALEN PREGLED NA KONVENCIJATA

stanaa osnoven instrument na Obedinetite nacii {to gi vodi dr ̀ a-vite vo dejstvuvaweto za ~ovekovite prava i hendikepot, i ja postavi-ja va`nata referenca vo utvrduvaweto na obvrskite na dràvite vo soglasnost so postojnite instrumenti za ~ovekovi prava. Mnogu od zemjite gi baziraa svoite nacionalni zakonodavstva vrz ovie Stan dar-d ni pravila. Iako specijalnite izvestuva~i go nadgleduvaa sprovedu-vaweto na Standardnite pravila na nacionalno nivo, tie ne se pravno obvrzuva~ki i ne gi {titat pravata na licata so hendikep tolku seop-fatno kako {to toa go pravi novata Konvencija.

Me|unarodnite instrumenti za ~ovekovi prava gi promoviraat i {ti tat pravata na site, vklu~uvaj}i gi i licata so hendikep.

Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava, Me|unarodniot do govor za ekonomski, socijalni i kulturni prava i Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava, zaedno go oformuvaat ona {to e poznato kako Me|unaroden dogovor za ~ovekovi prava. Ovie tri dokumenta zaedno gi priznavaat gra|anskite, kulturnite, ekonom-skite, politi~kite i socijalnite prava koi se neottu|iv del od sekoe ~ove~ko su{testvo; potoa Me|unarodnata povelba za ~ovekovi prava gi priznava i za{tituva pravata na licata so hendikep, duri i ako tie lica ne se posebno naglaseni.

Konvencijata za pravata na deteto e prviot Me|unaroden dogovor koja strogo ja zabranuva diskriminacijata koga se vo pra{awe decata so hendikep. Ovaa Konvencija isto taka go priznava pravoto na deca-ta so hendikep celosno da go uìvaat ìvotot i da imaat pristap do

Patot do novata Konvencija

Dekemvri 2001 god. Vladata na Meksiko mu predloì na Generalnoto sobranie da oformi ad hoc komitet za razgleduvawe na predlozite za seopfatna i inte-gralna Me|unarodna Konvencija za promovirawe i za{tita na pravata i dos-toinstvoto na licata so hendikep.

Avgust 2002 god. Prvata sesija na Ad Hoc Komitetot, na koja celosno be{e raspra-vano za mo`nata nova Konvencija i za procedurite za u~estvo na gra|anskoto op{testvo.

25 avgust 2006 god. Osmata sesija na Ad Hoc Komitetot, na koja se zavr{eni pre-govorite za Nacrt-konvencijata i posebniot Opcionalen protokol i tekstovi-te se usvoeni, podgotvitelno, i se tema za tehni~ko razgleduvawe.

13 dekemvri 2006 god. Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii so konsen-zus ja usvojuva Konvencijata za pravata na licata so hendikep i Opcionalniot protokol.

30 mart 2007 god. Konvencijata i Opcionalniot protokol se otvoreni za potpi- {u vawe vo sedi{teto na Obedinetite nacii vo Wujork.

1110


specijalnata grià i pomo{ta koja im e potrebna.

Pred usvojuvaweto na Konvencijata, postojnite me|unarodni dogo-vori za ~ovekovi prava ne ja opfatija celosno za{titata na pravata na licata so hendikep; i licata so hendikep ne moèa da gi upotrebat razli~nite mehanizmi za za{tita koi bea staveni vo tie me|unarodni dogovori. Usvojuvaweto na Konvencijata i vostanovuvaweto na no-vata za{tita na ~ovekovite prava i mehanizmite za nabquduvawe treba zna~itelno da ja podobrat za{titata na pravata na licata so hendikep.

^lenot 1 od Konvencijata za pravata na licata so hendikep ukaùva deka celta na Konvencijata e ”da go promovira, za{titi i ovozmoì licata so hendikep celosnoto i ednakvo da gi uìvaat ~ovekovite pra-va i osnovnite slobodi i da go promovira po~ituvaweto na nivnoto dostoinstvo“.

Konvencijata gi promovira i za{tituva ~ovekovite prava na lica-ta so hendikep vo ekonomskiot, socijalniot, politi~kiot, pravniot i kulturniot ìvot. Taa povikuva na nediskriminatorski tretman i ednakvost vo pristapot do pravdata, vo tretmanot na sudovite i politikata, kako i vo prezemaweto administrativna zada~a so obez-beduvawe neophodno razumno, proceduralno i soodvetno na vozrasta prilagoduvawe vo obrazovanieto, zdravstvenata grià, vo rabotnata sredina, vo semejniot ìvot, kulturnite i sportskite aktivnosti, i koga se u ~estvuva vo politi~kiot i javniot ìvot. Konvencijata osiguruva deka site lica so hendikep se priznati pred zakonot. Taa isto taka ja zabranuva torturata, eksploatacijata, nasilstvoto i zloupotrebata, a gi za{tituva ìvotot, slobodata i bezbednosta na li cata so hendikep, nivnata sloboda za dvièwe i izrazuvawe i ja po-~ituva nivnata privatnost.

Konvencijata ne go definira eksplicitno zborot ”hendikep“; no, Preambulata na Konvencijata go oficijalizira faktot deka ”hendike-pot“ e razvien koncept (paragraf (e)). Nitu Konvencijata go defini-ra terminot ”lica so hendikep“. Kako i da e, sepak dogovorot ukaùva

Kratok osvrt na Konvencijata

Celta na Konvencijata

Opsegot na Konvencijata

Definirawe na hendikepot

1312


na toa deka terminot gi vklu~uva li cata koi imaat dolgoro~en psi-hi ~ki, mentalno, intelektualna po-pre~enost ili senzoren hendikep, a koi soo~eni so negativnite stavovi ili fizi~ki pre~ki, ne moàt ce-losno da u~estvuvaat vo op{testvoto (~len 1).

Priznanieto deka ”hendikepot“ e razvoen koncept na vklu~uvawe, go oficijalizira faktot deka op{tes-tvoto i mo`nostite {to toa gi ima ne se konstantni. Posledovatelno na toa, Konvencijata ne naloùva ri giden pristap kon ”hendikepot“, tuku, taa go poso~uva dinami~niot pristap, koj trpi povremeni prila-goduvawa so tekot na vremeto bez ra-zlika na razli~nite socio-ekonoms-ki momenti.

Pristapot na Konvencijata kon hendikepot isto taka go naglasu va zna~ajnoto vlijanie {to ograni~uvawata vo stavovite i vo op{tes-tvenata sredina moè da go imaat vrz uìvaweto na ~ovekovite prava na licata so hendikep. So drugi zborovi, liceto vo ko li~ka moè da ima pote{kotii pri prevozot so javniot transport ili pri vrabotu-vawe, ne poradi negovata / nejzinata sostojba, tuku poradi pre~kite vo sredinata, kako nepristapni avtobusi ili skali na rabotnoto mesto koi go ograni~uvaat negoviot/nejziniot pristap.

Sli~no na toa, decata so intelektualna popre~enost moè da ima-at pote{kotii vo u~ili{te poradi stavot na u~itelite kon niv, ne-prilagodlivi u~ili{ni tabli, a verojatno i poradi roditelite koi ne moàt da im se adaptiraat na nivnite deca - u~enici so razli~ni kapaciteti za u~ewe. Poradi toa, od vitalno zna~ewe e da se smenat od nesuvaweto i sredinata, {to na licata so hendikep im go ote`nuva celosnoto u~estvo vo op{testvoto.

Konvencijata pove}e ukaùva, otkolku {to gi definira licata so hendikep. Licata so hendikep gi ”vklu~uva“ licata so dolgotrajni fizi~ki, mentalen, intelektualni ili senzorni naru{uvawa; so dru-gi zborovi, Konvencijata gi za{tituva barem ovie lica. Implicitno vo ovaa poso~uvawe e razbiraweto koe dràvite treba da go imaat za po{irokiot opseg na za{tita na licata so hendikep vo koj moè da bidat vklu~eni, na primer, i licata so kratkotraen (privremen) hendikep.

<Sega go donesuvame Nacional-ni ot zakon za hendikep, koj e se opfaten zakon i }e sluì za da mu dade na zakonodavstvoto zabi vo za{titata na licata so hendi-kep. Isto taka, vo igra stavame i brojni programi i inicijativi za da gi podobrime obrazovnite ka paciteti na licata so hendikep, bidej}i veruvame deka, ako ìvo-tot na licata so hendikep treba da se transformira za da bide o dr`liv, toa treba da se napravi preku obrazovanie. I dlaboko sme gordi {to sme prvata zemja {to ja ratifikuva{e Konvencijata.

Senator Flojd emerson Moris, Dràven minister vo Ministerstvoto za trud i socijalna politika (Jamajka)

1312


Nediskriminacijata i ednakvosta

Principot na ne-diskriminacija e kamen-temelnik na zakonite za ~ovekovite prava i princip {to e opfaten vo site drugi me|unarodni dogovori za ~ovekovi prava. Diskriminacijata vrz osnova na hendikep e definirana vo Konvencijata ka-ko ”kakvo bilo razgrani~uvawe (oddeluvawe), isklu~uvawe ili ograni~uvawe vrz osnova na hendikep {to ima cel ili efekt na namaluvawe ili poni{tuvawe na priznavaweto, uìvaweto ili praktikuvaweto, vrz ednakva osnova so ostanatite, na site ~ovekovi prava i osnovnite slobodi vo oblasta na politikata, ekonomijata, socijalata, kulturata, gra|anstvoto ili na koe-bilo drugo pole. Taa gi opfa}a site formi na diskriminacija, vklu~uvaj}i go i odbivaweto da se prezeme razumno pri-lagoduvawe<.

Dràvite mora da ja spre~at diskriminacijata, kako vo zakonot, vo vid na dis-kriminacija vo samoto zakonodavstvo, a i vo praktika, na primer koga diskrimi-nacijata se pojavuva na rabotno mesto. Kako i da e, dràvite s# u{te moàt da di skriminiraat vo korist na licata so hendikep koga e neophodno da se osiguraat deka licata so ili bez hendikep imaat ednakvi mo`nosti.

Pod ”razumno prilagoduvawe“ se podrazbira neophodno i soodvetno modifi ci-rawe i prilagoduvawe koe ne pretstavuva nesrazmeren tovar, potreben vo odreden slu~aj. so cel obezbeduvawe, uìvawe ili koristewe, vrz ramnopravna osnova so o stanatite, na site ~ovekovi prava i osnovni slobodi na licata so hendikep (~len 2). Spored ovoj princip, liceto so hendikep moè da go zastapuva stavot deka dr-àvata, a i drugite akteri {to proizleguvaat od nea, vklu~uvaj}i go i privatniot sektor, se obvrzani da prezemat ~ekori koi se potrebni za da se prilagodi negovata/ nejzinata dadena situacija, s# dodeka tie ~ekori ne predizvikuvaat dopolnitelno golemo optovaruvawe.

Na primer, ako eden vraboten ima nesre}a, na rabotnoto mesto ili nadvor od nego, toa rezultira so fizi~ki hendikep, a rabotnikot, zdobivaj}i se so hendikep, mora da koristi koli~ka, a ottoga{ natamu, rabotodavecot e obvrzan da obezbedi rampi, pristapni toaleti, ras~isteni hodnici i da napravi drugi prilagoduvawa i izmeni, za da moè liceto da prodolì so rabota, kako aktiven rabotnik. Ne-sproveduvaweto na takvite prilagoduvawa moè da go natera rabotnikot vedna{ da podnese tu`ba protiv diskriminacija pred nadleèn sudski ili drug organ.

Kako i da e, prilagoduvawata koi eden rabotodavec moè da gi zeme vo vid ne se neograni~eni; tie moè samo da bidat ”razumni“. Zaradi toa, disproporcio-nalnite golemi tro{oci za prilagoduvawe na rabotnoto mesto ne treba da bidat zadolìtelni, osobeno ako se raboti za mala firma vo koja tie adaptacii ne moàt lesno da se izvedat.

Pravata i principite navedeni vo Konvencijata

Op{ti na~ela

Op{tite na~ela se vodi~ za dràvite i drugite akteri vo tolku-vaweto i sproveduvaweto na Konvencijata. Osumte op{ti na~ela se:

1514


Po~ituvaweto na dostoinstvoto, avtonomijata, vklu~uvaj}i ja i slobodata za donesuvawe odluki i nezavisnosta na licata;

Nediskriminacijata;

Celosno i efektivno u~estvo vo op{testvenata inkluzija;

Po~ituvawe na razlikite i prifa}aweto na licata so hendikep kako del od ~ovekovata raznolikost i humanost;

Ednakvost vo mo`nostite;

Pristapnost;

Ednakvost me|u maìte i ènite, i

Po~ituvawe na kapacitetite za vklu~uvawe na decata so hendikep i na nivnite prava za za{tita na nivnite identiteti.

Dodeka gra|anskite, kulturnite, ekonomskite, politi~kite i soci-jalnite prava nazna~eni vo Konvencijata se odnesuvaat na site ~o ve~ki su{testva, taa se fokusira vrz aktivnostite {to dràvite mora da gi prezemat za da obezbedat deka licata so hendikep gi uìvaat tie prava na ednakva osnova kako i drugite. Konvencijata isto taka gi opfa}a i specifi~nite prava na ènite i decata, oblasti vo koi se bara dejstvo od dràvata, kako sobirawe na informacii i podigawe na svesta, kako i me|unarodna sorabotka.

Eksplicitnite prava vneseni vo Konvencijata se:

Ednakvost pred zakonot bez diskriminacija

Pravo na ìvot, sloboda i bezbednost na liceto

Ednakvost pred zakonot i delovna sposobnost

Zabrana na tortura

Zabrana na eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba

Pravoto na po~ituvawe na fizi~kiot i mentalniot integritet

Sloboda na dvièwe i na izbor na nacionalnost

Pravoto na ìvot vo zaednica

Sloboda vo izrazuvaweto i pravo na mislewe

Po~ituvawe na privatnosta

Po~ituvawe na domot i semejstvoto

Prava

1514


Pravo na obrazovanie

Pravo na zdravje (zdrav ìvot)

Pravo na rabota

Pravo na soodvetni standardi na ìveewe

Pravo na u~estvo vo politi~kiot i javniot ìvot

Pravo na u~estvo vo kulturniot ìvot

Konvencijata priznava deka odredeni lu|e se izloèni na diskrimi-nacija ne samo vrz osnova na hendikepot, tuku i vrz osnova na polot, vozrasta, etni~kata pripadnost ili po drugi osnovi. Spored toa, Kon vencijata sodrì dve poglavja posveteni na odredeni kategorii: è ni te i decata so hendikep.

Konvencijata ureduva posebni oblasti za dejstvuvawe na dràvite. Vostanovuvaweto na pravoto ne e isto kako i osiguruvaweto deka pra-voto e ostvareno. Ova e pri~inata poradi koja Konvencijata gi obvr-zuva dràvite - ~lenki da obezbedat soodvetno prilagoduvawe vo sre-dinata, za licata so hendikep da moàt celosno da gi uìvaat nivnite prava na ednakva osnova so drugite. Tie uslovi se odnesuvaat na:

Potkrevawe na svesta - za licata so ili bez hendikep da moàt da gi razbiraat nivnite prava i odgovornosti;

Pristapnost - najva`na za uìvaweto na pravata i za nezavisen ìvot vo zaednicata;

U~estvoto: princip i pravo

Principot na u~estvo i inkluzija ima cel da gi angaìra licata so hendikep vo po{irokoto op{testvo i vo donesuvaweto odluki koi vlijaat vrz niv, ohrabruvaj}i gi da bidat aktivni vo svoite ìvoti i zaednici. Inlkuzijata e dvonaso~en proces: licata koi nemaat hendikep treba da bidat otvoreni za vklu~uvawe na licata so hendikep.

Konvencijata go priznava pravoto na u~estvo vo politi~kiot ìvot preku gla-sawe na parlamentarnite izbori i vo kulturniot ìvot preku pristap do kultur-ata, sportot i drugite rekreativni aktivnosti. Kako i da e, realizacijata na pra-voto za u~estvo ponekoga{ bara specifi~no dejstvo od dràvata. Na primer lice so o{teten vid moè da pobara izboren materijal na Brajova azbuka, no moè isto taka, da pobara i personalna poddr{ka vo samiot glasa~ki proces za da moè da se izjasni spored standardite. Ako na izborno mesto nema rampi ili toa e premnogu daleku od domot na izbira~ot vo koli~ka, toj moè da bide spre~en vo realizacija-ta na negovoto izbira~ko pravo, a negovoto pravo za u~estvo vo politi~kiot ìvot, na toj na~in da bide opstruirano.

1716


ednakvost pome|u maìte i ènite

@enite so hendikep moè da bidat diskriminacirani najmalku na dve nivoa: vrz osnova na nivnata polova pripadnost i vrz osnova na nivniot hendikep. Prin-cipot na ednakvost pome|u maìte i ̀ enite bara od dràvite da ja promoviraat ed-nakvosta pome|u maìte i ènite i da se borat protiv neednakvosta vo procesot na implementirawe na odredbite od Konvencijata. ^lenot 6 od Konvencijata posebno ukaùva deka ènite i devoj~iwata so hendikep se predmet na pove}e vidovi dis-kriminacija, vklu~uvaj}i ja i diskriminacijata vrz osnova na hendikep, polovata diskriminacija, a ponekoga{ i diskriminacijata po drug osnov, isto taka. Ednak-vosta pome|u maìte i ènite ne e vode~ki princip samo koga se raboti za ~oveko-vite prava vo Obedinetite nacii, toa e isto taka pravo samo po sebe i samo za se be.

Situacii na rizik i itni slu~ai - pri~ini za zdobivawe so hen-dikep koi baraat specifi~no dejstvo od dràvata za da obezbe-di za{tita;

Pristap do pravniot sistem - esencijalen za licata so hendikep da gi ostvarat svoite prava;

Mobilnost na li~nosta - da se promovira nezavisnosta na lica-ta so hendikep;

Habilitacija i rehabilitacija - za lica so hendikep od ra|awe i za lica koi se zdobile so hendikep, {to }e im ovozmoì na tie lica da go dostignat i odrùvaat maksimumot vo nezavisnosta i samostojnosta.

Statistiki i pribirawe informacii - kako osnova za formu li-rawe i sproveduvawe na politikite za promovirawe i za{tita na tie prava na licata so hendikep.

Pristapnost

Principot na pristapnost celi kon nadminuvawe na ograni~uvawata {to go popre~uvaat uìvaweto na pravata na licata so hendikep. Ova se odnesuva, ne samo na fizi~kiot pristap do odredeni mesta, tuku i na pristapot do informaciite, tehnologiite (kako internet), komunikacijata, ekonomskiot i socijalniot ìvot. Po stavuvaweto rampi, osobeno golemite blokirani premini i vlezovi, postavu-vaweto drà~i za race (gelenderi), dostapnost na informacii na Brajova azbuka i vo formati lesni za ~itawe, upotrebata na tolkuva~i na gestoven jazik, kako i raspolo`livosta za pomo{ i poddr{ka, }e osigura deka licata so hendikep imaat pristap do rabotnoto mesto, mestoto za zabava, mestoto za glasawe, prevozot, prav-nata pomo{ i sli~no. Bez pristapot do informaciite ili mo`nosta da se dviàt slobodno, i drugite prava na licata so hendikep se isto taka ograni~eni.

1716


Me|unarodna sorabotka

Me|unarodnata sorabotka e nadaleku prepoznaena kako vitalna za o siguruvaweto deka licata so hendikep moàt celosno da gi uìvaat svoite ~ovekovi prava. Konvencijata osobeno go priznava ovoj odnos i gi obvrzuva dràvite - ~lenki da sorabotuvaat so drugi dràvi i / ili povikanite me|unarodni i regionalni organizacii i gra|anskoto op{testvo vo:

Gradeweto kapaciteti, preku razmena i spodeluvawe infor-macii, iskustva, programi za obuka i najdobri praktiki;

Istraùva~ki programi i olesnet pristap do nau~noto znaewe; i

Tehni~ka i ekonomska pomo{, vklu~uvaj}i go i olesnuvaweto na upotrebata na pristapni i pomo{ni tehnologii.

So vklu~uvawe na poseben ~len za me|unarodna sorabotka, Konven-cijata ja podvlekuva potrebata za ovie napori, vklu~uvaj}i gi me|u na-rodnite razvojni programi, da bidat dostapni za vklu~uvawe na lica-ta so hendikep. Trgnuvaj}i od toa, bidej}i vo mnogu zemji ima povisok procent na lica so hendikep koi ìveat vo siroma{tija otkolku vo drugi op{testveni kategorii, potfrluvaweto vo vklu~uvaweto na li-cata so hendikep vo planiraweto i sproveduvaweto na razvojni pro-grami bi moèlo samo da ja vlo{i postojnata neednakvost i diskrimi-nacija vo op{testvoto.

Konvencijata potvrduva deka ne samo {to dràvite - ~lenki ima-at uloga vo zaìvuvaweto na me|unarodnata sorabotka za promovira-we na pravata na licata so hendikep, tuku i gra|anskoto op{testvo, vklu ~uvaj}i gi i organizaciite na licata so hendikep, me|unarodnite i regionalnite organizacii, specijaliziranite agencii na Obedineti-te nacii, Svetska banka i drugite razvojni banki i regionalni organi-zacii, kako Evropskata komisija i Afrikanskata unija, treba, isto taka, da vospostavat sorabotka i da rabotat na promoviraweto na pravata na licata so hendikep.

Kako i {to e navedeno vo ~len 4 od Konvencijata, vladata {to }e ja ra tifikuva Konvencijata, se soglasuva da gi promovira i da obezbedi celosnata realizacija na site ~ovekovi prava i osnovni slobodi za site lica so hendikep, bez diskriminacija od kakov bilo vid.

Obvrskite na dràvite-~lenki spored Konvencijata

1918


Dejstva koi treba da gi prezemat dràvite-~lenki

Da se usvoi legislativa i administrativni merki za promovirawe na ~oveko-vi prava na licata so hendikep.

Da se usvoi legislativa i administrativni merki za da se spre~i diskrimi-nacijata.

Da se za{titat i promoviraat pravata na licata so hendikep vo site poli-tiki i programi.

Da se spre~i sekakva praktika koja gi osporuva pravata na licata so hendikep.

Da se osigura deka privatniot sektor gi po~ituva pravata na licata so hendikep.

Da se osigura deka privatniot sektor i poedincite gi po~ituvaat pravata na licata so hendikep.

Da se sprovedat istraùvawa i da se razvijat pristapni (javni) dobra, uslugi i tehnologii za licata so hendikep, a i da se ohrabrat drugite da sprovedat takvi istraùvawa.

Da se obezbedat pristapni informacii i pristapna tehnologija za licata so hendikep.

Da se promoviraat obuki za pravata od Konvencijata na profesionalci i vra-botenite koi rabotat so lica so hendikep

Da se napravat konsultacii i da se vklu~at lica so hendikep vo zakonite za raz voj i sproveduvawe, politikite i vo procesot na donesuvawe odluki koi se odnesuvaat na niv.

Vo prethodnata ramka se podrobno pretstaveni konkretni aktivnos-ti {to dràvite mora da gi sprovedat za da ja presretnat ovaa obvrska.

Sekoja od dràvite mora da prezeme merki za da gi ostvari ekonoms-kite, socijalnite i kulturnite prava progresivno, upotrebuvaj}i gi vo najgolema merka raspolo`livite resursi, za da se sprovede toa. Ovaa obvrska, voobi~aeno sfatena kako progresivno ostvaruvawe, podrazbi-ra deka ~esto e potrebno vreme za mnogu od ovie prava da se ostvarat vo celost, na primer, koga socijalnata bezbednost ili sistemot na zdravst-vena grià mora da bidat sozdadeni ili podobreni. Dodeka progresivna-ta realizacija im dava na dràvite-~lenki, osobeno na zemjite vo razvoj, izvesna fleksibilnost vo postignuvaweto na celite od Konvencijata, toa ne gi osloboduva dràvite-~lenki od odgovornosta da gi {titat tie prava. Na primer, dràvata ne treba nasilno da proteruva lice so hendikep, ne traba da mu go odzema pravoto na socijalna bezbednost i za{tita i mora da nau~i da ja po~ituva negovata minimalna zarabotka.

Za razlika od ekonomskite, socijalnite i kulturnite prava, gra-|anskite i politi~kite prava ne se predmet na progresivnoto ostvaru-

1918


vawe. So drugi zborovi, dràvite mora vedna{ da gi za{titat i promoviraat tie prava.

Vo Konvencijata, implicitno, ima tri oddelni obvrski za site dràvi-~len ki:

Obvrska da po~ituvaat - dràvite-~lenki mora da se vozdràt od me{awe vo uìvaweto na pravata na licata so hendikep. Na primer, dràvata ne smee

da pravi medicinski eksperimenti so licata so hendikep bez nivna soglas nost, ili da isklu~i lice od u~ili{te poradi hendikep.

Obvrska da za{tituvaat - dràvite-~lenki mora da za{tituvaat od zloupotreba na pravata od treto lice. Na primer, dràvite mora da obezbedat privatni rabotnici za da ovozmoàt popovolni rabotni uslovi za licata so hendikep, vklu~uvaj}i i obezbeduvawe na razumno prilagoduvawe. Dràvite mora da se obvrzat da gi za{titat licata so hendikep od lo{ tretman i zloupotrebi.

Obvrska da ispolnuvaat (sproveduvaat, izvr{uvaat) - dràvite- ~lenki treba da sprovedat soodvetni zakoni, administracija i buxet, pravni i drugi akcii za celosno ostvaruvawe na tie prava (da se vidi odrednicata od prvata strana).

Primerite za toa kako tie obvrski mora i prakti~no da se ispolnat (kako {to e prikaàno vo delot obeleàn na slednata strana).

Konvencijata gi obedinuva ostanatite me|unarodni dogovori za ~ovekovi prava. Taa ne sogleduva nitu edno novo pravo za licata so hendikep, tuku, poprvo, pojasnuva koi se obvrskite na dràvite za po-~ituvawe i obezbeduvawe ednakvo uìvawe na ~ovekovite prava za li-cata so hendikep.

Me|unarodnite instrumenti za ~ovekovi prava koi bea usvoeni po Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava, Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava, gi pojasnuvaat ~ekorite {to dràvite mora da gi prezemat za da go obezbedat deka tie prava se po~ituvaat vo oddelni situacii. Ima na primer dogovori koi specifi~no gi {titat

li~no, kako èna so hendikep, a kako i drugite èni so hendikep od razvienite zemji, pretrpevme trojna diskrimi-nacija na smetka na na{iot hendikep, na{iot rod i na{ata siroma{tija, taka {to ovaa Konvencija }e bide mnogu korisna vo toa da se osigurame deka gi uìvame na{ite prava na ist na~in na koj gi uìvaat i drugite lu|e.

Venus Ilagan, DPI (Filipini)

Obvrska za po~ituvawe, za{tita i ispolnuvawe

Konvencijata vo sporedba so drugite me|unarodni dogovori

2120


Obvrskite za po~ituvawe, za{tita i ispolnuvawe: kako tie moè da se pretvorat vo akcija

Osloboduvawe od torturaPo~ituvawe: dràvata ne smee, na tortura i drugi surovosti i nehuman oma- lovaùva~ki tretman, da podloì lice so hendikep vo dràvnite zatvori.Za{tita: Dràvata mora da se osigura deka privatnite psihijatriski insti-tucii i zatvorite ne vr{at tortura vrz licata so hendikep.Ispolnetost: Dràvata mora da se osigura deka vrabotenite vo zatvorite i zdravstvenite rabotnici imaat informacii i se soodvetno obu~eni za da moè vo ovie institucii da se po~ituvaat ~ovekovite prava na licata so hendikep.

Pravo na zdravjePo~ituvawe: Avtoritetite ne smeat da sproveduvaat medicinski eksperi-menti vrz licata so hendikep bez nivna dozvola i pri ~ista svest.Za{tita: Vladata mora da se osigura deka privatnite obezbeduva~i (do sta-vuva~i) na uslugi ne vr{at diskriminacija vrz osnova na hendikep, vo ili nadvor od zdravstveniot sistem.Ispolnetost: Vladata mora da ja zgolemi dostapnosta na pristapni i kva li-tetni zdravstveni uslugi so pristapna cena, za licata so hendikep.

Sloboda na izrazuvawePo~ituvawe: Dràvata ne smee da zabranuva informacii ili da spre~i lice so hendikep slobodno da gi izrazuva svoite stavovi.Za{tita: Dràvata mora da gi spre~uva privatnite subjekti pri obidite za spre~uvawe na lice so hendikep slobodno da gi izrazuva svoite stavovi.Ispolnetost: Dràvata mora da ja olesni upotrebata na znakovnite jazici, poednostaveniot jazik, Brailovata azbuka i augmentativnata i alternativ-nata komunikacija vo oficijalnata interakcija.

Pravo na obrazovaniePo~ituvawe: U~ili{nata vlast ne smee da isklu~i u~enik so hendikep od o brazovniot proces poradi negoviot hendikep.Za{tita: Dràvata mora da se osigura deka privatnite u~ili{ta ne gi dis-kriminiraat licata so hendikep vo nivnite obrazovni programi.Ispolnetost: Dravata mora da se osigura deka dràvnite sredni u~ili{ta se progresivno dostapni do site, vklu~uvaj}i gi i licata so hendikep.

Pravo na rabotaPo~ituvawe: Dràvata mora da go po~ituva pravoto na licata so hendikep da formiraat sindikati.Za{tita: Dràvata mora da se osigura deka privatniot sektor go po~ituva pravoto na rabota na licata so hendikep.Ispolnetost: Dràvata mora da obezbedi profesionalen trening, so dostapni resursi za licata so hendikep.

2120


de cata na rabotnicite-migranti i nivnite familii, koi zabranuvaat tortura, ili koi nudat za{tita od diskriminacija vrz osnova na pol ili rasa. Novata Konvencija se fokusira na ~ekorite koi dràvite mora da gi prezemat za da se osiguraat deka se po~ituvaat ~ovekovite prava na licata so hendikep.

Ramkata pogore, pokaùva kako novata Konvencija zastapuva edno pra vo {to be{e pretstaveno vo Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava - pravoto na ednakva za{tita pred zakonot - a koe Kon-vencijata go pro{iruva i go pojasnuva, fokusiraj}i se osobeno vrz li-cata so hendikep. Pravoto na ednakvo priznanie pred zakonot e osnov-

ednakvo priznavawe pred zakonot:Pojasnuvawe na principot

Me|unarodnata povelba za gra|anski i politi~ki prava (~len 16)

Sekoj treba da ima pravo na sestrano priznanie kako li~nost pred zakonot.

Konvencija za za{tita i unapreduvawe pravata na licata so hendikep (~len 12)

1. Dràvite-~lenki go reafirmiraat stavot deka licata so hendikep imaat pra-vo na sestrano priznavawe kako li~nosti pred zakonot.

2. Dràvite-~lenki treba da im obezbedat na licata so hendikep uìvawe na delovnata sposobnost na ednakva osnova so drugite vo site aspekti od ìvotot.

3. Dràvite-~lenki treba da prezemat soodvetni merki za da im obezbedat na licata so hendikep pristap za poddr{kata koja im e potrebna pri praktiku-vaweto na delovnata sposobnost.

4. Dràvite - ~lenki treba da obezbedat merki koi se provrzani so praktiku-vaweto na delovnata sposobnost za obezbeduvawe na soodvetni i efektivni za{titni merki za prevencija od zloupotreba vo koordinacija so me|unarodnite zakoni za za{tita na ~ovekovite prava. Takvite za{titni merki treba da go osiguraat faktot deka deka merkite povrzani so praktikuvaweto na delovnata sposobnost za po~ituvawe na pravata }e gi ukinat povlastuvawata na li~nosta i }e go oslobodat konfliktot na interesi i nesoodvetnoto vlijanie, a takvite merki se proporcionalni i soodvetstvuvaat so ìvotnite aspekti dodadeni vo najkratok moèn rok, a se predmet na redovna proverka od strana na odgovor-nite, nezavisnite i nepartiskite avtoriteti ili pravnoto telo. Za{titnite merki bi trebalo da se proporcionalni so stepenot do koj takvite merki }e vli jaat na pravata i interesite na li~nosta.

5. Koga gi imame kako predmet pridobivkite od ovoj ~len, dràvite treba da gi prezemat site soodvetni i efektivni merki za da obezbedat ednakvi prava na svoj ili nasleden imot na licata so hendikep, nivnite prava da gi vodat svoite finansii i da imaat ednakov pristap do bankarskite krediti, hipoteki i drugi vidovi na finansiski kredit, i treba da go osiguraat faktot deka licata so hendikep ne moàt da bidat pravno li{eni od nivniot imot.

2322


no, ne samo kako pravo samoto po sebe, tuku i kako potreba za ednakvo u ̀ ivawe na drugi prava, bidej}i samo preku priznavawe pred zakonot mo ̀ e da gi za{titat pravata na licata so hendikep da bidat ednakvi pred zakonot (pravoto na pravni lekovi), da moè da sklu~uva dogovori (pravoto na rabota, pome|u drugoto), da kupuva i prodava imot (pravoto na samostojno i grupno poseduvawe na imot) i da stapi vo brak (pravoto na brak i osnovawe semejstvo).

Kako moè da ja podignam svesta za glavnite principi vo Konvencijata:


Rabote}i na podignuvawe na svesta vo parlamentot za pra{awata koi se od-ne suvaat na Konvencijata.

Pregled na predlog-zakonite i usoglasuvawe so Konvencijata.

Povrzuvawe so grupite vo gra|anskoto op{testvo, vklu~uvaj}i gi i organi-zaciite koi gi pretstavuvaat licata so hendikep i organizaciite za ~oveko-vi prava.

Diskusii za Konvencijata preku sredbi i poseti na lokalnite grado na~al-nici, lokalni u~ili{ta, vnatre-partiski sredbi, itn.

Diskusii za Konvencijata preku govori i javni sobiri, osobeno na Me|una-rodniot den na licata so hendikep (3-ti Dekemvri).

Organizirawe sredbi so parlamentarci za da se diskutira za Konvencijata.

Organizirawe televiziski i radio intervjua za Konvencijata.

Pi{uvawe statii za Konvencijata vo vesnici, spisanija, magazini i drugi pu blikacii.

Barawe Konvencijata da bide prevedena na nacionalniot jazik (jazici) i nej zina {iroka distribucija.

Barawe Konvencijata da bide dostapna i pristapna vo site formati.

Osiguruvawe deka Konvencijata se drì do Konvencijata so po~ituvawe na niv nite ~lenovi so hendikep.

Poddr{ka za formirawe na parlamentaren komitet za ~ovekovi prava i hen dikep, koj moè da ima uloga vo monitoringot na Konvencijata preku koj moè da se osigura postoeweto i na drugi parlamentarni komiteti koi se odnesuvaat na ne{ta povrzani so hendikep.

Da se osigura deka sekoj parlamentarec ima kopija od Konvencijata i Opcio-niot protokol.

Promovirawe na Konvencijata i opcionalniot protokol vo Va{ata poli-ti~ ka rabota, osobeno vo Va{ata izborna edinica.

Odrùvawe na parlamentarni raspravi za pravata na licata so hendikep.

2322


Na licata so hendikep naj~esto im e osporuvano pravoto na ednakvo priznanie pred zakonot, ednostavno poradi postoeweto na hendikepot. Nekoi od licata so hendikep ne se evidentirani koga se rodeni, nekoi pak, imaat celosna delovna sposobnost, no nepotrebno bile prefrleni vo lica za za{tita koi gi zloupotrebile pravata na nekoe lice. Za da se zale~i ovaa sostojba, Konvencijata osobeno ja opi{uva sodrìnata na toa pravo i ~ekorite koi dràvite mora da gi prezemat za da se osigu-raat deka ova pravo ne e prekr{eno.

2524

3G L A V A T R I

Monitoring na Konvencijata i na Opcioniot protokol

Site me|unarodni obvrzuva~ki dogovori za ~ovekovi pra-va imaat komponenta za nadgleduvawe, i ovaa Konvencija ne e isklu~ok od toa. Kako {to mehanizmite za nadgleduvawe se sretnuvaat i vo drugi dogovori za ~ovekovite prava, procedura-ta naglasena vo Konvencijata promovira konstruktiven dijalog so dràvite za da osiguraat deka odredbite od Konvencijata se efektivno primeneti vo praktikata. Nadgleduvaweto isto taka go naglasuva pravoto na licata na àlba i pravni lekovi. Mehanizmite za nadgleduvawe ja zajaknuvaat ot~etnosta i, vo dol goro~ni uslovi, gi zajaknuvaat kapacitetite na ~lenkite za nivnata posvetenost i obvrski.

Konvencijata obezbeduva nabquduvawe i na nacionalno i na me|unarodno nivo:

Na nacionalno nivo, dràvite ~lenki mora da opredelat eden ili pove}e kontaktni organi za vladata da moè da gi sprovede rabotite povrzani so implementacijata. Dràvite ~lenki isto taka mora da oformat koordinativno telo za vladata da moè da go olesni sproveduvaweto. Glavno, dràvite ~lenki mora da odràt, zasilat i utvrdat edna nezavisna institucija, od tipot na 'nacionalna institucija za ~ovekovi prava', koja }e ja promovi-ra, za{tituva i nadgleduva Konvencijata. (Pove}e informacii za nacionalnoto nadgleduvawe ima vo poglavjeto 7).

Na internacionalno nivo, Konvencijata obezbeduva moni-toring preku kreirawe na komitet od nezavisni eksperti, na-re ~en Komitet za pravata na licata so hendikep.

Mehanizmite za monitoring na Konvencijata

2524


Komitetot gi razgleduva izve{taite koi se podnesuvaat periodi~no od strana na dràvite-~lenki. Vrz baza na tie izve{tai, Komitetot raboti so dràvite koi rabotat vo taa oblast i pravi sogledbi so za-klu ~oci i preporaki do tie dràvi-~lenki

Opcioniot protokol na Konvencijata ako bide ratifikuvan oddelno od dràvite-~lenki, go osposobuvaat komitetot da prezeme dve dopol-nitelni formi na nadgleduvawe: podnesuvawe pretstavki od fizi~ko li ce, preku koi informacii za poedine~nite àlbi (poplaki) deka dr-àvata gi prekr{ila pravata (na neko lice) od Konvencijata, i istra-ga (postapka), preku koi Komitetot po~nuva istraga za op{tite ili sistematskite kr{ewa na Konvencijata, i so soglasnost od odnosnata dràva-~lenka, prezema dejstva na terenot za da ja prodlabo~i istraga-ta.

Konvencijata, isto taka ovozmoùva konferencija na dràvite-~len ki, {to go podrazbira sproveduvaweto na Konvencijata.

Konvencijata predviduva sozdavawe na Komitet za pravata na lica-ta so hendikep koga Konvencijata }e stapi na sila. Komitetot gi istra-ùva periodi~nite izve{tai podneseni od dràvite-~lenki, gi zema pred vid inidvidualnite komunikacii, podnesenite pretstavki / postap-ki, i podgotvuva op{ti sogleduvawa i preporaki.

Komitetot prvi~no }e bide sostaven od 12 nezavisni eksperti, a brojot se zgolemuva na 18, otkako 60 dràvi ja ratifikuvaat Konven-ci jata. Na sobranieto dràvite-~lenki gi izbiraat ~lenovite na Ko-mi tetot. ^lenovite na komitetot se izbiraat vrz osnova na nivnata kom petentnost i iskustvoto na poleto na ~ovekovite prava i hendike-pot, imaj}i ja pri toa vo vid pravi~nata teritorijalna zastapenost, pretstavuvaweto na razli~ni civilizacii i pravni sistemi, polova-ta zastapenost i u~estvoto na eksperti so hendikep vo ramkite na Ko-mi tetot.

Dràvite treba da se konsultiraat so i da vklu~at lica so hendikep i nivnite representativni organizaci, koga gi izbiraat poedinci za da bidat predloèni kako ~lenovi vo komitetot.

Sekoja ~lenka na Konvencijata mora do Komitetot da podnese pr-vi ~en seopfaten izve{taj za merkite prezemeni za sproveduvawe na Konvencijata. Sekoja od dràvite mora da podnese nejzin prvi~en iz-

Komitet za pravata na licata so hendikep

Periodi~no izvestuvawe

2726

GLAVA 3: SLEDEWE NA KONVENCIJATA I NA OPCIONIOT PROTOKOL

ve {taj vo period od dve godini otkako Konvencijata }e stapi vo sila vo taa dràva. Prvi~niot izve{taj treba:

Da vostanovi ustavna, pravna i administrativna ramka za sproveduvawe na Konvencijata;

Da gi objasni politikite i programite, usvoeni zaradi prakti~no pri mena na odredbite od Konvencijata; i

Da go utvrdi postignatiot napredok vo ostvaruvaweto na pravata na licata so hendikep kako rezultat na ratifikacijata i sproveduvaweto na Konvencijata.

Sekoja od ~lenkite mora da podnesuva posledovatelni izve{tai na-jmalku na sekoi ~etiri godini ili koga Komitetot go bara toa. Po na-ta mo{nite izve{tai treba:

Da odgovaraat na gorlivite i drugite pra{awa naglaseni od Komitetot vo negovite zaklu~ni sogleduvawa od prethodnite izve{tai;

Da ukaàt na napredokot postignat vo ostvaruvaweto na pravata na licata so hendikep vo tekot na periodot za koj se izvestuva; i

Da gi naglasat site pre~ki so koi vladata i drugite akteri moèbi se soo~uvaat vo sproveduvaweto na Konvencijata vo tekot na periodot za koj se izvestuva.

Komitetot gi vospostavuva nasokite (upatstvata) za sodrìnata na izve{taite. Prviot izve{taj mora da bide seopfaten, so drugi zborovi, mora da ja pokrie primenata na site odredbi od Konvencijata. Pona ta-mo{ nite izve{tai ne treba da gi povtoruvaat informaciite koi pret-hodno se izneseni. Dràvite-~lenki mora da gi podgotvat nivnite iz-ve{tai na otvoren i transparenten na~in, i treba da gi konsultiraat i da gi vklu~at licata so hendikep i organizaciite koi gi pretstavuvaat.

Podgotovkata na periodi~nite izve{tai:

Gi ohrabruva Vladite da gi zemat predvid sopfatnite sogleduvawa na nacionalnata legislativi, praktiki i programi za ~ovekovite prava i hendikepot;

Obezbeduva sigurnost deka sekoja dràva regularno ja nabquduva realizacijata na pravata na licata so hendikep;

Gi ohrabruva Vladite da postavat prioriteti i indikatori preku koi moè da donesuvaat odluki;

Im obezbeduva na Vladite odrednici so koi moè da se sporedat

2726


slednite izve{tai;

Obezbeduva mo`nost za javna diskusija i kriti~en nadzor na dejstvata koi Vladata gi prezema; i

Gi potencira pote{kotiite vo sproveduvaweto koi moè da pominat i nezabeleìtelno.

Periodi~noto izvestuvawe e na~in za promocija na usoglasenosta na dràvite-~lenki so nivnite obvrski proizlezeni od Konvencijata, i sredstvo koi im ovozmoùva na Vladata, nacionalnite institucii za ~ovekovi prava i na gra|anskiot sektor da go podignat nivoto na po~ituvawe na ~ovekovite prava na licata so hendikep vo zemjata.

Periodi~niot izve{taj pred Komitetot:

Obezbeduva instrument so koj vladata, nacionalnite institucii za ~ovekovi prava i gra|anskoto op{testvo moè podobro da gi razberat celite i pravata opfateni so Konvencijata;

Ja potkrenuva svesta za Konvencijata i sostojbata so pravata na licata so hendikep vo zemjata;

Im ovozmoùva na vladite da imaat pridobivki od ekspertizite

Celta na periodi~noto izvestuvawe

Parlamentaren pregled na izve{taite:Iskustvo od Ju`na Afrika

Komitetot i mehanizmite za izvestuvawe predvideni vo Konvencijata se sli~ni so tie od Konvencijata za otstranuvawe na site formi na diskriminacija kon ̀ enite (CEDAW). Parlamentarcite imaat razli~ni na~ini za razgleduvawe na ovie izve{tai. Vo Ju`na Afrika na primer, za site nacionalni izve{tai na CEDAW Komitetot (vsu{nost, izve{taite kon site me|unarodni tela za nadgle-duvawe) mora da se debatira vo parlamentot, a parlamentot mora da osigura deka izve{taite sodràt {iroka lepeza od stavovi (gledi{ta), vklu~uvaj}i gi onie na gra|anskiot sektor. Parlamentot zatoa otvora debati i javni raspravi, povikuva ministri i bara dokumenti i izve{tai od {irok krug oddelenija i gra |anski grupi. Vo Ju`na Afrika, ~lenovite na parlamentot se vklu~eni vo na cionalnite delegacii {to u~estvuvaat vo prosleduvawata na CEDAW Ko mi-tetot, ova ovozmoùva tie da moàt podobro da gi razberat posledovatelnite preporaki. Parlamentot isto taka, ima vode~ka uloga vo osiguruvaweto deka tie preporaki se sprovedeni na nacionalno nivo1.¹

1 Izvadok od ,,Parlament i demokratija vo XXI vek: Prira~nik so dobri iskustva< (@eneva, Interparla-mentarna unija, 2006 god.).

2928


Komitetot za pravata na deteto i pravata na decata so hendikep

Komitetot za pravata na decata e najaktivno telo za ~ovekovi prava vo O be dinetite nacii vo oblasta na ~ovekovite prava i hendikepot. Koimitetot sistematski bara informacii od dràvite vo vrska so realizacijata na pravata na decata so hendikep vo nivnite zemji. Vo septemvri 2006 godina, Komitetot za pravata na decata se proiznese deka decata so hendikep s# u{te se soo~uvaat so seriozni pote{kotii pri nivnoto celosno uìvawe na pravata nabroeni vo Konvencijata za pravata na deteto. Komitetot naglasi deka pre~kite za celosno uìvawe ne se samite po sebe pre~ka, tuku deka kombinacijata od socijalni, kul-turni, fizi~ki i ograni~uvawata vo stavovite se vistinskata pre~ka so koja de-cata so hendikep se soo~uvaat sekojdnevno. Komitetot dade upatstva do dràvite, a tie upatstva go promoviraat prijavuvaweto vo knigata na rodenite i prista-pot do informaciite vo semejnoto opkruùvawe, kako i alternativniot sistem na grià, primarnata zdravstvena za{tita, obrazovanieto i nevrabotenosta, pravniot sistem za maloletnici i za{titata od eksploatacija i zloupotreba.¹

na nezavisniot, me|unaroden komitet za toa kako da se podobri sproveduvaweto na Konvencijata;

Gi naglasuva dobrite praktiki i iskustva vo zemjata;

Im ovozmoùva na vladite da imaat pridobivki od dobrite praktiki i iskustva od drugite vladi, za{to site periodi~ni izve{tai i zaklu~ni sogleduvawa od komitetite, se javni dokumenti;

Im ovozmoùva avtoritativen vodi~ za idnite dejstva na vladite, nacionalnite institucii za ~ovekovi prava i na gra|anskoto op{testvo, vklu~uvaj}i gi zakonite, politikite i programite; i

Poso~uva oblasti vo koi me|unarodnata sorabotka, osobeno preku Obedinetite nacii, moè da bide posakuvana.

Koga edna{ Komitetot }e go zeme predvid izve{tajot i }e gi formuli-ra svoite zaklu~ni sogleduvawa i preporaki, Komitetot moè da gi pod-nese svoite sogleduvawa do razni specijalizirani agencii, fondovi i programi za prosleduvawe, vo forma na tehni~ka sorabotka. Ima mnogu agencii na Obedinetite nacii ~ii ovlastuvawa opfa}aat aktivnosti relevantni za pravata na licata so hendikep, kako UNESKO, ILO SZO, Programata za razvoj na Obedinetite nacii (UNDP), Detskiot fond na Obedinetite nacii (UNICEF), kako i Svetska banka.

So angaìrawe na tie i na drugi organizacii, dràvite i Komite-

Prosleduvawe na periodi~noto izvestuvawe

2928


tot moè da pomognat da se osigura deka periodi~noto izvestuvawe vo di do odr`livo podobruvawe na ostvaruvaweto na pravata na lica-ta so hendikep.

Dràvite koi ja ratifikuvale Konvencijata, }e se sostanat na re-dovnoto sobranie razgleduva}i go sekoe pra{awe povrzano so spro ve-du vaweto na Konvencijata. Prvata sredba od sobranieto na dràvite-~lenki }e se odrì {est (6) meseci otkako Konvencijata }e stapi vo sila. Konvencijata ne gi pojasnuva modalitetite ili funkcijata na Sobranieto.

Site dogovori {to se odnesuvaat na ~ovekovite prava gi {titat

Sobranieto na dràvite-~lenki

Kako moàm da pomognam da periodi~noto izvestuvawe bide efektivno:


Parlamentarcite imaat va`na uloga vo obezbeduvaweto na toa deka Vladata e usoglasena so svoite odgovornosti od Konvencijata za koi izvestuva. Parlamentarcite moàt:

Da se osiguraat deka Vladata gi podgotvuva prvi~nite i posledovatelni-te izve{tai na vreme.

Da insistiraat izve{taite da se predloèni so celosno vklu~uvawe na li cata so hendikep preku javni raspravi i drugi takvi mehanizmi za kon-sultirawe.

Da bara objasnuvawa od Vladata koga izve{taite docnat i ako e potrebno, da gi iskoristat parlamentarnite proceduri za da se zabrza procesot i da ispo~ituvaat obvrskite za izvestuvawe.

Da bidat aktivno vklu~eni vo podgotovkata na izve{taite, kako na pri-mer da bidat ~lenovi na va`nite parlamentarni komiteti.

Da se osiguraat deka izve{tajot ja opfa}a sekoja merka prezemena od par-la mentot vo korist na pravata na licata so hendikep.

Da insistiraat zaklu~nite sogleduvawa na Komitetot da se prene sat na po{irok krug lu|e

Da se ohrabrat va`nite ministri da gi sprovedat zaklu~nite sogleduva-wa na Komitetot

Da im se postavat pra{awa na va`nite ministerstva vo parlamentot za da se dade op{ta ocenka na va`nite pre~ki za sproveduvaweto

Da gi publikuvaat pra{awata proizlezeni od zaklu~nite sogleduvawa na Komitetot preku parlamentarnite i javni debati.

3130


pravata na licata so hendikep, {to zna~i deka i drugi nezavisni komiteti na eksperti, vostanoveni spored drugi dogovori na ON za ~ovekovi prava, isto taka imaat uloga vo nadgleduvaweto na prava-ta na licata so hendikep, vo ramkite na podra~jeto {to go pokriva sekoj dogovor oddelno. Na primer, Komitetot za ~ovekovi prava ima ovlastuvawe da gi nadgeduva gra|anskite i politi~kite prava na li-cata so hendikep vo dràvite-~lenki kon Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava. Komitetot za pravata na deteto ima ov-lastuvawe da go nadgleduva sproveduvaweto na pravata na decata so hendikep.

Opcioniot protokol e praven instrument {to se odnesuva na pos-tojniot dogovor, koj gi poso~uva pra{awata {to izvorniot dogovor gi nema dovolno opfateno. Toj e obi~no, ako ve}e ne e postojano, ot vo-ren kon ratifikacijata ili pristapuvawe samo od strana na dràvite {to se ~lenki na izvorniot dogovor. Toj e ”opcionen“ vo smisla deka dràvite ne se obvrzani da stanat ~lenki od protokolot, duri i ako se del od izvorniot dogovor.

Opcioniot protokol na Konven-ci ja ta za pravata na licata so hendi-kep vospostavuva dve proceduri za za jak nuvawe na sproveduvaweto na Kon vencijata: podnesuvawe pret-stav ki (barawa) i istragi.

Podnesuvawe pretstavki (bara-wa) dozvoluva lica ili grupa vo dr-à vata-~lenka na Opcioniot proto-kol da se poàlat do Komitetot za pravata na licata so hendikep, koga sme taat deka dràvata ne ispolnila nekoja od obvrskite proizlezeni od Kon vencijata. Toa barawe e poznato ka ko ”pretstavka“. Komitetot potoa ja razgleduva pretstavkata, gi formu-lira nejzinite stavovi i preporaki, ako ima takvi za pretstavkata, i gi pra}a do dràvata vo vid na pra{awe. Tie stavovi i preporaki se

Drugi mehanizmi za nabquduvawe na pravata na licata so hendikep

Opcioniot protokol na Konvencijata

Podnesuvawe pretstavki

Opcioniot protokol jasno }e go razdviì postojniot sistem na nabquduvawe na dogovorite. Zna~ajno e deka }e pomogne da se opredeli {to e, a {to ne e po-ba rano od dràvite, dodeka se obezbeduvaat efektivnite bara-wa na navredenite individui. Poprvo se nadevam deka Opcion-iot protokol }e bide ~ekor kon prestanok na prenaglasenite ri gidni razmisluvawa za pravata, i ~ekor kon edinstvena vizija za gra|anskite, kulturnite, ekonom-skite, politi~kite i socijalnite prava.

luiza Arbor, visok komesar za ~ovekovi prava pri Obedinetite nacii

3130


pojavuvaat vo oficijalniot izve{taj na Komitetot do Generalnoto sobranie. Normalno, podnesuvaweto pretstavki se pi{ani dokumenti, na hartija, so drugi zborovi, nitu baratelite, nitu dràvata se poja-vuvaat pred Komitetot vo ìvo; site podnesoci se vo pi{ana forma.

No, ne site pretstavki se prifatlivi. Komitetot }e gi smeta pretstavkite za neprifatlivi koga:

Se anonimni;

Pretstavuvaat zloupotreba ili ne se poklopuvaat so odredbite od Konvencijata;

Pretstavka ve}e edna{ e razgledana od Komitetot

Istite pretstavki bile razgleduvani ili se razgleduvaat i

Podnesuvawe pretstavka (barawe)

Podnesuvaweto prestavka se sostoi od slednive ~ekori:

Komitetot ja dobiva pretstavkata.

Komitetot ja zema predvid prifatlivosta na pretstavkata. Ponekoga{, prifatlivosta na pretstavkata se smeta za meritorna, so drugi zborovi, odlukata se pravi taka {to pretstavkata e prifatliva i odlukata se donesuva, nezavisno od toa dali dràvata napravila ili ne napravila kr{ewe na svoite obvrski (odgovornosti).

Komitetot ja podnesuva pretstavkata na doverliv na~in do dràvata.

Vo rok od {est (6) meseci, dràvata dostavuva pismeno objasnuvawe ili izjava so koja go objasnuva pra{aweto i ukaùva koi pravni lekovi i/ili drugi ~ekori, ako postojat, mora da se prezemat.

Dadena e mo`nost da se komentira pretstavkata od aspekt na dràvnite sogleduvawa.

Komitetot moè da pobara od dràvata da sprovede periodi~ni merki za za{tita na pravata na baratelot.

Komitetot ja razgleduva pretstavkata na zatvorena sednica.

Komitetot dava sugestii i preporaki, ako ima, na dràvata i kon baratelot i ~esto bara od dràvite da obezbedat informacija za dejstvieto {to e prezemeno kako rezultat.

Komitetot gi objavuva zabele{kite i preporakite vo izve{tajot.

Se zgolemuva brojot na slu~ai koga drugi komiteti so podnesuvawe pretstavki baraat od dràvite da im podnesat izve{taj za dejstvata {to gi prezemaat kako odgovor na nivnite sugestii i preporaki.

3332


kaj drugi me|unarodni organi za za{tita.

Site dostapni doma{ni pravni lekovi ne se s# u{te celosno iscrpeni.

E {tetna (nekorisna) ili ne e dovolno dokaàna

Faktite se pojavile i vaèle pred Protokolot da stapi vo sila vo predmetnata (odnosnata) dràva.

Ako Komitetot dobiva sigurni informacii, koi ukaùvaat na zamirawe i li sistematsko kr{ewe na odredbite od Konvencijata od dràvata-~lenka, Komitetot moè da ja pokani dràvata da sorabotuva vo razgleduvaweto na informacijata, so dostavuvawe (nejzini) sogleduvawa.

Po zemaweto predvid na sogleduvawata od dràvata-~lenka i na

Podnesuvawe pretstavki (barawa)

Komitetot za ~ovekovi prava gi zema vo vid podnesenite pretstavki od licata so hendikep

Komitetot za ~ovekovi prava koj ja nadgleduva usoglasenosta so Me|unarodnata Povelba za gra|anski i politi~ki prava, ve}e vodel smetka za podnesenite pret-stavki {to se odnesuvaat na pravata na licata so hendikep:

Vo slu~ajot na Hamilton versus Jamajka (1995), Komitetot za ~ovekovi prava gi zel predvid tretmanot i uslovite vo zatvorot za zatvorenikot so hendikep osuden na smrt na kazna. Zatvorenikot bil paraliziran vo dvete noze i imal krajni pote{kotii pri ka~uvaweto vo krevet. Komitetot za ~ovekovi prava utvrdi deka potfrluvaweto na zatvorskite pretpostaveni, koi ne vodele smetka za hendikepot na osudenikot i ne prezele soodvetni prilagoduvawa kon nego, kr{ej}i mu go pravoto da bide treti ran ~ove~no i so po~ituvawe kon iskonskoto (vrodenoto) dostoinstvo na sekoe ~ove~ko su{testvo, e vo sprotivnost so ~lenot 10 (1) od Dogovorot.

Vo slu~ajot na Klement Fransis versus Jamajka (1994), Komitetot za ~ovekovi prava utvrdil deka dràvata napravila propust i do{lo do vlo{uvawe na men-talnoto zdravje na zatvorenikot osuden na smtrna kazna i ne uspeala da gi pr-ezeme ~ekorite potrebni za da ja podobri negovata psihi~ka sostojba, predizvi-kuvaj}i so toa prekr{uvawe na pravata na `rtvata, vo soglasnost so ~lenot 7 i 10 (1) vo Dogovorot.

Vo slu~ajot C. versus Avstralija (1999), eden iranski azilant bil zatvoren od avstralijanskite vlasti dodeka tie ja razgleduvale negovata molba za azil. Ko-mi tetot za ~ovekovi prava utvrdi deka postojanoto odogovlekuvawe na pret-stavkata, ne zemaj}i go predvid vlo{uvaweto na negovoto mentalno zdravje, so {to predizvikale kr{ewe na negovite prava vo soglasnost so ~lenot 7 od Dogo-vorot (zabrana za tortura i surov, nehuman i degradira~ki tretman). Komitetot za ~ovekovi prava isto taka, zaklu~il deka negovoto deportirawe vo islamskata Republika Iran, kade {to toj ne moèl da dobie efikasen medicinski i sood-veten, {to bilo oceneto kako prekr{uvawe na ~lenot 7.

3332


sekoja sigurna (doverliva) informacija, Komitetot moè da nazna~i eden ili pove}e od svoite ~lenovi da otpo~nat postapka i vedna{ da izdadat izve{taj. Kade{to postojat garancii i so soglasnost na od-nosnata dràva, ovaa istraga moè da opfati i poseta na predmetna-ta dràva. Po razgleduvaweto na naodite od istragata (postapkata), Komitetot mora da gi prenese tie naodi i svoite komentari do dr ̀ a-vata, koja potoa ima rok od {est meseci da podnese svoi sogleduvawa do Komitetot. Istragata e doverliva i mora da bide napravena so ce-los na sorabotka od zasegnatata dràva.

Po periodot od {est meseci vo koj moè da se podnesat sogleduvawa-ta, dràvata moè da bide pokaneta da obezbedi detali za merkite pr-ezemeni kako odgovor na povedenata postapka. Komitetot moè da bara natamo{ni (dopolnitelni) informacii od dràvata. Komitetot potoa }e go objavi zbirno svoite sogleduvawa vo svojot izve{taj do general-noto sobranie. So soglasnost od zasegnatata dràva, Komitetot moè isto taka da go objavi svojot celosen izve{taj od povedenata postapka.

So ratifikuvaweto na Opcioniot protokol dràvata, moè da ba-ra da se ,,isfrli,, poveduvaweto postapka. So drugi zborovi, vo perio-dot na potpi{uvaweto, ratifikacijata ili pristapuvaweto kon Pro tokolot, dràvata moè da izjavi deka taa ne gi sogleduva (prepo-znava) kompetenciite na Komitetot da poveduva postapki. Kako i da e, du ri i ako dràvata ja “isfrli” poveduvaweto postapka, site dràvi-~lenki na Opcioniot protokol mora da go prifatat podnesuvaweto na pretstavki.

Pove}eto me|unarodni dogovori za ~ovekovi prava opfa}aat opci-o ni podnesuvawa pretstavki; nekoi isto taka opfa}aat poveduvawe postapki. I dvata instrumenti za za{tita imaat svoja va`nost za pra-vata na licata so hendikep. Slednite me|unarodni instrumenti so-dràt podnesuvawe na pretstavki2: ²

Opcioniot protokol na Me|unarodnata povelba za gra|anski i politi~ki prava

Me|unarodnata konvencija za otstranuvawe na site formi na rasna diskriminacija;

Konvencijata protiv tortura i drug surov, nehuman ili degradira~ki tretman ili kazna.

Opcioniot protokol na Konvencijata za otstranuvawe na

2. Zemjite ~lenki na Obedinetite nacii vo momentot rabotat na Opcionalniot protokol na Inter nacionalniot dogovor za ekonomski, socijalni i kulturni prava. Momentalniot Nacrt ja promovira inkluzijata i na individulnite komunikaciski proceduri i na procedurite na is-traùvawe.

3534


site formi na diskriminacija protiv ènite

Me|unarodnata konvencija za za{tita na site migranti i ~lenovite na nivnite semejstva

Me|unarodna konvencija za za{tita na site lica od prisilno raseluvawe (is~eznuvawe) (koja s# u{te ne stapila vo sila).

Slednive me|unarodni instrumenti sodràt poveduvawe postapki

Dogovorot protiv tortura i drug surov, nehuman ili degradira~ki tretman ili kazna

Opcioniot protokol na Konvencijata za otstranuvawe na site formi na diskriminacija protiv ènite

Osvrt na instrumentite, podnesuvawe prestavka i poveduvawe postapka(istraga)

Podnesuvaweto pretstavka

Davaat mo`nost za posebno ispra-vawe (dopolnuvawe) vo oddelni slu-~ai koga dràvata gi kr{i pravata na licata so hendikep, i koga nitu eden praven lek ne moè da bide primenet vo nacionalnata postap-ka;

Obezbeduvaat mo`nost za me|una-rod na asistencija za onie lica so hendikep na koi im e odzemena mo`-nosta za pristap do pravdata na na-cionalno nivo;

Mu dozvoluvaat na Komitetot da ja naglasi potrebata od poefektivni pravni lekovi na nacionalno nivo;

Mu dozvoluvaat na Komitetot da raz vie novo telo za pravna za{tita za toa kako podobro da se promovira-at i za{tituvaat pravata na licata so hendikep;i

Da im pomognat na dràvite da ja o predelat sodrìnata na nivnite

ob vrski vo ramkite na Konvencija-ta, i na toj na~in da im pomogne i vo ispolnuvaweto na tie obvrski.

Poveduvaweto postapkata (istraga)

Mu ovozmoùva na Komitetot da gi poso~i sistematskite i rasprostra-netite kr{ewa na pravata na lica-ta so hendikep

Mu dozvoluva na Komitetot da pre-pora~a merki za nadminuvawe na struk turalnite pri~ini za diskri-mi na cija protiv licata so hendi-kep;

Mu dava mo`nost na Komitetot da iz nese {irok opseg na preporaki za postignuvawe pogolema po~it kon pravata na licata so hendikep; i

Mu dozvoluva na Komitetot da rabo-ti so dràvata vo otstranuvaweto na pre~kite za celosno uìvawe na pravata na licata so hendikep.

3534


Me|unarodna konvencija za za{tita na site lica od prisilno raseluvawe (is~eznuvawe) (koja s# u{te ne stapila vo sila).

Iako site ovie dogovori se otvoreni za pretstavki od licata so hen-dikep a koi ìveat vo dràvite {to gi ratifikuvale instrumentite za za{tita, nitu eden od niv ne se odnesuva posebno na pravata na li-cata so hendikep; i dodeka site ovie komiteti vklu~uvaat eksperti za ~ovekovi prava, tie zadolìtelno nemaat beneficii od ekspertizata za ~ovekovi prava i hendikep. Opcioniot protokol za Konvencijata za pravata na licata so hendikep, poradi toa, obezbeduva instrumenti ~ija posebna cel e za{titata na pravata na licata so hendikep.

Opcioniot protokol gi ohrabruva dràvite da ja sprovedat Konven-cijata efektivno; da obezbedat pove}e lokalni pravni lekovi i da gi otstranat diskriminatorskite zakoni i praktiki, kako i da pokaàt pogolema posvetenost preku obezbeduvawe dopolnitelni garancii deka dràvata }e bide kadarna za svoite obvrski od Konvencijata.

Opcioniot protokol e alatka koja dràvite ja koristat za:

Da gi podobrat postojnite za{titni mehanizmi za lica ta so hen dikep;

Da napravat dopolnuvawe kon postojnite za{titni mehanizmi;

Da go zgolemat razbiraweto na dràvite za ~ekorite {to mora da gi prezeme za da gi za{titi i promovira pravata na licata so hendikep;

Da go za{titat dejstvoto koe dràvata go prezema vo slu~ai koga Komitetot otkriva deka nema nitu eden prekr{ok;

Da gi odràt promenite vo diskriminira~kite zakoni, politiki i praktiki; i

Da sozdadat pogolema javna svest za standardite za ~ovekovi pra va povrzani so licata so hendikep.

Procedurata na potpi{uvawe, ratifikuvawe i pristapuvawe na Op cioniot protokol e ista kako za Konvencijata, iako Opcioniot protokol stapuva vo sila po samo 10 ratifikacii ili pristapuvawa, 20 pomalku otkolku {to se potrebni za Konvencijata. Vo poglavjeto 4 se rasprava za procedurite koi se vlku~eni pri potpi{uvawe i rati-fikuvawe ili pristapuvawe kon Konvencijata.

Komitetot za pravata na licata so hendikep }e bide poddràna od

Stanuvawe del od Opcioniot protokol

3736


kancelarijata na Visokiot komesar za ~ovekovi prava na Obedi ne-tite nacii, so sedi{te vo @eneva, [vajcarija. Sobranieto na dr ̀ a-vite-~lenki }e bide poddràna od Oddelot za ekonomski i socijalni raboti, so sedi{te vo Wujork.

Sekretarijatot na Obedinetite nacii {to ja poddrùva Konvencijata

Kako moè da ja podignam svesta za Opcioniot protokol:


Da se utvrdi dali vladata ima namera da bide del od nego, i ako nema namera, da se pra{a zo{to.

Da se postavi pra{awe vo parlamentot {to se odnesuva do dejstvieto {to Vladata ima namera da go prezeme vo vrska so Opcioniot protokol.

Da se podnese privatna zabele{ka za pra{aweto.

Da se zajakne debatata vo parlamentot za Opcioniot protokol.

Da se pridviì javnoto mislewe preku organizirawe javni kampawi i deba-ti, koristej}i gi radioto, televizijata, pe~atenite mediumi, kako i na javni sredbi.

Da se osigura deka Opcioniot protokol e preveden na nacionalniot jazik (jazici) i e {iroko rasprostranet.

Da se osigura deka Opcioniot protokol i ednostavnite informacii za nego-vite proceduri se dostapni na lokalnite jazici i vo dostapni formati.

Da se organiziraat i da se pridonese vo rabotilnici ili informativni se minari za Opcioniot protokol za parlamentarci, ~lenovi na vladata i gra|anskiot sektor.

Da se ostvari bliska sorabotka so organizacii {to gi pretstavuvaat licata so hendikep, kako i so organizacii za ~ovekovi prava.

Da se iskoristi me|unarodniot Den na licata so hendikep (3 Dekemvri) kako prigoda za ohrabruvawe na dejstvata kon potpi{uvawe i ratifikacija na Opcioniot protokol.

Da se ohrabrat licata so hendikep ~ii prava bile prekr{eni, soodvetno da go koristat Opcioniot protokol.

3736


Komitet za pravata na licata so hendikepKancelarija na Visokiot komesar za ~ovekovi prava na Obedinetite nacii

UNOG-OHCHR1211 @eneva 10[VAJCARIJAE-po{ta: [email protected](Ve molime napi{ete ,,Barawe za informacii,, vo grafata: predmet)

Sobranie na dràvite-~lenkiSekretarijat na Konvencijata za pravata na licata so hendikep

Oddelenie za ekonomski i socijalni rabotiTwo United Nations PlazaWujork, NY, 10017Soedineti amerikanski dràviFaks:+1-212-963-0111E-mail: [email protected]

Informacii za kontakt:

3938

4G L A V A ^ E T I R I

Stanuvawe del od Konvencijatai Opcioniot protokol

Ne{tata po koi me|unarodnite dogovori vleguvaat vo nacio-nalnata legislativa se razlikuvaat vo zavisnost od parlamen-tarniot sistem i nacionalnite proceduri. Kako i da e, vo site slu~ai, dràvite mora da napravat opredelen broj na ~ekori za da stanat del od Konvencijata i Opcioniot protokol. Tie merki se standardna praktika vo ramkite na me|unarodnoto pravo.

Edna dràva stanuva del od Konvencijata i Opcioniot pro-tokol preku potpi{uvawe i ratifikuvawe na sekoj instrument ili preku pristapuvawe kon niv. Preduslov za potpi{uvawe i ra tifikuvawe na Opcionalniot protokol e potpi{uvaweto na Konvencijata.

Prviot ~ekor vo procesot na stanuvawe ~lenka na dogovorot e potpi{uvaweto na dogovorot. Regionalnite organizacii za integracija stanuvaat ~lenki na Konvencijata i na Opcioni-ot protokol so potpi{uvaweto i formalnoto potvrduvawe na negovite nameri ili so pristapuvawe kon niv. Preduslov za potpi{uvawe i ratifikacija na Opcioniot protokol e da se pot pi{e i ratifikuva Konvencijata.

Dràvata moè da ja potpi{e Konvencijata i Opcioniot protokol vo koe bilo vreme. Potpi{uvaweto treba da bide napraveno vo Kancelarijata za pravni raboti vo sedi{teto na Obedinetite nacii vo Wujork. Dodeka nekoi dogovori ne go o stavaat otvoren periodot za potpi{uvawe, ovaa Konvencija i Opcioniot protokol se beskrajno otvoreni za potpi{uvawe (bez ograni~uvawe na rokot).

Priklu~uvawe kon Konvencijata

Potpi{uvawe na dogovorot

3938


Konvencijata i Opcioniot protokol imaat ednostavna procedura za potpi{uvawe. Toa zna~i deka nema pravni obvrski koi se odnesuvaat na zemjata-potpisnik ili regionalnite organizacii za integracija ved-na{ po potpi{uvaweto na dokumentot. Kako i da e, so potpi{uvaweto na Konvencijata i Opcioniot protokol, dràvite i regionalnite orga-nizacii za integracija ja iskaùvaat svojata namera da prezemat ~ekori za da bidat na linija so dogovorot. Potpi{uvaweto, isto taka, sozdava obvrska, vo periodot pome|u potpi{uvaweto i ratifikacijata ili so-glasnosta za obvrzuvawe, za vozdrùvawe od dejstva koi }e go povredat predmetot ili celta na dogovorot.

Za da stane ~lenka od Konvencijata i Opcionalniot protokol, dr-à vata mora niz konkretno dejstvo da ja pokaè svojata podgotvenost da gi prezeme pravata i obvrskite sodràni vo tie dva instrumenta. So drugi zborovi, taa mora da ja izrazi svojata soglasnost za obvrzu-vawe kon Konvencijata i Opcioniot protokol.

Spored Konvencijata i Opcioniot protokol, dràvite moè da ja izrazat svojata soglasnost za obvrzuvawe na razli~ni na~ini:

[to zna~i da se potpi{e Konvencijata

Koj moè da gi potpi{e Konvencijata i Opcionalniot protokol?

Pretsedatelite na dràvata, Premierite ili Ministrite za nadvore{ni ra boti se ovlasteni da go potpi{at dogovorot vo ime na dràvata, za da ima celosen efekt.

Drugite pretstavnici so namera da go potpi{at dogovorot, mora da imaat celosno ovlastuvawe, dadeno od nekoj od ovie avtoriteti, koi ekspresno (po kratka postapka) gi ovlastuvaat naimenuvanite pretstavnici za pot pi-{uvawe na Konvencijata ili Opcioniot protokol.

Dràvite ili regionalnite organizacii za integracija koi sakaat da ja potpi{at Konvencijata i/ili Opcioniot protokol preku svoj pretstavnik, treba da obezbedat kopii od baraweto za ovlastuvawe, vo avans, za slednava adresa:

Oddelenie za dogovori Kancelarija za pravni raboti Sedi{te na Obedineti naciiWujork, WujorkSoedineti Amerikanski DràviTel: +1 212 963 50 47Faks: + 1 212 963 36 93E-po{ta: [email protected]

Izrazuvawe soglasnost za obvrzuvawe

4140

GLAVA 4: STANUVAWE DEL OD KONVENCIJATA I OPCIONIOT PROTOKOL

Ratifikacija (za dràvite)

Pristapuvawe (za dràvite i regionalnite organizacii za integracija)

Formalno potvrduvawe (za regionalnite organizacii za integracija)

Soglasnosta za obvrzuvawe spored Konvencijata i Opcioniot pro-tokol e akt (dejstvie) so koe dràvata ja iskaùva svojata volja da pre zeme pravni obvrski spored instrumentite.

Ratifikacijata na me|unarodno nivoI Konvencijata i Opcioniot protokol im ovozmoùvaat na dràvite da ja izrazat svojata soglasnost za obvrzuvawe so potpi{uvaweto, predmetot na ratifikacijata. Posle ratifikaci-jata na me|unarodno nivo, dràvata stanuva pravno obvrzana od dogovorot.

Ratifikacijata na nacionalno nivoRatifikacijata na me|unarodno nivo ne treba da se me{a so rati-fi kacijata na nacionalno nivo. Na nacionalno nivo, dràvata mo-è da mora da go ratifikuva dogovorot vo soglasnost so svoite us tavni ili zakonski odredbi, pred da ja izrazi soglasnosta na me-|unarodno obvrzuvawe. Na primer, ustavot bi moèl da bara od par-lamentot da gi ima vo vid uslovite od Konvencijata i da se re{i na ratifikacija, pred da prezeme kakvo bilo dejstvo na me|unarodno nivo, koe bi pokaàlo deka dràvata se soglasila na obvrzanost kon dogovorot. Kako i da e, ratifikacijata na nacionalno nivo, sa ma po sebe ne e dovolna za da se utvrdi namerata na dràvata da bide pravno obvrzana na me|unarodno nivo. Toa e pri~inata od ko ja ratifikacijata na me|unarodno nivo e s# u{te potrebna, za raz li-ka od nacionalnite proceduri.

Konvencijata i Opcioniot protokol dozvoluvaat regionalnite orga-nizacii za integracija, kakva {to e Evropskata unija, da ja izrazat svo-jata soglasnost za obvrzuvawe ili kon Konvencijata ili kon Opcioniot protokol, so potpi{uvawe na ”formalno potvrduvawe/odobruvawe“. For malnoto potvrduvawe/odobruvawe ima ist prakti~en efekt kako i ra tifikacijata. Zatoa, po formalnoto odobrenie, regionalnite orga-nizacii za integracija stanuvaat pravno obvrzani so Konvencijata i/ili Opcionalniot protokol.

Dràvata ili regionalnata organizacija za integracija moè isto taka da ja izrazi svojata soglasnost za obvrzuvawe kon Konvencijata i

Procesot na ratifikacija

Ratifikacijata od regionalnite organizacii za integracija

Pristapuvawe

4140


Opcioniot protokol so deponirawe na dokumentite za pristapuvawe kaj Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii.

Pristapuvaweto go ima istiot praven efekt kako i ratifikacija-ta; sepak, za razlika od ratifikacija koja mora da bide prosledena so potpi{uvawe za przemawe pravno-obvrzuva~ki dejstva na me|unarodno nivo, pristapuvaweto bara samo eden ~ekor - deponirawe na dokumen-ti za pristapuvawe.

Koga edna dràva }e posaka da gi ratifikuva ili da pristapi kon Konvencijata i/ili Opcioniot protokol, ili koga regionalna organi-zacija za integracija }e posaka da napravi formalno odobruvawe/pot-vrduvawe ili pristapuvawe, dràvata ili regionalnata organizacija za integracija mora da dade instrument (dokument) za ratifikacija, for-malnoto potvrduvawe ili pristapuvawe, potpi{an od pretsedatelot na dràvata, premierot ili ministerot za nadvore{ni raboti.

Ovoj instrument (dokument) nema mandatna forma; sepak, treba da go opfa}a slednovo:

Naslov, datum ili mesto na potpi{uvaweto na Konvencijata i/ili Opcioniot protokol;

Celosnoto ime i naslovot na liceto koe go potpi{uva instrumentot;

Nedvosmisleno izrazuvawe na namerite na vladata vo imeto nadr ̀ avata, deka se smeta sebe si za obvrzana od Konvencijata i/ili Opcioniot protokol, i deka verno }e gi nabquduva i sproveduva nivnite odredbi;

Instrument za ratifikacija, formalno potvrduvawe i pristapuvawe

Razlikite pome|u potpi{uvaweto, ratifikuvaweto, for malnoto potvrduvawe i pristapuvaweto

Potpi{uvaweto ja pokaùva namerata na dràvata da prezeme ~ekori so koi }e ja izrazi soglasnosta za podocne`no obvrzuvawe kon Konvencijata i/ili Opcioniot protokol. Potpi{uvaweto, isto taka, sozdava obvrska, vo perio-dot pome|u potpi{uvaweto i soglasnosta za obvrzuvawe, taa da se vozdrì od dejstva koi }e ja namalat vrednosta na predmetot ili celta na ovoj dogovor.

Ratifikacijata pravno ja obvrzuva dràvata da ja sprovede (prakti~no da ja primeni) Konvencijata i/ili Opcioniot protokol, predmet na vaè~ki re-zer vi, razbirawe i izjavi.

Formalnoto potvrduvawe/odobruvawe pravno ja obvrzuva regionalnata orga-nizacija za integracija da gi sprovede Konvencijata i/ili Opcioniot proto-kol.

Pristapuvaweto pravno ja obvrzuva dràvata i regionalnata organizacija za integracija da gi sprovede Konvencijata i/ili Opcioniot protokol.

4342


Potpis od pretsedatelot na dràvata, premierot i ministerotza nadvore{ni raboti (oficijalniot pe~at ne e soodveten) ili koe

bilo drugo lice koe raboti na takva pozicija vo toj moment, i ima ce-losno ovlastuvawe za taa namena, dadena od eden od pogore navedenite avtoriteti.

Instrumentot za ratifikacija, formalno potvrduvawe i prista-puvawe, stanuva efektiven samo koga dràvata ili regionalnite or-ganizacii za integracija }e go deponiraat kaj Generalniot sekretar na OON, vo OON vo Wujork.

Dràvite ili regionalnite organizacii za integracija treba da de-poniraat takvi instrumenti vo Oddelenieto za dogovori na Obedine-tite nacii, za da osiguraat deka dejstvoto e pravilno prezemeno (videte gi podolu informacite za kontakt za Oddelenieto za dogovori).

Koga e mo`no, dràvata ili regionalnata organizacija za integra-cija treba da obezbedi pristojni prevodi, na angliski i/ili na fran-cuski jazik, ako instrumentite (dokumentite) se na drug jazik. Ova }e po mogne da se osigura deka dokumentot e navreme prosleden.

Parlamentarcite imaat klu~na uloga vo procesot na ratifikacija-ta. Dodeka pretstavnikot na izvr{nata vlast - pretsedatelot na dr-àvata, premierot ili ministerot za nadvore{ni raboti - go pot-pi {uva i gi ratifikuva dogovorite, vo pove}eto zemji kone~nata od luka za ratifikacijata ostanuva na parlamentot, koj mora da ja odo-bri ratifikacijata. Ova, sekako, e slu~aj vo zemjite so tradicija na gra|ansko pravo. Sepak, vo pove}eto zemji so tradicija na obi~ajno pra vo, pravosilnosta na dogovorot generalno mu ja dava egzekutivata (izvr{nata vlast), a parlamentot ima poograni~ena uloga vo pro-cesot na ratifikacija. Bidej}i se zgolemuva brojot na me|unarodni dogovori i pokrivaat s# pogolem broj predmeti, so jasni implikacii vrz doma{noto zakonodavstvo i politikata, parlamentite vo site zem ji projavuvaat se pogolem interes za privilegiite (prednosta) na izvr{nata vlast vo potpi{uvaweto dogovori. Videte go potsetnikot od krajot na ovoj del za mo`nite dejstva {to parlamentarcite moàt da gi prevzemat vo vrska so ova.

Vo momentot koga Konvencijata i Opcioniot protokol stapuvaat vo sila, tie stanuvaat i pravno obvrzuva~ki za dràvite-~lenki.

Mo`no e, Konvencijata i Opcioniot protokol da stapat vo sila na dva razli~ni datumi, za{to kako dva instrumenta, imaat razli~ni pro cesi za stapuvawe vo sila:

Ulogata na parlamentot vo procesot na ratifikacijata

Koga Konvencijata i Opcioniot protokol stapuvaat na sila

4342


Konvencijata stapuva vo sila 30-tiot den po deponiraweto na dvaesettiot instrument/dokument za ratifikacija ili pristapuvawe.

Opcioniot protokol stapuva vo sila 30-tiot den po deponiraweto na desettiot instrument/dokument za ratifikacija ili pristapuvawe.

[tom edna{ Konvencijata i Opcioniot protokol }e stapat vo si-la na me|unarodno nivo, na nacionalno i na regionalno nivo, za sekoe ratifikuvawe dràvata ili regionalnata organizacija za integraci-ja, Konvencijata stapuva vo sila 30 dena po deponiraweto na instru-mentite/dokumentite za ratifikacija.

Ulogata na parlamentot vo procesot na ratifikacijata

Ulogata na parlamentot vo procesot na ratifikacijata se menuva od edna do druga zemja. Vo Avstralija, Parlamentot ja razgleduva rabotata na Vladata vo od nos na ratifikacijata na dogovorot. Vo ramkite na ovaa praktika, sekoe dej-stvo povrzano so dogovorot, kakva {to e ratifikacijata, se dostavuva do Par-la mentot, najmalku 15 dena pred Vladata da prezeme kakvo bilo dejstvo. Koga dokumentot e dostaven do Parlamentot, tekstot od predloèniot dogovor go pri druùva analizata za nacionalniot interes (ANI), {to objasnuva zo{to Vla data go smeta za soodveten za ratifikuvawe. ANI vklu~uva informacii, povrzani so:

Ekonomskite, socijalnite, kulturnite i efektite vo ìvotnata okolina {to go ima predloèniot dogovor;

Obvrskite koi proizleguvaat od dogovorot;

Kako dogovorot }e se sprovede na nacionalno (doma{no) nivo;

Finansiskite tro{oci povrzani so sproveduvaweto i usoglasuvaweto so uslovite od dogovorot, i

Konsultaciite odràni so dràvite, industrijata, grupi od zaednicata i dru gi zainteresirani stranki/~lenki.

Komitetot za dogovori ja razgleduva analizata na nacionalniot interes i dru-gi ot vaèn materijal, a potoa gi objavuva svoite sogleduvawa vo nacionalnite vesnici i na svojata internet stranica, povikuvaj}i na komentari od sekoj {to ima interes od predloèniot dogovor. Komitetot postojano odrùva javni ras-pravi i objavuva izve{taj do Parlamentot koj sodrì soveti za toa dali Avstra-lija treba da go ratifikuva dogovorot ili da prezeme nekoe drugo dejstvo vo vrska so dogovorot.Vo Avstralija, vladata s# u{te moè da odlu~uva da go ratifikuva dogovorot, duri i ako Komitetot za dogovori prepora~uva dejstva sprotivni od toa; drugata mo`nost e vladata da odlu~i da ne prodolì so ratifikacijata, sprotivno od ratifikacijata na Komitetot. Kako i da e, procesot obezbeduva va`ni sredstva za javen i parlamentaren nadzor nad odlukite na Vladata {to se odnesuvaat na ratifikacijata na me|unarodnite dogvori.

4544


Za ponatamo{ni informacii za procesot na ratifikacija, videte ja internet stranata na Kancelarijata za pravni raboti: http://untreaty.un.org

Rezervata e izjava za namerata da se isklu~i ili smeni (preobrazi) pravniot efekt na odredba od dogovorot vo odnos na zasegnatata dr-à va ili regionalnata organizacija za integracija. Izjavata moè da bide nare~ena ”rezerva“, ”deklaracija“, ”razbirawe“, ”deklaracija na interpretacijata“ ili ”izjava na interpretacijata“. Kako i da e nare~ena, sekoja izjava koja gi isklu~uva ili gi menuva pravnite e fekti na pridobivkite od dogovorot e, vsu{nost, rezerva. Rezervata bi moèla da i dade mo`nost na dràvata ili na regionalnata or-ganizacija za integracija da kaè deka, vo poinakov slu~aj, }e nema volja ili ne e kadarna da u~estvuva soodvetno vo Konvencijata ili Op cioniot protokol.

Dràvite ili regionalnite organizacii za integracija moè da na-pra vat rezerva kon potpi{uvaweto, ratifikacijata, formalnoto odo-bruvawe/potvrduvawe ili pristapuvaweto. Koga rezervata e iskaàna za vreme na potpi{uvaweto, toga{ taa se sfa}a kako prili~no deklarativ-na i mora da bide formalno potvrdena vo pi{uvana forma koga dràvata }e ja izrazi svojata soglasnost za obvrzuvawe ili pristapuvawe.

Dràvata ili regionalnata organizacija za integracija isto taka, moè da izrazat rezerva i po ratifikacijata, formalnoto potvrduva-we ili pristapuvaweto.

Rezervi kon Konvencijata i Opcioniot protokol

Rezervi koi ne se dozvoleni

Konvencijata i Opcioniot protokol dozvoluvaat rezervi. Sepak, rezer-vite {to ne soodvetstvuvaat so predmetot ili celta na Konvencijata ili Opcioniot protokol, ne se dozvoleni.

Prigovori na rezervite

Po podnesuvaweto na rezervite, drugite dràvi imaat 12 meseci vo tekot na koi moàt da podnesat prigovor kon rezervata, po~nuvaj}i od datata na koja e deponirana rezervata, ili od datata na koja dràvata ili regionalna-ta organizacija za integracija ja izrazila svojata soglasnost za obvrzuvawe kon dogovorot, bez ogled dali toa e za podocneèn period.

Koga dràvata podnesuva prigovor kon rezervata kaj Generalniot sekre-tarijat, po istekot na 12-te meseci, Generalniot sekretar go sfa}a toa kako ”podnesena pretstavka“.

4544


Normalno, koga dràvata ili regionalnata organizacija za inte-gra cija gi formuliraat rezervite, taa mora da bide vklu~ena vo in-strumentot za ratifikacija, formalnoto potvrduvawe ili prista-pu vaweto, ili da bide dodaden kon nego, oddelno potpi{an od pretsedatelot na dràvata, premierot ili ministerot za nadvore{ni raboti, ili od lice koe e ovlasteno za taa namena, od eden od avtori-tetite spomnati pogore.

Koga Generalniot sekretar na Obedinetite nacii gi prima rezer-vite, toj gi informira drugite dràvi, obi~no po elektronska po{ta, na denot na formulirawe. Koga Generalniot sekretar dobiva rezerva po instrumentot za ratifikacija, formalnoto potvrduvawe ili pri-stapuvaweto, taa e deponirana i se presretnuva so formalnite bara-wa podvle~eni podolu, Generalniot sekretar gi dostavuva rezervite do site zasegnati dràvi.

Postojnite rezervi moè da bidat izmeneti. Izmenite moè da re-zultiraat so delumno povlekuvawe na rezervite ili moè da sozdadat nov isklu~ok ili nepoddrùvawe na promenite od pravnite efekti za odredeni odredbi. Podocne`nite rezervi se sli~ni na novite re-zer vi. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii gi dostavuva tie promeni i im dava rok od 12 meseci na drugite dràvi da dadat prigo-vor po tie rezervi, odnosno promeni na rezervi. Vo otsustvo na prigo-vori, Generalniot sekretar gi prifa}a izmenite kako depozit. Ako ima prigovori, izmenite propa|aat (nevaè~ki se).

Dràvata ili regionalnata organizacija za integracija moè da gi povle~e rezervite napraveni kon Konvencijata ili Opcioniot pro-tokol, vo koe bilo vreme. Povlekuvaweto mora da bide vo pi{uvana forma i da bide potpi{ano od pretsedatelot na dràvata, premierot ili ministerot za nadvore{ni raboti ili pak, od lice koe ima ovlas-tuvawe, dadeno od nekoj od navedenite avtoriteti. Generalniot sekre-tar na Obedinetite nacii go dostavuva izmenata ili povlekuvaweto do site zasegnati dràvi.

Vo ramkite na Konvencijata, dràvite moàt da podnesat dekla ra-cii (izjavi) edinstveno vo forma na interpretativni izjavi. Vo ram-kite na Opcionalniot protokol, dràvite mora da napravat inter-pretativni izjavi i opcioni izjavi.

Interpretativni izjaviEdna dràva ili regionalna organizacija za integracija moè is to taka da napravi op{irna izjava za svoeto razbirawe na pra-

Izmeni i povlekuvawe na rezervite

Deklaracija kon Konvencijata i na Opcionalniot protokolTipovi na deklaracii kon Konvencijata i Opcionalniot protokol

4746


{a we sodràno vo ili za interpretacija na posebna odredba vo do govorot.Takvi izjavi se narekuvaat “ izjavi “ ili “ interpreta-tivni izjavi “. Za razlika od rezervite, ovie izjavi ne go izrazu-vaat isklu~uvaweto ili izmenata na pravniot efekt na dogovorot. Celta na izjavite e da go pojasnat zna~eweto na nekoi odredbi ili na celiot dogovor.

Opcioni izjavi (izbrani izjavi)Vo ramkite na Opcioniot protokol e dozvolena dopolnitelna for ma na izjava. Opcioniot protokol vostanovuva dve proceduri: sistem na dozvoluvawe poedinci da podnesat peticija do Komitetot za pravata na licata so hendikep, so pretpostavka deka ima kr{ewe na Konvencijata (podnesuvawe pretstavki), kako i sistem na dozvo-luvawe na Komitetot da povede istraga koga }e dobie seriozni in-formacii poso~uvaj}i zamirawe ili sistemsko kr{ewe na prava ta od Konvencijata od dràvata-~lenka (poveduvawe postapka). Dr ̀ a-vite i regionalnite organizacii za integracija, ratifikuvaj}i go Opcioniot protokol moàt, vo momentot na potpi{uvaweto, rati-fikacijata ili priklu~uvaweto, da deklariraat deka ne go smetaat Komitetot za kompetenten da odlu~uva za poveduvawe na postapki

Izjavite obi~no se deponiraat vo momentot na potpi{uvaweto ili otkako instrumentot za ratifikacija, formalnoto potvrduvawe ili pristapuvawe e deponiran.

Interpretativnite izjavi nemaat praven efekt sli~en na rezervi-te poradi {to ne baraat potpis od oficijalen avtoritet, s# dodeka jas no ne proizleze od zasegnatata dràva. I pokraj toa, se prepora~uva deka takva izjava e potpi{ana od pretsedatelot na dràvata, premi e-rot ili ministerot za nadvore{ni raboti ili od lice koe ima ovla-stuvawe za taa namena, dadeno od nekoj od pogore spomnatite avtori-teti.

Bidej}i izbranite izjavi (opcionite izjavi) gi pravat dràvi i li regionalni organizacii za integracija, tie mora da bidat pot-pi {ani od pretsedatelot na dràvata, premierot ili ministerot za nad vore{ni raboti ili od lice koe ima ovlastuvawe za taa namena, da deno od nekoj od pogore spomnatite avtoriteti.

[tom Generalniot sekretar na Obedinetite nacii }e dobie izjava, toj go ispra}a tekstot na izjavata do site zasegnati dràvi, vlku~uvaj}i i po elektronska po{ta, ovozmoùvaj}i gi tie dràvi da dojdat do svoi li~ni zaklu~oci za statusot na Izjavata. Izjavata {to ima svojst-vo na rezerva i ne soodvetstvuva so predmetot i celta na Konvencijata

Davawe deklaracija vo vrska so Konvencijata

4746


ili Opcioniot protokol ne e dozvolena. Ako se pojavi takov slu~aj, dràvata mora da go izvesti Generalniot sekretar na Obedinetite na cii za prigovorot. Generalniot sekretar gi prosleduva site dobie-ni prigovori. Prigovorite kon Izjavata generalno se fokusiraat na toa dali izjavite se samo interpretativni, ili se vsu{nost vistinski rezervi {to bi moèle da go smenat pravniot efekt na dogovorot. Dràvata {to prigovara ponekoga{ bara dràvata {to ja dava Izja-vata, da ja “pojasni” svojata namera. Vo toj slu~aj, ako dràvata {to ja dala izjavata se soglasi deka formulirala rezerva namesto izjava, taa moè da gi povle~e svoite rezervi ili da potvrdi deka nejzinata izjava e samo interpretativna.

Kako i kaj rezervite, mo`no e da se smeni ili povle~e izjavata.

Idealno, dràvite treba da ja ratifikuvaat Konvencijata i Opcioni-ot protokol za da obezbedat optimalna za{tita na pravata na licata so hendikep na svoite teritorii. No, duri i koga nekoja dràva ne e ~lenka od Konvencijata i Opcioniot protokol, pridobivkite od Konvencijata s# u{te moè da imaat va`nost. Usvojuvaweto na Konvencijata bez glasot od Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii ukaùva na faktot deka me|unarodnata zaednica ja priznava potrebata od promocija na za{titata na pravata na licata so hendikep. Na krajot, Konvencijata nosi i moralen avtoritet i moè da se iskoristi kako vodi~ za dràvite, pa duri i da za-br za i reformi kade moèbi nema dovolno politi~ka volja za toa. Koga vladata odlu~uva da napravi reformi vo pravoto, parlamentarcite moè da ja primenat Konvencijata kako me|unarodno priznat standard spored koj nacionalnoto zakonodavstvo i politikite moàt da bidat preispi-tani. Konvencijata isto taka moè da bide upotrebena kako model {to treba da se sledi koga se predlagaat novi zakoni.

Dràvite s# u{te imaat obvrska vo ramkite na drugi me|unarodni do-kumenti za ~ovekovi prava i vo ramkite na op{toto me|unarodno pravo (zakon) za promocija i za{tita na ~ovekovite prava, vklu~uvaj}i gi pra-vata na licata so hendikep. Na primer, site dràvi ratifikuvale barem eden klu~en (su{tinski) dogovor za ~ovekovi prava, {to zna~i deka site dràvi se soglasile da ja zabranat diskriminacijata, vklu~uvaj}i ja i o naa kon licata so hendikep. Sli~no na toa, dràvite imaat obvrska da gi po~ituvaat me|unarodnite obi~ajni prava i zadolìtelnite normi od me|unarodnoto pravo, kakva {to e zabranata na tortura.

Zabele{ka:Sodrìnata na ova poglavje e prilagodena od od poglavjeto 3 od ”Prira~nikot

za dogovori“, Kancelarija za pravni raboti pri Obedinetite nacii, dostap-no na: http://untreaty.un.org/English/TreatyHandbook/hbframeset.htm

Va`nosta na Konvencijata za onie {to ne se ~lenki

4948


Kako moàm jas da pomognam za da se osigura deka mojata Vlada pristapi kon potpi{uvawe i ratifikuvawe na Konvencijata i na Opcioniot protokol:


Da se proveri dali Vladata ima namera da gi potpi{e Konvencijata i Op ci o niot protokol.

Ako nema namera, da se iskoristi parlamentarnata procedura za da se utvr-dat pri~inite za neprezemaweto na takvoto dejstvo, i da se ohrabri vladata da go otpo~ne procesot na potpi{uvawe i ratifikuvawe bez odloùvawe. Na primer, da se dostavi usneno ili pismeno pra{awe do vladata za da ja ut-vrdi svojata namera za ratifikacija ili pri~inite od koi ne go pravi toa.

Da se ima predvid li~noto pravo na dostavuvawe privatno mislewe po toa pra{awe.

Da se pottikne parlamentarna debata vo vrska so toa pra{awe.

Ako procedurata na potpi{uvawe e vo tek, da se proveri dali vladata ima namera da podnese rezervi kon Konvencijata ili Opcioniot protokol i, ako e taka, da se utvrdi dali rezervite se neophodni i se poklopuvaat so pred-metot i celta na Konvencijata i Opcioniot protokol. Ako se zaklu~i deka se neosnovani, da se prezeme dejstvo za da se osigura deka vladata ja menuva svojata pozicija (go menuva svojot stav).

Ako ratifikacijata e sprovedena, da se vidi nekoi rezervi podneseni od vladata se vo sila i dali se s# u{te neophodni. Ako se zaklu~i deka ne se ne-op hodni, da se prezeme dejstvo za nivno povlekuvawe.

Da se osigura deka javnite lica, dràvnite slu`benici i op{tata javnost se svesni deka vladata ja ratifikuvala ili pristapila kon Konvencijata i Opcioniot protokol.

Ako mojata dràva ja ratifikuvala ili i pristapila na Konvencijata, no ne go napravila toa i so Opcioniot protokol, da se utvrdi za {to se raboti i da se prezeme dejstvo za da se osigura deka pre~kite za ratifikacijata na Opcioniot protokol se otstraneti ili se pravno zale~eni, i ohrabrete ja zabrzanata ratifikacija na Opcioniot protokol.

4948

OD ISKLUÊNOST KON EDNAKVOST: OSTVARUVAWE NA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP 5150

5G L A V A P E T

Nacionalnoto zakonodavstvo i Konvencijata

Osnoven princip na me|unarodnoto zakonodavstvo e toj deka, ako dràvata saka da u~estvuva vo me|unarodniot dogovor, bi mo rala da garantira (da dade uveruvawe) deka nejzinoto lokal-no (doma{no) zakonodavstvo e vo soglasnost so dogovorot. Vo nekoi slu~ai, me|unarodniot dogovor moè da dade op{ti naso-ki (vodi~) za upotreba na merkite. Vo drugi pak, dogovorot vklu~uva posebni barawa. Konvencijata za pravata na licata so hendikep gi sodrì i dvete raboti. Ottamu, parlamentot i ma klu~na uloga vo garantiraweto deka zakonodavnite merki {to gi bara (nalaga) Konvencijata se usvoeni, odnosno se pri-fateni.

Mnogu od odredbite sodràni vo Konvencijata se so sli~en re~ nik ili su{tina so onie od drugi dogovori za ~ovekovi pra-va kon koi dràvata se pridrùva. Moè da bide korisno ako se ispita kolku takvite dogovori se efektuirani, za da se od-re dat ~ekorite potrebni za sproveduvawe na Konvencijata za pravata na licata so hendikep.

Glavata 4 podrobno go objasnuva procesot i zna~eweto na potpi{uvaweto i ratifikacijata na Konvencijata i na Opci-o niot protokol. Vo ispituvaweto koi merki se potrebni za sproveduvawe na Konvencijata, edna rabota bi trebalo da se i ma na um:

Ne postoi vremensko ograni~uvawe pome|u Konvencijata ili Opcioniot protokol, i ratifikuvaweto na koj bilo drug instrument;

Vgraduvaweto na Konvencijata vo doma{noto zakonodavstvo

Zna~ewe na potpi{uvaweto i ratifikacijata

5150


Uganda be{e edna od 82 potpisni~ki na Konvenci-jata na 30 mart, i procesot za nejzina ratifikacija e ve}e vo tek. Koga Konvencijata e implementirana, }e obeleì zna~ajna paradigma koja po~iva na modelot na ~ovekovi prava za hendikep, vgraduvaj}i principi na dostoistvo, nedis-kriminacija, celosno u~estvo, po~it, ednakvost i pristap-nost, unapreduvawe na pravata i inkluzija na site lica so hendikep.

Xejms Mvanda, porane{en pratenik (Uganda)

Potpi{uvaweto na Konvencijata ili na Opcioniot protokol ja ob-vr zuva dràvata da se povle~e od dejstvija so koi se nadminuva cel-ta i namenata na koj bilo instru-ment, i

Ratifikuvaweto na Konvecijata i li na Opcioniot protokol vo kraj na linija e pokazatel na obvr-skata da se bide dosleden vo upo-trebata na ovie instrumenti i vo sproveduvaweto na vakvata obvr-ska na najdobar moèn na~in.

Edna od fundamentalnite obvr-ski sodràni vo Konvencijata e taa deka nacionalnoto zakonodavstvo go garantira uìvaweto na pravata na-brojani vo Konvencijata. Ottamu, ~lenovite na parlamentot treba da go podrazbiraat najdobriot na~in na efektuirawe na pravata ga-rantirani so Konvencijata vo doma{noto zakonodavstvo. Odbraniot metod }e varira vo soglasnost so ustavot i pravniot sistem na konk-retnata dràva.

Vo nekoi zemji, Konvencijata, otkako }e bide ratifikuvana na me-|unarodno nivo, Konvencijata moè avtomatski da stane del od na-

Akcii potrebni za da se osigura deka novite i revidiranite zakoni se vo soglasnost so Konvencijata

Vladite moè da imaat pridobivka od toa {to novovostanovenoto telo ili ona, postojnoto (komisijata za ednakvost, nacionalnata institucija za ~ovekovi prava ili komisijata za hendikep) }e prezeme {iroka i celosna revizija na zakonodavstvoto. Takviot proces treba da opfati:

vklu~uvawe na stru~ni lica od vladinite institucii i ministerstva, od nevladiniot sektor, kako i lica so hendikep i od nivnite zdruènija i organizacii {to gi pretstavuvaat;

vostanovuvawe i nadgleduvawe na vremenskite ramki za finalizirawe na revizijata, i

vostanovuvawe komitet vo parlamentot (sobranieto) za uvid vo celiot pro ces i sistemsko struktuirawe na site zakonski predlozi za da se obez-bedi usoglasenost so Konvencijata.

5352

GLAVA 5: NACIONALNOTO ZAKONODAVSTVO I KONVENCIJATA

cionalniot zakon. So drugi zborovi, nacionalnite sudovi i odgo-vo rnite za sproveduvawe moè vedna{ da ja napravat Konvencijata da bide pravosilna.

Akcii potrebni za da se osigura deka novite i revidiranite zakoni se vo soglasnost so Konvencijata

Vo delot 15 od 1982 na Kanadskata Povelba za Fundamentalni Prava i Slobodi se veli: Sekoja individua e ednakva pred i pod zakonot i ima pravo na ednakva za{tita za ednakov pridones pred zakonot bez diskrimi-nacija i osobeno, bez diskriminacija po osnova na rasa, nacionalno ili etni~ko poteklo, boja, religija, pol, vozrast ili mentalen i fizi~ki hen-dikep.

^lenot 3 od Ustavot na Narodna Republika Kina podvlekuva deka “ lica-ta so hendikep gi uìvaat istite prava kako drugite gra|ani vo kontekst na politi~kite, kulturnite, socijalnite aspekti, kako i semejniot ̀ ivot i deka e zabraneto da se diskriminiraat, voznemiruvaat ili navreduvaat lica so hendikep.”

^lenot 3 od Osnovniot zakon na Federalnata Republika Germanija se veli deka licata treba da bidat ednakvi pred zakonot i deka niedno lice ne smee da bide staveno vo ponepovolna pozicija poradi hendikep. Delot 38 od Ustavot na Fuxi ( Ustaven amandman) 1997 obezbeduva deka “ lice ne smee ne~esno da e diskriminirano, direktno ili indirektno, na osnova na negovata ili nejzinata aktuelna ili pretpostavena sostojba ili neprilika vklu~uvaj}i....hendikep.

Ustavot na Uganda od 1995 be{e donesen so u~estvo na mnogu razli~ni grupi vo op{testvoto, vklu~uvaj}i i lica so hendikep. Toa u~estvo se odrazuva i vo brojot na ustavni odredbi koi ja garantiraat i promoviraat ednakvosta na licata so hendikep.

^lenot 21 obezbeduva deka lice “ ne treba da bide diskriminirano vrz osnova na pol, rasa, boja na koà, etni~ko poteklo, pleme, ra|awe, uveru-vawe ili religija, socijalna ili ekonomska polo`ba, politi~ko mislewe ili hendikep.”

^lenot 32(1) obezbeduva deka Dràvata “ treba da prezeme popovolni afirmativni merki kon grupi marginilizirani na osnova na rod, vozrast, hendikep, ili bilo koja pri~ina proizlezena od istorijata, tradicija ili obi~aj, so cel da ja namalat diskriminacijata {to postoela kon niv.

^lenot 9 od Ustavot na Ju`na Afrika veli deka.. da se promovira do-stignuvaweto na ednakvosta, zakonodavni ili drugi merki sozdadeni da za{titat ili unapredat lica, ili kategorii na lica, obespraveni so dis-kriminacija {to moè da e storena kon niv.

5352


Vo nekoi drugi dràvi, zakonodavstvoto bi moèlo da usvoi akt za nejzina ratifikacija na nacionalno nivo. Ova bi moèlo da ima efekt na vgraduvawe na Konvencijata vo doma{noto zakonodavst-vo. Kako i da e, duri i koga pratenicite (parlamentarcite) }e ja ratifikuvaat Konvencijata (nacionalna ratifikacija), mnogu od odredbite moèbi }e nalagaat zakonodavstvoto da prezeme odrede-ni ~ekori pred taa da stapi vo sila. Ova, delumno, zavisi od toa kolku se specifi~ni obvrskite od Konvencijata: kolku {to tie se pospecifi~ni, tolku }e bide pomalku potreben zakon za nejzino sproveduvawe.

Vo drugi slu~ai, vklu~uvaj}i gi i dràvite so univerzalno zakonodavstvo, samo onie odredbi od dogovorot {to se direktno vgradeni vo nacional-nite zakoni, }e ja zgolemat obvrskata za primena na pravata i zada~ite.

Osven vo retki slu~ai deka zakonite vo konkretna zemja ve}e sosema se vklopuvaat so barawata od Konvencijata, dràvata }e mora, voobi~aeno, da gi dopolni postojnite zakoni ili da vovede sosema novi za da ja sprove-de Konvencijata.

Vo idealen slu~aj, treba da postoi celosna i nedvosmislena objava na pravata na licata so hendikep, kako i detalna legislativa, za da se postigne garanciite da stanat realnost vo praktikata. Krajno va`no e po~ituvaweto i za{titata na pravata na licata so hendikep da bidat poddràni (potkrepeni i za{titeni) so najvisok zakon vo zemjata, odnos-no so ustavot na dràvata ili so osnovnite zakoni. Ova }e obezbedi najvi-soka zakonska za{tita i po~ituvawe. Dejstvuvaweto na ovoj na~in moè da podrazbira i pretstavuvawe na hendikepot kako eden od osnovite vrz koi diskriminacijata e zabraneta, ili deka eksplicitno se za{tituvaat pravata na licata so hendikep vo nacionalniot ustav, bilo kako del od op{tata garancija na ednakvosta vo dràvata ili vo forma na posebni odredbi {to se odnesuvaat na pravata na licata so hendikep.

Ponatamu, parlamentot bi moèl da ja vgradi celata Konvencija vo doma{noto zakonodavstvo. Vo toj slu~aj, bi moèlo da bide korisno ako vo soodveten zakon se vgradi pokazatel koj ukaùva na toa deka odred-bite od Konvencijata se samite po sebe izvr{ni, a {to pak, zna~i, deka se osmisleni so namera da imaat pravosilnost i pred nacionalnite su-dovi i arbitraà. Sepak, duri i kade{to Konvencijata vo celost }e bide vgradena vo doma{noto zakonodavstvo, toa nema da bide dovolno za da se postigne celosna efektivnost od nejzinite odredbi; voobi~eno e deka toga{ sepak i sekako }e bide potrebno zakonodavstvo za nejzino sprovedu-vawe, vklu~uvaj}i i detalno zakonodavstvo vo odredeni oblasti, kako na primer zakon za zabrana na diskriminacija pri vrabotuvawe.

Vgraduvawe preku ustavni, zakonski i regulatorni merki

5554


Osven toa, nema sekoga{ da i bide mo`no ili soodvetno na dràvata da usvoi, podrobno i vo detali, pravila i standardi {to se baraat za da se obezbedi ednakvo uìvawe na posebnite prava na licata so hendikep. Dràvata bi moèla da usvoi i regulatorni inicijativi, kako dopolnu-vawe na legislativata, za da se usoglasi so mnogu odredbi {to baraat pre zemawe na “soodvetni merki” vo nekoi posebni oblasti, kakvi {to se fizi~kata pristapnost na objektite i javniot transport, ili pak, in-formiraweto i komunikaciskite tehnologii (~len 4 od Konvencijata). Ako parlamentarcite ne ja usvojat ovaa detalna regulativa, }e bide sood-vetno da se usvoi legislativa koja dozvoluva prifa}awe na standardi vo tie oblasti i barawe za pretstavuvawe na standardite pred sudovite zaradi niven uvid i/ili odobruvawe.

Razli~ni priodi kon legislativata za za{tita od diskriminacija

Najmalku 40 dràvi imaat zakonodavstvo koe se odnesuva na pravata na li-cata so hendikep. Nekoi od niv ja zabranuvaat diskriminacijata - kako nivna primarna cel; drugi pak, upatuvaat na toa deka dràvata i gra|anite treba da ja osiguraat blagosostojbata na licata so hendikep i mo`nosta da i pristapat na socijalnata poddr{ka. Mnogu dràvi gi imaat i dvata tipa na zakonodavstvo.

Amerikanskiot Akt za hendikep (ADA) ja zabranuva diskriminacijata pro-tiv lu|eto so hendikep pri vrabotuvaweto, javnite uslugi i transportot, kako i za javnoto domuvawe. Vo kontekstot na vrabotuvaweto, ADA su{tinski ja zabranuva diskriminacijata kon kvalifikuvanite lica so hendikep koi moàt da gi vr{at funkciite {to proizleguvaat od konkretnata barana pozicija, so ili bez soodvetno razumno prilagoduvawe, {to ne sozdava dopolnitelno opto-varuvawe pri vr{eweto na rabotata po vraboteniot.

Vo Indija, Aktot na licata so hendikep (ednakvi mo`nosti, za{tita na pra-vata i celosno u~estvo) od 1995 godina, go prifatil po{irokiot priod: gi ko-risti i jazikot na nediskriminacijata vo niza oblasti, no isto taka ja poddrùva i pozitivnata diskriminacija vo korist na licata so hendikep preku sistemot na kvota, so rezervirawe opredelen broj mesta za licata so hendikep vo progra-mite na javniot i privatniot sektor, za obuka i vrabotuvawe. Aktot isto taka gi ohrabruva onie dràvni ureduvawa koi go promoviraat vrabotuvaweto na li cata so hendikep i tretmanot na preferirawe, preku dano~ni olesnuvawa, finansiska pomo{ i grantovi.

Vo 1996 godina, Kosta Rika go usvoila Zakonot br. 7600 za ednakvost za lica-ta so hendikep. Ovoj zakon gi izrazuva kompletnite obvrski na dràvata da gi unapredi pravata na licata so hendikep i da ja garantira ednakvosta vo oblas-tite kakvi {to se obrazovanieto, zdravstvoto i rabotata (vrabotuvaweto).

1Izvadok od publikaciite na DESA: http://www.un.org/esa/socdev/enable/discom102.ht#19#192Izvadok od publikaciite na DESA: http://www.un.org/esa/socdev/enable/discom102.ht#19#19

5554


Obvrskata da se zabrani diskriminacijata po osnov na hendikep vo celost, i da se garantira ednakva i efektivna za{tita za licata so hendikep (~len 5 od Konvencijata), gi bara i dvete ne{ta, zabranata da bide vklu~ena i vo nacionalnite zakoni i, se preferira, i vo naci-o nalnite ustavi, no i da se usvojat detalni zakonski odredbi {to ja pokrivaat diskriminacijata vo site oblasti od javniot i privatniot ìvot. Konkretnata forma na tie odredbi }e zavisi od postojnite za-koni i posebniot vid na zakonskiot sitem na konkretnata dràva.

Nekoi dràvi imaat seopfatni, op{ti anti-diskriminacioni za-koni {to pokrivaat pove}e osnovi na zabranetata diskriminacija; drugi imaat posebni zakoni {to se spravuvaat so razli~ni formi na diskriminacija, kakva {to e onaa poradi pol, vozrast ili semeen status ili pak, ja pokrivaat diskriminacijata vo razli~ni oblasti, kakvo {to e vrabotuvaweto.

Edna od mo`nostite e usvojuvawe zakon protiv diskriminacija po-radi hendikep koj{to, generalno, ja zabranuva diskriminacijata po toj osnov, no dava i podrobna regulativa za oddelni oblasti od javniot i privatniot ìvot.

Druga mo`nost e usvojuvawe zakon za ednakvost na licata so hendikep, sli~en na op{tite zakoni za ednakvost usvoeni vo tie dràvi. Zakonite od ovoj tip ne se ograni~uvaat samo na zabranata na diskriminacijata, tuku poso~uvaat {iroka lepeza pra{awa {to se odnesuvaat na licata so hendikep. Na primer, vo Indija Aktot na licata so hendikep (ednakvi mo`nosti, za{tita na pravata i celosno u~estvo) od 1995 godina ureduva {iroka strate{ka ramka za adresirawe na pra{awata vrzani za hendike-pot, vostanovuva brojni tela na nacionalno i dràvno nivo {to }e gi tretiraat, poso~uva preventiva i rano sogleduvawe na hendikepot, ednak-vost pri vrabotuvaweto i vo obrazovanieto, vklu~uvaj}i gi i pozitivnite merki, socijalnata bezbednost, pristapniot transport i objekti, utvr-duvaweto institucii za licata so hendikep, istraùvaweto vo vrska so pra{awata {to se odnesuvaat na (proizleguvaat od) hendikepot i drugo.

Duri i zakonot za ednakvost na hendikepot so po{irok domen, najvero-jatno nema da poso~i nekoi pra{awa vrzani za ednakvosta na licata so hendikep. Bi moèlo da bide posoodvetno naglasuvaweto na potrebata od pogolema specifi~nost na socijalnata sigurnost i poddr{ka, nado mes-tokot za rabotnicite, standardite za transport i gradewe, da bide po so-~eno so drugi zakoni.

Tamu kade zabranata na drugi formi na diskriminacija ve}e postoi, mo ̀ e da bide posoodvetno postojnata legislativa da se dopolni taka {to

Tipovi na ednakvost i anti-diskriminaciono zakonodavstvo

5756


}e se vklu~i i hendikepot kako eden od osnovite vo zakonot za za{tita od diskriminacija. Va`no e makar, minimalno, da se osigura deka razbira-weto na hendikepot kako {to toa go pravi Konvencijata, kako i defini-cijata “diskriminacija poradi hendikepot”, se celosno izrazeni (reflek-tirani) vo op{tiot zakon za za{tita od diskriminacija. Tamu kade po stojnoto zakonodavstvo se odnesuva samo na nekoi oblasti pokrieni so Konvencijata, }e bide potrebno novo zakonodavstvo koe }e dade sigurn-ost deka za{titata od diskriminacija po osnov na hendikep se odnesuva na site oblasti. Bi moèlo isto taka da bide soodvetno da se nazna~i koj ja ima odgovornosta za nabquduvawe i ocenuvawe (monitoring) i za zaìvuvawe na zakonite vo ramkite na novite zakoni, vo odnos na pos-tojnite institucii, {to obezbeduva deka licata so hendikep se ili sta-nuvaat vklu~eni kako ~lenovi na ovie institucii, kako i toa deka samite institucii imaat dovolno stru~ni lica za pra{awata {to se odnesuvaat na hendikepot.

[to moè da prezeme Parlamentot za Konvencijata bide vgradena vo nacionalniot zakon

Da gi prepoznae gra|anskite, kulturnite, ekonomskite, politi~kite i socijal-nite prava na ènite, maìte i decata so hendikep vo ramkite na najvisokite zakoni na nivnata dràva (Ustavot ili osnovniot zakon)

Da napravi revizija na postojnite pridobivki vo ustavot ili osnovniot za-kon i na za{titata dadena na licata so hendikep;Da ja vklu~i op{tata garancija na ednakvosta;Da zabrani hendikepot da se koristi kako osnov za diskriminacija;Da napravi revizija na jazikot {to se upotrebuva koga i da se odnesuva (referira) na licata so hendikep.

Da usvoi nacionalno zakonodavstvo so vgraden del od Konvencijata ili duri i celiot nejzin tekst, naglasuvaj}i deka zakonot e pravosilen pred sudovite

Da usvoi dopolniteno zakonodavstvo za sproveduvawe. Vo zavisnost od po stojnoto zakonodavstvo, va{ata zemja bi moèla da usvoi ili da dopolni:

Sodràen (seopfaten), zakon op{to za diskriminacija, vklu~uvaj}i i zabra-na za koristewe na hendikepot kako osnov za diskriminacija vo javniot i privatniot ìvot;

Zakon za za{tita od diskriminacija vo razli~ni sektori, kakvi {to se vra-botuvaweto, obrazovanieto i pristapnosta na pravdata, vklu~uvaj}i go i hendikepot kako zabranet osnov za diskriminacija; i/ili

Zakon za ednakvost na hendikepot, zabranuvaj}i diskriminacija po osnov na hen-dikep i vostanovuvaj}i {iroka ramka za poso~uvawe (adresirawe) na hendikepot.

Da osigura deka postojat mehanizmi za konsultacija so lica so hendikep i/ili so nivni organizacii {to gi pretstavuvaat (zastapuvaat) na zakonodavno nivo;

Da napravi revizija na jazikot {to se upotrebuva koga i se odnesuva na licata so hendikep.

5756


Postojat niza na kriti~ki elementi {to se potrebni vo legislati-vata za sproveduvawe na Konvencijata, bez ogled dali se raboti za eden ili nekolku posebni zakoni. Zakonodavstvoto bi trebalo da:

Eksplicitno da se odnesuva na Konvencijata i na nejzinite soz na -nija deka konceptot na hendikepot s# u{te se razviva, kako i na naciite so “diskriminacija poradi hendikepot”, ”razumno pri-lago duvawe“ i drugi va`ni uslovi, utvrdeni so Konvencijata;

Da ja zabrani diskriminacijata poradi hendikepot vo site oblas-ti pokrieni so Konvencijata;

Da gi utvrdi nositelite na zada~i, vklu~uvaj}i gi akterite od dr-àvniot i nevladiniot sektor;

Na poedinci i na grupi da im odobri pravo na:

Pretstavka poradi diskriminacijata poradi hendikepot;

Istraga po osnov na tie pretstavki;

Priod do soodvetni pravni lekovi.

Da snabdi nezavisni agencii so mo`nosta da:

Gi primaat pretstavkite od sistematskata diskriminacija i poedine~nite slu~ai;

Da istraàt i da izvestat za tie pretstavki, i

Da baraat sistematski pravni lekovi i promeni preku sood-vetni zakonski i drugi kanali.

Zakonodavstvoto za sproveduvawe bi trebalo da gi vklu~uva uslo-vite od Konvencijata ili posebno da gi poso~uva (da referira kon niv), so cel jasno da pokaè deka zakonite treba da bidat interpretira ni vo soglasnost so ‘slovoto’ i duhot na Konvencijata.

Konvencijata e bazirana vrz sfa}aweto deka hendikepot proizlegu-va od interakcijata pome|u liceto i negovata/nejzinata okolina, i de-ka hendikepot ne e ne{to {to postoi vo edinkata kako rezultat na ne-koe naru{uvawe (o{tetuvawe). Ova sfa}awe ima va`na implikacija vrz zakonodavstvoto zaradi prakti~nata primena na Konvencijata, o sobeno vo identifikuvawe na pre~kite {to go popre~uvaat celos-noto ostvaruvawe na pravata na licata so hendikep i utvrduvaweto na soodvetni re{enija. Parlamentarcite bi moèle da posakaat da se

Sodrìna na zakonodavnite merkiKriti~ki elementi

Povrzuvawe na zakonite za sproveduvawe so Konvencijata

5958


kon sultiraat so stru~ni lica za pra{awata {to se odnesuvaat na hen-dikepot, vklu~uvaj}i gi i licata so hendikep i nivnite organizacii {to gi pretstavuvaat, za da go obnovat (aùriraat) svoeto razbirawe na prirodata i formite na hendikepot, kako i na na~inite na koi ba-ri erite za nivnoto socijalno u~estvo moè da se otstranat.

Konvencijata opfa}a neisrcpna lista na vidovi hendikep na koi zakonodavstvoto treba da se odnesuva, so drugi zborovi, go utvrduva minimumot. Ovoj dokument gi opi{uva licata so hendikep kako ”lica koi imaat trajni fizi~ki, mentalni, intelektualni ili senzor ni o{tetuvawa {to vo interakcija so razli~ni barieri moè da go po-pre ~at nivnoto celosno i efektivno, i na ednakva osnova so drugite, u~estvo vo op{testvoto“.

Ovaa definicija ne gi iscrpuva onie kategorii hendikep {to ‘o -a|aat pod za{tita’ od Konvencijata; drugi vidovi hendikep, kakvi {to se kratkotrajnite popre~enosti, bi moèle da bidat pokrieni so Konvencijata i poradi toa da bidat pokrieni i so zakoni vo poedini dr ̀ avi, osobeno davaj}i mu na hendikepot socijalen kontekst. ^lenot 4 (4) go podvlekuva faktot deka Konvencijata, no ne e so namera da go potkopa ili zameni povisokite standardi za za{tita na pravata na

Vidovi na hendikep na koi treba da se odnesuva zakonodavstvoto

Ponesuvawe na tovarot na dokaùvawe vo slu~ai na diskriminacija

Vo ramkite na zakonodavstvoto vo eU, utvrdeno e deka e soodvetno da se usvojat posebni odredbi {to se odnesuvaat na ponesuvaweto tovar na dokaùvaweto vo slu~ai na diskriminacija, vklu~uvaj}i gi i slu~aite na diskriminacija po-radi hendikep. Na primer, ~lenot 10 od Direktivata na Sovetot 2000/78/EC od 27.11.2000 godina so {to se vospostavuva op{ta ramka za ednakov tretman pri vrabotuvaweto i zanimaweto:

“Tovar na dokaùvaweto 1. Dràvite-~lenki }e prezemat neophodni merki, vo soglasnost so nacionalni-te sudski sistemi, za da osiguraat deka, koga nekoe lice sebe si se smeta za op-{ teteno bidej}i kon niv ne se primenuval principot na ednakov tretman, pred sudot ili drug nadleèn organ - faktite od koi moè da se pretpostavi deka bila napravena direktna ili indirektna diskriminacija, obvinetiot treba da se dokaè, deka nemalo prekr{uvawe na principot na ednakov tretman.

2. Stavot 1 nema da gi spre~i dràvite-~lenki da voveduvaat pravila za dokazi koi se popovolni za tuìtelite.”

5958


licata so hendikep od nacionalniot zakon, im ja otvora mo`nosta na dràvite da usvojat po{iroka definicija. Ne se bara od dràvata da se ograni~i vo svoeto definirawe na kategoriite spomnati vo ~lenot 2 od Konvencijata.

Konvencijata stipulira (go priznava faktot) deka potfrluvaweto vo ovozmoùvaweto razumno prilagoduvawe za nekoe lice, podrazbira diskriminacija vrz baza na hendikep. Sledstveno, kakva bilo zakon-ska definicija treba da go opfati i toa deka odbivaweto da se pre-zeme razumno prilagoduvawe se smeta za ~in na diskriminacija. Kon definicijata za “razumno prilagoduvawe” {to se pojavuva vo ~lenot 2 od Konvencijata, treba da se napravi posebna referenca.

”Razumno prilagoduvawe” e poznato i kako zada~a da se napravi pri-lagoduvawe; razumni korekcii, adaptacii ili merki, ili efektiv ni ili soodvetni/prigodni modifikacii. Da mu se ovozmoì na liceto “razumno prilagoduvawe” zna~i, na primer, da se prilagodi rabotnoto opkruùvawe, sistemot na obrazovanie, kapacitetite od zdravstvena-ta grià ili transportnite uslugi, so cel otstranuvawe na barierite {to go onevozmoùvaat liceto so hendikep da u~estvuva vo aktivnos-tite ili vo primaweto uslugi isto kako ostanatite. Vo slu~aj na vra-bo tuvawe, ova moè da podrazbira i fizi~ka promena na uslovite, na bavka ili modifikacija na opremata, obezbeduvawe ~ita~ ili tol-ku va~ ili pak, soodvetna obuka ili nadgleduvawe, prilagoduvawe na probnite ili procedurite za procenka, promena na standardnite rabotni ~asovi ili prenesuvawe na drugo lice na nekoi dol`nosti {to proizleguvaat od rabotnoto mesto (pozicijata).

“Razumnoto prilagoduvawe” kako stoèr (osnova) na legislativata

Kako “razumnoto prilagoduvawe” e opfateno vo razli~ni dràvi

Amerikanskiot Akt za hendikep (ADA) od 1990 godina, 42 USC §12112

(a) Op{to praviloNitu eden spomnat subjekt moè da diskriminira kvalifikuvana edinka so hen dikep poradi hendikepot na taa edinka, vo vrska so postapkata za vrabotu-vawe, vrabotuvaweto, unapreduvaweto ili otpu{taweto na vraboteni, nado-mes tokot za vraboteni, obukata za rabota i drugite uslovi i privilegii {to proizleguvaat od vrabotuvaweto.

prodolùva ....

6160


(b) KonstrukcijaKako {to be{e upotrebeno vo podsekcijata (a) od ovaa del, izrazot “diskrimina-cija” podrazbira (vklu~uva):....

(5) (A) ne prezemawe razumno prilagoduvawe kon/poradi poznati fi zi~ki ili mentalni ograni~uvawa na lice so hendikep koe e, inaku, definirano kako lice so hendikep, a e kandidat ili vraboten, osven ako spomnatiot subjekt moè da pokaè deka prilagoduvaweto bi moèlo da zna~i ekstra (dopolnitelna, nevoobi~aena) pote{kotija za tekot (idninata) na biznisot na toj subjekt; ili

(B) odrekuvaweto (odbivaweto) na mo`nostite za vrabotuvawe na kandidat ili vraboten koj e, inaku, kvalifikuvan kako lice so hendikep, ako ova odrekuvawe e poradi potrebata spomnatiot subjekt da prezeme razumno prilagoduvawe kon (poradi) fizi~kite ili mentalnite o{tetuvawa na vraboteniot ili kandidatot...

[panskiot Zakon za ednakvost na mo`nostite, nediskriminacija i univer-zalna pristapnost na licata so hendikep od 2003 godina, ovozmoùva razumno prilagoduvawe (Ajuste Razonable). Razumnoto prilagoduvawe e definirano kako ”merki za prilagoduvawe na fizi~kata i socijalnata sredina, kako i na odno-sot / mentalitetot kon posebnite potrebi na licata so hendikep {to, vo efek-tivna i prakti~na forma, kako i bez nenametnuvawe na dopolnitelen tovar, ja olesnuvaat pristapnosta ili u~estvoto na licata so hendikep do ednakvite uslovi (mo`nosti) {to gi imaat i ostanatite gra|ani“ (paragraf 7.c.).

Aktot na diskriminacijata po osnov na hendikep na Obedinetoto Kralst-vo od 1995 godina, gi ozakonuva zada~ite na rabotodava~ite ”da prezemat kore-kcii/promeni“ (s 6 (1) ). Ovaa zada~a proizleguva koga i da e vo pra{awe ”nekoj aran`man“ ili ”kakva i da e pojava na fizi~ki uslovi/pretpostavki“ na pros-torot na rabotodava~ot koi {to liceto so hendikep go stavaat vo zna~itelna podredena polo`ba vo sporedba so licata koi se bez hendikep”. Vo takov slu-~aj, “zada~a na rabotodava~ot e da prezeme ~ekori koi se razumni, pod site o kol nosti od slu~ajot, za da prezeme prevencija na takvi mo`ni aran`mani ili pojava so takov efekt”. Podsekcijata 6 (3) gi precizira ~ekorite {to ra-bo todava~ot mora da gi prezeme za da bidat usoglaseni so zada~ata:

korekcija / promena na objektite,

preraspredeluvawe na nekoi zada~i od liceto so hendikep, na drug vra-boten,

negovo / nejzino prefrluvawe za da go popolni rabotnoto mesto,

prilagoduvawe / barawe alternativa za negovoto / nejzinoto rabotno vre me (~asovi),

negovo / nejzino nazna~uvawe na poinakvo mesto za rabota,

odobruvawe za negovo / nejzino otsustvo toj / taa vo tekot na rabotnoto vreme poradi rehabilitacija, pregled ili nekoj tretman,

davawe ili organizirawe obuka za nego / nea,

nabavka ili promena na opremata,

... prodolùva

6160


promena na instrukciite ili soodvetnite prira~nici,

promena na procedurite za testirawe ili procenka,

obezbeduvawe preveduva~ ili ~ita~,

obezbeduvawe kontrola (nadgleduvawe).

Spored Magna karta na licata so hendikep (Filipini), vo kontekstot na vra botuvaweto, razumnoto prilagoduvawe vklu~uva: ”(1) podobruvawe na pos-tojnite preduslovi {to gi koristat vrabotenite za da gi napravat (obezbedat) zadovolitelno pristapni i upotreblivi za licata so hendikep; i (2) promena na listata na rabotni zada~i (raboten spisok?), prefrluvawe na oslobodeno (nepokrieno) rabotno mesto, nabavka ili promena na opremata ili aparatite, razumna promena ili modifikacija na testirawata, materijalot za obuka ili na~elata, pravilata i regulativite na kompanijata, pridobivkata od dopolni-telnata pomo{ i uslugi, kako i drugi sli~ni prilagoduvawa za licata so hen-dikep“. (s 4 (h)).

Vo vrska so pridobivkite od javnite servisi i javnoto prilagoduvawe, Mag na karta na licata so hendikep utvrduva deka diskriminacijata vklu~uva (opfa}a):

“potfrluvawe vo prezemaweto razumni prilagoduvawa vo politikite, prakti-kata i procedurite koga vakvite prilagoduvawa se neophodni za da se ovozmoàt do bra, uslugi, preduslovi, privilegii, prednosti ili prilagoduvawa kon edinki so hendikep, osven ako subjektot moè da pokaè (demonstrira) deka prezemaweto takvi prilagoduvawa bi moèlo od koren da gi smeni dobrata, preduslovite, uslu-gite, privilegiite, prednostite ili prilagoduvawata” (s 36 (2) ).

Vo nekoi dràvi, zakonite moè, isto taka, da baraat strategija za potkrenuvawe na svesta kon obezbeduvawe dobra, materijali i uslu-gi za lica so hendikep, vo soglasnost so koja, se ovlastuvaat javni a gencii da davaat oprema koja e celosno pristapna ili e bazirana vrz principot na inkluziven dizajn, ili prednost na davateli na uslugi koi vrabotuvaat opredelen procent lica so hendikep.

Dodeka prilagoduvaweto kon odredeni potrebi na licata so hendi-kep se se prepora~uva so Konvencijata, obvrska e edno od razumnoto pri lagoduvawe. Ako baranoto prilagoduvawe predizvika neo~ekuvana te{kotija na smetka na liceto ili subjektot od koe se o~ekuva toa da go obezbedi, toga{ potfrluvaweto vo takviot ~in nema da sodrì el-ementi na diskriminacija. Vo golem broj na dràvi, zakonodavstvoto uvtrduva faktori na koi mora da se smeta pri pristapnosta, bez ogled dali baranoto prilagoduvawe go zgolemuva neproporcionalnoto op-tovaruvawe.

6362


Vo nekoi dràvi, zakonodavstvoto bara od Vladata dade prioritet vo nejzinite javni nabavki vo odnos na opremata i tehnologijata {to e pristapna, univerzalna i spored standardite za inkluziven (univerzalen) dizajn. Na primer, sekcijata 508 od amerikanskiot rehabiliotacionen akt od 1973 godina, 29 U.S.C. § 794 (d) obezbeduva:

“§ 794D, eleKTRONSKA I INFORMATI^KA TeHNOlOGIJA

(a) Barawe za federalnite oddelenija i agencii

(1) Pristapnost

(A) Razvoj, nabavki, odrùvawe ili upotreba na elektronska i informati~ka tehnologija

Koga i da se raboti za razvoj, nabavki, odrùvawe ili upotreba na infor ma-ti~ka tehnologija, sekoj federalen oddel ili agencija, vklu~uvaj}i ja po{-ten skata slu`ba na SAD, }e treba, osven ako ne se pokaè kako neosnovano optovaruvawe za smetka na oddelot ili agencijata, da obezbedi elektrons-kata i informati~kata tehnologija, bez ogled na vidot na tehnologijata, da ovozmoùva:

(i) Licata so hendikep koi se vraboteni vo federalnite oddeli, da imaat pristap i da upotrebuvaat informacii i podatoci na na~in na koj toa moè da se sporedi so pristapot i koristeweto na informaciite i podatocite {to gi imaat vrabotenite vo federalnite oddeli bez hendikep;(ii) Licata so hendikep {to se me|u onie koi javno pobaruvaat informacii ili uslugi od federalnite oddeli ili agencii, da imaat pristap i da upo-trebat informacii i podatoci na na~in na koj toa moè da se sporedi so pristapot i koristeweto na informaciite i podatocite {to gi imaat onie koi javno pobaruvaat informacii ili uslugi od federalnite oddeli ili a gencii, a ne se lica so hendikep.

(B) Alternativata zna~i napori Koga razvojot, nabavkite, odrùvaweto ili upotrebata na elektronska i informati~ka tehnologija {to gi presretnuvaat standardite objaveni vo So vetot za pristapnost spored paragrafot (2) bi pokaàle neosnovana po-te{kotija, federalnite oddeli ili agencii }e treba da im obezbedat na li-cata so hendikep, spored paragrafot (1), informacii i podatoci vklu~eni (vme{ani) preku alternativni sredstva za pristap, {to im ovozmoùva na licata da gi koristat informaciite i podatocite...”

Strategija za podignuvawe na svesta kon nabavkata na dobra, materijali i uslugi za lica so hendikep vo SAD

Ova ja vklu~uva prakti~nosta na baranite promeni, cenata na ~i newe, prirodata, goleminata i vme{anite resursi na entitetot, ra-s polo`livosta na druga finansiska poddr{ka, zdravstvenite i bez-bednosni posledici (implikacii) od rabotnata okupacija, kako i pri -dobivkite od dejstvijata (operaciite) za smetka na subjektot.

6362


Kako “razumnoto prilagoduvawe” e opfateno vo razli~ni dràvi

Vo 2003 godina, {panskiot Zakon za ednakvost na mo`nostite i za univerzalen pristap za licata so hendikep, {to se odnesuva do razumnoto prilagoduvawe, go koristi izrazot: ”neproporcionalna pote{kotija“ (”carga dispreporcionada“) vo svoeto zakonodavstvo. ̂ lenot 7 odreduva deka ”za da se utvrdi dali pote{kotijata e proporcionalna ili ne, mora da se zeme predvid ~ineweto na merkite, pot-frluvaweto (feleri~nosta) na diskriminira~kite efekti vo prifa}aweto na merkite {to bi moèle da imaat zna~ewe za licata so hendikep, strukturata i ka rakteristikite na liceto, subjektot ili organizacijata {to mora (merkite) da gi primenat vo praktika, kako i mo`nosta za obezbeduvawe (nabavka) na ofici-jalna finansiska ili druga pomo{ (asistencija).“

Spored DDA na Velika Britanija (Aktot na diskriminacijata spored hendikep), rabotodava~ot e diskriminator kon lice so hendikep ako se ispolnat dva uslovi: ako ”(a) toj potfrli vo usoglasuvaweto so zada~ata od sekcijata 6 (da prezeme razumni prilagoduvawa) predvidena za nego vo vrska so liceto so hendikep, i ako (b) toj ne moè da pokaè deka negovoto potfrluvawe vo zada~ata e opravdano.“ Sekcijata 6 (4) od ovoj Akt sodrì lista od faktori za koi mora da se vodi smet-ka pri utvrduvaweto dali za rabotodava~ot e razumno da mora da prezeme poseben ~ekor zaradi usoglasuvawe so zada~ata da prezeme razumno prilagoduvawe:

”(a) Stepenot do koj prezemaweto ~ekor bi moèlo da za{titi od efek-tot za koj stanuva zbor;

(b) Stepenot do koj e prakti~no-korisno za rabotodava~ot da go prezeme ~ekorot;

(v) Finansiskite i drugi tro{oci {to gi ima rabotodava~ot pri prezema-weto takov ~ekor, kako i stepenot do koj toa prezemawe bi gi popre~ilo negovite ili ~ii bilo aktivnoosti;

(g) Stepenot na finansiskite i drugi resursi na rabotodava~ot;

(d) Rasplo`livosta na finansiskata i druga pomo{ (asistencija) za ra-bo todava~ot, a imaj}i go vo vid prezemaweto takov ~ekor.“

Spored avstraliskiot Akt na diskriminacijata spored hendikep od 1992 godina, od rabotodava~ite, avtoritetite vo obrazovanieto i od drugite se bara da preze-mat razumni prilagoduvawa s# dodeka toa ne pokaè neosnovana pote{kotija ili se pokaè kako nerazumno. Sekcijata 11 odreduva deka ”vo utvrduvaweto na toa {to sozdava neopravdana pote{kotija, mora da se zemat predvid site okolnosti opfateni (relevantni) vo toj slu~aj”, vklu~uvaj}i:

Prirodata na pridobivkata (benefitot) ili {tetata {to verojatno se javuva dopolnitelno ili od koja strada nekoe od licata {to se podrazbi-raat;

Efektot na hendikepot na liceto {to se podrazbira;

Finansiskite posledici i prose~niot iznos na dava~kite potrebni da gi napravi liceto {to se izjasnuva (ja prijavuva) za neosnovanata po-te{kotija; i

prodolùva ....

6564


Vo slu~aj na nabavuvawe uslugi ili pravewe preduslovite da se ra spo-loìvi, akcionen plan daden na Komisijata spored sekcijata 64.

Vo vrska so tro{ocite na rabotodava~ite, avstraliskata Komisija za ~ovekovi prava i ednakvi mo`nosti precizira deka treba da se zeme vo vid ”indirektnite reìski tro{oci {to moè da se utvrdat ili razumno verojatno }e imaat sevku-pen rezultat za rabotodava~ot, ne samo naso~en ili direkten ili neprijaten tro{ok.” Ova bi moèlo da bara da se vodi smetka za:

Direktni tro{oci (dava~ki);

Kakvi bilo dava~ki (danoci) za kompenzacija, grantovi (subvencii) ili drugi finansiski beneficii, raspolo`livi vo vrska so prilagoduvawe-to ili vo vrska so vrabotuvaweto na odnosnoto lice;

Indirektni tro{oci (dava~ki) i/ili beneficii, vklu~uvaj}i za produk-tivnost na odnosnoto rabotno mesto, drugite vraboteni i pretprijati-eto;

Kakvo bilo namaluvawe ili zgolemuvawe na proda`bata, prihod ili e fektivnosta na uslugata za potro{uva~ot;

Kolku prilagoduvaweto pretstavuva dopolnitelen tro{ok nad ~inewe-to na opremata ili preduslovite {to se ili bi trebalo da se obezbedeni za vraboteniot, vo sli~na pozicija so onoj koj ne e so hendikep;

Kolku prilagoduvaweto se bara vo sekoj slu~aj spored drugi Primenlivi zakoni, standardi ili dogovori (soglasnost); i

Va`ni (relevantni) ve{tini, sposobnost, obuka i iskustvo na liceto koe bara prilagoduvawe.

Kako dopolnuvawe na odnosnite finansiski dava~ki i beneficii od preze-ma weto prilagoduvawe i pridobivkata od obezbeduvaweto ednakvi mo`nosti, tretman ili u~estvo na liceto so hendikep na koe ova direktno se odnesuva, bi moèlo da se vodi smetka isto taka i za:

Kakva bilo pridobivka ili {teta od prilagoduvaweto {to e sfatena ka ko pristap ili mo`nost za drugite vraboteni ili mo`nite vraboteni, potro{uva~ite ili klientite ili pak, za drugite lu|e koi bi moèle da bidat zasegnati;

Pridobivka ili {teta od prilagoduvaweto {to se odnesuva na efektiv-nata organizacija na rabotata vo pretprijatieto ili odnosnoto rabotno mesto, vo vrska so: brojot na vrabotenite; vremensko organizirawe na rabotata; prirodata na rabotata {to treba da se izvede; va`ni pobaru-vawa na potro{uva~ite (mu{teriite); potrebite na planovite za rabot-noto mesto; koj bilo “pad” ili prekin vo proizvodstvoto vklu~eno vo pre-zemaweto prilagoduvawe, kako i koi bilo drugi faktori {to vlija at vrz efikasnosta, produktivnosta, uspehot i, kade {to e potrebno, kon ku-rentnosta na pretprijatieto;

... prodolùva

prodolùva ....

6564


Dali prilagoduvaweto bi pokaàlo nerazumni pobaruvawa od drugite vraboteni;

Prirodata i verojatnosta na kakva bilo pridobivka ili {teta vo odnos na zdravjeto ili bezbednosta na koe bilo lice pri prezemaweto prila-goduvawe;

Prirodata i verojatnosta na kakva bilo pridobivka ili {teta na okoli-nata, kako posledica od prezemaweto prilagoduvawe; i

Dali odnosnoto prilagoduvawe }e pomogne ili }e gi popre~i vo soglas-nost so primenlivite barawa od drugi relevatni zakoni, standardi ili dogovori, i prirodata i verojatnosta na koja bilo druga pridobivka ili {teta, kako posledica na prezemaweto prilagoduvawe.

... prodolùva

Posebni merkiZakonodavstvoto ne bi trebalo da bide ograni~eno do zabranuvawe

na diskriminacijata, no isto taka bi moèlo da bara od dràvata i privatnite ~initeli da prezemat pozitivni merki. ^lenot 5 (4) od Kon vencijata sogleduva deka, zaradi obezbeduvaweto ednakvost so os-tanatite, ponekoga{ bi moèlo da bide neophodno da se nabavi poseb-na poddr{ka za posebni edinki ili za lica so poseben vid hendikep. Ova bi moèlo da ima dve formi:

Tekovni ili postojani merki:Ova se posebni merki koi se tekovni ili e mo`no da bidat posto jani. Na primer, za da se osigura deka licata so hendikep se podvi`ni kako i ostanatite, dràvite bi moèle da nabavat patni~ki grantovi/subvencii za licata so hendikep za da gi ospo-sobat da koristat taksi-vozila;

Povremeni posebni merki Ova se merki koi se usvojuvaat za da go pokrijat prethodnoto nema-we prednost kaj licata so hendikep, no ~ija namena e da bidat vo funkcija samo opredelen vremenski period. Na primer, dràvata bi moèla da uredi celi ili kvoti za vrabotuvawe na lica so hen-dikep, so cel ukinuvawe na kvotite otkako }e se postignat celite.

I dvete formmi, tekovnite i povremenite posebni merki se dozvo-leni od Konvencijata i ne sozdavaat diskriminacija na na~in na koj taa e definirana vo Konvencijata. Vsu{nost, i dvata vida merki bi mo ̀ ele da bidat neophodni za da se postigne ednakvost, poradi {to dràvata }e ima obvrska da usvoi niza posebni merki vo razli~ni ob-lasti od socijalniot ìvot.

Ponekoga{, koga posebni merki od ovoj vid se usvoeni za da go pokri-jat istoriskoto i postojanoto nemawe prednost od {to stradale ~le-

6766


novi na grupata, merkite se predizvikani od lu|e koi ne i pripa|aat na taa grupa vrz osnov deka se diskriminatorski.

Parlamentarcite mora da osiguraat deka koja bilo ustavna ili za-konodavna garancija na ednakvosta razjasnuva deka posebnite merki spomnati vo Konvencijata se zakonski vo ramkite na nacionalnite za koni i ne se predmet za predizvik, vo ramkite na drugi garancii na ednakvosta, od licata koi nemaat hendikep, no koi izjavuvaat deka is-klu~uvaweto e kr{ewe na nivnite ednakvi prava.

Parlamentarcite isto taka imaat posebna uloga vo potkrevawe-to na javnata svest vo po{irokata zaednica, za potrebata od posebni merki i pridobivkite od niv {to }e gi ima op{testvoto vo celina. Zakonite bi moèle da baraat i dràvnite oddelenija, pa duri i pri-vatni pretprijatija, da podnesuvaat godi{en izve{taj za ~ekorite {to gi prezemaat za da gi promoviraat pravata na licata so hendi-kep. Vakvite barawa za izvestuvawe bi moèle da pokrijat del od pra-{awata (do ili od opredeleno nivo), vklu~uvaj}i gi i onie {to gi prezemaat za da se osigura deka pravata na licata so hendikep se ga-rantirani vo praktikata; zaradi uspehot vo potkrevaweto na oprede-

Obvrskite na dràvite-~lenki za regulirawe vo privatniot sektor

Dràvite-~lenki prezemaat...site soodvetni merki za da ja otstrani diskri-minacijata po osnov na hendikep od koe bilo lice, organizacija ili privat-no pretprijatie (~eln 4 (1) (e) ).

Dràvite-~lenki prezemaat... (ohrabruvawe za) site organi na mediumite za da gi prestavuvaat licata so hendikep na na~in koj e soodveten na celta na pretstavenata Konvencija (~len 8 (2) (c) ). Dràvite-~lenki isto taka }e prezemat soodvetni merki za... obezbedat deka privatnite subjekti {to nudat preduslovi i uslugi, otvoreni ili ponudeni na javnosta, gi zemaat vo vid site aspekti na pristapnosta za licata so hen-dikep (~len 9 (2) (b) ). Dràvite-~lenki }e... baraat zdravstveni profesionalci za licata so hendi-kep da gi snabdat so ednakva zdravstvena nega kako i ostanatite, vklu~uvaj}i vrz osnova na slobodno informirawe za, me|u drugoto, potkrevawe na svesta za ~ovekovi prava, dostoinstvo, avtonomija i potrebi na licata so hendi-kep, preku obuka i donesuvawe na eti~ki standardi za javnata i privatnata zdravstvena grià (~len 25 (d) ).

Dràvite treba da go {titat i promoviraat pravoto na rabota, vklu~uvaj}i za onie koi }e se zdobijat so hendikep vo tekot na vrabotuvaweto, so prezema-we soodvetni ~ekori, vklu~uvaj}i preku zakonodavstvoto do, me|u drugoto, ... promocijata na vrabotuvaweto na licata so hendikep vo privatniot sek-tor, preku soodvetni regulativi i merki, {to moàt da vklu~at programi za afirmativna akcija/merki, motivacija i drugi merki (~len 27 (1) (h) ).

6766


len del (procent) od vrabotenite koi se so hendikep, ili, uspehot vo u napreduvaweto na uslugite za mu{teriite (potro{uva~ite) so hendi-kep koi moèbi imaat posebni potrebi.

Centralna komponenta na Konvencijata e toa deka licata so hendi-kep treba da bidat za{titeni od diskriminacija i od javnite ~initeli i od privatnite akteri. Zaradi toa, antidiskriminaciskiot zakon i li drugite zakonski merki {to ja zabranuvaat diskriminacijata i prepora~uvaat ednakov tretman, bi trebalo da se odnesuvaat na privat-ni lica, tela ili biznis-subjekti, isto kolku {to se odnesuva na javni slu`benici i tela. Konvencijata isto taka ja obvrzuva dràvata da go regulira privatniot sektor.

Konvencijata precizira niza oblasti za koi se bara zakonska garan-cija ili za{tita. ̂ lenot 12 (1) od Konvencijata povtorno go potvrduva pravoto na licata so hendikep se so ednakvo priznanie pred zakonot, a ~lenot 12 (2) pak, potvrduva deka licata so hendikep imaat pravo da ja koristat delovnata sposobnost pred zakonot kako {to toa go imaat drugite. ^lenot 12 (3) ja podvlekuva potrebata od merki za poddr{ka vo iskoristuvaweto na nivnata delovna sposobnost, a ~lenot 12 (4) po vikuva na vostanovuvawe za{titni merki koi }e osiguraat deka ne po stoi zloupotreba vo poddr{kata.

Bidej}i poreknuvaweto na pravoto na licata so hendikep da imaat delov-na sposobnost bi predizvikalo flagrantno kr{ewe na nivnite prava, kakov bilo zakonski reformski proces bi trebalo ova pra{awe da go nazna~i kako pra{awe na prioritet. Parlamentite bi trebalo da go ispitaat postojniot zakon za da utvrdat dali postojat kakvi bilo formalni ograni~uvawa za de-lovnata sposobnost na licata so hendikep i dali zakonskite odredbi i prak-tikata se vo soglasnost so Konvencijata. Parlamentite bi trebalo isto taka da sogledaat dali, i pokraj formalnite garancii za po~ituvaweto na delov-nata sposobnost na licata so hendikep, delovnata sposobnost e po~ituvana vo praktikata. Konvencijata osobeno bara od dràvite da prezemat sood-vetni merki za da osiguraat deka licata so hendikep, na koi im e potrebna pomo{ vo koristeweto na delovnata sposobnost, i navistina ja dobivaat.

Konvencijata isto taka sodrì niza garancii {to se odnesuvaat na ob lasti vo koi porano a i natamu se odreknuvalo (odbivalo) postoeweto na pravata na licata so hendikep. Ova go opfa}a i pravoto na sloboda i bezbednost na liceto (~len 14), kako i pravoto na sloboda od tortura i na sloboda od eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba, vo i nadvor od doma. Dr ̀ avata bi trebalo vnimatelno da gi pregleda svoite zakoni i nivnata

Diskriminacija od strana na dràvnite institucii, od privatni lica i biznis-sektorot

Posebni oblasti za zakonodavna reforma

6968


Dràvi koi go prifatile nacionalniot znakoven jazik

Ustavot na Uganda osobeno go prifatila znakovniot jazik i zada~ata na dr-à vata da go zasiluva negoviot razvoj. ^lenot 24 od nivniot Ustav utvrdu-va:

“ Dràvata }e go promovira razvojot na znakovniot jazik za licata so o{teten sluh”.

Sekcijata 17 od Ustavot na Finska (1995), Sekcija 17 - Pravo na ne~ij jazik i kultura - utvrduva deka:

“ Pravoto na licata da koristat znakoven jazik, kako i na onie koi i maat potreba, da dobijat pomo{ za tolkuvawe ili prevod, }e bide garantirano so Akt.“

^lenot 101 od Ustavot na Republika Venecuela, utvrduva:

“Dràvata gi garantira izdavaweto, primaweto i cirkulacijata na in formaciite od oblasta na kulturata. Televiziskite mediumi tre-ba da gi vklu~at titluvaweto i prevodot na venecuelskiot znakoven jazik za licata so problemi vo slu{aweto. Uslovite i modalitetite od ovie obvrski }e bidat vostanoveni so zakon.“

Znakovniot jazik e prifaten kako “ nacionalen jazik na licata so o{teten sluh od Tajland“ vo avgust 1999 godina, so rezolucijata potpi{ana od niv-niot minister za obrazovanie, vo imeto na vladata na Kralstvoto Thai.

Aktot za znakovniot jazik na Nov Zeland stapil vo sila vo 2006 godina. Toj utvrduva deka znakovniot jazik na Nov Zeland (ZJNZ), koj{to e prv ili preferiran jazik na gluvite lica od Nov Zeland, oficijalno e prifaten. Aktot go prifa}a znakovniot jazik kako edinstven novozalandski jazik i mu dava na znakovniot jazik ist status kako na govorniot. Aktot mu ovozmoùva na koe bilo lice vklu~eno vo zakonska procedura, da go koristi ovoj jazik vo tekot na taa procedura. Toj isto taka ovozmoùva zaednicata na licata so o{teten sluh da bide konsultirana za pra{awata {to go zasegaat nivniot jazik, vklu~uvaj}i go, na primer, i promocijata na upotrebata na ovoj jazik; deka ovoj jazik }e bide koristen pri promocijata na vladinite uslugi i slu`bi, kako i vo obzbeduvaweto informacii za javnosta i deka dràvnite servisi i informacii }e bidat napraveni (da bidat) pristapni za zaedni-cata na licata so o{teten sluh preku soodvetni merki, vklu~uvaj}i ja i upo-trebata na ZJNZ.

Ovoj Akt obezbeduva i toa deka dràvnite oddeli, kolku {to e razumno-prak ti~no, da bide rakovodena od konkretni principi vrzani za nivnata interakcija so zaednicata na licata so o{teten sluh (klauzula 9). Ni{to vo ova klauzula ne bi trebalo da bide sfateno kako podarena prednost (privi-legija) za zaednicata na licata so o{teten sluh a toa da ne go uìvaat osta-natite (klauzula 9 (2) ).

6968


Pravni lekovi (barawa)

Spored Dekretot (regulativata) za diskriminacijata po osnov na hendikep od 1995 godina, koga pred oblasniot sud vo Hon Kong, vo Specijalniot administra-tiven region na Kina, stasala àlba za diskriminacija po osnov na hendikep, Sudot dobil {iroko - rangirani ovlastuvawa za ”praven lek“ {to ja vklu~uvaat mo}ta, vo soglasnost so s 72, da:

“(a) Dade soop{tenie (izjava) deka optuèniot imal namera ili napravil ~in (akt), {to e nezakonski spored ovoj Dekret (regulativa), i da naredi optuèniot da ne smee da go povtori ili da ja prodolì taa nezakonska na-mera ili ~in (akt);

(b) Da naredi optuèniot da izvede kakov bilo razumen ~in (akt) ili da ima namera za izvedba so koja{to }e ja pokrie (kakva i da e) zagubata ili {tetata {to ja pretrpel podnositelot na tu`ba;

(v) Da naredi tuèniot da go vraboti ili da mu najde rabota na podnosite-lot na tu`bata;

(g) Da naredi tuèniot da go ohrabri (promovira) podnositelot na tu`-ba ta;

(d) Da naredi tuèniot da mu ja plati {tetata na podnositelot na tu`bata po pat na kompenzacija za koja bilo zaguba ili {teta {to ja pretrpel podnositelot na tu`bata predizvikana od namerata ili aktot (~inot) na tuèniot;

(|) Da naredi tuèniot da mu ja plati na podnositelot na tuèniot disci-plin ski (simboli~no) ili idealno (celosno) napravenata {teta, ili

(`) Da naredi celosno ili delumno poni{tuvawe (otkaùvawe) ili povtor-no otpo~nuvawe ili od konkretna data navedena vo baraweto, koj bilo dogo-vor ili soglasnost napraveni vo sprotivnost od ovoj Dekret (regulativa).

o peracionalizacija, osobeno vo delovite vo koi se ograni~uva slobodata na licata so hendikep, vklu~uvaj}i gi i onie so intelektualna i mentalna popre~enost. Na primer, dràvata bi trebalo da gi notira barawata od Konvencijata za nezavisno ìveewe vo zaednicata, namesto institucio-nalizacijata ili medicinskiot tretman - pod pritisok, i bi trebalo da osigura deka postojat zakoni i proceduri zaradi nabquduvawe i sledewe na sproveduvaweto (operacionalizacijata) na toa zakonodavstvo, da gi istraùva slu~aite na zloupotreba i da iskaùva disciplinski merki, kako neophodni (~len 16 (4) ).

Dràvite bi trebalo da gi preispitaat svoite zakoni za intelektual-na sopstvenost za da osiguraat deka ne gi odvra}aat (pore~uvaat) licata so hendikep od pristapot do kulturnoto bogatstvo. Niza dràvi imaat

Zakonite za intelektualnata sopstvenost i osiguruvaweto pristap do knigi, filmovi i drugi medium

7170


usvoeno vakvo zakonodavstvo vo duhot (posveteni na) drugi me|unarodni obvrski, kakvi {to se dogovorite so Svetskata organizacija za intelek-tualna sopstvenost i Svetskata trgovska organizacija.

Konvencijata gi obvrzuva dràvite da ja prifatat ili ohrabrat upotrebata na znakovniot jazik. Ova, verojatno, }e bara nekakvi zako-ni za nivna prakti~na primena.

Zakonodavstvoto bi moralo da osigura deka licata so hendikep koi bile ̀ rtva na nezakonska diskriminacija e vo sostojba da dobie efek-tiven praven lek. Toa bi moèlo da vklu~i kompenzacija ili {teta, ba rawe za otpovikuvawe (premestuvawe), barawe za prekinuvawe na diskriminatorskiot ~in (akt) i za{tita od toa vo idnina, barawe za ovozmoùvawe razumno prilagoduvawe kon negovite individualni prava, izvinuvawe, barawe za prezemawe {iroko rangirani merki za “le~ewe”, odnosno tretman (re{enie), vklu~uvaj}i go i pozitivnoto dejstvuvawe (akcija) ili drugi merki.

Spored diskriminacionite zakoni od mnogu zemji, otkako edna{ tuìtelot vostanovuva fakti od koi moè da se pretpostavi deka postoi diskriminacija, tovarot na dokaùvaweto mu se prefrla na tuèniot za da pokaè (demonstrira) deka tretmanot ne bil baziran vrz nekoja od zabranetite osnovi za diskriminacija ili, ako bila, deka pa|a vo grupata na dozvolenite isklu~oci na zabranetata diskrimina-cija. Va`na dimenzija na proceduralen zakon na koja bi trebalo da se poso~i e ote`nuvaweto vo odnos na podnositelot na àlbata vo pri-loùvaweto direktnata evidencija na diskriminacijata (videte go de-lot za razli~nite pristapi kon zakonodastvoto za diskriminacija na prethodnata strana).

Za ulogata {to paramentarcite bi moèle da ja imaat vo pro te ̀ i-raweto (voveduvaweto) na Konvencijata, be{e ve}e prethodno kaàno vo ovoj Prira~nik. [tom dràvat edna{ ja ratifikuva ili i pri-stapi na Konvencijata, izronuvaat zna~ajni obvrski i zakonodavcite moàt da odigraat va`na uloga vo osiguruvaweto deka se vo soglas-nost so nea. Prvite ~ekori {to parlamentarcite treba da gi napravat ot kako }e se potpi{e Konvencijata, e da:

^lenot 4 (1) (b) od Konvencijata gi obvrzuva dràvite ”da gi prezemat site soodvetni merki, vklu~uvaj}i go i zakonodavstvoto, za da gi prome-

Zakonodavstvo {to go prifa}a znakovniot jazik (jazici)

Proceduri za poplaki vo nacionalniot zakon

Proceduralni merki za promocija na sproveduvaweto

Napravat seopfaten pregled

7170


nat ili otfrlat postojnite zakoni, regulativata, normite (navikite, ru tinata) i praktikata {to ja so~inuvaat diskriminacijata kon licata so hendikep.“ Sledstveno, eden od najzna~ajnite ~ekori {to dràvata bi trebalo da go prezeme {to e mo`no pobrzo otkako }e i se priklu~i na Kon vencijata i, prepora~livo, otkako }e ja potpi{e Konvencijata, e da

Kriti~ni pra{awa {to bi trebalo da bidat poso~eni (opfateni) so zakonskite merki

Sekoe zakonodavstvo treba da bide bazirano vrz razbiraweto (sfa}aweto, u veruvaweto) deka:

Hendikepot e rezultat na interakcijata na liceto so okolinata, i deka

Licata so hendikep, samite po sebe, imaat gra|anski, kulturni, politi~ki i socijalni prava na ednakva osnova so ostanatite.

Diskriminacijata vrz baza na hendikep, vklu~uvaj}i go i otfrlaweto na (od-bivaweto da se prifati) razumnoto prilagoduvawe kako forma na diskrimi-nacija, {to se pravi vo privatnite i javnite sektori se zabraneti.

Licata so hendikep treba da bidat vklu~eni i da u~estvuvaat vo site aspekti od op{testvoto, vklu~uvaj}i gi:

Politi~kiot javen ìvot (osiguruvaj}i ja konsultacijata so licata so hendikep vo sproveduvaweto (prakti~nata primena) na Konvencijata i politikata na zakonite {to gi zasegaat, revizijata na zakonite za politi~ki izbori i t.n.;

Kulturniot ìvot, rekreacijata, odmorot (relaksacijata) i sportot, i

Obrazovanieto.

Fizi~kata okolina, transportot, tehnologiite, informaciite i komunikaci-ite, kako i javnite (pred)uslovi i uslugi treba da bidat pristapni za licata so hendikep.

Posebni merki so privremena (povremena) ili trajna priroda, treba da bidat vgradeni da ja zabrzuvaat ili da ja dostignat ednakvosta de fakto.

Pravata na licata ili grupite na gra|ansko, kriminalno ili administrativno dejstvuvawe protiv diskriminacijata vrz osnov na hendikep, kako i soodvetni re{enija, treba da bidat osigurani.

Koja bilo definicija na vidovite (tipovite) na hendikep, treba da bide vo so-glasnost so ~lenot 2 od Konvencijata.

Pravata na licata so hendikep kako lica (li~nosti) pred zakonot, kako i pri-fa}aweto (sogleduvaweto) na nivnata delovna sposobnost, vklu~uvaj}i gi i poddrùva~kite merki i nu`nite za{titni merki, treba da bidat osigurani.

Licata so hendikep treba da imaat pristap do pravdata, da im bidat ovozmoèni baranite prilagoduvawa na site ramni{ta pri zakonskite postapki.

Nacionalnite mehanizmi za sledewe na sproveduvaweto na Konvencijata, tre-ba da bidat vostanoveni.

7372


pre zeme seopfaten pregled na postojniot zakon za da se utvrdi do koj ste-pen e usoglasen so dogovorot. Dràvata treba, isto taka, da utvrdi kakvi bilo novi zakonodavni i politi~ki merki {to treba da bidat prezemeni za da i se dade efekt na Konvencijata. Za ovoj zakonodaven pregled treba da bide usvoen i podroben vremenski ras pored.

Seopfaten pregled od ovoj vid mo ̀ e da bide osobeno korisen za dr-àvite koga tie gi podgotvuvaat svo-ite inicijalni izve{tai po osnov na Konvencijata, odnosno vo rok do dve godini po nejzinoto ratifikuvawe. Inicijalniot izve{taj }e uredi os-nov za ostvaruvawe na pravata na li-cata so hendikep, }e gi poso~i oblas-tite vo koi reformata e prioritet i }e pomogne da se razvie programa za podobruvawe na situacijata preku merki za planirawe, sozdavawe i sle-dewe.

Postojat niza na~ini na koi vakviot pregled moè da bide ostva-ren. Bi moèlo da bide vostanoveno posebno nezavisno telo, nacional na komisija za ~ovekovi prava ili komisija za hendikep na koja moè da i se doveri zada~ata. Parlamentot, samiot po sebe, moè da vostanovi ko-mitet da go prosledi (pregleda) procesot ili da i ja doveri zada~ata na nekoe od postojnite tela.

Ramkata na Konvencijata treba da bide standardot spored koj se odme-ru va (opredeluva) stepenot do koj licata so hendikep gi uìvaat svoite prava. U~estvoto na licata so hendikep vo procesot, i kako ~lenovi na te loto koe go pravi ovoj pregled, i kako lica koi davaat svoj pridones vo procesot, treba da e pro{ireno. Pregledot nema da e ednokraten nas-tan. Na teloto treba da mu se dade postojana odgovornost za previdite ili treba da se osigura deka postoi nezavisno pregleduvawe na sprovedu-vaweto na negovite preporaki po nekoj razumen period, na primer po pet godini.

Poradi osiguruvaweto deka novite zakoni i regulativata se vo soglas-nost i gi pridviùvaat celite, Konvencijata e va`na za pregled (prover-ka) na zakonite. Konvencijata gi obvrzuva dràvite da vodat smetka (da gi imaat vo vid) pravata na licata so hendikep vo site politiki i progra-

Ju`na Afrika napravi golem naredok vo oblasta na hendike-pot, samoto prezentirawe i reformata vo politikata. Ovaa Konvencija, kako i da e, }e zace-mentira i osigura deka pokraj politi~kata dimenzija, ako i koga bi se slu~ilo, dràvata }e moè da prodolì da {titi - i da ima odgovornost za toa - kon licata so hendikep i nivnite semejstva, kako i da osigura deka tie se tretirani kako gra|ani od prv red kako i site drugi korisnici bez hendikep.

Hendrieta Bogopane-Zulu, Pratenik (Ju`na Afrika)

Osiguruvawe deka zakonite se vo soglasnost so Konvencijata

7372


mi (~len 4 (1) (c) ). Vladite, zaradi toa, treba da osiguraat deka nivnite predlozi “di{at” so Konvencijata koga i da gi razvivaat politikata i zakonodavstvoto.

Zakonodavstvoto ima kriti~na uloga {to treba da ja odigra vo ispitu-vaweto (analiziraweto) na novite zakoni. Parlamentot treba da osigura deka postoi nivo od zakonskiot (zakonodavniot) proces na koe zakonite moè da bidat ispituvani zaradi svojata usoglasenost so Konvencijata. Ova bi moèlo da vklu~i i vostanovuvawe na komitet od negovite ~lenovi za da gi pregledaat (analiziraat) zakonskite predlozi ili da ja ponesat odgovornosta na postojniot komitet ili komitetot koj ispituva (anali-zi ra) kolku legislativata im e revnosna na ~ovekovite prava. Povtorno, od su{tinska va`nost e licata so hendikep i nivnite organizacii da se vklu~at vo ovoj proces. Parlamentite bi moèle da imaat potreba od pr-ezemawe psoebni ~ekori za da osigurata deka licata so hendikep se svesni za procesite i predloènite zakoni, kako id a go olesnat protokot na niv nite sogleduvawa do zakonodavcite.

Nekoi parlamentarci baraat izvr{nite organi na vladata da obezbe-dat izjava so koja se potvrduva deka zakonite se sovpa|aat (se vo soglas-nost, kompatibilni se) so me|unarodnite standardi ili da obezbedat pro-cenka na pridobivkite od zakonite vo odnos na posebna grupa, koga taa gi pretstavuva predlog-zakonite pred parlamentot. Izjava za pridobivkata od po~ituvaweto na hendikepot, ili samostojna ili kako del od procenka na pridobivkite na po~ituvaweto na ~ovekovite prava, bi moèla da po-mogne da se naso~i vnimanieto na vladite po ova pra{awe.

Licata so hendikep treba da bidat aktivno angaìrani vo izrabotka-ta na predlog-zakonite, kako i vo drugite procesi na donesuvawe odluki {to gi zasegaat - isto kako {to bea angaìrani vo predloùvaweto na so-drìnata na samata Konvencija. Tie, isto taka, treba da bidat ohrabreni da ponudat sogleduvawa i vodilki koga se sproveduvaat zakonite. Postoi lepeza od na~ini na koi moè da se osigura deka se zemeni na primer, jav-ni raspravi (so zadovolitelno golema najava i publicitet), so podnesu-vawe pismeni predlozi do povikanite (relevantnite) parlamentarni ko-miteti(komisii) i so spodeluvawe na komentarite so po{irokata javnost, preku parlamentarni internet strani i drugi mediumi.3

Vklu~uvawe na licata so hendikep vo zakonodavniot proces

3 Seopfatna diskusija za vklu~enosta na gra|anite vo parlamentarniot proces moàt da se najdat vo Par lament i Demokratija vo 21 vek: Vodi~ na dobri praktiki ( @eneva, Inter - parlamenetarna Unija, 2006) strana 79 - 87

7574


Parlamentot treba da osigura deka negovite zakoni, postapki i do kumentacijata se izraboteni vo dostapni formati, kakvi {to se go lemi bukvi, Braevoto pismo i ednostaven jazik, za da se osigura de-ka licata so hendikep moàt celosno da u~estvuvaat vo razvojot na za konodavstvoto, op{to i posebno, vo odnos na pra{awata vrzani so hendikepot. Pretpostavkite (argumentite) od parlamentarnite i dru-gi izve{tai (pregledi) koga tie baraat ispituvawe, bi trebalo isto ta ka da bidat pristapni za licata so hendikep.

Ogledalo-odrazot na Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava i Me|unarodniot pakt za ekonomski, socijalni i kulturni pra-

Vklu~uvawe na lokalni ili parlamentarci od nacionalno nivo

Kako bi moèl da pomognam Konvencijata da se preto~i vo nacionalniot zakon:

Da se osigura deka najvisokiot zakon na zemjata (ustavot ili osnovniot zakon) gi za{tituva i gi sogleduva gra|anskite, kulturnite, ekonomskite, politi~kite i socijalni prava na licata so hendikep.

Da se osigura deka postojnite zakoni se pregledani (provereni) zaradi niv-nata usoglasenost so Konvencijata.

Da se osigura deka site oblasti, opfateni so Konvencijata, se vgradeni vo nacionalnite zakoni, i vo postojnite i vo novite.

Da se osigura deka licata so hendikep i nivnite organizacii bile konsulti-rani vo procesot na pravewe na zakonite.

Da se osigura deka povikanite (relavantnite) institucii i mehanizmi se vostanoveni (etablirani) do nivoto na parlamentot za da osiguraat deka koj bilo nov zakon e vo duhot na Konvencijata.

Da se osigura deka soodvetni sredstva (fond) e dislociran od buxetot za razli~ni sektori, va`ni za ostvaruvawe (uìvawe) na pravata na licata so hendikep.

Da se upotrebat parlamentarnite proceduri, kakvi {to se: usmeni i pismeni pra{awa;dostavuvawe na smetki (listi, spisoci), iparlamentarna debata.

Da se potkreva javnata svest za pravata na licata so hendikep, preku:

debati vo ramkite na svojata politi~ka partija,zdruùvawe so drugi parlamentarci, za da se zajaknuva li~niot kapacitet za lobirawe,partnerstva so organizacii na lica so hendikep, ijavni informativni kampawi.


7574


va, ~len 4 (4) od Konvencijata veli deka pridobivkite od Konvenci-jata ”se pro{iruvaat do site delovi na federalnite dràvi, bez o -grani~uvawe ili isklu~ok.“ Vo nekoi federalni dràvi, prvi~nata odgovornost i mo}ta za prakti~no priemnuvawe na izvesni pridobivki od Konvencijata, bi moèlo da ostane vo provinciite ili ustavnite edinici. Potfrluvaweto vo sproveduvaweto na taa mo} bi moèla da ja dovede dràvata, vo celina, da potfrli vo (da gi prekr{i) svoite me|unarodni obvrski. Ne e prifatliva odbranata deka centralniot dràven aparat nemal formalna mo} vo tie oblasti. Ovaa pridobiv-ka navistina nudi nekoi mo`nosti, otkako lokalnite ili dràvnite zakonodavci bi gi sprovele svoite zakoni i drugite incijativi, vo oblasta na svoite kompetencii, da im se dade efekt na pridobivkite od Konvencijata, dodavaj}i im gi na drugite merki {to centralniot dràven aparat gi sproveduva.

7776

6G L A V A [ E S T

Od odredbi do praktika: sproveduva}i ja Konvencijata

Zakonite samite po sebe nema da osiguraat deka licata so hen-dikep moàt da gi uìvaat svoite ~ovekovi prava. Dràvite }e imaat potreba od formulirawe efektivna kontrola (regula-tiva) i programi koi pridobivkite od Konvencijata }e gi pre-to ~at vo praktika {to }e ima vlijanie vrz ìvotite na licata so hendikep.

Za licata so hendikep, kako i za site lica, otrflaweto (od-bivaweto) na koe bilo pravo moè da dovede do otfrlawe na dru gi prava i mo`nosti vo tekot na nivniot ìvot. Za da se i lustrira ovaa poenta, pet pridobivki od Konvencijata se na-glaseni podolu. Jasno e pokaàna vrskata pome|u habitacijata i rehabilitacijata (~len 26), pristapnosta (~len 9), obrazova-ni eto (~len 24), rabotata (~len 27) i delovnata sposobnost (~len 12). Da ne bide sfateno kako sugestija, no kako i da e, na ovie pet oblasti treba da im se dade prioritet pred drugite od redbi od Konvencijata. Vo sprotivno, otkako pravata se vo so odnos, dràvata treba da nastojuva da gi sprovede oddelnite odredbi od Konvencijata naedna{.

Kako dete, rodeno slepo, u~i da ìvee kako aktiven ~len na op{testvoto? Kako mlado mom~e koe se zdobiva so te{ki pov-redi na r’betniot stolb vo nesre}a i ja gubi sposobnosta da ~ekori, im se prilagoduva na svoite novi okolnosti? Kako ma-jka {to gi gubi svoite noze vo rudnik prodolùva i natamu da raboti i da rakovodi so semejstvoto?

Habilitacijata (prilagoduvaweto, priviknuvaweto) i reha-bilitacijata (~len 26) se prvite kriti~ni ~ekori vo osiguru-vaweto deka licata so hendikep se sposobni da vodat nezavisen ìvot (~len 19), deka se mobilni vo op{testvoto (~len 20) i de-

Habilitacija i rehabilitacija

7776


ka se kadarni da go postignat (ostvarat) celiot svoj potencijal. Niz ovie procesi, licata so hendikep baraat i razvivaat ve{tini {to }e gi osposobat da rabotat i da zarabotuvaat prihodi, donesuvaat odlu-ki, da pridonesuvaat vo op{testvoto i da gi uìvaat site drugi prava podrobno pretstaveni vo Konvencijata.

Habilitacijata vklu~uva u~ewe na ve{tini koi go osposobuvaat li-ceto da funkcionira vo op{testvoto. Ovie vidovi programi obi~no celat kon decata koi se rodeni so hendikep. Rehabilitacijata zna~i obnovuvawe na kapacitetot i sposobnosta. Ova generalno se odnesuva na vozrasnite koi mora povtorno da mu se prilagodat na op{testvoto, po zdobivaweto so hendikep.

Habilitacijata i rehabilitacijata se voobi~aeno procesi so ogra-ni ~eno traewe, “skroeni” spored liceto. Tie podrazbiraat ureduva we na celi {to treba da se postignat so koordinirana poddr{ka od pro-fesionalci i, po mo`nost, u~estvo na ~lenovi od semejstvoto i blis-kite prijateli. Habilitacijata i rehabilitacijata moè da opfatat i lekarstva, psiholo{ka, socijalna i rabotna poddr{ka. Bez korista od ovie intervencii, licata so hendikep verojatno ne bi bile kadarni da gi ostvarat svoite prava na pristapnost, obrazovanie i rabota.

Rehabilitacija vo zaednica

Rehabilitacija (bazirana) vo zaednica (RBZ) e pristap koj e sproveden vo pove}e od 90 dràvi, {irum svetot. Taa e del od strategijata za op{tiot (generalniot) razvoj na zaednicata ~ija{to cel e namaluvawe na siroma{tijata, izedna~uvawe na mo`nostite i vklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testvoto. Bidej}i za-ed nicite se razlikuvaat vo socio-ekonomskite uslovi, terenot (teritorijata), kulturata i politi~kiot sistem, ne e mo`no da postoi eden model na RBZ {to e primenliv {irum svetot. Rehabilitacijata (bazirana) vo zaednicata e, poradi toa, fleksibilna, dinami~na i prilagodliva strategija koja opfa}a pristapnost do zdravstvenata grià, obrazovanieto i rabotnite obuki proektite za generi-ra we prihodi i u~estvoto vo zaednicata i inkluzija.

Rehabilitacijata (bazirana) vo zaednicata dejstvuva vo i okolu zaednicata. Taa se sproveduva so kombinirani napori na licata so hendikep, nivnite semejstva, organizacii i zaednicata, kako i na povikanite (revevantnite) dràvni i nevla-dini organizacii koi dejstvuvaat vo razvojniot sektor.

SZO, MOT, UNESKO, me|unarodnite nevladini organizacii so obemno iskus-tvo vo hendikepot i razvojot, kako i organizaciite na licata so hendikep, raz vi vaat nasoki za toa kako RBZ moè da im pomogne na licata so hendikep da gi ostvarat svoite prava i se promovira po~ituvaweto na nivnoto, vrodeno dostoinstvo.

7978

GLAVA 6: OD ODREDBI DO PRAKTIKI: SPROVEDUVA]I JA KONVENCIJATA

Pristapnosta i internetot

Vo sekoe op{testvo postojat nebroeni pre~ki i barieri, po~nuvaj}i od skalite po koi ne moème da se iska~ime, do znacite {to ne moème da gi pro~itame {to licata so hendikep gi odvra}a od mo`nosta ce-losno da gi ìveat svoite ìvoti. Pristapnosta (~len 9) opfa}a obez-beduvawe ednakov pristap do javnite objekti i uslugite vo zaednicata, za site ~lenovi od op{testvoto, vklu~uvaj}i gi i licata so hendikep. Toa e vode~ki princip na Konvencijata (~len 4) i vaì za site oblas-ti vo koi se sproveduva. Iako nekoi od uslovite od Konvencijata {to se odnesuvaat na pristapnosta moè da bidat skapi za da bidat brzo primeneti, postojat i niza eftini, {to ne baraat skapa tehnologija, a }e dadat brza, neposredna korist (pridobivka).

Na primer, obezbeduvaweto pristapnost do informaciite moè da bide relativno eftino a vo ogromna merka da go podobri ìvotot na licata so hendikep, bez ogled dali se raboti za ~itawe na cenovnikot, vleguvaweto vo hol za da se u~estvuva na nekoja sredba, razbirawe-to na rasporedot na vozewe na nekoj avtobus ili prebaruvaweto po internet stranite. Televizijata e sfatena kako su{tinski izvor na informacii i kako trkalo za pristap (vlez) vo kulturnite i sports-kite nastani. Parlamentarcite, vo sorabotka so mediumite, moàt da rabotat na toa da gi napravat televiziskite programi dostapni za edinkite so o{teten sluh i za povozrasnite, so nabavka na sinhro-nizirani tekstovi ili na titlovi. Ovie merki se ve}e prifateni vo pove}e od 30 dràvi {irum svetot

Internetot moè da sozdade mo`nosti za sekogo; sepak, pogolemiot del od tie mo` nosti ne im se dostapni na licata so hendikep. Kon krajot od 2006 godina, ne - koi od vode~kite 100 internet strani (portali) vo 20 zemji, stanaa dostapni vo so glasnost so me|unarodnite nasoki {to gi vostanovi Svetskiot internet konzor-cium (SIK). Prebaruvaweto po internet stranite gi opfati onie {to se foku-sirani vrz patuvawe, finansii, dràvni (vladini) pra{awa i proda`bata na malo.

Istraùvaweto pokaà deka pove}eto od internet stranite ne gi zadovoluvaat me|unarodnite standardi za pristapnost (dostapnost); vsu{nost, samo 3 od 100 internet strani zadovolile minimum od standardite za pristapnost. Dodeka ne koi od internet stranite bi moèle lesno da im se prilagodat na licata so hendikep, za pove}eto e potrebna poobemna rabota.

Praveweto informati~ki tehnologii {to se pristapni za licata so hendikep, ne e samo pra{awe na ~ovekovi prava; toa isto taka zna~i dobar sens za biznis. Istraùvaweto pokaùva deka pristapnite internet-strani se rangirani povi-soko na listite za posetenost, moàt da za{tedat tro{oci za nivno odrùvawe i privlekuvaat firmi koi so toa im stanuvaat dostapni na po{irok krug na potro{uva~i.

Pristapnost

7978


Sli~no na toa, internetot obezbeduva su{tinska vrska do obrazo-va nieto, mo`nostite za vrabotuvawe, novostite i informaciite za zdravstvena grià, i e kanal za gra|ansko u~estvo i sociajlno vmre-ù vawe. Licata koi nemaat pristap do internet se, do izvesen ste-pen, li{eni od mo`nostite socijalno da se vklu~at. Koga internet stranite se osmisleni spored nasokite (upatstvata) za pristapnost, si te nivni korisnici imaat izedna~en pristap do informaciite {to se dostapni na internet. Iako nekolku dràvi vo momentov insisti-raat na toa makar dràvnite portali da bidat dostapni za licata so hendikep, pove}eto svetski internet strani (portali) ostanuvaat i natamu nepristapni za niv. (videte ja prethodnata ramka).

Pristapot od informacii e isto taka su{tinski i pri re{avawe (sproveduvawe) itni pra{awa. Neodamne{nite prirodni katastrofi {irum svetot pokaàa deka licata so hendikep ne dobivaat poddr{ka

@ivotot da se napravi pristapen

Fizi~ka sredinaOd pristapnata fizi~ka sredina korist ima sekoj, a ne samo licata so hendikep. Konvencijata veli deka merkite {to treba da se prezemat zaradi otstranuvawe na pre~kite i pote{kotiite vo uslovite pred i nadvor od domot, vklu~uvaj}i gi u~ili{tata, medicinskite objekti i rabotnite mesta (~len 9 (1) (a) ). Ova gi vklu~uva ne samo objektite (zgradite) tuku i patekite, preminite i pre~kite {to go ote`nuvaat pe{a~kiot soobra}aj. So vreme, site novi gradbi (konstrukcii) tre ba da se bazirani vrz dizajn {to opfa}a prilagoduvawe za licata so hendikep. Svetskata banka utvrdi deka tro{ocite (vkupnoto ~inewe na gradeweto), ako ovie raboti se zemeni vo vid u{te pri konstruiraweto, e minimalno. Osven toa, utvr-deno e deka dopolnuvawata so elementite za pristapnost pri gradbata iznesuvaat pomalku od 1 (eden) procent od vkupnite tro{oci za gradbata.

Javni objekti i uslugiKonvencijata bara od dràvite da utvrdat terk za osiguruvawe na celosnoto u -~es tvo vo op{testvoto za licata so hendikep preku razvoj na nasoki-vodilki za pristapni javni objekti (uslovi) i uslugi (~len 9 (2) (a) ). Pristapnosta moè da bara obezbeduvawe rampi vo dràvnite objekti, oznaki na Braevo pismo, pristapni toaleti, kako i tolkuva~i na gestoven jazik ili titluvawe na dràvnata televizi-ja. Ovie nasoki-vodilki treba da bidat osmisleni niz konsultacija so licata so hendikep i/ili organizaciite {to niv gi pretstavuvaat (zastapuvaat).

PrevozPrevozot, vklu~uvaj}i go vozdu{niot, èlezni~kiot, avtobuskiot i taksi prevo-zot, e od vitalno zna~ewe za nezavisen ìvot. Mnogupati, na licata so hendikep, osobeno na onie koi imaat pote{kotii so vidot ili ote`nato dvièwe, im e od zemena pristapnosta do klu~nite slu`bi (servisi, uslugi) i se, poradi toa, onevozmoèni da posetuvaat u~ili{ta, da najdat vrabotuvawe ili da koristat nekoj medicinski tretman.

8180


na isto nivo na koe poddr{kata ja do bivaat koj bilo drug vo tekot na tie katastrofi. Konvencijata gi po-vi kuva dràvite da gi razvijat (una- pre dat) merkite vo slu~ai na uslugi-te {to gi obezbeduva vo nepogodi (vo it ni slu~ai) (~len 9 (1)(b)). Ispra}aweto napi{ani poraki mnogu brzo stana eden od najprifatlivite (naj-preferirani) na~ini za komuni ka-cija na gluvite lica. Kako i da e, slu`bite za itni slu~ai vo pove}eto zemji ne moàt da komuniciraat preku napi{ani poraki poradi toa {to ne se poklopuva nivniot komunikaciski protokol.

Vo pove}eto zemji ne postojat zakoni za obezbeduvawe informacii vo pristapna forma, kakvo {to e Braevoto pismo, audio forma ili so znakoven jazik ili preku osmisluvawe pristapni internet strani. êsto, duri i tamu kade postojat zakoni, tie ne se preto~eni vo te-kovni uslugi. Konvencijata bara od dràvite da vovedat soodvetni zakoni i sredstva za osiguruvawe deka na licata so hendikep im se dostapni informaciite {to gi zasegaat nivnite ìvoti (~len 9 (1) (a) i (2) (g) ).

Postojat mnogu mo`ni pre~ki za licata so hendikep vo {kolstvo-to (obrazovanieto), osobeno vo zemjite vo razvoj. Ova opfa}a:

“Koga na slepite lica vo svetot im davate pristap do informaciite na navremen i efikasen na~in, i vo format koj tie go ~itaat, razbiraat i vospriemaat, ste zagarantirale deka }e napravite ogromen pri-dones za zaednicite na slepite lu|e nasekade vo svetot.”

Don Breda, IT specijalist so o{teten vid (SAD)

Obrazovanie

Kako moàm da napravam op{testvoto da e popristapno

Pro{etajte vo va{ata lokalna zaednica i nabquduvajte kolku pre~ki pos-tojat, po~nuvaj}i od skalite vo zgradite, nedostig od premini ili oznaki so Braevo pismo i sli~no.

Utvrdete dali dràvnite materijali se staveni na raspolagawe i vo drugi formati/formi {to im se pristapni na licata so hendikep.

Pregledajte kolku se pristapni objektite i uslugite.

Uverete se deka so dràvnite planovi se opfateni i finansiski sredstva za lica so hendikep.

Konsultirajte se so lica so hendikep i nivni organizacii za toa kakvi ~ekori }e prezemete zaradi podobruvawe na pristapnosta.


8180


Siroma{tija

U~ili{ta so pregolem broj u~enici

Nedostig od obu~en nastaven kadar

Nedostig od razumno prilagoduvawe i poddr{ka za studentite so hendikep

Nepristapno obrazovanie

Lo{ ili nepristapen prevoz (transport)

Socijalna stigma i nedostig od bliskost vo u~ili{noto opkruùvawe.

Tekovnite procenki velat deka tempoto so koe deca so hendikep se zapi{uvaat na u~ili{te vo dràvite vo razvoj e na nisko nivo i vk-upno iznesuva 1 do 3 procenti; zna~i, 98 otsto, vo prosek, od vkupniot broj decata so hendikep, ne odat voop{to vo u~ili{te i se nepisme-ni. Poradi vakviot ogromen broj na deca so hendikep koi ne odat vo u~ili{te, mileniumskata razvojna cel za postigawe univerzalno os-novno obrazovanie }e ostane nedosti`na. Kako i da e, istraùvawata pokaùvaat deka decata, vklu~uvaj}i gi i onie so zna~itelen hendikep koi se vklu~eni vo redovnoto obrazovanie, poverojatno e deka }e go zavr{at obrazovanieto, }e prodolàt vo sredno, }e imaat obuka, }e naj-

dat vrabotuvawe i }e ostvarat dobri prihodi, stanuvaj}i aktivni ~leno vi na nivnite zaednici.

Konvencijata pokriva mnogu aspek-ti od obrazovanieto, od razli~ni pe-riodi od ìvotot (~len 24). Nejzin prioritet e da gi ohrabri decata so hendikep da odat na u~ili{te, na site stepeni od obrazovanieto (~len 24 (2) (a) ). Konvencijata veli deka najdobar na~in ova da se postigne e da se foku-sirame vrz najdobrite interesi za de-

teto ((~len 24 (2) (b) ). Taa isto taka ukaùva na obrazovnite potrebi na ogromen broj vozrasni so hendikep koi se ne{koluvani ili nedo-volno {koluvani poradi nedostigot od mo`nosti ili pristap koga bile deca. Konvencijata isto taka ja poso~uva va`nosta na u~eweto vo tekot na ìvotot (doìvotno u~ewe) (~len 24 (5) ), vklu~utelno i za onie vozrasni koi se zdobile so hendikep i koi, poradi toa, sakaat ili imaat potreba od natamo{no obrazovanie za da ja o~uvaat svojata rabotna sposobnost, vklu~uvaj}i gi i rabotnite treninzi (obuki) i programite za univerzitetsko obrazovanie.

“Imam visoki rezultati od ispitite vo sporedba so site drugi studenti od istata godi{na grupa kako jas, koja bev vo specijalno u~ili{te; i ne deka sum najpametna, tuku zaradi mo`nostite {to gi imav i mo`nostite {to mi bea dadeni. ”

lucija Belini, student so o{teten vid (Obedineto kralstvo)

8382


Gledi{teto za obrazovanie {to go promovira Konvencijata se bazi-ra vrz raste~ko telo na evidencija koe pokaùva deka inkluzivnoto o brazovanie ne samo {to obezbeduva najdobro obrazovno opkruùvawe, vklu~uvaj}i gi i decata so intelektualna popre~enost, tuku pomaga i da se razbijat predrasudite i da se nadminat stereotipiite. Ova gledi{te pomaga da se sozdade op{testvo koe so dobra volja go prifa}a hendike-pot namesto da se pla{i od nego. Koga deca so ili bez hendikep rastat zaedno i u~at eden do drug, vo isto u~ili{te, tie podobro se razbiraat pome|u sebe i gradat pogolema po~it ednite kon drugite.

Preodot od u~ili{en sistem {to se potpira vrz specijalno obra-zovanie na inkluziven sistem, bara vnimatelno da bide planiran i sproveden za da gi za{titi potrebite i najdobrite interesi na deteto. Poddr{kata od roditelite, voda~ite na zaednicata i nastavnicite e preduslov. Za da bide inkluziven, obrazovniot sistem treba:

Da obezbedi adekvatna oprema i nastavni materijali za lica so hen dikep;

Da se prilagodat nastavnite metodi i programa {to gi opfa}aat po trebite na site deca i studenti, vklu~uvaj}i gi i tie so hendi-kep, i da go promoviraat prifa}aweto i razli~nosta;

Da se obu~i celiot nastaven kadar za drèwe nastava vo inlkluziv-ni u~ilnici i da go ohrabrat da si pomagaat me|usebno;

Da obezbedi {iroka paleta poddr{ka {to vo najgolema mo`na mer ka gi presretnuva razli~nite potrebi na site u~enici, vklu-~uvaj}i gi i onie so hendikep, i

Nadvor od obrazovniot sistem

Pristapot do obrazovanieto nema vrska samo so samiot obrazoven sistem. Duri i ako u~ili{teto dozvoli da im se priklu~i dete so hendikep, nedostigot od pristapen prevoz moè da napravi zaminuvaweto na u~ili{te da bide te{ko ili nemo`no. Ponekoga{ i samoto u~ili{te moè da bide nepristapno. Promenata na fizi~kata infrastruktura moè da se ~ini obeshrabruva~ka (zastra{uva~ka), no ne mora da bide taka. So vreme, kako {to zgradite treba da bidat renovirani, bi moèle da bidat i dogradeni, za da se vklu~at elementite za pristapnost.

Vo idnina, treba da bide uslov site novi objekti, vklu~uvaj}i gi i obrazovnite, da bidat pristapni. Ova vklu~uva ne samo zdanija {to davaat mo`nost vo niv da vle zat i korisnici na koli~ki, tuku i ne{ta kako signalizacija so Braevo pismo ili soodveten lift za onie so o{teten vid. îneweto na vklu~uvaweto na vakvi e lementi na pristapnost vo peridot na konstrukcija i gradewe moè da bide mini-malno, spored studiite koi pokaùvaat deka vakvo prilagoduvawe gi zgolemuva tro {ocite na gradeweto samo za eden (1) procent.

8382


Da go olesni izu~uvaweto na Braevata azbuka i na znakovniot ja -zik taka {to decata {to se so o{teten vid, sluh ili so kom bi -na cija od dvete o{tetuvawa, imaat pristap do obrazova ni eto i mo ̀ at da komuniciraat.

Inkluzijata ~esto se zamisluva kako osobeno skapo, neprakti~no, neodr`livo ili strogo pra{awe na licata so hendikep. Kako i da e, ne site pozitivni merki se skapi. Nekolku dràvi ve}e imaat usvoeno programa za tro{ocite za efektivnosta za da ja promoviraat inkluz-ivnosta so ograni~eni resursi. Dràvite bi trebalo da gi upotrebat raspoloìvite resursi, da se fokusiraat na postigaweto jasni celi i da ja osiguraat odr`livosta na inkluzivnoto obrazovanie, so fondo-vi za kratok, sreden i dolg period. Namaluvaweto na fondovite za inkluzivnoto obrazovanie ima neposakuvani posledici ne samo za li-ca, tuku i za samata inkluzivna strategija, vo celost.

Inkluzivnoto obrazovno ureduvawe se, generalno, poeftini ot-kol ku segregiranite sistemi. Ova sogleduvawe e vo soodnos so zabe-le{kata deka samiot integriran obrazoven sistem e poeftin otkol ku dva posebni, oddelni obrazovni sistemi. Oddelniot obrazoven sis-

Cenata na inkluzivnoto obrazovanie

Kako moàm da pomognam za obrazovanieto da bide poinkluzivno

Da se dostavat (distribuiraat) inkluzivno-obrazovni metodologii kako sostaven del od programite za obuka na nastavnicite

Da se ohrabrat licata so hendikep da se obu~uvaat za nastavnici

Da se upotrebat tehnologiite za piramidalna obuka na nastavnicite koi, edna{ obu~eni spored metodologiite za inkluzivno obrazovanie, }e obu~at drugi nastavnici

Da se promoviraat programite za drugar~e-tutor spored koi u~enicite od povisokite klasovi im pomagaat na pomladite u~enici

Da se promovira partnerski odnos pome|u u~ili{tata i roditelite

Da se povrzat postojnata rehabilitaciona mreà vo zaednicata so inici-jativite za inkluzivno obrazovanie

Da se osigura deka e prezemeno razumno prilagoduvawe vo detskoto opkruùvawe

Postojnite specijalni u~ili{ta da se pretvorat vo resursni centri

Da se uredat mehanizmi za izvestuvawe od sledeweto i nabquduvaweto na zapi{uvaweto na decata so hendikep vo u~ili{te


8584


tem bara tro{oci za rakovodewe i administracija. Prevozot, isto ta ka, e poeftin, bidej}i ureduvaweto na oddelnite sistemi obi~no vklu~uva lica od po{irko geografsko podra~je (od pogolema teri-torija). Iskustvoto pokaà deka od 80 do 90 procenti od decata so posebni obrazovni potrebi, vklu~uvaj}i gi i decata so intelektualna popre~enost, bi moèle lesno da se vklopat vo regularnite u~ili{ta i u~ilnici, se dodeka postoi osnovna poddr{ka za nivnata inkluzija.

Vrabotuvaweto (~len 27) dava mnogu mo`nosti za socijalno u~es-tvo, od ekonomskata nezavisnost, preku oformuvaweto semejstvo, s# do ~uvstvoto za pridones vo nacionalnata ekonomija. No vo sekoe op{testvo licata so hendikep ne se celosno integrirani na pazarot na trudot. Vo pogolemiot broj, pove}eto od licata so hendikep se nevrabo-teni i gi odvra}aat od toa aktivno da baraat rabota. Pome|u onie koi rabotat, mnogumina se pod nivniot raboten anga`man, plateni se pod minimumot i rabotat pod svojot kapacitet. Ovoj nedostig od ekonom-sko u~estvo ima zna~ajna posledica vrz ìvotot na licata so hendikep koi, poradi toa se onevozmoèni da dostignat soodveten ̀ ivoten stan-dard (~len 28) i da ìveat nezavisno vo zaednicata (~len 19).

Vo site regioni od svetot, postoi vidliva praznina pome|u rabot-nite uslovi i trendot na vrabotuvawe na licata so hendikep i onie na licata bez hendikep. Premnogu ~esto, licata so hendikep se zavis-ni od milosrdie, podaroci i beneficii, namesto od celesoobrazno vrabotuvawe.

Rabotodava~ite ~esto imaat otpor kon vrabotuvawe na lica so hen-dikep ili prosto gi otfrlaat nivnite molbi za rabota, ubedeni deka tie nema da se sposobni da gi ostvarat svoite rabotni zada~i i/ili deka }e bide preskapo da gi vrabotat. Korenite na ova odnesuvawe se vo stravot i stereotipiite, i mnogu pove}e vnimanie posvetuva na hen-dikepot na licata, otkolku na nejzinite sposobnosti. Empiriskite podatoci, kako i da e, pokaùvaat deka licata so hendikep imaat povi-sok stepen na rabotni performansi i izdr`livost, kako i pogolema redovnost, otkolku nivnite kolegi bez hendikep. I kako dopolnuvawe, ~ineweto na prilagoduvaweto kon rabotnicite so hendikep e ~esto mi nimalno, ili duri i voop{to ne se baraat posebni prilagoduvawa. Istraùvawata pokaùvaat deka pridobivkite {to gi imaat onie koi vrabotuvaat lica so hendikep se zgolemuvaat, vklu~uvaj}i i una-preduvawe na rabotnata sredina i zgolemuvawe na raspoloènieto na mu{teriite (potro{uva~ite).

Rabota i vrabotuvawe

8584


Vo dràvite vo razvoj, pove}eto od rabotnicite so hendikep se vra-boteni vo neoficijalniot sektor (sivata ekonomija), vo koj za{ti-ta ta na vrabotenite e ograni~ena i vrabotuvaweto e nepostojano. Se procenuva deka pome|u polovina i tri ~etvrtini od vrabotenite vo neagrarnite dejnosti vo zemjite vo razvoj se vraboteni na crno (vo sivata ekonomija). Vo Afrika, procentot na takvi vrabotuvawa se dvi ̀ i od 48 vo Severna Afrika do 78 procenti vo pustinskiot del od Afrika. Samovrabotuvaweto nadvor od zemjodelstvoto zafa}a od 60 do 70 procenti vo sivata ekonomija. @enite so hendikep se duri i poretko vrabotuvani i imaat pomali prihodi koga se vraboteni.

Mnogu dràvi nemaat zakonodavstvo so koe bi gi promovirale i za-{ titile pravata na rabotnicite so hendikep. Ova dava prostor za dis-kriminacija kon licata so hendikep vo rabotnite sredini, spre~uvaj}i go nivniot vlez na pazarot na trudot. Korenite na nivnoto otsustvo od ekonomijata se nao|aat, isto taka vo nedostigot od obrazovanie i mo`nostite za obuka {to na licata so hendikep im se staveni na raspo-lagawe na pomlada vozrast.

Sproveduvaweto vo praktika na uslovite za rabota i vrabotuvawe od Konvencijata, }e zasegne direktno vo prosek okolu 470 milioni ma-ì i èni na rabotna vozrast so hendikep. Konvencijata gi nabrojuva obvrskite na dràvite za da gi osiguraat legalnite (zakonskite) prava na licata so hendikep na zarabotuvawe za ìvot preku rabota {to tie dobrovolno ja odbiraat ili ja prifa}aat, kako i da ja zabranat dis-kriminacijata vrz osnov na hendikep vo site formi na vrabotuvawe (~len 27) (1) ). Dodeka go promovira otvoraweto na pazarot na trudot za licata so hendikep, Konvencijata ja sogleduva i va`nosta na samo-vrabotuvaweto, koe e osobeno zna~ajno vo zemjite vo razvoj (~len 27 (1) (f) ). Konvencijata isto taka podrazbira i razumno prilagoduvawe (~len 27 (1) (i)) i promovira politiki i programi, vklu~uvaj}i gi i afirmativnite dejstvija (merki) koi gi ohrabruvaat rabotodava~ite

Kako pristapot do obrazovanie i transportot vlijae vrz pristapot do vrabotuvawe

Koga licata so hendikep ne se integrirani vo politikite i planiraweto vr-za no za prevozot, fizi~kata infrastruktura i obrazovniot sistem, tie se ~esto is klu~eni od mo`nostite za vrabotuvawe. Duri i ako nekoi rabotni mesta im se na raspolagawe na licata so hendikep, tie samite moè da otkrijat drugi prepreki vo vrabotuvaweto: moèbi nemaat soodvetno obrazovanie; moèbi nemaat pristap do konkursot za vrabotuvawe vo soodvetni formati, ili, moèbi ne postoi pristapen prevoz do i od rabotnoto mesto. Site ovie faktori moè da gi odvratat licata so hendikep od baraweto rabota.

8786


da vrabotat lica so hendikep (~len 27 (1) (h)).

Iako ~esto pod rabotodava~i se misli na privaten subjekt, vo mnogu zemji, osobeno vo onie vo razvoj, Vladata e “rabotodava~” po izbor i na-jgolem rabotodava~. Bidej}i Konvencijata bara od dràvite da preze-mat razumno prilagoduvawe za vrabotuvawe na pogolem broj lica so hen-dikep koi baraat rabota na site ramni{ta, dràvata moè da posluì kako model za rabotodava~ite od privatniot sektor.

Mnogu zemji praktikuvaat kvota pri vrabotuvawe za lica so hendi-kep, barem za rabotni mesta vo javniot sektor. Ovie kvoti se dviàt od 2 do 7 procenti, no procentot na onie koi se pridruùvaat kon toa se generalno niski, pome|u 50 i 70 procenti. Kvotite obi~no se odne-suvaat na sredni i golemi pretprijatija i obi~no se kaznuvaat ne-ko-operativnite pretprijatija (onie koi ne se pridrùvaat kon kvotite). Bidej}i vakvite kazni ne go podobrile pridrùvaweto (kon kvotite), tie ovozmoùvaat dopolnitelni sredstva koi obi~no se tro{at na pro-grami za vrabotuvawe na lica so hendikep. Dràvite bi moèle da im-aat korist od osmisluvaweto programi “mostovi” za lica koi preo|aat od socijalni za{titni {emi kon otvoreniot pazar na trudot.

Uslovite za rabota i vrabotuvawe od Konvencijata se odnesuvaat na lica so hendikep od site ramni{ta na vrabotuvaweto, vklu~uvaj}i gi i tie {to baraat rabota, koi napreduvaat vo vrabotuvaweto i onie koi sakaat da gi zadràt svoite rabotni mesta. Pravoto na uìvawe na pra-voto na za~lenuvawe vo rabotni~ki i sindikalni zdruènija e isto taka promovirano so konvencijata (~len 27 (1) (c)). Dràvite obi~no se za-konski obvrzani da osiguraat deka licata so hendikep ne se vo ropstvo

Obezbeduvawe na mo`nosti za vrabotuvaweHendikepot ponekoga{ moè da ja zasegne sposobnosta na liceto da “ja isturka”

rabotata na voobi~aen ili o~ekuvan na~in. Obvrskata da se prezeme razumno prila-go duvawe, i toa vo zavisnost od slu~aj do slu~aj, ili pravoto da im se prilagodi, e vklu~eno (opfateno) so uslovite od Konvencijata za rabota i vrabotuvawe.

Uslovite za razumno prilagoduvawe vo kontekst na vrabotuvaweto se prifateni vo razli~ni delovi od svetot, no }e bidat novi za mnogu dràvi. I rabotodava~ite i vrabotenite moè da imaat potreba od vodi~i (vodilki) i pomo{ vo uvtrduvaweto na toa kakvo razumno prilagoduvawe e potrebno.

Pozitivnite dejstvija-merki, kakvi {to se kvotite za vrabotuvawe, baraat da se promovira ednakva mo`nost i celta kon nadminuvawe na strukturalnite pote{kotii (oteùva~ki okolnosti) {to tangiraat opredelena grupa. Za razlika od razumnoto prilagoduvawe, namerata na vakvite merki ne e presretnuvawe na poedine~ni potre-bi. Pozitivnite dejstvija-merki se privremeni i namerata im e da trajat se dodeka ne se nadminat strukturalnite pote{kotii (ote`nuva~ki okolnosti), ili po pat na kompenzacija ili preku sozdavawe na soodveten sistem

8786


Biznisot vo poddr{ka na inkluzijata

”Biznis i hendikep“ e Evropska mreà koja iznikna od grupa zdruèni partne ri oformena vo tekot na evropskata godina na licata so hendikep vo 2003 godina. Ovaa mreà gi promovira inicijativite za inkluzija na licata so hendikep i ja ohrabruva razmenata na idei pome|u stopanstvenicite (biznismenite) i licata so hendikep. Biznis i hendikep e posvetena na inkluzijata na licata so hendikep vo site aspekti od evropskoto op{testvo, osobeno kako vraboteni, potro{uva~i i lica koi pridone-suvaat vo osmisluvaweto na politiki.

^lenovite na “Biznis i Hendikep” se voda~i vo svoite industriski granki. Tie se fokusiraat na pra{awa vrzani za fizi~kata pristapnost, elektronskata pristap-nost na uslugite i proizvodite i vrabotuvaweto. Osnova~i na “Biznis i hendikep” se Adecco, Hewlett-Packard, IBM, Manpower, Microsoft i Schindler.

ili tretirani kako slugi i deka se za{titeni od prisilna i iznudena ra bota, na ednakva osnova so ostanatite (~len 27 (2) ).

Vo praktikata, dràvite moraat da osiguraat deka licata so hendikep podnesuvaat molbi za vrabotuvawe zaedno so onie bez hendikep, deka tie se za{titeni od diskriminacija i deka tie imaat isti prava na rabotnoto mesto kako i ostanatite i ednakvi mo`nosti za napreduvawe vo kariera-ta. Dràvite, rabotni~kite i sindikalnite zdruènija, rabotodava~ite i pretstavnicite na licata so hendikep moàt da rabotata zaedno za da ja osiguraat socijalnata i ekonomskata integracija na licata so hendikep. Dejstvijata {to se prepora~uvaat }e variraat vo zavisnost od nivoto na ekonomskiot razvoj na dràvata.

Kako moàm da gi podobram perspektivite za vrabotuvawe na licata so hendikep

Da se utvrdi dali sistemot na socijalnata korist (benefit) incidentno sodrì obeshrabruvawe za rabota. Vo nekoi situacii, sistemot na blago-sostojba moè da gi obeshrabri licata so hendikep voop{to da baraat rabota. Da se promovira rabotna rehabilitacija i drugite inkluzivni programi.

Da se olesni sorabotkata pome|i dràvata (vladata), rabotodava~ite i vrabotenite za da se napravi terk za programi za inkluzija na licata so hendikep, kako i da go ohrabrat nivnoto prifa}awe (primena) kako vo privatniot taka i vo javniot sektor. Forumot na rabotodava~ite na lica so hendikep vo Velika Britanija e dobra primer za vakov vid na rabota. Da se poddràt organizacii na lica so hendikep vo nivnite napori da ja zastapuvaat inkluzijata i izedna~eno rabotno opkruùvawe.


8988


Konvencijata sogleduva i deka za mnogu lica so hendikep, vo zemjite vo razvoj, samo-vrabotuvaweto ili mikrobiznisot moè da e prvoto, a ponekoga{ moèbi i edinstvenoto re{enie. Dràvite koi i se pri-klu~uvaat na Konvencijata se zakonski obvrzani da promoviraat tak-vi mo`nosti.

Od edna strana, dràvata }e ima potreba od promocijata na vrabotu-vaweto na licata so hendikep vo otvorenoto (oficijalnoto) stopan-stvo, od druga pak, od nea }e se bara i licata so hendikep da gi vklu~i i vo programite za mikrokreditirawe i za mikrofinansirawe i raz-voj. Ovie programi ({emi) bile mnogu efikasni vo mnogu regioni vo svetot, no ~esto zaboravale da gi vklu~at ili namerno gi isklu~uvale licata so hendikep kako mo`ni korisnici.

Zamislete ednostavno da vi bide odzemena delovnata sposobnost za donesuvawe odluki, za potpi{uvawe dogovori, za glasawe, za odbrana na svoite prava pred sudovite ili za izborot na medicinski tretman, samo zatoa {to ste lice so hendikep. Za mnogu lica so hendikep, ova e fakt so posledicite {to se od su{tinsko zna~ewe. Koga na liceto mu e odzemena delovnata sposobnost, toa zna~i ne samo {to na liceto mu se odzemeni pravata za ednakov tretman pred sudovite, tuku zna~i i “odzemena” spo-sobnost da se brani i da gi uìva i ostanatite ~ovekovi prava. Zastap-nicite i staratelite {to dejstvuvaat za smetka i vo imeto na licata so hendikep, potfrluvaat vo dejstvuvaweto vo interes na tie {to gi pret-stavuvaat, a {to e u{te polo{o, tie ponekoga{ i gi zloupotrebuvaat svoite pozicii na avtoriteti, kr{ej}i gi pravata na drugite.

^lenot 12 od Konvencijata sogleduva deka licata so hendikep imaat delovna sposobnost na ednakva osnova so drugite. So drugi zborovi, li ceto ne moè da ja zagubi svojata delovna sposobnost za dejstvuvawe samo poradi hendikepot. (Kako i da e, sekoj moè da ja zagubi delovna sposobnost ako bide optuèn za zlostorstvo).

Konvencijata sogleduva deka nekoi lica so hendikep projavuvaat potreba od pomo{ za da ja ostvarat svojata delovna sposobnost, taka {to dràvata mora da napravi s# {to moè za da gi poddrì ovie lica i da vovede za{titni merki nasproti zloupotrebata na taa poddr{ka. Taa poddr{ka moè da e lice od doverba ili mreà na lu|e; moè da e zadolìtelno povremena ili za seto vreme.

So obezbedena poddr{ka pri donesuvaweto na odluki pretpostavka-ta e sekoga{ vo korist na licata so hendikep koi }e bidat zasegnati so odlukata. Edinkata e toj {to donesuva odluka; liceto {to ja dava pod-

Delovna sposobnost i donesuvaweto na odluki so poddr{ka

8988


dr{kata gi objasnuva ne{tata koga e potrebno i gi interpretira znac-ite (simbolite, oznakite) i najdobrite re{enija (varijanti) za lice-to / ona kon {to preferira liceto. Duri i koga liceto so hendikep ima potreba od celosna poddr{ka, liceto koe {to ja dava poddr{kata treba da mu ovozmoì na individuata da ja izrazi negovata/ nejzinata delovna sposobnost na najdobar na~in, soglasno èlbite na individu-ata. Ova go razgrani~uva donesuvawe na odluki so poddr{ka od zame-nata vo donesuvaweto odluki, kakvi {to se odnapred dadenite nasoki i zakonskite mentori/drugari, koga zastapnik ili staratel ima sud-sko ovlastuvawe (polnomo{no) za donesuvawe odluki za smetka i vo ime na liceto so hendikep, bez pri toa da e neophodno da pokaè deka tie odluki se vo najdobar interes na liceto ili deka se vo soglasnost so negovite/nejzinite èlbi. Paragrafot 4 od ~lenot 12 ukaùva na voveduvaweto na za{titnite mehanizmi od zloupotreba na ovie meha-nizmi za poddr{ka.

Donesuvaweto na odluki so poddr{ka moè da ima mnogu formi. Tie {to im pomagaat na nekoi lica moè da komuniciraat za nivnite nameri kon drugite ili da mu pomognat na liceto da go razbere po-nudeniot izbor. Ova moè da im pomogne na drugite da razberat deka

Poddràno donesuvawe odluki vo praka

Britanskata provincija Kolumbija vo Kanada e edna od vode~kite juresdikcii koga stanuva zbor za donesuvawe na odluki so poddr{ka vo zakonot, politikite i praktikata. Liceto so hendikep moè da i dade “soglasnost za zastapuvawe” na mreà za poddr{ka. Soglasnosta e pokazatel (znak) za drugite, vklu~uvaj}i gi i doktorite, finansiskite institucii i uslu`nite slu`bi (davatelite na uslugi), deka liceto ja ovlastilo mreàta da mu pomogne pri donesuvaweto odluki i da go zastapuva nego/nea po izvesni pra{awa.

Edna od glavnite noviteti vo zakonodavstvoto e deka liceto so pozna~itelen hen-dikep moè da i dade na mreàta za poddr{ka soglasnost za pretstavuvawe, ed nos-tavno samo so iskaùvawe “doverba” kon poso~enite poddrùva~i. Liceto nema potre-ba od dokaùvawe na delovnata sposobnost spored voobi~aenite merila, kakvo {to e pokaùvawe na sposobnosta od razbirawe na odnosnata informacija, od procenka/blagodarnost za posledicite, od dejstvuvawe dobrovolno i komunikacija vrzana za od-lukata nezavisno, so cel davawe vakva soglasnost.

Izvesen broj lica i mreì na poddr{ka imaat vovedeno soglasnost za pretstavu-vawe kako alternativa za staratelstvoto ili drugite formi pri donesuvaweto od-luki. Resorsniot centar za soglanost za pretstavuvawe vo zaednicata pomaga pri raz-vojot i oddr`livosta na poddr{kata preku obezbeduvawe na informacii, izdavawe na publikacii, oddrùvawe na rabotilnici i davawe na soveti. Isto taka Centarot go nadgleduva registarot vo koj mreàta moè da go objavi dovorot za drugite stranki da go vidat, dokolku e toa pobarano pred sklu~uvawe na dovorot so liceto. Za pove}e informacii videte na www.rarc.ca

9190


i liceto so poteòk hendikep e isto taka li~nost so svoja istorija, interesi i celi vo ìvotot i e nekoj koj e sposoben da ja ostvari (po-s tigne, praktikuva) svojata delovna sposobnost.

Postojat dobri modeli na mreì za poddr{ka, no generalno ne postoi jasna strate{ka ramka; s# u{te preovladuvaat zakonskite starateli i praktiki na za{tita. Ponekoga{ e te{ko da se odbere mreàta za poddr{ka, osobeno koga liceto ne moè da utvrdi vo koe lice ili grupa ima doverba.

Osven toa, na licata vo institucii im e odzemena poddr{kata, pa duri i koga taa e stavena na raspolagawe. Vostanovuvaweto seopfat-na mreà na poddr{ka bara napori i finaiska poddr{ka, iako i pos-tojniot model na staratelstvo moè podednakvo da ~inat. Poradi toa, donesuvaweto odluki so poddr{ka moè da bide sfateno ka ko preras-predelba na resursite, no ne i kako dopolnitelen tro {ok.

[to moàm da napravam za da osiguram deka licata so hendikep ja praktikuvaat svojata delovna sposobnost

Konsultirajte se so gra|anskite organizacii za da se vidi dali donesu vaweto odluki so poddr{ka postoi vo va{iot delokrug

Prou~ete gi zakonite za staratelstvo i uvidete dali zakonite i glavnite principi (strategii, planovi) go ovozmoùvaat donesuvaweto na odluki so poddr{ka i ja po~ituvaat delovnata sposobnost na licata so hendikep.

Podignete go pra{aweto za donesuvawe na odluki so poddr{ka i ohrabrete go razvojot na programite za promocija na donesuvawe na odluki so poddr{ka vo parlamentot.

Posetete gi psihijatriski ustanovi (institucii) i instituciite za lica so hendikep za da vidite dali tamu postoi mreà za poddr{ka.

Organizirajte javni sredbi vo svojot delokrug za da gi slu{nete iskustvata na licata so hendikep vrzano za nivnata delovna sposobnost i poddr{ka.

Obezbedete primeri na dobra praktiki vo ostvaruvaweto na donesuvawe na odluki so poddr{ka i da spodelete go so parlamentarcite od drugite zemji.

Osigurajte se deka parlamentarniot komitet za Konvencijata ja ima posta ve-no delovnata sposobnost na licata so hendikep i donesuvaweto na odluki so poddr{ka vo svojata agenda.

Predloète ravivawe na nacionalna mreà za donesuvawe na odluki so pod-dr{ka vo soglasnost so Konvencijata na Obedinetite Nacii.


9190


7G L A V A S ED M A

Sozdavawe nacionalni institucii za implementacija i monitoring na Konvencijata

Sproveduvaweto na Konvencijata ne bara samo soodvetno za-konodavstvo i politiki, tuku i finansiski resursi i insti tucii {to imaat kapacitet za nejzino implementirawe i monitoring na tie zakoni i politiki. Vsu{nost, ~lenot 33 od Konvenci-jata bara od dràvite ~lenki da vospostavat specifi~ni meha-nizmi za da go zajaknat implementiraweto i monitoringot na pravata na ènite, maìte i decata so hendikep na nacionalno nivo. Konvencijata bara od dràvite da:

Nazna~at edno ili pove}e kontakt lica vo samata vlada za inplementacija na konvencijata

Vodat smetka za vostanovuvawe ili osmisluvawe na meha-nizam za koordinacija vo ramkite na vladata za oles nu-vawe na potrebnoto dejstvo vo razli~ni sektori i na raz-li~ni nivoa, kako i da

Vostanovat nezavisna ramka, kako na primer nacionalna in stitucija za ~ovekovi prava, za promovirawe i monito-ring na sproveduvaweto na Konvencijata.

Konvencijata insistira na toa da gra|anskiot sektor, osobe-no licata so hendikep i nivnite organizacii, celosno da u~es t-vu vaat vo site aspekti vo ovoj proces za monitoring, isto kako {to treba da bidat vklu~eni vo razvojot i sproveduvaweto na politikite, programite i zakonite za sproveduvawe na Konven-cijata.

Vo me|uvreme, nacionalnite sudovi i arbitraì }e igraat klu~na uloga vo osiguruvaweto deka pravata, opfateni so Kon-vencijata, se za{titeni so zakon.

9392


Dodeka Konvencijata bara od dràvite ~lenki da nazna~at eden ili pove}e kontaktni lica vo vladata za raboti povrzani so inplementaci-jata kako i vostanovuvaweto na mehanizmite za koordinacija vo vla-data, istata ne ja opredeluva nitu formata nitu funkciite {to bi gi imal ovoj element. Kako i da e, bidej}i nekoi drugi me|unarodni instru-menti, vklu~uvaj}i ja Svetskata programa za akcija vo odnos na licata

so hendikep i Standardnite pravila za izedna~uvawe na mo`nostite na lica-ta so hendikep, ve}e barat vostanovu-vawe na sli~ni elementi, golem broj na zemji ve}e imaat vostanoveno kontakt-ni tela ili mehanizmi za koordinaci-ja.

Kontakt-lice moè da bide lice ili oddel vo opredeleno ministerst-vo ili grupa ministerstva, ili insti-tucija na primer komisijata za hen-dikep ili pak posebno ministerstvo,

na primer ministerstvo za ~ovekovi prava ili ministerstvo za lica so hendikep ili pak, kombinacija od trite varijanti. Duri i ako ovie tela ve}e postojat, }e treba istite da bidat revidirani za da moè da se napravi koordinacija na implementacijata na konvencijata kako i da se koordiniraat naporite na razli~nite sektori na lokalno, regi-o nalno i nacionalno nivo.

Koj model da se odbere treba da se ima predvid deka kontakt lice-to ne treba da bide izolirano tuku naprotiv treba da igra vode~ka u loga vo koordinacijata na implementacijata na konvencijata. Zatoa, treba da bide opremeno so soodvetni ~ove~ki i finansiski resursi, da bide formirano so zakon ili podzakonski akt, da bide postojano telo i da bide smesteno na najvisokoto vladino nivo.

Konvencijata gi ohrabruva dràvite da nazna~at, vo ramkite na

vla data, mehanizmi za koordinacija na povrzanite dejstva vo razli~ni sektori i na razli~ni nivoa vo vladata. Dra`vite moè da formiraat vakvo telo ili da gi proveri postoe~kite mehanizmi, koi:

Treba da ima postojana struktura so soodvetna institucional-no ureduvawe {to }e mu dozvoli da gi koordinira me|u-vladini-te akteri.

Kontaktni lica

“Klu~ot za uspeh na Konvencijata sekako }e bide efikasnata implementacija. Konvencijata samata po sebe e prili~no specifi~na i se odnesuva na dejstvijata {to treba da bidat prezemeni od Vladite za da se implementira. ”

Ambasador Don Mekkej, Pretsedava~ na povremeniot raboten Komitet (Nov Zeland)

Mehanizam za koordinacija

9594

GLAVA 7: SOZDAVAWE NA NACIONALNI INSTITUCII ZA IMPLEMENTACIJA I MONITORING NA KONVENCIJATA

Funkciite na kontakt liceto

Da go sovetuva Pretsedatelot na dràvata/Vladata, kreatorite na politikite programite za vlijanieto i razvojot na politikite, zakonite, programite i proektite koi imaat vlijanie vrz licata so hendikep;

Da gi koordinira aktivnostite na razli~nite ministerstva i sektori vo vrska so povrzanosta na ~ovekovite prava i hendikepot;

Da gi koordinira aktivnostite za ~ovekovi prava i hendikep na nacionalno, regionalno, centralno i lokalno nivo na dràvata;

Da gi revidira strategiite i politikite so cel obezbeduvawe na po~ituvaweto na pravata na licata so hendikep;

Da predlaga, revidira ili podnesuva amandmani za relevantnite zakoni;

Da raboti na podignuvawe na svesta vo Vladata za Konevencijata i fakultativ-niot protokol;

Da se osigura deka e obezbeden prevod na konvencijata na nacionalniot jazik i nejzino izdavawe vo dostapen format;

Da izraboti akciski plan za ratifikacija na konvencijata;

Da izraboti akciski plan za implementacija na konvencijata;

Da utvrdi plan za monitoring na implemntacijata na akciskiot plan za ~ove-kovi prava i hendikep;

Da go koordinira podgotvuvaweto na nacionalniot osnoven i periodi~en iz-ve{taj;

Da raboti na podignuvawe na svesta vo javnosta za pra{awa {to se odnesuvaat na pravata na licata so hendikep;

Da raboti na gradewe na kapacitetite vo Vladata za pra{awata povrzani so hendikepot;

Obezbeduvawe i koordinacija na sobiraweto na podatoci i obezbeduvawe na statistika za efektivno programirawe na politikite i zakonite koi se odne-suvaat na niv;

Da obezbedat u~estvo na licata so hendikep i nivnite participativni organi-zacii vo kreiraweto na politiki i zakoni koi se odnesuvaat na niv;

Da gi ohrabrat licata so hendikep da u~estvuvaat vo organizaciite i gra|an-skoto op{testvo, kako i da go ohrabrat sozdavaweto na organizacii na lica so hendikep.

9594


Da osigura usoglasuvawe na lokalno, regionalno i nacionalno ni vo; i

Da go osigura u~estvoto na licata so hendikep, organizaciite na licata so hendikep i nevladinite organizacii so vostanovuva-we postojan forum za debata so gra|anskiot sektor.

Razli~ni zakonodavstva imaat vospostaveno kontak lica i mehanizam za koordinacija za da deluvaat kako posrednici, bilo pome|u Vladata i na cionalnite organizacii za ~ovekovi prava ili, {to e povoobi~aeno, pome|u Vladata i licata i nivnite participativni organizacii. êsto, po stojnite mehanizmi za koordinacija za hendikep, vklu~uvaat pretstav-nici od razli~ni ministerstva (ministerstvo za trud i socijalna politi-ka, ili za finansii, za zdravstvo, za domuvawe, obrazovanie, vrabotuva-we), ponekoga{ vklu~uvaat pretstavnici od lokalnite i regionalnite ~i niteli i, mnogu ~esto, organizacii na lica so hendikep. na primer, Na-cionalniot sovet za hendikep na Avstralija ja sovetuva Vladata za site pra{awa povrzani so hendikepot i organizira konsultativni sredbi so zaednicite so cel promovirawe na dijalogot i sobirawe na informacii od “prva raka” od licata so hendikep.

Konvencijata bara od dràvite da vospostavat ramka, vklu~uvaj}i eden ili pove}e nezavisni mehanizmi, za da promovira (na pr. preku kam-pawi za podignuvawe na javnata svest i javnoto obrazovanie), da za{titi (na pr. preku ispituvawe na poedine~ni pretstavki i u~estvo vo tu`bi, kako i da sledi (na pr. preku razgleduvawe na zakonite i ispituvawe na dràvata dali gi sproveduva odredbite od konvencijata vo doma{noto zako nodavstvo). Konvencijata pove}e referira na ”ramka“ otkolku na ”naci o nalna institucija za ~ovekovi prava“. Sepak, so vospostavuvaweto na vakva ramka, dràvata e dol`na da gi zema vo predvid ”principite“ {to se odnesuvaat na statusot i funkcioniraweto na ”nacionalnite in-stitucii za za{tita i promocija na ~ovekovite prava“, soglasno dovo-rot postignat na Generalnoto sobranie na Obedinetite Nacii od 1993 godina. Ovie principi se poznati kako ”Pariski principi“ (videte ja slednata strana). Dobivaj}i ja ovaa vrska, nacionalnata institucija za ~o vekovi prava vo najgolem broj od slu~aite, e nezavisna “ramka” {to e vo soglasnost so odredbite za nacionalno nabquduvawe na koja referira Konvencijata.

Izrazot ”nacionalna institucija za ~ovekovi prava“ se zdobi so

Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava

Odnosot pome|u konvencijata i nacionalnite institucii za ~ovekovi prava

Vidovi na nacionalni institucii za ~ovekovi prava

9796


po sebno zna~ewe. So ogled na brojot i opsegot na ”instituciite“ {to se odnesuvaat na ~ovekovite prava e golem, i gi opfa}a religiozni institucii, sindikatite, mediumite, zdruènijata na gra|ani, vladi-nite oddeli, sudovite, izrazot ”nacionalna institucija za ~ovekovi prava“ se odnesuva na telo ~ii posebni funkcii se da gi promovira i za{tituva ~ovekovite prava.

Iako ne postojat nitu dve identi~ni institucii, site tie imaat zaed-ni~ki elementi. Tie naj~esto se administrativni po svojata priroda. Mnogu od niv imaat kvazi-zakonska mo}, kako na primer vo razre{uvaweto na sporovi, iako instituciite za ~ovekovi prava ne se nitu sudovi nitu pak, tela {to nosat zakoni. Po pravilo, ovie institucii imaat tekovna, sovetodavna vlast vo po~ituvaweto na ~ovekovite prava na nacionalno i/ili me|unarodno nivo. Tie ja vr{at svojata rabota ili na op{t na~in, preku mis-lewa i preporaki ili zemaj}i gi vo vid i re{avaj}i gi pretstavkite dostaveni od lica ili grupi. Vo nekoi dràvi, us-ta vot dava mo`nost da se vostanovi na-cionalna institucija za ~ovekovi pra-va. Mnogu ~esto, vakvite institucii se sozdadeni so zakon ili dekret. Dodeka mnogu takvi nacionalni institucii im se, na nekoj na~in, dodadeni priklu~eni na dràvnite izvr{ni kancelarii, tekovniot stepen na nezavisnost {to tie ja uìvaat zavisi od brojni faktori, vklu~uvaj}i go ~lenstvoto i na~inot na koj taa institucija fukcionira.

Pove}eto postojni nacionalni institucii moè da bidat klasifi-cirani spored pripadnosta na edna ili dve {iroki kategorii: ”komisi-ja za ~ovekovi prava“ i ”pravobraniteli“. Druga, pomalku ~esta, no ne i pomalku va`na varijanta, se ”specijaliziranite“ nacionalni insti-tucii, koi gi za{tituvaat pravata na posebna grupa, kakva {to e na li-cata so hendikep, na etni~ki ili jazi~ni malcinstva, na starosedelci, deca, begalci ili èni.

Koga gi nazna~uvaat ili gi formiraat mehanizmite {to }e gi pres-retnat barawata od Konvencijata, dràvite ~lenki mora da vodat smet-ka za principite {to se odnesuvaat na statusot i funkcioniraweto na nacionalnite institucii koi gi {titat i promoviraat ~ovekovite prava. Me|unarodnata rabotilnica za instituciite za ~ovekovi prava, odràna vo Pariz vo 1991 godina, za prvpat gi predloì ovie principi

“Da se postignat pravata na licata so hendikep e tekoven predizvik. Ovaa Konven-cija }e sluì kako mapa i odrednica na mo`nosta i kreiraweto na op{testvo vo koe pristapot, slogata i ednakvosta se dostapni za site lica so hendikep vo Avstralija.. ”

Graham edvards, pratenik (Avstralija)

Pariskite principi

9796


{to potoa bea usvoeni na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii vo 19931. Ovie principi se poznati kako “Pariski principi”.

Kako dopolnuvawe na utvrduvaweto sedum principi nabrojani vo ramkata podolu, ~ija cel e sozdavawe nezavisna i mo`na nacionalna institucija za ~ovekovi prava, Pariskite principi isto taka sodràt niza niza odgovornosti {to treba da gi imaat ovie institucii. Dodeka ovaa institucija treba da ima {to e mo`no pogolem mandat, utvrdeni ili vo ustavot ili so zakon, Pariskite principi insistiraat na toa deka ovie institucii treba:

Da go nabquduva i sledi sproveduvaweto na obvrskite na dràvata za ~ovekovite prava i da dava godi{en izve{taj za toa;

Da izvestuva i da dava preporaki na dràvata, ili po barawe na dràvata ili po sopstven odluka, za pra{awata povrzani za ~ovekovite prava, vklu~uvaj}i gi zakonite i administrativnite uslovi, kr{eweto na ~ovekovite prava, celosnata situacija vo dràvata po ova pra{awe i inicijativite za unapreduvawe na sostojbata na ~ovekovite prava;

Da go promovira usoglasuvaweto na nacionalnite zakoni i prak-tikata so me|unarodnite standardi za ~ovekovi prava;

Da ja ohrabri ratifikacijata na dogovorite za ~ovekovi prava;

Da pridonese kon izve{taite {to se baraat od dràvata i koi treba da se dostavat do telata na Obedinetite Nacii, a se odne-suvaat na sproveduvaweto na dogovorite za ~ovekovi prava; Da sorabotuva so regionalnite i telata na Obedinetite Nacii, kako i so telata za ~ovekovi prava od drugite dràvi;

Da pomaga vo koncipiraweto na obrazovnite programi za ~ovek-ovi prava, i

Da raboti na podignuvawe na javnata svest za ~ovekovite prava i potrebata od vloùvawe napori vo borbata protiv diskrimi-nacijata.

Nabquduvawe i sledewe na nacionalniot zakon i praktika Voobi~aeno za nacionalnite institucii e da imaat mandat za da o siguraat deka nacionalniot zakon e vo soglasnost so standardite za ~ovekovi prava, kako {to e prepora~ano so Pariskite princi-pi. Ova moè da bide postignato so analiza na postojnite zakoni,

1 Generalno Sobranie - rezolucija 48/134 20 ti Dekemvri 1993 g.

Mo`ni funkcii na nacionalnata institucija za ~ovekovi prava

9998


so monitoring i zabele{ki kon razvojot na novite zakoni. Golem del od instituciite oddeluvaat resursi za monitoring na predloènite zakoni, taka {to moè da go imaat vo vid i, ako e po trebno, da ja komentiraat usoglasenosta na predloèniot za-kon so obvrskite za ~ovekovi prava. Vo zavisnost od stepenot na pridobivkata {to predloèniot zakon moè da ja predizvika vo odnos na ~ovekovite prava, nacionalnite institucii moàt i da ja podignat javnata svest taka {to edinki i organizacii moàt, ako taka izberat, da napravat podnesok do Vladata.

Ednakvo va`na e ulogata na nacionalnite institucii vo moni-toringot na Vladinite praktiki i politiki za da se osigura deka se vo soglasnost so me|unarodnite obvrski, nacionalnite zakoni za ~ovekovite prava na licata so hendikep, vklu~uvaj}i i va`ni zakonski slu~ai, nacionalni strategii za ~ovekovi prava ili ak-ci onite planovi i kakvi bilo primenlivi praktiki.

Inicijativi za unapreduvawe na sostojbata so ~ovekovite prava vo dràvite

Pariskite principi vo detali

Pariskite principi go sodràt minimumot od srcevinata na preporakite u svoeni od Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii koi referiraat na sta-tusot i funkcioniraweto na nacionalnite institucii za za{tita i promocija na ~ovekovite prava. ^lenot 33 (2) od Konvencijata za pravata na licata so hendikep, bara od dràvite ~lenki da vodat smetka za ovie principi koga nazna~uvaat ili vostanovuvaat mehanizmi za promocija, za{tita i monitoring na implemntacijata na Konvencijata. Spored Pariskite principi, vakvite mehanizmi treba:

Da bidat nezavisni od dràvata/vladata, so nezavisnost koja e garantirana ili so zakon ili so ustavna odredba (uslov);

Da bidat pluralisti~ki vo svoite ulogi i ~lenstvoto;

Da imaat {to e mo`no po{irok mandat, sposobni, vo kontekstot na Konvencijata za zaedni~ko promovirawe, za{tita i monitoring na implemnt-acijata na Konvencijata, preku razli~ni sredstva, vklu~uvaj}i ja sposobnosta da se dadat preporaki i predlozi za postojnite i predloènite zakoni i politiki;

Da imaat soodvetna mo} za istraùvawe, so kapacitet da gi slu{nat àlbite i da gi prepratat do kompetentnite avtoriteti;

Da bidat okarakterizirani deka redovno i efikasno funkcioniraat;

Da bidat soodvetno finansirani, no da ne se predmet na finansiska kontrola {to bi moèlo da vlijae vrz nivnata nezavisnost, i

Da bidat dostapni do op{tata javnost i, vo kontekstot na Konvencijata, osobeno za licata so hendikep, vku~uvaj}i gi ènite i decata so hendikep i nivnite organizacii.

9998


Idealno, dràvite }e vostanovat nacionalen akcionen plan za ~ovekovi prava, otslikuva}i ja strategijata ili akciite koi }e bidat przemeni za ostvaruvawe na obvrskite vo ramkite na instru-mentite za ~ovekovi prava. Dràvite ~esto }e se sovetuvaat so in-stituciite za ~ovekovi prava koga gi razvivaat ovie strategii i akcioni planovi. Nezavisno od dràvniot nacionalen akcionen plan za ~ovekovi prava, nacionalnata institucija za ~ovekovi pra va moè da razvie svoj sopstven akcionen plan za promocija na po~ituvaweto na ~oveko vite prava. I vo dvata slu~ai, vladinite a gencii i gra|anskoto op{testvo treba da bidat konsultirani koga ovie strategii }e bidat predloèni. Konvencijata osobeno insis-tira na toa deka gra|anskoto op{testvo, osobeno licata so hendikep i nivnite organizacii, decata so hendikep i lica koi se griàt za lica so hendikep, treba da bidat vklu~eni vo ovoj proces.

Nacionalnite institucii moàt da vostanovat kod na prak-tika {to se odnesuvaat na odredeni prava vo posebni situacii. Na primer, kodovite na praktika moàt da se odnesuvaat na: pri-menata na posebno pravo ili objasnuvaweto na posebnite ~ekori potrebni za ostvaruvawe na toa pravo; odnesuvaweto na nekoja vladina agencija ili na pove}e srodni agencii; poseben vid privatna aktivnost ili pove}e srodni aktivnosti; ili posebna industrija ili profesija. Davaj}i im regulatorna priroda na vakvite kodovi, istite mora da bidat vostanoveni so zakon i da bidat, voobi~aeno, usvoeni po konsultaciite.

Javni soslu{uvawa, istraùvawa (studii) ili izve{taiIako intenzivno raspolaga so resursi, vodeweto javni raspra-

vi ili istraùvawa za posebni pra{awa moàt da pomognat vo promocijata na po~ituvaweto na pravata i da ja potkrenat javna-ta svest. Takvite istraùvawa (studii) moè da bidat sprovede-ni so krajna diskrecija od nacionalnata institucija za ~oveko-vi prava ili pokrenati od vladata, preku na primer, advokatite ili kontakt lice, ili kako rezultat na serija poplaki {to bi moèle da pottiknat sistemski pra{awa. Instituciite isto ta-ka moè da bidat ovlasteni za prezemawe misii za pribirawe podatoci koi se povrzani ili so razvojot na vladinite politiki ili so pokrenuvawe na sudski postapki. Mandatot za pokrenuva-we na barawa i studii treba da bide proprateno so mo`nosta da se pribiraat informacii i da se evidentiraat, {to vo osnova e potrebno za ovaa funkcija bide efektivna. Nacionalnite insti-tucii za ~ovekovi prava na koi im nedostigaat ovlastuvawe za is traùvawa, }e im treba nekakva forma na ovlastuvawe za sobi-

101100


rawe na informaciite. ^lenot 35 od Konvencijata bara od dràvite ~lenki periodi~no da go izvestuvaat Komitetot za pravata na licata so hendikep, za merkite przemeni soglasno obvrskite proizlezeni od Konvenci-jata. Kombiniraniot efekt na ~lenovite 4 (3) (konsultacii so i vklu~uvawe na licata so hendikep) i ~lenot 35 (4) od Konvenci jata zn~i deka dràvite potrebno e pri izrabotkata na ovie izve[tai da gi konsultiraat so licata so hendikep, vklu~uvaj}i gi i decata so hendikep, kako i reprezentaivnite organizacii. Nacionalna-ta institucija moè da odigra zna~ajna uloga vo podgotovkata na izve{taite i moè da ja olesnat konsultacijata pome|u gra|anskiot sektor i Vladata vo procesot na izvestuvawe.

Nacionalnite institucii isto taka moè da pravat i izve{tai vo senka {to se alternativni izve{tai od onie od Vladata, osobe-no ako instituciite procenat deka nivnite podnesoci ne se zeme-ni vo predvid soodvetno ili deka ne se propisno vklopeni vo vla-diniot izve{taj. Zna~itelno, telata za monitoring na dogovorite se konsultiraat direktno so pretstavnicite na instituciite za ~o vekovi prava vo tekot na postapkata za izvestuvawe.

Nadminuvawe na nesoglasuvawata (sporovite)Vo soglasnost so preporakite od Pariskite principi, za ed-

ni~kata funkcija na nacionalnite institucii za ~ovekovi prava e da pomognat da se nadminat nesoglasuvawata vrzani za posojnite primeri na kr{ewe na ~ovekovite prava. Mandatot da se pomogne vo nadminuvaweto na nesoglasuvawata treba da e pridruèna i so ovlastuvaweto da se pribiraat podatoci i da se dokaùva.

Obrazovanie i javna svestPariskite principi posebno ja prepora~uvaat promocijata na

obrazovnite programi za ~ovekovi prava. Od su{tinsko zna~ewe e toa da edinkite, privatnite i dràvnite subjekti znaat za ~oveko-vite prava i odgovornostite {to proizleguvaat ako tie prava bi-dat po~ituvani i efektivno nabquduvani. Programite treba da bidat “skroeni” spored potrebite na konkretni grupi. Na primer, onie programi ~ija celna grupa se licata so hendikep, treba da bidat izdadeni vo pristapna forma (braevo pismo, golemi bukvi, ednostaven jazik, titluvawe i pristapna elektronska forma).

101100


Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava i mehanizmi za poplaki

Pariskite principi povikuvaat da nacionalnite institucii imaat ovlastuvawe za istraùvawe i sposobnost da gi soslu{aat poplakite. Postojnite nacionalni institucii {to ja dobivaat funkcijata za mo nitoring spored Konvencijata, bi moèle da moraat da ja popra-vat svojata posredni~ka i sovetodavna postapka, za da osiguraat deka licata so hendikep i nivnite organizacii imaat pristap do proce-sot. Postojat razli~ni metodi na koi vakvite institucii moè da gi ispolnat svoite ulogi, vklu~uvaj}i:

Za{tita na pravata vo Indija

Indiskata institucionalna ramka za za{tita na pravata, vklu~uvaj}i gi i tie na licata so hendikep, e kompleksna bidej}i e sostavena od 29 zemji i {est cen-tralno administrirani teritorii. Vo fevruari 2006 godina Ministerstvoto za socijalna pravda i siroma{tija {to ja ima centralnata odgovornost za politika-ta kon henidkepot ja kompletira{e i ja usvoi Nacionalna politika za lica so hendikep (NPLH). Spored NPLH e vostanoveno inter-ministersko telo za da gi koordinira rabotite povrzani za nejzinoto sproveduvawe, i e sostaveno od Cen-tralniot koordinativen komitet na nacionalno nivo i Dràvniot koordinativen komitet na dràvno nivo. Ovie komiteti koordiniraat razli~ni institucii i agencii vo Indija, vklu~uvaj}i go i Nacionalniot rehabilitacionen sovet i Nacionalniot odbor za dobrosostojba na licata so autizam, cerebralna paraliza, mentalna retardacija i pove}e-kraten hendikep.

Pred usvojuvaweto na NPLH, be{e vostanovena Komisijata za lica so hendikep spored Aktot za licata so hendikep (ednakvi mo`nosti, za{tita na pravata i celosno u~estvo) od 1995 godina. Odgovornosta na Komisijata opfa}a monitoring na koristeweto na dràvnite sredstva, usoglasuvaweto na rabotata od dràvnite komisii, kako i za{tita na pravata i uslugite {to im se staveni na raspolagawe na licata so hendikep. Komisijata e polupravna i mu ovozmoùva na {efot na Komisi-jata da gi istraùva àlbite vrzani za kr{ewe na pravata i neprimenuvaweto na zakonite, da povikuva na raspravi, da primaat dokazi, iako komisionarot ne moè da donese kakvi bilo obvrzuva~ki odluki. Od tie pri~ini, Komisijata ima dvojna uloga: gi preispituva tro{eweto na sredstvata i gi monitorira zakonite.

Indija isto taka ima i Nacionalna komisija za ~ovekovi prava koja moè da gi razgleduva i privatnite barawa, da inicira postapki pred najvisokiot sud na Indija (predmet na ograni~uvawa), da posreduva vo postapkite {to se odnesuvaat na obvinuvawa za kr{ewe na ~ovekovite prava, dodeka sudot toa go dokaùva, da gi pre-gleduva zakonite {to se odnesuvaat na ~ovekovi prava, vklu~uvaj}i go i Ustavot, i da organizira i pottiknuva istragi. Komisijata e aktivna vo davaweto preporaki do soodvetnite ministerstva za tekot na razvojot na Nacionalnata strategija za licata so hendikep, kako i vo sovetuvaweto na Vladata vo tekot na pregovorite za Konven-cijata za pravata na licata so hendikep.

103102


Posreduvawe i sovetuvaweNa sosema bazi~no nivo, mnogu nacionalni institucii za ~ovekovi

prava pomagaat vo oìvotvoruvaweto na ostvaruvaweto na pravata so obezbeduvawe posredni{tvo i sovetodavni uslugi. Obespraveni-te lica moàt direktno da kontaktiraat so slu`benikot-sovetnik i posrednik od nacionalnata institucija za ~ovekovi prava za da se pro duskitura za ona {to gi zagriùva. Vakvite slu`benici gi re gis-triraat poplakite i ~esto se ovlasteni da dadat op{t sovet za mo`-nite re{enija {to mu se na raspolagawe na obespravenoto lice i, vo za visnost od èlbite na samoto lice, da pottiknat komunikacija so drugata strana vme{ana vo sporot. Ova moè da opfati neslu`ben telefonski razgovor ili razgovor lice vo lice, iako golem broj in-stitucii ne gi prifa}aat anonimnite ili nepotpi{anite poplaki. Mno gu ~esto, nacionalnite institucii se potpiraat vrz poslu`beni ba rawa, kakvi {to se pi{uvanata komunikacija. Vo zavisnost od pri-rodata na nedorazbiraweto (sporot) i rezultatot od prvi~nite razgo-vori, moè da bide organizirana sredba na vme{anite strani vo tekot na koja posrednikot ili sovetnikot nastapuva za da go razre{i spor-noto pra{awe.

Nacionalnata institucija za ~ovekovi prava gi ~uva snimki-te od posreduvaweto i sovetodavnite postapki kako zapis za slu-~a ite koga se nadminati sporovite. Ovie zapisi moàt da bidat vklu ~eni i vo godi{nite izve{tai, moè da bidat upotrebeni da se pottiknat posebni izvestuvawa, moè da bidat vklu~eni vo dvojnite izve{tai do telata proizlezeni od dogovorot i/ili da bidat upotrebeni da obu~uvaat drugi sovetnici i posrednici i da vostanovat soodvetni praktiki i rezultati. Ovie zapisi treba da se obezbedeni i so kakvo i da e referirawe kon izminati dejstvija ne smee da se otkrie identitetot na vme{anite strani.

Posreduvaweto i sovetuvaweto moè da se povrze i so drugi me-ha nizmi za poplaki, taka {to potfrluvaweto vo nadminuvaweto na situacijata od poplakata, na ova nivo, }e vodi do dejstvie na na cionalnata institucija na povisoko nivo.

Tribunali za ~ovekovi pravaPotfrluvaweto ods uspe{no sprovedenoto posreduvawe i so-

ve tuvawe, ili potfrluvaweto na edna ili dvete strani vo pri dr-ùvaweto kon uslovite od spogodbata ili sporot, nekoi naciona-lni institucii za ~ovekovi prava imaat mehanizmi preku koi tie ili stranite od sporot moàt da pottiknat postapki pred tribu-nali, vklu~uvaj}i i nacionalen tribunal za ~ovekovi prava. Spo-sobnosta da se pottikne vakva postapka i samiot tribunal moè

103102


da se vostanoveni od statutaren avtoritet (vlast). Nacionalniot tribunal za ~ovekovi prava moè da dejstvuva kako most pome|u slu`benata zakonska postapka i neformalniot proces na istraga i sovetuvawe.

Intervencija vo zakonski/pravni postapkiDruga mo`na uloga na nacionalnite institucii za ~ovekovi

prava e da se vme{uva vo postapkite {to ne se vodeni na voobi~aen praven na~in. Vo Avstralija na primer, Komisijata za ~ovekovi prava i ednakvi mo`nosti ja ima mo}ta da se vme{aat ”kako pri-jateli“ vo sudskite postapki {to se odnesuvaat na diskriminaci-jata po osnov na hendikep. Ova i ovozmoùva na Komisijata da gi pretstavi svoite gledi{ta vrzani za interpretacijata na zakonot i kako toa bi moèlo da se primeni vo dadenite okolnosti.

Konvencijata sogleduva i deka potrebnata ramka moèbi i ve}e po-stoi vo ramkite na juridikcijata na dràvite {to, kako predmet na modifikacija, moè da e ve}e vo sostojba da gi presretne barawata od Konvencijata. Kako i da e, nekoi institucionalni mehanizmi moèbi ne se takvi da go nabquduvaat i sledat sproveduvaweto na Konvenci ja-ta i mo`no e deka }e bide potrebno tie da se modificiraat. Na nacio-nal nite institucii za ~ovekovi prava treba da im se dadat ~ove~ki i finansiki resursi, potrebni za da moàt efektivno da ja monitori-raat Konvencijata. Kakva i da ima forma, kako institucija ili kako kombinacija na institucii, mora da bide da ja izvr{uva zada~ata utvr-

Pregled na ~ovekovite prava od Tribunalot vo Nov Zeland

Akt za ~ovekovi prava vo Nov Zeland od 1993 godina sozdal Kancelarija za pos-tapki za ~ovekovi prava, {to e del od nacionalnata Komisija za ~ovekovi prava. Direktorot na postapkite za ~ovekovi prava ja vodi Kancelarijata. Direktorot go ima ovlastuvaweto da go stavi gra|anskite postapki pred nezavisniot Tribunal za ~ovekovi prava.

Ovoj Tribunal e statutarno telo sostaveno od lica nazna~eni od ministerot za pravda. Panelot e sostaven od najmnogu 20 lica nazna~eni vrz baza na nivnite znaewa ili iskustva vo oblasta na ~ovekovite prava, pravnite, socijalnite, kulturnite, administrativnite i ekonomskite pra{awa. Kako kvazi-pravno telo, Tribunalot ima razumno {iroka nasoka na deluvawe po koj se izveduva postapkata. Toj ima o vlastuvawe da gi razre{uva nedorazbirawata / sporovite i da usvojuva re{enija. Tribunalot moè isto taka da se povika na site ne{ta od sovedodavnite postapki na Komisijata za ~ovekovi prava i da mu se obrati na povisok sud po pra{awe {to vklu~uva re{enie.

Vostanovuvawe soodvetna institucija

105104


dena vo Konvencijata. Institucijata isto taka treba da go po~ituva prin cipot po koj gra|anskoto op{testvo, osobeno licata so hendikep i nivnite organizacii {to gi pretstavuvaat, u~estvuvaat celosno vo procesot na nabquduvawe i sledewe.

Koga se odlu~uva dali }e se vostanovi nova institucija ili }e se pot preme vrz postojnata institucija, treba da se ima vo vid slednovo:

Dali postojnata institucija e vo soglasnost so Pariskite principi? Dali institucijata ima takov mandat kakov {to e utvrden so Konvencijata za pravata na licata so hendikep?

Dali institucijata ima stru~ni lica za Konvencijata i/ili op{to, za ~ovekovi prava i za hendikepot? Dali instituciite imaat komesar (komisionar) ili vraboteni so hendikep? Dali postojnata institucija ima dovolno ~ove~ki resursi i vreme da promovira, za{tituva i da ja monitorirakonvencijata paralelno so svoite drugi zada~i? Dali postojnata institucija e dovolno pristapna za licata so hendikep i dali ima usvoeno na~elo na pristapnost(preduslovi, dokumentacija, tehnologija i sli~no)?

Kako dopolnuvawe na posebnite instrumenti za nabquduvawe i sle-dewe uredeni so Konvencijata, parlamentot, preku svojata funkcija na supervizor, igra klu~na uloga vo toa da osigura deka ~ovekovite pra va na licata so hendikep se po~ituvaat. Nekoi od alatkite za su-per vizija se navedeni podolu. 2

Sistemska supervizija na izvr{uvaweto voobi~aeno pravat par la-mentarnite komiteti. Tie ja sledat rabotata na poedinci vo dr ̀ av-nite oddeli i ministerstva, i sproveduvaat istraga po osobeno zna-~aj ni aspekti na nivnite strategii i administracija. Efektivnata supervizija bara od komitetite da napravi svoi li~ni listi na rabota i da imaat mo} da gi obvrzat ministrite i dràvnite slu`benici da se pojavat i da dadat odgovori.

Parlamentarna supervizija

Parlamentarni komiteti

2 Seopfatna diskusija za parlamentarnite komiteti moè da se najde vo Parlament i Demokratija vo 21 -ot vek: Vodi~ na dobri praktiki ( @eneva, Inter - parlamenetarna Unija, 2006) strana 127 - 146

105104


Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava se fokusiraat na Konvencijata

Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava (NI^P) u~estvuvaat vo pregovo-rite {to se odnesuvaat na Konvencijata i Opcioniot protokol, i ostanuvaat da bidat vklu~eni vo Konvencijata od nejzinoto usvojuvawe. NI^P imaat odràno ekspertski sredbi so organizaciite na licata so hendikep na nacionalno i me |u-narodno nivo so cel implementirawe i monitoring na Konvencijata. Konvencijata zazema istaknato mesto na listata na deluvawe na Me|unarodniot koordinativen komitet na nacionalnata institucija za ~ovekovi prava za promocija i za{tita na ~ovekovite prava. Na nivnata posledna sredba vo mart 2007 godina, kontakt-lica za ~ovekovi prava i hendikep na Komitetot i pretstavnici na Irskata Komisija za ~ovekovi prava predloìle Nacionalnata institucija za ~ovekovi prava da ra bo ti poblisku so licata so hendikep i nivnite organizcii, i na slednite sredbi na Ko-mitetot da se debatira za Konvencijata.

Biroto na Komitetot se soglasilo da go poddrì predlogot {to go pretstavil a ziskiot Pacifisti~ki forum na nacionalnata institucija za ~ovekovi prava, za da utvrdi baza na podatoci za hendikepot za nacionalnata institucija za ~ovekovi prava. Bazata na podatoci }e go olesni pribiraweto, analizata i izvestuvaweto za me|unarodno sporedlivite informacii koi se odnesuvaat na ~ovekovite prava i hendikepot. Bazata na podatoci ima za cel:

Identifikuvawe na prioritetite za gradewe na kapacitetot vo ramkite na NI^P, zaradi zgolemuvawe na nivnata sposobnost da gi poso~uvaat pra{awata vrzani za pravata na licata so hendikep;

Podignuvawe na javnata svest za kr{eweto na ~ovekovite prava na licata so hendikep i promocija na pozitivni socijalni promeni, kako odgovor;

Pribirawe verodostojna baza na dokazi zaradi poddrùvawe na socijalni-nau~ni istraùvawa za pravata na licata so hendikep; i

Podobruvawe na koordinacijata me|u me|unarodnata zaednica zaradi poso~uvawe na pra{awata za pravata na licata so hendikep.

Koga i da se pojavi pra{awe {to ja zasega celata javnost, moè da bide najdobro da se nazna~i komisija za raspit. Ova e osobeno korisno koga pra{aweto ne e vo ramkite na domenot na eden parlamentaren ko mitet ili ne e odgovornost na eden vladin oddel.

Vo zemji vo koi ministrite se voedno i ~lenovi na zakonodavst-voto, vaèn supervizorski mehanizam e parlamentot regularno da gi ispra{uva ministrite, i usmeno i napismeno. Vakvo direktno ispra{uvawe pomaga da se odrì stepenot na vladinata ot~etnost.

Komisija za raspit

Direktno ispra{uvawe na ministri

107106


Vaèn aspekt na supervizijata vo zemji vo koi ministrite ne se ~le novi na zakonodavstvoto e proces na odobruvawe na nazna~uvawata za kabinetot i glavnite dràvni slu`benici. Obi~no, ova opfa}a podolgi istragi za toa kolku nazna~enite lica se sposobni za vr{ewe javna slu`ba. Vo slu~ajot na nazna~uvaweto na pravobranitelot i ~lenovite na negoviot kabinet, sosema soodvetno za parlamentot e da go potvrdat znaeweto na nazna~eniot, kako i negovoto odnesuvawe kon pra{awata za hendikepot.

Paralamentot gi nabquduva i nezavisnite agencii na koi Vladata moè da im dade javni funkcii, kakvi {to se na primer, regulator-nite aktivnosti ili isporaka na uslugite od prvata linija (primarni uslugi). Ova gi vklu~uva i regulatornite tela za zdravstvo i bezbed-nost, slu`bi/agencii {to davaat uslugi, javni slu`bi i drugi agencii ~ii{to aktivnosti moè da predizvikaat direktno vlijanie vrz pra-vata na licata so hendikep.

Parlamentot ima zna~itelno vlijanie vrz politikite, preku nej-zi nata kontrola nad vladinoto kese. Parlamentarniot nadzor gi op-fa}a i dvete raboti koga se utvrduva buxetot i vo tekot na negovoto tro{ewe. Kako del od ovoj proces, parlamentot moè da pokreni dis-ku sija i monitoring za vlijanieto {to go ima predloèniot buxet za razli~ni socijalni grupi, kako {to se licata so hendikep.

Vo zavisnost od ustavnata struktura od sekoja dràva ~lenka, Kon-vencijata za pravata na licata so hendikep ili direktno }e rezul tira so toa {to konvencijata }e stane del od doma{noto zakonodav stvo i }e bide mo`no da ja primenuvaat doma{nite sudovi (poznato ka ko ”monisti~ki“ pristap kon priemot na me|unarodniot zakon, zaed-ni~ ki za tradicijata vo gra|anskoto pravo), ili }e bara vgraduvawe na pravata opfateni vo konvencijata preku doma{noto zakonodavst-vo (poznato kako ”dualisti~ki“ pristap, tipi~en za tradicijata na o bi~ajnoto pravo).3 Duri i vo slu~aj na zadocnuvawe, potpi{uvaweto na ratifikacijata na Konvencijata samoto sozdava silni preferen ci za interpretirawe, vo korist na Konvencijata. Ova zna~i deka sudo-vite }e go primenuvaat doma{niot zakon i }e go interpretiraat {to e mo`no pove}e vo soglasnost so Konvencijata, davaj}i zaedni~ki

Proverka na izvr{nite nazna~uvawa

Proverka na izvr{nite nazna~uvawa

Buxetski nadzor i finansiska kontrola

Parlamentarna supervizija

3 Za pove}e detali vidi, glava 4

107106


vo obi~aena ustavna izjava deka doma{niot zakon nema da otstapuva od dràvnite me|unarodni obvrski. Osven toa, preku doveduvawe na slu~aite vo ponapredna faza pred usvojuvaweto na Konvencijata, dr-àvata }e gi prepoznae svoite obvrski za primena na principite na ed nakvost i nediskriminacija vo za{titata i promocijata na pravata na licata so hendikep.

Pove}eto od slu~aite opfateni vo ramkata podolu se od povisokite, a pe lacioni sudovi, iako nekoi odluki od nacionalnite podnositeli na àlbi za ~ovekovi prava ili sovetodavnite tela se isto taka opfateni. Do denes, sudiite igraa va`na uloga vo razvojot na principot na nediskrimi-nacija, kako princip koj e vaè~ki (primenliv) kon licata so hendikep.

Pove}eto nacionalni pravni sistemi koristat formalna i hierar-hiski sudski procesi vo utvrduvaweto na pravata i zada~ite, kako i za vostanovuvawe na zakonskite principi. Preku kombinacija na tribunal i gra|anski zakonici, ili preku primena na doktrinata na presedan, ova pomaga da se obezbedi deka razvojot na zakonot i zakonskite prinicpi e postojan. Toa ja ima i prednosta na noseweto ”probni slu~ai“ pred povi-sokite sudovi, sostaveni od postari sudski slu`benici sposobni vni-matelno da vodat smetka za pra{awata {to moàt da bidat kompleksni ili da imaat zna~itelni politi~ki implikacii. Slu~aite na ova nivo voobi~aeno privlekuvaat pravni podnesoci so visok kvalitet i pretsta-vuvawa na stranite. Odlukata na ”proben slu~aj“ moè da ima posledici ne samo za stranite vo sporot, tuku i za ostanatite lu|e koi moè da doj-dat vo ista ili sli~na situacija. Na primer, odlukata na sudot vo ”proben slu~aj“ moè da odvede ne samo do nadomestuvawe za liceto {to go pri-javuva sporot, tuku i do sistematski promeni vo politikite a so toa, i do u na preduvawe na pravata na golema grupa edinki. Ulogata na sudiite vo za{titata na pravata e poradi toa krajno zna~ajna.

Sudiite ~esto razgleduvaat slu~ai vo vrska so gra|anskite, kulturnite, ekonomskite, politi~kite i socijalnite prava. Razli~ni inter-vladini i nevladini institucii povikuvaat na razvoj na baza za slu~aevi za pravo-silnosta na pravata.4 Vakvite mehanizmi moè da bidat korisni za obuka i zgolemuvawe na svesta na sudiite i advokatite. Kako {to e pretstaveno vo ramkata na slednata strana, duri i pred prifa}aweto na Konvencijata, ili kako rezultat na specijalizirano doma{no zakonodavstvo ili preku primenata na principite za ednakvost i nediskriminacija, nacionalniot

Sudska za{tita na pravata

4 Pogledni, na primer, preporakite za efektivno funkcionirawe na mehanizmite za ~ovekovi prava: nacionalnite institucii i regionalnite dogovori - Regionalnite dogovori za promocija i za{tita na ~ovekovite prava vo regionot na Azija i Pacifikot, ( E/CN,4/2006/100/Add.1, paras.34 ff.)

109108


Nekoi pravni slu~ai povrzani za pravata na licata so hendikep

Licata so hendikep imaat podneseno slu~ai pred sudovite vo mnogu dràvi, kako i pred regionalnite sudovi za ~ovekovi prava, kakv {to e Evropskiot sud za ~ovekovi prava. Vo re{avaweto na ovie slu~ai, sudovite izjavile {to dràvite moraat da napravat za da gi za{titat pravata na licata so hendikep i da obez-bedat re{enija za lu|eto koi stradale poradi kr{eweto na nivnite prava. Na primer, sudovite zaklu~ile:

Aerodromskite slu`bi treba da obezbedat invalidska koli~ka za upotreba vo delot pome|u {alterite za prijava na aerodromot i vlezot vo avionot, kako del od svoite uslugi za patnicite. Baraweto da se pla}a za vakva o prema / usluga }e bide nezakonski-diskriminatorsko. (Ryanair v. Ross (2004) EWCA Civ 1751).Vo medicinskite objekti, nedostigot od razumno prilagoduvawe, vo smisla na tol-kuva~ na znakoven jazik za lica so o{teten sluh i imaat potreba da go koristat zna kovniot govor za da komuniciraat, ne se poklopuva so anti-diskriminatorskoto zakonodavstvo (Eldridge v. British Columbia (Attorney General) (1977) 3 SCR 624)

Univerzitet ja diskriminira studentkata so hendikep so toa {to i go onevoz-moùva pristapot do zgradata na univerzitetot vrz osnov na toa {to taa strada od depresija, dodeka ostanatite student imaa pristap. Sudot utvrdi deka prista-pot e del od uslugite staveni na raspolagawe na javnosta, poradi {to odzemawe-to na pristapot poradi mentalnoto zdravje na studentkata se smeta za diskrimi-nacija (Univerzity of British Columbia v. Beng (1993) 2 SCR 353).

PGA Golf turnirot, odràn na javno mesto i otvoren za kvalifikuvawe na u~esnici od publikata, }e gi smenat svoite pravila za prilagoduvawe kon u~esnikot koj ne moè da odi pe{ na podolga relacija i }e obezbedi prevoz so golf-koli~ka, poprvo otkolku da bara od nego da ~ekori kako i drugite natprevaruva~i (PGA Tour v. Martin (2001) 204 F 3d 994);

Potfrluvaweto na zatvorskite pretpostaveni vo obezbeduvaweto uslovi ili tretman vo smisla na zdravstvenite problemi na zatvorenikot e utvrdeno kako pri~ina za stradaweto pogolemo od ona {to se pretpostavuva deka }e go ima nekoj zatvorenik koj otsluùva kaznata (Mouissel v. France (2002) EHRR);

Za odloùvaweto od 40 meseci vo obezbeduvaweto na beneficiite poradi hendikepot, Ustavniot sud na Ju`na Afrika presudilo pari~en iznos ne samo poradi prekr{uvaweto na zakonot za socijalna grià, tuku i poradi za-grozuvawe na nejzinoto dostoinstvo (Department of Welfare v. Nontembiso (March 2006) Case No. 580/04, at 32);

Izolacijata i segregacijata na edinki so hendikep se seriozna i postojana forma na diskriminacija. Ova e osobeno va`no vo odnos na isklu~uvaweto na decata so hendikep od redovnite (regularnite) u~ili{ta (Olmstead v. LC (1999) 527 US 581);

prodolùva ....

109108


Uìvawe na prose~en (pristoen) standard na sredstva za ìvot zatoa {to li-cata so hendikep ne samo {to moàt da baraat pristap do uslovi i uslugi, tuku i moàt da imaat i potreba da bidat izzemeni od pravilata koi vo sprotivno moàt da bidat presudni za nivnata sposobnost da go uìvaat ìvotot. Vo ovoj slu~aj, odbivaweto na kompleks od apartmani da dozvoli ~uvawe ku~e-vo-di~ e sfateno kako nezakonski-diskriminira~ko vrz osnov na hendikep (Holt v. Cokato Apartments Ltd (1987) 9 CHRR D/4681).

Kone~no, slu~ajot pred Evropskiot sud za ~ovekovi prava go ilustrira potfr-luvaweto vo prilagoduvaweto {to moè da rezultira so kr{ewe na drugi ~oveko-vi prava. Slu~ajot se odnesuval na stavawe vo zatvor na lice upateno na invalid-ska koli~ka. Taa imala izrazena potreba od asistencija poradi {to vo tekot na no}ta ne bila vo sostojba da se pridviì a za da ja odrùva telesnata tempera-tura ako prostorijata vo koja bila smestena ne bila soodvetno zagreana ili ako ne bila zavitkana so posebno }ebe. Sudot sogledal deka podnositelot na àlbata e poinakov od drugite lu|e i deka odnesuvaweto kon nea kako kon ostanatite bilo diskriminira~ko i ja prekr{ilo zabranata na degradira~ki odnos i pravoto na telesen integritet (Price v. United Kingdom (2002) 34 EHRR 1285).

... prodolùva

(pra ven) slu~aj {to se odnesuva do pravata na licata so hendikep i pravo-silnosta na ovie prava, e ve}e razviena, i ima soodvetni pravni teorii i komentari od me|unarodnite i regionalnite tela za ~ovekovi prava

Istovremeno, postojat izvesni o - gra ni ~u vawa vo sudskata za{tita na pra vata. Pravnite postapki, osobeno onie od apelacionoto nivo, se skapi i podolgi. Ova moè da bide soobe-no va`no za licata so hendikep, koi se potpiraat vrz socijalnata grià i koi, vo zavisnost od prirodata na problemot, moè da ne se kvalifiku-va at za dràvna pravna pomo{. Vre-meto potrebno za pravna postapka, mo ̀ e isto taka da go obeshrabri pod-nesuvaweto na izjavi ili da ja vlo{i sostojbata dodeka trae postapkata. Prirodata na formalnopravnite pro-

cesi moè isto taka da bide i nesoodvetna za razre{uvawe na sporovite vrzani za pravata opfateni so Konvencijata. I povtorno, vo zavisnost od prirodata na sporot, ili predmetnoto pra{awe, posredni{tvo ili sovetuvawe bi moèle da bidat poefikasni sredstva za osiguruvawe na usoglasenosta so Konvencijata. Razli~ni alternativni àlbeni meha-nizmi, objasneti prethodno vo ova Glava, obezbeduvaat pobrzi, poeftini i popristapni i posodvetni sredstva za razre{uavwe na sporovite.

“Najva`nata rabota e da se prepoznae deka ova kade {to sme denes, e ve}e svedo~ewe za okuraènosta na zaedni-cata koja ima dolga istorija na neokuraènost. Dviè~kata obvrska na zaednicata na hendikep be{e sama po sebe golem pridones kon sodrìnata na ovoj dogovor, kako i faktot deka taa sega ima pro{irena osnova za prepoznavawe.. ”

luiza Arbor, komesar za ~ovekovi prava na Obedinetite Nacii

111110


Kako moàm da pomognam vo promocijata i za{titata na pravata na licata so hendikep preku nacionalnoto zakonodavstvo

Osiguraj se deka e vostanovena ramkata, vo forma na nacionalna institucija za ~ovekovi prava {to e ovlastena da go promovira, za{tituva i da go monito-rira sproveduvaweto na Konvencijata;

Osiguraj se deka nacionalnata institucija, izbrana ili sozdadena da go nad-gle duva sproveduvaweto na Konvencijata, dejstvuva vo soglasnost so Pariski-te principi;

Osiguraj se deka nacionalnata institucija, izbrana ili sozdadena da go pro-movira, za{tituva i monitorira sproveduvaweto na Konvencijata, e obezbe-dena so soodvetni finansiski i ~ove~ki resursi, taka {to moè da dejstvuva efikasno i efektivno;

Imaj go vo predvid izrabotkata na nacionalen akcionen plan za ~ovekovi pra va koj {to ja otslikuva strategijata ili akciite {to treba da se preze-mat za da se izvr{at dràvnite obvrski vo soglasnost so site instrumenti za ~o vekovi prava kon koi se priklu~uva dràvata.


111110


KORISNI REFERENCI 113112

REFERENCI

Postignuvawe ednakvi mo`nosti za vrabotuvawe na lica so hen-dikep preku zakonodavstvo: Vovedni napomeni (@eneva, Me|unarodna kancelarija na trudot,2004) Dostapna na: http://www.ilo.org/public/english/employment/skills/disability/download/eeofinal.pdf

Pristapuvawe kon efektivnosta na Nacionalnite institucii za ~ovekovi prava ( @eneva, Me|unarodniot sovet za politikata na ~ovekovi prava i Kancelarijata na visokiot komesar za ~ovekovi prava pri Obedinetite nacii, 2005) Dostapna na arapski, angliski, francuski i {panski na: http:// www.ohchr.org/english/about/publications/papers.htm

Obrazovanie za site (Evropska slobodna alijansa) Globalen izve{taj za monitoring 2007( Pariz, UNESKO,2007). Dostapna na: http://portal.unesco.org/edu-cation/en/ev.php-URL_ID=49591&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html

ôvekovite prava i hendikepot: Sega{nata upotreba i idniot potencijal na instrumentite za ~ovekovi prava pri Obedinetite nacii vo kontekst na hendikep ( @eneva, Kancelarijata na visokiot komesar za ~ovekovi prava pri Obedinetite Nacii, 2002). Dostapna na: angliski, francuski i {panski na: http://www.ohchr.org/english/about/publica-tions/papers.htm

ôvekovi prava: Prira~nik za parlamentarci ( @eneva, Inter-parlamentarna unija i Kancelarijata na visokiot komesar za ~oveko-vi prava pri Obedinetite nacii, 2005). Dostapna na arapski, angliski, francuski i {panski na: http://www.ohchr.org/english/about/publications/

Rehabilitacija zasnovana vo zaednicata (RZZ): Strategija za rehabilitacija, izedna~uvawe na mo`nostite, namaluvawe na siroma{tijata i socijalna inkluzija na licata so hendikep ( @eneva, Me|unarodna kancelarija na trudot, UNESKO i Svetskata zdravstvena organizacija; 2004). Dostapna na: http://www.ilo.org/public/english/region/asro/bangkok/ability/download/otherpubl_cbr.pdf


Parlamentot i demokratijata vo 21 vek: Vodi~ kon dobra prak tika (@eneva, Inter-parlamentarna unija, 2006). Dostapna na arapski, angliski, francuski i {panski na: http://www.ipu.org/english/handbks.htm

Pravoto na obrazovanie za licata so hendikep: Izve{taj na Speci-jalniot izvestuva~ za pravoto na obrazovanie, Vernor Muwoz (A/S^P/4/29). Dostapna na arapski, kineski, angliski, francuski, ruski i {panski na: http://www.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/4session/reports.htm

Prira~nik za dogovori ( Kancelarija za pravni raboti pri Obedi-netite Nacii, Wujork). Dostapna na: http://untreaty.un.org/English/Treaty-Handbook/hbframeset.htm

115114

AANeKS eDeN

(Prevodot e napraven od Ministerstvo za nadvore{ni raboti na R. Makedonija )

Konvencija za Pravata na licata so Posebni sPosobnosti

Zemjite potpisni~ki na ovaa Konvencija,

(a) Povikuvaj}i na na~elata navedeni vo Povelbata na Obe-dinetite nacii so koja se priznava vrodenoto dostoinstvo i vrednost i ednakvite neotu|ivi prava na site ~lenovi na ~o- vekovoto semejstvo kako temel na slobodata, pravdata i mirot vo svetot,

(b) Priznavaj}i deka Obedinetite nacii vo Op{tata deklaraci-ja za ~ovekovi prava i Me|unarodnata konvencija za ~ovekovite prava se izjasni i soglasi deka sekoj ima pravo na site prava i slobodi utvrdeni vo istite, bez bilo kakva diskriminacija,

(c) Potvrduvaj}i ja univerzalnosta, nedelivosta i povrzanos-ta na site ~ovekovi prava i osnovni slobodi, i potrebata na li cata so posebni potrebi da im e zagarantirano celosno u ̀ ivawe bez diskriminacija,

(d) Povikuvaj}i se na Me|unarodnata konvencija za ekonom-ski, socijalni i kulturni prava, Me|unarodnata konvencija za gra|anski i politi~ki prava, Me|unarodnata konvencija za eliminacija na site oblici na rasna diskriminacija, Konvenci-jata za eliminacija na site oblici na diskriminacija na ènite, Konvencijata protiv izma~uvawe i drug vid na surovi, ne~ove~ki i poniùva~ki kazni i postapuvawa, Konvencijata za pravata na deteto i Me|unarodnata konvencija za za{tita na site rabotni-ci emigranti i ~lenovite na nivnite semejstva,

(e) Priznavaj}i deka posebnite potrebi se proizvoden kon-cept i deka istite se rezultat od interakcijata me|u licata so naru{uvawa i pre~kite vo odnosot i okolinata so {to se spre~uva nivnoto celosno i efikasno u~estvo vo op{testvoto na ednakva osnova so drugite,

Preambula

115114


(f) Priznavaj}i ja va`nosta na na~elata i politi~kite nasoki {to se sodràt vo Svetskata programa za akcija na licata so posebni po-trebi i vo Standardnite pravila za izedna~uvawe na mo`nostite za licata so posebni potrebi za vlijanie vrz unapreduvaweto, formu-lacijata i ocenuvaweto na politikite, planovite, programite i akci-ite na nacionalno, regionalno i me|unarodno nivo za unapreduva we na izedna~enite mo`nosti za licata so posebni potrebi,

(g) Naglasuvaj}i ja va`nosta na integriraweto na pra{awata povr za-ni so posebnite potrebi kako integralen del od soodvetnite strate-gii na odr`liv razvoj,

(h) Priznavaj}i, isto taka, deka diskriminacijata na sekoe lice vrz os nova na posebni potrebi e povreda na vrodenoto dostoinstvo i vrednost na ~ovekot,

(i) Priznavaj}i ja, isto taka, razli~nosta na licata so posebni potrebi,

(j) Priznavaj}i ja potrebata za unapreduvawe i za{tita na ~ovekovi-te prava na site lica so posebni potrebi, vklu~eno i onie na koi imaat potreba od pointenzivna poddr{ka,

(k) Zasegnati deka, i pokraj razli~nite sredstva i prezemeni akcii, licata so posebni potrebi i ponatamu se soo~uvaat so prepreki pri nivnoto u~estvo kako ednakvi ~lenovi na op{testvoto i so povredi na nivnite ~ovekovi prava vo celiot svet,

(l) Priznavaj}i ja va`nosta na me|unarodnata sorabotka za podobru-vawe na uslovite na ìveewe na licata so posebni potrebi vo sekoja zemja, osobeno vo zemjite vo razvoj,

(m) Priznavaj}i ja vrednosta na postojnite i potencijalnite prido-nesi na licata so posebni potrebi vo odnos na blagosostojbata vo ce lost i razli~nosta na nivnite zaednici, i priznavaj}i deka una-preduvaweto na celosnoto uìvawe na ~ovekovite prava i osnovnite slobodi na licata so posebni potrebi, kako i nivnoto celosno u~estvo }e pridonese za unapreduvawe na nivnoto ~uvstvo na pripadnost i za zna~ajno unapreduvawe na ~ovekoviot, socijalniot i ekonomskiot razvoj na op{testvoto i iskorenuvawe na siroma{tijata,

(n) Priznavaj}i ja va`nosta za poedine~na avtonomnost i nezavis-nost na licata so posebni potrebi, vklu~eno i slobodata na nivnite samostojni izbori,

(o) Zemaj}i predvid deka licata so posebni potrebi treba da imaat mo`-nost za aktivno vklu~uvawe vo procesite na re{avawe za politikite i programite, vklu~uvaj}i gi i onie koi neposredno gi zasegaat,

117116

ANEKS 1: KONVENCIJA ZA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP

(p) Zasegnati za te{kite uslovi so koi se soo~uvaat licata so poseb-ni potrebi koi se predmet na mnogukratni i ote`nati oblici na dis-kriminacija vrz osnova na rasa, boja, pol, jazik, religija, politi~ki i drugi mislewa, nacionalno, etni~ko, siroma{no ili socijalno poteklo, imoten, roden, starosen ili drug status,

(q) Priznavaj}i deka ènite i devojkite so posebni potrebi se ~esto pod opasnost, vo i nadvor od domot, od nasilstvo, povreda, zloupotre-ba ili nebreèn odnos, maltretirawe i eksploatacija,

(r) Priznavaj}i deka decata so posebni potrebi treba vo celost da gi uìvaat ~ovekovite prava i osnovni slobodi na ednakva osnova so drugite deca, a isto taka, povikuvaj}i i na obvrskite prezemeni od strana na zemjite potpisni~ki na Konvencijata za pravata na deteto,

(s) Istaknuvaj}i ja potrebata za rodova perspektiva so site zalo`bi za celosno unapreduvawe na uìvaweto na ~ovekovite prava i osnov-ni slobodi na licata so posebni potrebi,

(t) Istaknuvaj}i go faktot deka pogolem del od licata so posebni po trebi ìveat vo uslovi na siroma{tija, a so toa priznavaj}i ja kri ti~nata potreba od posvetuvawe na negativnoto vlijanie na si ro-ma{tijata vrz licata so posebni potrebi,

(u) Imaj}i gi predvid uslovite na mir i bezbednost zasnovani na celos-no po~ituvawe na celite i na~elata sodràni vo Povelbata na Obedi-netite nacii i smetaj}i deka primenata na sredstvata za ~ovekovi prava se neophodni za celosna za{tita na licata so posebni potrebi, osobeno vo tekot na voeni konflikti i stranska okupacija,

(v) Priznavaj}i ja va`nosta za dostapnost do fizi~ka, socijalna, ekonom-ska i kulturna okolina, do zdravstvo i obrazovanie i do informacii i komunikacii so cel da im se ovozmoì na licata so posebni potrebi vo celost da gi uìvaat ~ovekovite prava i osnovni slobodi,

(w) Sfa}aj}i deka poedinecot, koj ima dol`nosti kon drugite poedin-ci i kon zaednicata na koja í pripa|a, ima odgovornost da se bori za unapreduvawe i po~ituvawe na pravata priznaeni vo Me|unarodniot akt za ~ovekovi prava,

(x) Ubedeni deka semejstvoto e prirodna i osnovna grupna edinica na op{testvoto i ima pravo na za{tita od op{testvoto i dràvata i deka licata so posebni potrebi i ~lenovite na nivnite semejstva treba da dobivaat neophodna za{tita i pomo{ za da im se ovozmoì na semejstvata da pridonesuvaat za celosno i ednakvo uìvawe na pra vata na licata so posebni potrebi,

117116


(y) Ubedeni deka obemna i integralna me|unarodna konvencija za una-preduvawe i za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so posebni potrebi zna~itelno }e pridonese za nadomestuvawe na dlabokata soci-jalna obespravenost na licata so posebni potrebi i za unapreduvawe na gra|anskite, politi~kite, ekonomskite, socijalnite i kulturnite sferi na ednakvi mo`nosti vo zemjite vo razvoj i vo razvienite zemji,

Se dogovorija za slednovo:

^len 1 - cel

Celta na ovaa Konvencija e unapreduvawe, za{tita i obezbeduva-

we na celosno i ednakvo uìvaweto na site ~ovekovi prava i osnov-ni slobodi na licata so posebni potrebi, kako i unapreduvawe na po-~ituvaweto na nivnoto vrodeno dostoinstvo.

Lica so posebni potrebi se onie lica so dolgotrajni fizi~ki, men-talni, intelektualni ili setilni naru{uvawa, koi vo interakcija so razli~ni pre~ki moè da ja spre~at nivnata celosna i efikasna zasta-penost vo op{testvoto na ednakva osnova kako i drugite.

^len 2 - Definicii

Za celi na ovaa Konvencija se podrazbiraat:

“Komunikacija” pretstavuva jazici, prezentirawe na tekst, Brajova azbuka, komunikacija so dopir, golemi bukvi, pristapna multimedijal-nost, kako i pi{ani, audio, ednostavno jazi~ni softveri i, augmenta-tivni i alternativni modeli, sredstva i instrumenti za komunikacija, vklu~eno i dostapna informati~ka i komunikaciska tehnologija;

“Jazik” pretstavuva govorni i znakovni jazici i drugi oblici na negovoren jazik;

“Diskriminacija vrz osnova na posebni potrebi”, zna~i pravewe se-kak va razlika, isklu~enost ili ograni~uvawe vrz osnova na posebni potrebi so cel ili vlijanie vrz naru{uvawe ili ni{tewe na prizna-va weto, uìvaweto ili ostvaruvaweto, na ednakva osnova so drugite, na site ~ovekovi prava i osnovni slobodi na politi~ko, ekonomsko, so cijalno, kulturno, gra|ansko i na sekoe drugo pole. Ovde se vklu~eni si te oblici na diskriminacija, kako i negirawe na razumno prilago-duvawe;

“Razumno prilagoduvawe“, zna~i neophodna i soodvetna modifika-cija i prilagoduvawe ne predizvikuvaj}i neproporcionalen i nesood-veten tovar, dokolku e neophodno vo odreden slu~aj, za da im se obezbe di na licata so posebni potrebi da gi uìvaat ili ostvaruvaat ~ovekovi-te prava i osnovnite slobodi na ednakva osnova so drugite;

119118


”Univerzalen model“, zna~i model ili proizvod, sredini, programi i uslugi za lu|eto, za koristewe do najvisok moèn obem, bez potreba od prilagoduvawe ili specijaliziran model. ”Univerzalen model“ ne isklu~uva pomagala za odredeni grupi licata so posebni potrebi, ako se neophodni.

^len 3 : Osnovni na~ela

Za na~ela na ovaa Konvencija se podrazbiraat:

(a) Po~ituvawe na vrodenoto dostoinstvo, individualnata avtonom-nost, vklu~uvaj}i i sloboda na svoj izbor i nezavisnost na licata;

(b) Nediskriminacija;

(c). Celosno i efikasno u~estvo i vklu~enost vo op{testvoto;

(d) Po~ituvawe na razlikite i prifa}awe na licata so posebni potrebi kako del od ~ovekovata razli~nost i ~ove{tvoto;

(e) Ramnopravni mo`nosti;

(f) Pristap;

(g) Ramnopravnost me|u maìte i ènite;

(h) Po~ituvawe na razvojnite sposobnosti na decata so posebni potrebi i po~ituvawe na pravoto na decata so posebni potrebi za za~uvuvawe na svojot identitet.

^len 4 : Osnovni obvrski

1. Zemjite potpisni~ki se obvrzuvaat da obezbedat i promoviraat ce-losno ostvaruvawe na site ~ovekovi prava i osnovni slobodi na site lica so posebni potrebi bez bilo kakva diskriminacija vrz osnova na posebnite potrebi. Za taa cel, zemjite u~esni~ki se obvrzuvaat:

(a) da go donesat soodvetnoto zakonodavstvo, administrativni i drugi merki za sproveduvawe na pravata priznaeni vo ovaa Konvencija;

(b) da gi prezemat site soodvetni merki, vklu~uvaj}i go i zakonodavstvoto za izmena i ukinuvawe na postojnite zakoni, regulativi, obi~ai i praksi, koi pretstavuvaat diskriminacija na licata so posebni potrebi;

(c) da ja zemat predvid za{titata i unapreduvaweto na ~ovekovite prava na licata so posebni potrebi vo site politiki i programi;

(d) da go izbegnat vleguvaweto na sekoj akt ili praksa koja e nedos-ledna na ovaa Konvencija i da obezbedat javnite organi i institu-cii da postapuvaat vo soglasnost so ovaa Konvencija;

(e) da gi prezemat site soodvetni merki za eliminacija na diskrimi-nacijata vrz osnova na posebni potrebi od strana na site lu|e, orga-ni zacii ili privatni pretprijatija;

119118


(f) da prezemat ili promoviraat istraùvawe i podobruvawe na uni-verzalno izrabotenite proizvodi, uslugi, oprema i kapaciteti, kako {to e definirano vo ~len 2 od ovaa Konvencija, za {to e potrebno mi nimalno mo`no prilagoduvawe i minimalni tro{oci za da se is-pol nat posebnite potrebi na lice so posebni potrebi, unapreduvawe na nivnata dostapnost i koristewe i da se podobri univerzalniot model vo razvojot na standardite i nasokite;

(g) da prezemat ili promoviraat istraùvawe i podobruvawe, kako i unapreduvawe na dostapnosta i koristeweto novi tehnologii, vklu-~u vaj}i i informati~ki i komunikaciski tehnologii, podvi`ni po-magala, spravi i pomo{ni tehnologii, soodvetni za licata so poseb-ni potrebi, davaj}i prioritet na tehnologii so dostapni ceni;

(h) da im obezbedi pristap do informacii na licata so posebni potre-bi vo vrska so podvi`ni pomagala, spravi i pomo{ni tehnologii, ka-ko i drugi formi na pomo{, podràni uslugi i kapaciteti; (i) da promovira obuka na profesionalci i personal koj raboti so li cata so posebni potrebi vo vrska so pravata priznaeni vo ovaa Kon vencija, so cel podobro obezbeduvawe na pomo{ i uslugi zagaran-ti rani so ovie prava;

2. Vo odnos na ekonomskite, socijalnite i kulturnite prava, sekoja zemja potpisni~ka da prezede merki preku maksimalno iskoristuvawe na raspolo`livite resursi, a dokolku e neophodno, vo ramkite na me |unarodnata sorabotka, so cel da se postigne postepeno i celosno os tvaruvawe na ovie prava, ne doveduvaj}i gi vo pra{awe obvrskite sodràni vo ovaa Konvencija koi se vedna{ primenlivi vo soglasnost so me|unarodnoto zakonodavstvo.

3. Vo odnos na razvojot i sproveduvaweto na zakonodavstvoto i poli-tikite za sproveduvawe na ovaa Konvencija, kako i na drugite procesi za donesuvawe odluki vo vrska so pra{awata koi se odnesuvaat na li-cata so posebni potrebi, zemjite u~esni~ki tesno }e sorabotuvaat i aktivno }e gi vklu~at licata so posebni potrebi, kako i decata so po-sebni potrebi, preku nivnite relevantni organizacii.

4. Ovaa Konvencija nema da vlijae vrz drugi odredbi koi se pokoris-ni za ostvaruvawe na pravata na licata so posebni potrebi, sodràni vo zakonodavstvoto na zemja potpisni~ka ili vo me|unarodnoto zako-nodavstvo koe e na sila vo taa zemja. Ne postoi ograni~uvawe ili ot-stapuvawe od site ~ovekovi prava i osnovni slobodi priznaeni ili po stoe~ki vo koja bilo zemja potpisni~ka na ovaa Konvencija vrz osno-va na zakon, konvencii, regulativa ili obi~aj, pod izgovor deka ovaa

121120


Kon vencija ne priznava vakvi prava ili slobodi, ili gi priznava vo po mal obem.

5. Odredbite na ovaa Konvencija se odnesuvaat na site delovi na fe-de ralnite dràvi, bez ograni~uvawa ili isklu~oci.

^leN 5: Ramnopravnost i indiskriminacija

1. Zemjite u~esni~ki priznavaat deka site lu|e se ednakvi pred i spo red zakonot i imaat pravo, bez bilo kakva diskriminacija, na ed-nakva za{tita i ednakva pridobivka od zakonot.

2. Zemjite u~esni~ki zabranuvaat sekakva diskriminacija vrz osno-va na posebni potrebi i im garantiraat na licata so posebni potrebi ednakva i efikasna zakonska za{tita od diskriminacija na sekava os-nova.

3. So cel promovirawe na ramnopravnosta i eliminirawe na dis-kriminacijata, zemjite u~esni~ki gi prezemaat site soodvetni ~ekori za da obezbedat obezbeduvawe na razumno prilagoduvawe.

4. Posebnite merki neophodni za zabrzuvawe i postignuvawe na fak ti~ka ramnopravnost na licata so posebni potrebi ne se smeta za diskriminacija spored uslovite na ovaa Konvencija.

^leN 6 : @eni so posebni potrebi

1. Zemjite u~esni~ki priznavaat deka ̀ enite i devojkite so posebni potrebi se predmet na mnogukratna diskriminacija, pa vo taa nasoka }e prezemat merki, za da obezbedat nivno celosno i ednakvo uìvawe na si te ~ovekovi prava i osnovni slobodi.

2. Zemjite u~esni~ki gi prezemaat site soodvetni merki za da obez-bedat celosen razvoj, unapreduvawe i ovlastuvawe na ènite so cel ga-rantirawe i uìvawe na ~ovekovite prava i osnovni slobodi utvrdeni vo ovaa Konvencija.

^leN 7: Deca so posebni potrebi

1. Zemjite u~esni~ki gi prezemaat site neophodni merki, za da obez-bedat celosno ostvaruvawe na site ~ovekovi prava i osnovni slobodi na decata so posebni potrebi vrz ednakva osnova so drugite deca..

2. Pri prezemaweto na site akcii vo odnos na decata so posebni potre-bi, kako primarna grià se zema predvid najdobriot interes na deteto.

3. Zemjite u~esni~ki obezbeduvaat deka decata so posebni potrebi imaat pravo slobodno da gi izrazat svoite gledi{ta za site problemi koi gi zasegaat, a na koi }e se dade dol`no vnimanie vo soglasnost so

121120


niv nata vozrast i zrelost, na ednakva osnova so drugi deca, a da im se o vozmoì soodvetna pomo{ vo odnos na posebnite potrebi i vozrast so cel ostvaruvawe na soodvetnoto pravo.

^leN 8 : Podigawe na svesta

1. Zemjite u~esni~ki se obvrzuvaat da donesat neposredni, efikasni i soodvetni merki za:

(a) Podigawe na svesta preku op{testvoto, vklu~eno i nivoto na semejstvo vo odnos na licata so posebni potrebi i pottiknuvawe na po~ituvaweto na pravata i dostoinstvoto na licata so posebni potrebi;

(b) Spre~uvawe na stereotipite, predrasudite i {tetni praksi vo odnos na licata so posebni potrebi, vklu~uvaj}i i vrz osnova na pol i vozrast, vo site oblasti na ìvot;

(c) Pottiknuvawe svest za sposobnostite i pridonesite na lica ta so posebni potrebi.

2. Za taa cel merkite vklu~uvaat:

(a) Inicirawe i odrùvawe na efikasni kampawi za javnata svest nameneti za:

(i) Pottiknuvawe na po~ituvaweto na pravata na licata so poseb-ni potrebi;

(ii) Razvoj na pozitivni percepcii i pogolema socijalna svest za licata so posebni potrebi;

(iii) Razvoj na priznavaweto na ve{tinite, zaslugite i mo`nostite na licata so posebni potrebi i nivnite pridonesi na rabotnoto mesto i pazarot na trud;

(b) Promovirawe na po~ituvaweto na pravata na licata so posebni po trebi, na site nivoa od obrazovniot sistem, vklu~uvaj}i gi site de ca od najrana vozrast;

(c) Pottiknuvawe na site tela na mediumite, da gi prikaùvaat licata so posebni potrebi na na~in dosleden na celite na ovaa Konvencija;

(d) Promovirawe programi za obuka za podigawe na svesta, vo odnos na licata so posebni potrebi i za pravata na licata so posebni potrebi.

^leN 9: - Dostapnost

1. Za da im se ovozmoì na licata so posebni potrebi da ̀ iveat neza-visno i vo celost da u~estvuvaat vo site aspekti od ìvotot, zemjite u ~esni~ki prezemaat soodvetni merki za da im obezbedat pristap, na ednakva osnova so drugite, do prostornata okolina, transportot, in-for maciite i komunikaciite, vklu~uvaj}i i do informati~kite i ko-

123122


munikaciskite tehnologii i sistemi, kako i do drugi kapaciteti i us-lugi otvoreni ili obezbedeni za javnosta, vo urbanite i vo ruralnite oblasti. Ovie merki, vo koi e vklu~eno identifikacijata i elimina-cijata na prepreki i barieri za pristap, me|u drugoto, se odnesuvaat na:

(a) Objekti, pati{ta, transportni i drugi vnatre{ni i nadvore{ni sredstva i kapaciteti, vklu~uvaj}i i u~ili{ta, domovi, medicinski objekti i rabotni mesta;

(b) Informacii, komunikacii i drugi uslugi, vklu~uvaj}i i elektron-ski i itni slu`bi.

2. Isto taka, zemjite u~esni~ki }e prezemat soodvetni merki i za:

(a) Razvoj, {irewe i sledewe na sproveduvaweto na minimalni stan-dardi i nasoki za pristapnost do kapaciteti i slu`bi otvoreni i o bezbedeni za javnosta;

(b) Obezbeduvawe privatnite entiteti koi nudat kapaciteti i uslugi otvoreni i obezbedeni za javnosta, da gi zemat predvid site aspekti na pristapnost za licata so posebni potrebi;

(c) Obezbeduvawe obuka za partnerite, vo odnos na pra{awata za pri-stapnost, so koi se soo~uvaat licata so posebni potrebi;

(d) Obezbeduvawe oznaki so Braeva azbuka vo lesno ~itliva i razbir-liva forma vo objektite i drugite kapaciteti otvoreni za javnost;

(e) Obezbeduvawe oblici na pomo{nici i posrednici, vklu~uvaj}i i vodi~i, ~ita~i i profesionalni tolkuva~i na znakovniot jazik, so cel da se poednostavi pristapnosta vo objekti i drugi kapaciteti otvoreni za javnost;

(f) Promovirawe na drugi soodvetni oblici na pomo{ i poddr{ka na licata so posebni potrebi, za da se obezbedi niven pristap do informacii;

(g) Promovirawe na pristap do novi informati~ki i komunikaciski teh-nologii i sistemi na licata so posebni potrebi, vklu~uvaj}i i internet;

(h) Promovirawe na model, razvoj, proizvodstvo i distribucija na dostapni informati~ki i komunikaciski tehnologii i sistemi vo rana faza, so cel istite da bidat dostapni po minimalni ceni.

^leN 10: Pravo na ìvotZemjite u~esni~ki potvrduvaat deka sekoe ~ove~ko su{testvo ima

vrodeno pravo na ìvot i gi prezemaat site neophodni merki za da o bez bedat efikasno uìvawe na toa pravo na licata so posebni potre-bi, na ednakva osnova so drugite.

123122


^leN 11: Sostojba na opasnost i humanitarni itni slu~ai

Zemjite u~esni~ki, vo soglasnost so nivnite obvrski spored me|u na-rod noto zakonodavstvo, vklu~uvaj}i go i me|unarodnoto humanitarno za konodavstvo i me|unarodnite ~ovekovi prava, gi prezemaat site neop-hodni merki za da obezbedat za{tita i bezbednost na licata so posebni potrebi vo situacii na opasnost, vklu~eno i situacii na voeni konflik-ti, humanitarni itni slu~ai i pri pojava na prirodni katastrofi.

^leN 12: ednakvo priznavawe pred zakonot

1. Zemjite u~esni~ki potvrduvaat deka, licata so posebni potrebi na sekade imaat pravo na priznavawe, kako i lu|eto pred zakonot.

2. Zemjite u~esni~ki priznavaat deka, licata so posebni potrebi u ̀ ivaat zakonski prava, na ednakva osnova so drugite vo site aspekti na ìvotot.

3. Zemjite u~esni~ki prezemaat soodvetni merki so cel da im obez-bedat na licata so posebni potrebi pristap do poddr{kata, koja moè da im e potrebna pri ostvaruvaweto na nivnite zakonski prava.

4. Zemjite u~esni~ki obezbeduvaat spre~uvawe na zloupotreba vo soglasnost so me|unarodnite humanitarni prava, so site merki koi se odnesuvaat na ostvaruvaweto na zakonskite prava so koi se predvidu-vaat soodvetni i efikasni za{titni merki. So ovie za{titni merki se obezbeduva deka merkite {to se odnesuvaat na ostvaruvaweto na za-konskoto po~ituvawe na pravata, voljata i privilegiite na liceto, se oslobodeni od konflikt na interesi i vlijanija i se proporcionalni i prilagodeni na sostojbite na liceto, istite da se primenuvaat vo naj kratok moèn rok i se predmet na redovni kontroli od strana na nadleèn, nezavisen i nepristrasen organ ili sudsko telo. Za{titnite merki se proporcionalni na stepenot, na koj ovie merki vlijaat vrz pravata i interesite na liceto.

5. Kako predmet na odredbite na ovoj ~len, zemjite u~esni~ki gi pre-zemaat site soodvetni i efikasni merki za da obezbedat ednakvo pravo na licata so posebni potrebi da poseduvaat ili nasledat sopstvenost, da gi kontroliraat svoite finansiski raboti i da imaat ednakov pri-stap do bankarski zaemi i drugi formi na finansisko kreditirawe i obezbeduvaat deka licata so posebni potrebi ne se subjektivno li{eni od svojata sopstvenost.

^leN 13: Pristap do pravda1. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat efikasen pristap do pravda

na licata so posebni potrebi na ednakva osnova so drugite, vklu~eno i preku odredbata za proceduralni i soodvetni na vozrasta prilagoduva-

125124


wa, so cel poednostavuvawe na nivnata efikasna uloga kako direktni i indirektni u~esnici, vklu~eno i kako svedoci vo site zakonski po-stapki, od samata faza na istraga i druga preliminarna faza.

2. So cel da se pomogne pri obezbeduvaweto na efikasen pristap do pravdata na licata so posebni potrebi, zemjite potpisni~ki promo-viraat soodvetni obuki za vrabotenite na poleto na sproveduvawe na pravdata, vklu~uvaj}i go i policiskiot i zatvorskiot personal.

^leN 14 : Sloboda i bezbednost na li~nosta

1. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat deka licata so posebni potre-bi, na ednakva osnova so drugite:

(a) Go uìvaat pravoto na sloboda i bezbednost na li~nosta;

(b) Deka ne se nezakonski i subjektivno li{eni od nivnite slobodi i deka sekoe li{uvawe od sloboda e vo soglasnost so zakonot i deka postoeweto na posebnite potrebi vo nitu eden slu~aj ne e go opravdu-va li{uvaweto od sloboda.

2. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat deka, dokolku licata so posebni potrebi se li{eni od sloboda preku postapka, tie na ednakva osnova so drugite, imaat pravo na garancii vo soglasnost so me|unarodnite ~oveko-vi prava i se tretiraat vo soglasnost so celite i na~elata od ovaa Kon-vencija, vklu~uvaj}i i obezbeduvawe na razumno prilagoduvawe.

^leN 15: Osloboduvawe od izma~uvawe ili surovi, ne~ove~ki i poniùva~ki postapuvawa ili kazni

1. Nikoj nema da bide predmet na izma~uvawe ili surovi, ne~ove~ki i poniùva~ki postapuvawa ili kazni. Osobeno, nikoj nema da bide pred met, bez negova ili nejzina slobodna soglasnost, na medicinski ili nau~ni ispituvawa.

2. Zemjite potpisni~ki prezemaat efikasni zakonski, pravosudni i li drugi merki za da se spre~i licata so posebni potrebi, na ednakva osnova, da bidat predmet na izma~uvawe ili surovi, ne~ove~ki i po ni-ùva~ki postapuvawa ili kazni.

^leN 16 : Osloboduvawe od eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba

1. Zemjite potpisni~ki prezemaat soodvetni zakonski, administra-tivni, socijalni i drugi merki za za{tita na licata so posebni potre-bi, vo i nadvor od domot, od site oblici na eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba, vklu~eno i od aspekt na pol.

125124


2. Zemjite potpisni~ki, isto taka, gi prezemaat site soodvetni merki za spre~uvawe na site oblici na eksploatacija, nasilstvo i zloupotre-ba, preku, me|u drugoto, obezbeduvawe soodvetni oblici na pomo{ i pod dr{ka na polova i starosna ~uvstvitelnost na licata so posebni potrebi, nivnite semejstva i starateli, vklu~eno preku obezbeduvawe informacii i obrazovanie kako da se odbegnuvaat, prepoznaat i prija-vuvaat slu~aite na eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat deka slu`bite za za{tita se ~uvstvitelni na vozrast, pol i posebni potrebi.

3. So cel da se spre~i pojavata na site formi na eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba, zemjite potpisni~ki obezbeduvaat deka, site kapaciteti i programi modelirani za potrebite na licata so posebni potrebi, efikasno se sledat od strana na nezavisni organi.

4. Zemjite potpisni~ki prezemaat soodvetni merki za unapredu-vawe na fizi~kata, kognitivnata i psihi~kata reanimacija, rehabili-tacija i socijalna reintegracija na licata so posebni potrebi, koi bile `rtvi na sekoj oblik na eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba, vklu~eno i preku obezbeduvawe na za{titni uslugi. Ovaa reanimacija i reintegracija se odviva vo sredina za podobruvawe na zdravjeto, bla-gosostojbata, samopo~itta, dostoinstvoto i samostojnosta na liceto i pri toa se zemaat predvid specifi~nite polovi i starosni potrebi.

5. Zemjite potpisni~ki sproveduvaat efikasno zakonodavstvo i poli-ti ki, vklu~uvaj}i gi i zakonodavstvo i politikite naso~eni kon èni te i decata, so cel da se obezbedi slu~aite na eksploatacija, nasilstvo i zloupotreba na licata so posebni potrebi da se identifikuvaat, is tra-ùvaat, a dokolku e neophodno, da se pokrenat i postapki.

^leN 17 : Za{tita na integritetot na li~nostaSekoe lice so posebni potrebi ima pravo na po~ituvawe na negoviot ili

nejziniot fizi~ki i mentalen integritet na ednakva osnova so drugite.

^leN 18 : Sloboda na dvièwe i nacionalna pripadnost

1. Zemjite potpisni~ki gi priznavaat pravata na licata so posebni potrebi na sloboda na dvièwe, sloboda na izbor na mesto na ìveewe i nacionalna pripadnost, na ednakva osnova so drugite, obezbeduvaj}i deka licata so posebni potrebi:

(a) Imaat pravo da se zdobijat i da ja promenat nacionalna pripad-nost i deka ne se li{eni od nivnata nacionalna pripadnost subjek-tivno ili vrz osnova na posebnite potrebi;

(b) Ne se li{eni, vrz osnova na posebnite potrebi, od nivnata mo`-nost da dobijat, poseduvaat i koristat dokumentacija za nivnata na-

127126


ci o nalna pripadnost ili druga dokumentacija za identifikacija, i li da gi koristat soodvetnite procesi, kako na primer, postapki na emigracija, dokolku se neophodni da go obezbedat ostvaruvaweto na pravoto na sloboda na dvièwe;

(c) Imaat sloboda da ja napu{tat sekoja zemja, vklu~eno i sopstvenata;

(d) ne se li{eni, subjektivno ili vrz osnova na posebnite potrebi, od pravoto za vlez vo svojata zemja.

2. Decata so posebni potrebi vedna{ po ra|aweto se prijavuvaat i od ra |awe imaat pravo na ime, pravo na dobivawe dràvjanstvo, a dokolku e vozmo`no, pravo da gi znaat i da bidat zgrièni od svoite roditeli.

^leN 19 : Nezavisno ìveewe i vklu~enost vo zaednicataZemjite potpisni~ki na ovaa Konvencija go priznavaat pravoto na ed-

nakvost na site licata so posebni potrebi da ìveat vo zaednicite, po izbor kako i drugite, i prezemaat efikasni soodvetni merki da obez-bedat uìvawe na licata so posebni potrebi na svoeto pravo i nivno celosno vklu~uvawe i u~estvo vo zaednicata, a osobeno obezbeduvaat:

(a) Licata so posebni potrebi da imaat mo`nost na izbor na mestoto na ìveewe, kade i so kogo da ìveat, na ednakva osnova so drugite i ne se ob vrzani da ìveat spored odredeni organizirani uslovi na ìveewe;

(b) Licata so posebni potrebi da imaat pristap do obem na doma{ni, rezidentni i drugi zaedni~ki poddr`ni uslugi, vklu~uvaj}i i li~na po mo{ neophodna za poddr{ka na ìveewe i vklu~uvawe vo zaedni-cata i spre~uvawe na izolacija i segregacija od zaednicata;

(c) Zaedni~ki uslugi i kapaciteti za op{tata populacija da se do-stapni na ednakva osnova na licata so posebni potrebi i da odgova-raat na nivnite potrebi.

^leN 20 : li~na mobilnostZemjite potpisni~ki prezemaat efikasni merki za obezbeduvawe

li~ na mobilnost na licata so posebni po trebi, so najvisoka mo`na ne za visnost, osobeno preku:

(a) Ovozmoùvawe li~na mobilnost na licata so posebni potrebi na na ~in i vo periodot na nivniot izbor i po pristapna cena;

(b) Ovozmoùvawe pristap na licata so posebni potrebi na kvalitet-ni pomagala, spravi i pomo{ni tehnologii i oblici na pomo{nici i posrednici, osobeno po dostapni ceni;

(c) Obezbeduvawe obuki i ve{tini za mobilnost na licata so poseb-ni potrebi i do specijaliziran personal koj raboti so licata so po-sebni potrebi;

127126


(d) Pottiknuvawe na entitetite koi proizveduvaat pomagala, spravi i pomo{ni tehnologii da ja zemat predvid mobilnosta na licata so posebni potrebi;

^leN 21: Sloboda na izrazuvawe i mislewe i pristap do informacii

Zemjite potpisni~ki gi prezemaat site soodvetni merki so cel da obezbedat licata so posebni potrebi da moàt da go ostvaruvaat pra-voto na sloboda na izrazuvawe i mislewe, osobeno na slobodata da ba-raat, dobivaat i dostavuvaat informacii i idei na ednakva osnova so drugite, kako i preku site formi na komunikacija po niven izbor, kako {to e utvrdeno vo ~len 2 od ovaa Konvencija, vklu~uvaj}i i preku:

(a) Obezbeduvawe informacii nameneti za javnosta na licata so poseb-ni potrebi navremeno i bez dopolnitelni tro{oci vo dostapen format i tehnologii soodvetni na poedine~ni vidovi na posebni potrebi;

(b) Prifa}awe i olesnuvawe na koristeweto na znakovnite jazici, Bra-jovata azbuka, augmentativna i alternativna komunikacija, kako i drugi pristapni sredstva, modeli i formati na komunikacija po niven izbor za licata so posebni potrebi pri oficijalni interakcii;

(c) Zalagawe na privatnite entiteti koi obezbeduvaat uslugi na jav-nos ta, vklu~eno i preku internet, da obezbedat informacii i uslugi vo dostapni i korisni formati za licata so posebni potrebi;

(d) Pottiknuvawe na masovnite mediumi, vklu~uvaj}i gi i onie za o bez beduvawe na informacii preku internet, da obezbedat dostap-nost za licata so posebni potrebi;

(e). Priznavawe i promovirawe na koristeweto na znakovnite jazici.

^leN 22: Po~ituvawe na privatnosta

1. Nitu edno lice so posebni potrebi, nezavisno od mestoto na presto-juvawe ili organiziranite uslovi na ìveewe e predmet na subjektivno ili nezakonsko me{awe vo negovata ili nejzinata privatnost, semejstvo, dom ili vo drug vid odnosi ili komunikacija ili nezakonski napad vrz negovata ili nejzinata reputacija ili ~est. Licata so posebni potrebi imaat pravo na zakonska za{tita od ovie me{awa ili napadi.

2. Zemjite potpisni~ki ja za{tituvaat privatnosta na li~nite, zdrav stvenite i rehabilitacionite informacii na licata so posebni po trebi, na ednakva osnova so drugite.

129128


^leN 23: Po~ituvawe na domot i semejstvoto1. Zemjite potpisni~ki prezemaat efikasni i soodvetni merki za

e liminirawe na diskriminacijata na licata so posebni potrebi od site problematiki vo odnos na brak, semejstvo, roditelstvo i odnosi, na ednakva osnova so drugite, so cel da se obezbedi:

(a) Pravoto na site lica so posebni potrebi koi se zreli za brak, da se ven~aat i da osnovaat semejstvo vrz osnova na priznavawe na slo-bod na i celosna soglasnost na idnite bra~ni partneri;

(b) Pravata na licata so posebni potrebi da odlu~uvaat slobodno i odgovorno za brojot na planiraweto na svoite deca i da imaat pris tap do informacii soodvetni na vozrasta, priznavawe na obrazovanie za reproduktivno i semejno planirawe, kako i obezbeduvawe na sreds t-va ta neophodni za da im se obezbedi da ostvaruvawe na ovie;

(c) Licata so posebni potrebi, vklu~eno i decata, ja zadrùvaat svo-jata plodnost na ednakva osnova so drugite.

2. Zemjite potpisni~ki gi obezbeduvaat pravata i odgovornostite na licata so posebni potrebi, vo odnos na tutorstvo i staratelstvo, usvojuvawe na deca ili sli~ni institucii, dokolku ovie koncepti pos-to jat vo nacionalnoto zakonodavstvo; vo site slu~ai prednost se dava na najdobriot interes za deteto. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat so-odvetna pomo{ na licata so posebni potrebi vo izvr{uvaweto na niv-nite odgovornosti vo odnos na decata.

3. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat decata so posebni potrebi da imaat ednakvi pravo vo odnos na semeen ìvot. So cel ostvaruvawe na ovie prava i spre~uvawe na prikrivawe, napu{tawe, zapostavuvawe i segregacija na decata so posebni potrebi, zemjite potpisni~ki se obvrzuvaat da obezbedat navremeni i obemni informacii, uslugi i poddr{ka na decata so posebni potrebi i na nivnite semejstva.

4. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat deteto da ne se oddeluva od svoite roditeli protiv nivna volja, osven ako nadle`nite organi, predmet na sudsko ispituvawe, odlu~at, vo soglasnost so pozitivnite zakoni i pos-tap ki, odlu~at deka ova oddeluvawe e neophodno vo najdobar interes na deteto. Vo nitu eden slu~aj dete ne se oddeluva od roditelite vrz osnova na posebni potrebi na deteto ili na eden ili dvata roditeli.

5. Zemjite potpisni~ki, dokolku potesnoto semejstvo ne e sposob-no da se griì za dete so posebni potrebi, se obvrzuva da gi prezemat site zalo`bi za da obezbedat alternativna grià vo ramkite na po {i-rokoto semejstvo, a vo slu~aj na nemo`nost, vo ramkite na za ed ni cata na semejnoto opkruùvawe.

129128


^leN 24: Obrazovanie1. Zemjite potpisni~ki go priznavaat pravoto na obrazovanie na li-

cata so posebni potrebi. So cel ostvaruvawe na ova pravo bez diskri-minacija i vrz osnova na ednakvi mo`nosti, zemjite potpisni~ki obez-beduvaat vklu~en sistem na obrazovanie na site nivoa i doìvotno u~ewe nameneto za:

(a) Celosen razvoj na ~ovekoviot potencijal i ~uvstvo na dostoinst-vo i samovrednuvawe, kako i zajaknuvawe na po~ituvaweto na ~oveko-vite prava, osnovni slobodi i ~ovekovata razli~nost;

(b) Razvoj na identitetot, nadarenosta i kreativnosta na licata so po sebni potrebi, kako i na nivnite mentalni i fizi~ki sposobnosti do nivo na celosen potencijal;

(c) Ovozmoùvawe na licata so posebni potrebi efikasno da u~es t-vu vaat vo slobodnoto op{testvo.

2. Pri realiziraweto na ova pravo, zemjite potpisni~ki obezbeduvaat:

(a) Licata so posebni potrebi da ne se isklu~uvaat od op{tiot obra-zo ven sistem vrz osnova na posebnite potrebi, i decata so posebni po-trebi da ne se isklu~uvaat od besplatnoto i zadolìtelnoto osnov no obrazovanie, ili od srednoto obrazovanie vrz osnova na posebnite po trebi;

(b) Licata so posebni potrebi da imaat pristap do vklu~itelno, kva-li tetno i besplatno osnovno obrazovanie i sredno obrazovanie na ed nakva osnova so drugite vo zaednicite vo koi ìveat;

(c) Razumno prilagoduvawe na individualnite potrebi;

(d) Licata so posebni potrebi da ja dobijat potrebnata poddr{ka vo ramkite na op{tiot obrazoven sistem, za da se poednostavi nivnoto efikasno obrazovanie;

(e) Merki za efikasna individualna poddr{ka vo sredinite so mak-simalen akademski i socijalen razvoj, dosleden do celite na celos no vklu~uvawe.

3. Zemjite potpisni~ki im ovozmoùvaat na licata so posebni potrebi da gi nau~at ìvotnite i socijalni razvojni ve{tini so cel obezbedu-vawe na ednakvo u~estvo vo obrazovanieto i kako ~lenovi na zaednicata. Za taa cel, zemjite u~esni~ki prezemaat soodvetni merki, a osobeno:

(a) Obezbeduvawe na izu~uvaweto na Brajovata azbuka, alternativno pismo, augmentativni i alternativni modeli, sredstva i formati na komunikacija i orientacija i mobilni ve{tini, kako i obezbedu-vawe na ednakva poddr{ka i mentorstvo;

131130


(b) Obezbeduvawe na izu~uvaweto na znakovniot jazik i unapreduvawe na lingvisti~kiot identitet na zaednicata na licata so o{teten sluh;

(c) Obezbeduvawe deka obrazovanieto na licata, a osobeno decata, koi se so o{teten vid, so o{teten sluh, ili so o{teten vid i sluh, se sproveduva na najsoodvetni jazici, na~ini i sredstva za komunikacija za poedinecot i vo sredini za sproveduvawe na maksimalen akadem-ski i socijalen razvoj.

4. So cel da se obezbedi ostvaruvawe na ova pravo, zemjite pot pis-ni~ki gi prezemaat soodvetnite merki za vrabotuvawe na nastavnici, vklu~uvaj}i i nastavnici so posebni potrebi, koi se kvalifikuvani za znakovniot jazik i/ili Braevata azbuka, kako i obu~uvawe na profe si-onalci i personal koj }e raboti na site obrazovni nivoa. Ovie obuki vklu~uvaat svest za posebnite potrebi i koristewe na soodvetni a ug-mentativni i alternativni modeli, sredstva i formati na komuni-kacija, obrazovni tehniki i materijali za poddr{ka na licata so po-sebni potrebi.

5. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat licata so posebni potrebi da imaat pristap do op{toto visoko obrazovanie, stru~na obuka, obrazo-vanie za vozrasni i doìvotno u~ewe bez diskriminacija i na ednakva osnova so drugite. Za taa cel, zemjite potpisni~ki predviduvaat obez-beduvawe na razumno prilagoduvawe na licata so posebni potrebi.

^leN 25: ZdravstvoZemjite potpisni~ki priznavaat deka licata so posebni potrebi ima-

at pravo da uìvaat najvisoki zdravstveni standardi bez diskriminacija vrz osnova na posebnite potrebi. Zemjite potpisni~ki gi prezemaat site soodvetni merki, za da obezbedat pristap na licata so posebni potrebi do zdravstvenite uslugi ~uvstvitelni vo odnos na pol, vklu~uvaj}i i zdravst-vena rehabilitacija. Zemjite potpisni~ki osobeno da:

(a) Obezbeduvaat ist obem, kvalitet i standard na besplatna ili do-s tap na medicinska nega na licata so posebni potrebi, kako i pro-gra mi koi se obezbedeni za drugite lica, vklu~uvaj}i gi i onie za seksualno i reproduktivno zdravje, i programi za zdravjeto na lu|eto bazirani na populacijata;

(b) Obezbeduvaat zdravstveni uslugi potrebni i specifi~ni za licata so posebni potrebi, vklu~uvaj}i i navremeno prepoznavawe i soodvet-na intervencija, kako i uslugi nameneti za namaluvawe i prevencija na ponatamo{nite zaboluvawa me|u decata i postarite lica;

(c) Obezbeduvaat zdravstveni slu`bi najblisku do nivnite zaednici, vklu~uvaj}i gi i ruralnite oblasti;

131130


(d) Baraat od zdravstveni profesionalci obezbeduvawe ist kvalitet na licata so posebni potrebi kako i na drugite, a osobeno vrz osno-va na slobodna i informativna soglasnost, me|u drugoto, preku po-dignuvawe na svesta za ~ovekovite prava, dostoinstvo, samostojnost i potrebi na licata so posebni potrebi, preku obuki i {irewe na eti~ki standardi za javnata i privatnata medicinska nega;

(e) Zabranuvaat diskriminacija na licata so posebni potrebi pri obezbeduvaweto na zdravstveno osiguruvawe i ìvotno osiguruvawe, dokolku ova osiguruvawe e opfateno vo nacionalnoto zakonodavst-vo, koe se sproveduva na praveden i razumen na~in;

(f) Spre~uvaat diskriminatorsko odbivawe na medicinska nega ili zdravstvena usluga ili hrana i te~nosti vrz osnova na posebnite po-trebi.

^leN 26: Habilitacija i rehabilitacija1. Zemjite potpisni~ki prezemaat efikasni i soodvetni merki,

vklu~uvaj}i i preku ednakva poddr{ka, za da im se ovozmoì na licata so posebni potrebi da postignat i odrùvaat maksimalna nezavisnost, celosna fizi~ka, mentalna, socijalna i stru~na sposobnost i celosna vklu~enost i u~estvo vo site aspekti na ìvotot. Za taa cel, zemjite potpisni~ki organiziraat, zajaknuvaat i opfa}aat obemni uslugi i pro grami za habilitacija i rehabilitacija, osobeno vo na uslugite vo o blastite na zdravstvo, vrabotuvawe, obrazovanie i socijalnite uslu-gi, na na~in ovie uslugi i programi da:

(a) Se sprovedat vo najrana faza i vrz osnova na multidisciplinarna procenka na individualnite potrebi i prednosti;

(b) Poddrùvaat u~estvo i vklu~enost vo zaednicata i vo site aspekti na op{testvoto i da bidat na dobrovolna osnova i raspolo`livi za licata so posebni potrebi kolku {to e mo`no poblisku do nivnite zaednici, vklu~uvaj}i gi i ruralnite oblasti.

2. Zemjite potpisni~ki go promoviraat razvojot na prvi~ni i kon-tinuirani obuki za profesionalci i personal koj raboti vo slu`bite za habilitacija i rehabilitacija.

3. Zemjite potpisni~ki promoviraat raspolo`livost, znaewe i ko-ri s tewe na pomagala i tehnologii, modelirani za licata so posebni potrebi koi se odnesuvaat na habilitacija i rehabilitacija.

^leN 27: Rabota i vrabotuvawe1. Zemjite potpisni~ki gi priznavaat pravata za rabota na licata

so posebni potrebi, na ednakva osnova so drugite; ovde e vklu~eno pra-voto na mo`nost za zarabotka za ìvot preku sloboden izbor i pri-

133132


fa}awe na rabota na pazarot za trud i rabotna sredina koja e otvo-rena, vklu~ena i prifatliva za licata so posebni potrebi. Zemjite potpisni~ki go {titat i promoviraat ostvaruvaweto na pravoto na rabota, vklu~uvaj}i gi i onie koi se zdobile so posebni potrebi vo tekot na vrabotuvaweto, preku prezemawe soodvetni ~ekori, a osobeno preku zakonodavstvo vo odnos na, me|u drugoto:

(a) Zabrana na diskriminacija vrz osnova na posebnite potrebi vo odnos na site problematiki povrzani so site formi na vrabotuvawe, vklu~eno i uslovite za regrutirawe, najmuvawe i vrabotuvawe, trae-weto na vrabotuvaweto, unapreduvawe vo karierata i bezbedni i zdra vi uslovi na rabota;

(b) Za{tita na pravata na licata so posebni potrebi, na ednakva osnova so drugite, na opravdani i povolni uslovi za rabota, kako i na ednakvi mo`nosti i plati za ednakvo vredna rabota, bezbedni i zdravi uslovi za rabota, vklu~uvaj}i i za{tita od maltretirawe i otstranuvawe na pri~inite za poplaki;

(c) Obezbeduvawe deka licata so posebni potrebi moàt da gi ost-varat svoite rabotni~ki i sindikalni trudovi prava na ednakva os-nova so drugite;

(d) Obezbeduvawe na licata so posebni potrebi da imaat efikasen pri-stap do op{tite programi za tehni~ko i profesionalno naso~uvawe, uslugi za rasporeduvawe i stru~ni i kontinuirani obuki;

(e) Promovirawe na mo`nostite za vrabotuvawe i unapreduvawe vo kari-e rata na licata so posebni potrebi na pazarot za trud, kako i pomo{ vo baraweto, dobivaweto, odrùvaweto i vra}aweto na rabota;

(f) Promovirawe na mo`nosti za samovrabotuvawe, pretpriemni{tvo, razvoj na zaedni~ki i zapo~nuvawe na sopstvena dejnost;

(g) Vrabotuvawe na licata so posebni potrebi vo javniot sektor;

(h) Promovirawe na vrabotuvaweto na licata so posebni potrebi vo pri vatniot sektor preku soodvetni politiki i merki, vklu~eno i a firmativni akciski programi, pottik i drugi merki;

(i) Obezbeduvawe na razumeno prilagoduvawe na licata so posebni po trebi na rabotnoto mesto;

(j) Promovirawe na zdobivaweto na licata so posebni potrebi so ra botno iskustvo na otvoreniot pazar na trud;

(k) Promovirawe na stru~na i profesionalna rehabilitacija, zadr-ùvawe na rabotata i programi za vra}awe na rabota za licata so po sebni potrebi.

133132


2. Zemjite potpisni~ki obezbeduvaat licata so posebni potrebi da ne se dràt vo ropstvo ili pot~inetost i da se za{tituvaat na ednakva osnova so drugite od prisilna ili zadolìtelna rabota.

^leN 28: Soodveten standard na ìveewe i socijalna za{tita

1. Zemjite potpisni~ki go priznavaat pravoto na licata so poseb-ni potrebi i na nivnite semejstva za soodveten standard na ìveewe, vklu~uvaj}i i soodvetna ishrana, obleka i domuvawe i kontinuirano podobruvawe na uslovite na ìveewe i }e prezemat soodvetni ~ekori za za{titna i promovirawe na ostvaruvaweto na ova pravo bez dis-kriminacija vrz osnova na posebnite potrebi.

2. Zemjite potpisni~ki go priznavaat pravoto na licata so posebni potrebi za socijalna za{tita i uìvawe na ova pravo bez diskrimi-nacija vrz osnova na posebnite potrebi i }e gi prezemat site soodvet-ni ~ekori za za{titna i promovirawe na ostvaruvaweto na ova pravo, vklu~uvaj}i gi i merkite za:

(a) Obezbeduvawe ednakov pristap na licata so posebni potrebi, do ~is ta voda i pristap do soodvetni i dostapni slu`bi, sredstva i dru-ga pomo{ za nivnite potrebi;

(b) Obezbeduvawe pristap na licata so posebni potrebi, osobeno na ènite i devojkite so posebni potrebi i postarite lica so posebni potrebi, do programi za socijalna za{tita i za namaluvawe na si ro-ma{tijata;

(c) Obezbeduvawe pristap na licata so posebni potrebi i na nivnite semejstva koi ìveat vo sostojba na siroma{tija pomo{ od zemja-ta povrzana so posebnite potrebi, vklu~uvaj}i i soodvetni obuki, sovetuvawa, finansiska pomo{ i prodolèna nega;

(d) Obezbeduvawe pristap na licata so posebni potrebi do progra-mite za domuvawe;

(c) Obezbeduvawe pristap na licata so posebni potrebi do penzii i pro grami za penzionirawe.

^leN 29: U~estvo vo politi~kiot i javniot ìvot

Zemjite potpisni~ki im gi garantiraat na licata so posebni potre-bi politi~kite prava i mo`nosta na gi uìvaat, na ednakva osnova so drugite i se obvrzuvaat da:

(a) Obezbedat na licata so posebni potrebi efikasno i celosno u~es-tvo vo politi~kiot i javniot ìvot na ednakva osnova so drugite, ne posredno ili preku slobodno izbranite pretstavnici, vklu~uvaj}i go i pravoto i mo`nosta na licata so posebni potrebi da glasaat i

135134


da bidat glasani, me|u drugoto, preku:

(i) Obezbeduvawe deka postapkite, kapaciteti i materijalite za glasawe se soodvetni, dostapni i lesno razbirlivi za koristewe;

(ii) Za{tita na pravoto na licata so posebni potrebi da glasaat so tajno glasawe vo izborite i javnite referendumi bez zakana i da u~estvuvaat vo izbori, da prezemat dol`nost i izvr{uvaat jav-ni funkcii na site nivoa na rakovodewe, so koristewe pomo{ni i novi tehnologii, ako e soodvetno;

(iii) Garantirawe na slobodno izrazuvawe na voljata na licata so posebni potrebi kako glasa~i i za taa cel, ako e neophodno, na niv no barawe, da im se ovozmoì pomo{ vo glasaweto od lice po niven izbor;

(b) Aktivno da promoviraat sredina vo koja licata so posebni po-trebi }e moàt efikasno i celosno da u~estvuvaat vo vodeweto na javnite raboti, bez diskriminacija i na ednakva osnova so drugite i da se pottiknuva nivnoto u~estvo vo javnite raboti, vklu~uvaj}i i:

(i) U~estvo vo nevladini organizacii i zdruènija koi se zanima-vaat so javniot i politi~kiot ìvot na zemjata, kako i vo aktiv-nostite i vodeweto na politi~kite partii;

(ii) Osnovawe i pristapuvawe vo organizacii na licata so poseb-ni potrebi kako pretstavnici na licata so posebni potrebi na me|unarodno, nacionalno, regionalno i lokalno nivo.

^leN 30: U~estvo vo kulturniot ìvot, rekreacija, slobodni aktivnosti i sport

1. Zemjite potpisni~ki go priznavaat pravoto na licata so posebni potrebi da u~estvuvaat na ednakva osnova so drugite vo kulturniot ì vot i }e gi prezemat site soodvetni merki za da obezbedat deka lica-ta so posebni potrebi:

(a) Uìvaat pristap do kulturolo{ki materijali vo dostapni formati;

(b) Uìvaat pristap do televiziski programi, filmovi, teatarski i drugi kulturni aktivnosti, vo dostapni formati;

(c) Uìvaat pristap do mesta za kulturni priredbi ili uslugi, kako na primer, teatri, muzei, kina, biblioteki i turisti~ki uslugi, a kol ku {to e mo`no, pristap do spomenici i mesta od nacionalno kul turolo{ko zna~ewe.

2. Zemjite potpisni~ki prezemaat soodvetni merki za da im obez-bedat na licata so posebni potrebi mo`nost za razvoj i koristewe na nivniot kreativen, umetni~ki i intelektualen potencijal, za nivna korist, kako i za pridobivka na op{testvoto.

135134


3. Zemjite potpisni~ki gi prezemaat site soodvetni ~ekori, vo so-glasnost so me|unarodnoto zakonodavstvo, za da obezbedat zakonite za za{tita na pravata na intelektualna sopstvenost da ne pretstavuvaat nerazumna i diskriminatorska prepreka za pristap do kulturolo{kite materijali na licata so posebni potrebi.

4. Licata so posebni potrebi imaat pravo, vrz ednakva osnova so drugite, na priznavawe i poddr{ka na nivniot specifi~en kulturen i lingvisti~ki identitet, vklu~eno i znakovni jazici i kultura na lica so o{teten sluh.

5. So cel da im se obezbedi na licata so posebni potrebi u~estvo, vrz ednakva osnova so drugite, vo rekreativni, slobodni i sportski aktivnosti, zemjite potpisni~ki }e prezemat soodvetni merki da:

(a) Pottiknat i promoviraat u~estvo, do najvisok moèn obem, na licata so posebni potrebi vo integriraweto vo sportskite aktivnos-ti na site nivoa;

(b) Im obezbedat na licata so posebni potrebi mo`nost za orga-nizirawe, unapreduvawe i u~estvo vo sportski i rekreativni aktivnos-ti specifi~ni za lica so posebni potrebi, a za taa cel pottiknuvaat obezbeduvawe, vrz ednakva osnova so drugite, na soodvetni instrukcii, obuki i resursi;

(c) Im obezbedat na licata so posebni potrebi pristap do sportski, rekreativni i turisti~ki objekti;

(d) Im obezbedat na decata so posebni potrebi ednakov pristap so drugite deca da u~estvuvaat vo igri, rekreativni, slobodni i sports-ki aktivnosti, vklu~eno i aktivnostite vo ramkite na u~ili{niot sistem;

(e) Im obezbedat na licata so posebni potrebi pristap do slu`bite koi se zanimavaat so organizirawe na rekreativni, turisti~ki, slo-bodni i sportski aktivnosti.

^leN 31: Statistiki i sobirawe na podatoci1. Zemjite potpisni~ki se obvrzuva da sobiraat soodvetni informacii,

vklu~uvaj}i i statisti~ki i istraùva~ki podatoci, so cel da obezbedat formulirawe i sproveduvawe na politikite za sproveduvawe na ovaa Konvencija. Procesot na sobirawe i drèwe na informaciite se:

(a) Pridrùvawe do zakonski utvrdenite za{titni merki, zaedno so zakonodavstvoto za za{tita na podatoci, za da se obezbedi doverli-vost i po~ituvawe na privatnosta na licata so posebni potrebi;

(b) Pridrùvawe do me|unarodno prifatenite normi za za{tita na ~o vekovite prava i osnovni slobodi i eti~kite na~ela pri sobira-

137136


we to i koristeweto statisti~ki podatoci.

2. Informaciite sobrani vo soglasnost so ovoj ~len soodvetno se {irat i koristat za da se pomogne vo ocenuvaweto na sproveduvaweto na obvrskite na zemjite potpisni~ki spored ovaa Konvencija i za utvr-duvawe i posvetuvawe vnimanie na barierite so koi se soo~uvaat lica-ta so posebni potrebi pri ostvaruvaweto na svoite prava.

3. Zemjite potpisni~ki prezemaat odgovornost za {irewe na ovie statisti~ki podatoci i obezbeduvawe na pristap do istite na licata so posebni potrebi i na drugite.

^leN 32: Me|unarodna sorabotka1. Zemjite potpisni~ki ja priznavaat va`nosta od me|unarodna so-

rabotka i nejzino unapreduvawe vo poddr{kata na nacionalnite za-lo`bi za ostvaruvawe na namerata i celite na ovaa Konvencija i vo od-nos na istoto }e prezemat soodvetni i efikasni merki me|u zemjite, a kako {to e soodvetno i vo partnerstvoto so relevantnite me|unarodni i regionalni organizacii i so gra|anskoto op{testvo, osobeno so or-ganizaciite na licata so posebni potrebi. Ovie merki, me|u drugoto, moàt da sodràt:

(a) Obezbeduvawe deka me|unarodnata sorabotka, vklu~uvaj}i gi i me |unarodnite programi za razvoj e vklu~ena i dostapna za licata so posebni potrebi;

(b) Olesnuvawe i poddr{ka na zajaknuvawe na kapacitetite, vklu~u-vaj}i i preku razmena i distribucija na informacii, iskustva, pro-grami za obuka i najdobri praktiki;

(c) Olesnuvawe na sorabotka vo istraùvaweto i pristapot do na u~-noto i tehni~koto znaewe;

(d) Soodvetno obezbeduvawe na tehni~ka i ekonomska pomo{, vklu-~uvaj}i i olesnuvawe na pristapot i distribucijata na dostapni i pomo{ni tehnologii, a preku transfer na istite.

2. Odredbite od ovoj ~len ne se vo sprotivnost so obvrskite na sekoja zemja potpisni~ka za ispolnuvawe na obvrskite od ovaa Konvencija.

^leN 32: Nacionalno sproveduvawe i sledewe1. Zemjite potpisni~ki, vo soglasnost so svojot sistem za organi-

za cija, nazna~uvaat edna ili pove}e krucijalni to~ki vo ramkite na reguliraweto na problematika povrzana so sproveduvaweto na ovaa Kon vencija i obezbeduvaat dol`no vnimanie na utvrduvaweto ili na-zna ~uvaweto na mehanizmi za koordinacija vo ramkite na regulirawe-to, so cel poednostavuvawe na akcijata vo poedine~ni sektori i na po-

137136


e dine~ni nivoa.

2. Zemjite potpisni~ki, vo soglasnost so svoite pravni i adminis-trativni sistemi, odrùvaat, zajaknuvaat, nazna~uvaat ili vospostavu-vaat ramka, vklu~uvaj}i i eden ili pove}e nezavisni mehanizmi, kako {to e neophodno, za promovirawe, za{tita i sledewe na sproveduva-we to na ovaa Konvencija. Pri nazna~uvaweto ili vospostavuvaweto na ovoj mehanizam, zemjite potpisni~ki }e gi zemat predvid na~elata po vr zani so statusot i funkcioniraweto na nacionalnite institucii za za{tita i unapreduvawe na ~ovekovite prava.

3. Gra|anskoto op{testvo, osobeno licata so posebni potrebi i niv-nite organizacii pretstavnici se vklu~uvaat i vo celost u~es tvu va at vo procesot na sledewe.

^leN 34: Konvencija za pravata na lica so posebni potrebi1. ]e se osnova Komitet za pravata na licata so posebni potrebi (vo

ponatamo{niot tekst: ”Komitet“), koj }e gi sproveduva dolunavedeni-te funkcii.

2. Komitetot, vo periodot na vleguvawe vo sila na ovaa Konvenci-ja, }e se sostoi od dvanaeset eksperti. Po dopolnitelni {eeset rati-fikacii ili pristapuvawa kon Konvencijata, ~lenstvoto na Komite-tot }e se zgolemi za {est ~lenovi, dostignuvaj}i maksimalen broj od osumnaeset ~lenovi.

3. ̂ lenovite na Komitetot }e gi stavat na raspolagawe svoite li~ni po-tencijali i }e imaat visoka moralna reputacija i priznaena kompetentnost i iskustvo na poleto koe go opfa}a ovaa Konvencija. Pri nominiraweto na svoite kandidati, zemjite potpisni~ki se povikuvaat da obrnat dol`no vnimanie na odredbata utvrdena vo ~len 4.3 od ovaa Konvencija.

4. ^lenovite na Komitetot se izbiraat od strana na zemjite pot pis-ni ~ki, so posebno vnimanie na pravi~nata geografska rasporedenost, zastapenost na poedine~nite formi na civilizacija i na principiel-nite pravni sistemi, ramnoteà na polovata zastapenost i na u~estvo na eksperti so posebni potrebi.

5. ^lenovite na Komitetot se izbiraat so tajno glasawe od listata na lica nominirani od strana na gra|anite na zemjite potpisni~ki na sostanocite na Konferencijata na zemjite potpisni~ki. Na ovie sostanoci, na koi dve tretini od zemjite potpisni~ki }e so~inuvaat kvorum, }e bidat izbrani onie lica vo Komitetot koi }e dobijat naj-go lem broj glasovi i apsolutno mnozinstvo na glasovi od prisutnite pretstavnici na zemjite potpisni~ki koi glasale.

6. Prvi~niot izbor }e se odrì najdocna za {est meseci od denot na vleguvawe vo sila na ovaa Konvencija. Najmalku ~etiri meseci pred

139138


de not na sekoj izbor, Generalniot sekretar na Obedinetite nacii }e isprati pokana do zemjite potpisni~ki za dostavuvawe na nominirani lica vo rok od dva meseci. Generalniot sekretar posledovatelno }e podgotvi spisok na site ovie nominirani lica po azbu~en red, navedu-vaj}i gi zemjite potpisni~ki koi gi nominirale i istiot }e go dostavi do zemjite potpisni~ki na ovaa Konvencija.

7. ^lenovite na Komitetot se izbiraat so mandat od ~etiri godini. Tie imaat pravo na u{te eden mandat. Me|utoa, mandatot na {este ~le-novi izbrani na prviot izbor istekuva na krajot na vtorata godina; neposredno po prviot izbor, imiwata na ovie {est ~lenovi se izbi-raat so `drepka od strana na pretsedatelot na sostanokot naveden vo stav 5 od ovoj ~len.

8. Izborot na dopolnitelnite {est ~lenovi na Komitetot }e se odrì na redovni izbori, vo soglasnost so soodvetnite odredbi od ovoj ~len.

9. Dokolku ~len na Komitetot po~ine ili dade ostavka ili izjava de ka od drugi pri~ini ne moè pove}e da gi vr{i svoite dol`nosti, zemjata potpisni~ka koja go nominirala ~lenot nazna~uva drug ekspert koi poseduva kvalifikacii i gi ispolnuva uslovite utvrdeni vo sood-vetnite odredbi od ovoj ~len za ostanatiot period od mandatot.

10. Komitetot nosi pravilnik za rabota.

11. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii obezbeduva neop ho-den personal i kapaciteti za efikasno izvr{uvawe na funkciite na Komitetot spored ovaa Konvencija i go svikuva prviot sostanok.

12. Po odobruvawe na Generalnoto sobranie, ~lenovite na Komite-tot utvrden spored ovaa Konvencija dobivaat primawa od resursite na Obedinetite nacii pod uslovi koi gi odlu~uva Sobranieto, imaj}i ja predvid va`nosta na odgovornostite na Komitetot.

13. ^lenovite na Komitetot ima pravo na sredstva, privilegii i i munitet na eksperti na nazna~eni za Obedinetite nacii kako {to e utvrdeno vo soodvetnite sekcii na Konvencijata za privilegii i imu-ni tet na Obedinetite nacii.

^leN 35: Izve{tai na zemjite potpisni~ki1. Sekoja zemja potpisni~ka do Komitetot, a preku Generalniot se-

kre tar na Obedinetite nacii dostavuva op{iren izve{taj na merkite prezemeni za sproveduvawe na obvrskite spored ovaa Konvencija i za napraveniot napredok, vo rok od dve godini po vleguvaweto vo sila na ovaa Konvencija.

2. Potoa, zemjite potpisni~ki podnesuvaat redovni izve{tai naj-malku na sekoi ~etiri godini i po barawe na Komitetot.

139138


3. Komitetot odlu~uva za nasokite {to }e se primenuvaat za sodr-ì nata na ovie izve{tai.

4. Zemja potpisni~ka koja ima podneseno op{iren prvi~en izve{taj do Komitetot, vo svoite sledni izve{tai ne treba da gi povtoruva in-formaciite dadeni prethodno. Pri podgotovkata na izve{taite do Komitetot, zemjite potpisni~ki se povikuvaat da gi podgotvat na ot-vo ren i transparenten na~in i da obrnat posebno vnimanie na odredba-ta utvrdena vo ~len 4.3 od ovaa Konvencija.

5. Vo izve{taite moè da se navedat faktorite i pote{kotiite {to vlijaat vrz efikasnoto ispolnuvawe na obvrskite od ovaa Konvencija.

^leN 36: Razgleduvawe na izve{taite1. Sekoj izve{taj se razgleduva od strana na Komitetot i dava suges-

tii i op{ti preporaki za koi }e smeta deka se soodvetni i istite gi pre pra}a do zasegnatata zemja potpisni~ka. Zemjata potpisni~ka moè da odgovori na Komitetot so informacii po nejzin izbor. Komitetot moè da pobara dopolnitelni informacii od zemjite potpisni~ki {to se relevantni za sproveduvaweto na ovaa Konvencija.

2. Dokolku zemja potpisni~ka zna~itelno zadocnat so dostavuva we to izve{taj, Komitetot moè da ja izvesti zasegnatata zemja pot pisni~ka za potrebata od preispituvawe na sproveduvaweto na o vaa Konvenci-ja vo taa zemja potpisni~ka, vrz osnova na konzistentni informacii raspolo`livi za Komitetot, dokolku relevantniot izve{taj ne e do-sta ven vo rok od tri meseci po izvestuvaweto. Komitetot ja povikuva zasegnatata zemja potpisni~ka da zeme u~estvo vo ova preispituvawe. Dokolku zemjata potpisni~ka go podnese relevantniot izve{taj, se primenuvaat odredbite od stav 1 na ovoj ~len.

3. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii ovie izve{tai gi stava na raspolagawe na site zemji potpisni~ki.

4. Zemjite potpisni~ki gi stavaat svoite izve{tai na raspolagawe na javnosta vo svoite zemji i ovozmoùva pristap na sugestii i op{ti preporaki vo odnos na istiot.

5. Komitetot gi prenesuva izve{taite od zemjite potpisni~ki, kako {to smeta deka e soodvetno, do specijaliziranite agencii, fondovi i programi na Obedinetite nacii i do drugite nadle`ni tela, so cel da se dostavi barawe ili indikacii na potrebata od tehni~ki sovet ili pomo{ {to se sodrì vo istite, zaedno so sogleduvawata i prepo-rakite na Komitetot, dokolku ima, na ovie barawa ili indikacii.

^leN 37: Sorabotka me|u zemjite potpisni~ki i Komitetot141140


1. Sekoja zemja potpisni~ka sorabotuva so Komitetot i im pomaga na svoite ~lenovi vo ispolnuvaweto na nivniot mandat.

2. Vo svoite odnosi so zemjite potpisni~ki, Komitetot obrnuva dol`no vnimanie na na~inite i sredstvata za podobruvawe na nacio-nalnite kapaciteti za sproveduvawe na ovaa Konvencija, vklu~uvaj}i i preku me|unarodna sorabotka.

^leN 38: Odnosi na Komitetot so drugi telaSo cel promovirawe na efikasno sproveduvawe na ovaa Konvencija

i pottiknuvawe na me|unarodnata sorabotka na poleto opfateno so ovaa Konvencija:

(a) Specijalizirate agencii i drugi organi na Obedinetite nacii imaat pravo da bidat zastapeni vo utvrduvaweto na sproveduvaweto na onie odredbi na Konvencijata koi potpa|aat vo ramkite na obemot na nivniot mandat. Komitetot moè da gi povika specijaliziranite agencii i drugite nadle`ni tela, za koi smeta deka se soodvetni za o bezbeduvawe ekspertski sovet za sproveduvaweto na ovaa Konven-cija od oblasta koja potpa|a vo ramkite na obemot na nivnite sood-vet ni mandati; Komitetot moè da gi povika specijaliziranite agencii i drugite nadle`ni organi na Obedinetite nacii da podne-sat izve{tai za sproveduvaweto na ovaa Konvencija od oblasta koja potpa|a vo ramkite na obemot na nivnite aktivnosti;

(b) Komitetot, pri istekuvaweto na negoviot mandat, kako {to e so-od vetno, vr{i konsultacii so drugi relevantni tela vospostaveni so me|unarodnite dogovori za ~ovekovi prava, so cel da obezbedi dosled-nost na nivnite odnosni izve{tajni nasoki, sugestii i op{ti prepo-raki, a izbegnuvaj}i povtoruvawe i preklopuvawe na izvr{uvaweto na nivnite funkcii.

^leN 39: Izve{taj na Komitetot

Komitetot podnesuva izve{taj na sekoi dve godini do Generalnoto sobranie i do Ekonomsko-socijalniot sovet za svoite aktivnosti i moè da dade sugestii i op{ti preporaki vrz osnova na razgleduvaweto na izve{taite i informaciite dobieni od zemjite potpisni~ki. Ovie sugestii i op{ti preporaki se vklu~uvaat vo izve{tajot na Komite-tot zaedno so komentarite, dokolku postojat, od zemjite potpisni~ki.

^leN 40: Konferencija na zemjite potpisni~ki1. Zemjite potpisni~ki redovno se sostanuvaat na Konferencija na

zemjite potpisni~ki so cel da gi razgledaat pra{awata vo odnos na sproveduvaweto na ovaa Konvencija.

2. Najdocna za {est meseci po vleguvaweto vo sila na ovaa Konvenci-

141140


ja, Generalniot sekretar na Obedinetite nacii }e svika Konferenci-ja na zemjite potpisni~ki. Slednite sostanoci se svikuvaat od strana na Generalniot sekretar na Obedinetite nacii na dve godini ili na od luka na Konferencija na zemjite potpisni~ki.

^leN 41: DepozitarGeneralniot sekretar na Obedinetite nacii e depozitar na ovaa

Kon vencija.

^leN 42: Potpi{uvaweOvaa Konvencija e otvorena za potpi{uvawe od strana na site zemji

i od regionalni organizacii za integracija vo sedi{teto na Obedine-ti te nacii vo Wujork od 30 mart 2007 godina.

^leN 43: Soglasnost za obvrzuvaweKonvencijata podleì na ratifikacija od strana na zemjite pot-

pis nici i na formalna konfirmacija od strana na regionalnite orga-nizacii za integracija na potpisni~kite. Istata e otvorena za pris-ta puvawe od strana na sekoja zemja ili regionalna organizacija za in tegracija koja {to ne ja potpi{ala Konvencija.

^leN 44: Regionalni organizacii za integracija1. Regionalna organizacija za integracija”, zna~i organizacija

kon stituirana od strana na suvereni zemji od odreden region na koja nejzinite zemji ~lenki ja prenele nadle`nosta vo odnos na problema-tika koja ja regulira ovaa Konvencija. Ovie organizacii, vo svoite in strumenti za formalna konfirmacija ili pristapuvawe, go navedu-vaat obemot na svojata nadle`nost vo odnos na problematikata koja ja regulira ovaa Konvencija. Spored toa, tie go izvestuvaat depozitarot za sekoja zna~ajna izmena vo obemot na nivnata nadle`nost.

2. Upatuvawata na „zemjite potpisni~ki” vo ovaa Konvencija se pri-menuvaat na ovie organizacii vo ramkite na ograni~uvawata na niv-nata nadle`nost.

3. Za celite na ~len 45, stav 1 i ~len 47, stav 2 i 3, sekoj instrument depon-iran od strana na regionalna organizacija za integracija nema da se vbrojuva.

4. Regionalnite organizacii za integracija, vo problematika vo ram kite na nivnata nadle`nost, moàt da go ostvaruvaat svoeto pravo na glas na Konferencijata na zemjite potpisni~ki, spored brojot na glasovi ednakov na brojot na nivnite zemji ~lenki koi se potpisni~ki na Konvencijata. Ovaa organizacija ne go ostvaruva svoeto pravo na glas, dokolku edna od zemjite ~lenki go ostvaruva svoeto pravo i ob-rat no.

143142


^leN 45: Vleguvawe vo sila1. Ovaa Konvencija vleguva vo sila na trinaesettiot den po deponi-

raweto na dvaesettiot instrument za ratifikacija ili pristapu-vawe.

2. Za sekoja zemja ili regionalna organizacija za integracija koja ja ratifikuva, formalno ja prifa}a ili pristapuva na Konvencijata po deponiraweto na dvaesettiot instrument, Konvencijata vleguva vo sila na trinaesettiot den po deponiraweto na nejziniot instrument.

^leN 46: Uslovi1. Uslovite nekompatibilni na predmetot i celta na ovaa Konvenci-

ja nema da se zabranat.

2. Uslovite moàt da se povle~at vo sekoe vreme.

^leN 47: Izmeni i dopolnuvawa1. Sekoja zemja potpisni~ka moè da predloì izmeni i dopolnuva-

wa na ovaa Konvencija i da go podnese do Generalniot sekretar na Obe-dinetite nacii. Generalniot sekretar gi dostavuva site predloèni izmeni i dopolnuvawa do zemjite potpisni~ki so barawe da objavat da li baraat konferencija na zemjite potpisni~ki za potrebite na raz-gleduvawe i odlu~uvawe za predlozite. Vo toj slu~aj, vo rok od ~etiri me seci od denot na ova izvestuvawe, dokolku najmalku edna tretina od zemjite potpisni~ki baraat konferencija, Generalniot sekretar svi-kuva konferencija pod pokrovitelstvo na Obedinetite nacii. Sekoj amandman donesen od mnozinstvo na dve tretini od zemjite potpisni~ki se dostavuva od strana na Generalniot sekretar do Generalnoto sobra-nie na odobruvawe, a potoa do site zemjite potpisni~ki na prifa} we.

2. Amandman donesen i odobren vo soglasnost so stav 1 od ovoj ~len vleguva vo sila na trinaesettiot den otkako brojot na deponiranite in-strumenti na prifa}awe dostigne dve tretini od zemjite potpisni~ki na denot na donesuvaweto na amandmanot. Potoa, amandmanot vleguva vo sila za sekoja zemja potpisni~ka na triesettiot den po deponirawe-to na nejziniot instrument za prifa}awe. Amandmanot e obvrzuva~ki samo za onie zemjite potpisni~ki koi go prifatile.

3. Dokolku Konferencijata na zemjite potpisni~ki so konsenzus odlu~i, amandman donesen i odobren vo soglasnost so stav 1 od ovoj ~len, koj se odnesuva samo na ~len 34, 38, 39 i 40 vleguva vo sila za si te zemjite potpisni~ki na trinaesettiot den otkako brojot na deponi-ranite instrumenti na prifa}awe dostigne dve tretini od brojot na zemjite potpisni~ki na denot na donesuvaweto na amandmanot.

143142


^leN 48: OtstapuvaweZemja potpisni~ka moè da otstapi od ovaa Konvencija so pismeno

izvestuvawe do Generalniot sekretar na Obedinetite nacii. Otstapu-vaweto e vaè~ko edna godina po datumot na priemot na izvestuvaweto od strana na Generalniot sekretar.

^leN 49: Prifatliv formatTekstot na ovaa Konvencija stanuva dostapen vo prifatliv format.

^leN 50: Avtenti~ni tekstoviArapskiot, kineskiot, angliskiot, francuskiot, ruskiot i {panski-

ot tekst na ovaa Konvencija, se celosno avtenti~ni.Kako svedoci na dolupotpi{anite opolnomo{teni, zakonski ovlas-

teni od strana na soodvetnite Vladi, ja potpi{aa ovaa Konvencija

145144

ADVAANeKS DVA

(Prevodot e napraven od Polio Plus - dvièwe protiv hendikep)

oPcionen Protokol za konvencijata na Pravata na licata so hendikeP

^leN 11. Dràva-~lenka na ovoj Protokol ja priznava nadle`nosta

na Komitetot za pravata na licata so hendikep da prima i raz-gleduva pretstavki dostaveni od lice ili vo ime na lice ili gru pa na lica koi se vo pravna nadle`nost na dràva-~lenka na ovoj Protokol koi tvrdat deka se `rtvi kon odredbite na Kon-vencijata od dràvata-~lenka.

2. Komitetot nema da prifati pretstavka ako se odnesuva na dràva-~lenka na Konvencijata koja ne e ~lenka na ovoj Proto-kol.

^leN 2

Komitetot }e ja smeta pretstavkata, za neprifatliva ako:

(a) Pretstavkata e anonimna;

(b) Pretstavkata pretstavuva zloupotreba na pravo na podne-suvawe na takvi pretstavki ili ne e vo soglasnost so odredbite na Konvencijata;

(c) Komitetot ve}e ja razgledal istata materija, e vo procedura na razgleduvawe ili e razgledana od strana na drugi organi;

(d) Site doma{ni pravni lekovi seu{te ne se iscrpeni.Ova nema da se odnesuva na predmeti koi vo podolg vremenski

period nerazumno se odolgovlekuvale ili koga ne e o~igledno deka }e se pruì baranata pomo{;

(e) E {tetna ili ne e dovolno dokaàna;ili koga

(f) Faktite koi se predmet na pretstavkata se pojavile pred stapuvaweto vo sila na ovoj Protokol i dokolku tie fakti ne prodolùvaat i posle datumot na stapuvawe vo sila na Proto-kolot.

145144


^leN 3

Soglasno odredbite od ~lenot 2 na ovoj protokol, Komitetot pret-stavkata koja e podnesena doverlivo }e ja dade na uvid na dràvata-~lenka. Dràvata-~lenka koja ja prima vo rok od 6 meseci }e podnese pismeno objasnuvawe ili izjava do Komitetot, so koja go objasnuva predmetniot slu~aj i dokolku bil primenet praven lek.

^leN 4

1. Vo vremeto posle priemot na pretstavkata i pred odlu~uvaweto za nejzinata osnovanost, Komitetot moè da i pobara na dràva-~lenka na ovoj Protokol, {to pobrzo da prevzeme privremeni merki, so koi bi se izbegnala mo`na nenadomestliva {teta za `rtvata ili `rtvite od konretnata zloupotreba.

2. Koga Komitetot se sluì so svoite ovlastuvawa kako vo stavot 1 od ovoj ~len, so toa ne ja prejudicira odlukata za prifatlivost i os-novanost na pretstavkata.

^leN 5

Komitetot }e odrùva zatvoreni sednici, koga gi razgleduva pret-stavkite vo soglasnost so ovoj protokol. Po razgleduvaweto na pret-stavkata, Komitetot }e upati predlozi ili preporaki(dokolku gi ima) i za dràvata-~lenka taka i za baratelot,

^leN 6

1. Dokolku Komitetot primi verodostojni informaci koi uka ̀ u-vaat deka dràvata-~lenka seriozno i sistematski gi kr{i prava ta ure-deni vo Konvencijata, Komitetot }e ja povika dràvata da sorabotuva vo razgleduvawe na informacijata i na kraj }e i dostavi zabele{ki povrzani so taa informacija.

2. Zemaj}i vo predvid deka site zabele{ki koi {to moèle da bidat dostaveni od ovaa dràva-~lenka, kako i bilo koja druga dostapna vero-dostojna informacija, Komitetot moè da predloì eden ili pove}e svoi ~lenovi da sprovedat istraga i itno da go izvestat Komitetot. Koga toa e opravdano i vo soglasnost so dràvata ~lenka, istragata mo ̀ e da bide i poseta na teritorijata na dràvata-~lenka.

3. Posle razgleduvaweto na naodite od takvata istraga, Komitetot }e i gi dostavi naodite na dràvata-~lenka zaedno so mo`nite komen-tari i preporaki.

4. Dràva-~lenka na ovoj Protokol, vo rok od {est meseci po pri-maweto na naodite, komentarite i preporakite isprateni od Komite-tot kon nea, }e dostavi svoi zabele{ki do Komitetot.

147146

ANEKS 2: OPCIONEN PROTOKOL ZA KONVENCIJA ZA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP

5. Istragata }e se sproveduva doverlivo, a }e se bara i sorabotka vo so dràvata-~lenka vo site fazi na istragata.

^leN 7

1. Komitetot moè da ja povika dràvata-~lenka na ovoj Protokol da vo svojot izve{aj po ~lenot 35 na Konvencijata gi vnese i detalite za site merki prevzemeni so istragata vo soglasnost so ~lenot 6 od o voj Protokol.

2. Komitetot moè, ako e potrebno po istekot na rokot od {est me-seci naglasen vo ~lenot 6 stavot 4 da ja povika dràvata-~lenka na ovoj Protokol da informira za merkite prezemeni so istragata,

^leN 8

Sekoja dràva-~lenka moè, za vremeto na potpi{uvawe ili rati-fikacija na ovoj Protokol ili pristapuvawe kon nego, da izjavi deka ne ja prifa}a nadle`nosta na Komitetot navedena vo ~lenovite 6 i 7.

^leN 9

Generalniot sekretar na Obedinetite Nacii }e bide depozitarot na ovoj Protokol.

^leN 10

Ovoj Protokol }e bide otvoren za potpi{uvawe od dràvite-~len ki na Konvencijata i regionalnite organizacii za integracija vo Glav-ni ot {tab na Obedinetite nacii vo Wujork od 30 mart 2007 godina.

^leN 11

Ovoj protokol podleì na ratifikacija na dràvite-~lenki pot-pisni~ki na ovoj Protokol koi ja ratifikuvale ili i pristapile na Konvencijata. Toj podleì so formalno potvrduvawe od organizaciite za regionalna integracija koi formalno potvrdile ili i pristapi le na Konvencijata. Ovoj protokol }e bide otvoren za pristapuvawe od sekoja dràva ili organizaciite za regionalna integracija koi ja rat-ifikuvale, formalno potvrdile ili i pristapile na Konvencijata, a ne go potpi{ale protokolot.

^leN 12

1. Vorganizacija za regionalna integracija” zna~i organizacija ko ja osnovaat suvereni dràvi ili regioni, na koja dràvite-~lenki ja prefrlile nadle`nosta, po pra{awata uredeni so Konvencijata i ovoj Protokol. Takvite organizacii, vo nivnite instrumenti za formalno potvrduvawe ili pristapuvawe }e naglasat {iroka nadle`nost vo od-

147146


nos na pra{awata uredeni vo Konvencijata i Opcioniot protokol. Tie povremeno, }e go informiraat depozitarot za site su{tinski promeni vo domenot na nivnata nadle`nost.

2. Sluèwe so izrazot “dràvi-~lenki” vo ovoj protokol se odne-suvaat na organizacii vo granicite na nivnata nadle`nost.

3. Za celite na ~lenot 13, stavot 1 i ~lenot 15, stavot 2 nema da se broi instrumentot koj go podnesuva organizacijata za regionalna in-tegracija.

4. Organizacija za regionalnata integracija, po pra{awata za svo-jata nadle`nost, moè da go ostvaruva pravoto da glasa na sostanocite na dràvite-~lenki, so broj na glasovi ednakov na brojot na dràvite-~lenki na tie organizacii koi se del od ovoj Protokol. Takvata orga-nizacija nema da moè da go ostvari pravoto da glasa ako bilo koja od nejzinite dràvi-~lenki go ostvari toa pravo, i obratno.

^leN 13

1. Otkako Konvencijata }e stapi vo sila, ovoj Protokol }e stapi vo sila 30-tiot den po depozitot na desettiot instrument na ratifika-ci ja ili pristapuvawe.

2. Za sekoja dràva ili Organizacija za regionalna integracija koja go ratifikuva, formalno potvrdila ili mu pristapila na Protokolot po depozitot na 10-tiot instrument, Protokolot }e stapi vo sila na 30-tiot den posle deponiraweto na takviot svoj instrument.

^leN 14

1. Rezervite nesoodvetni so celta i predmetot na ovoj Protokol ne ma da bidat dozvoleni.

2. Rezervite moàt da bidat povle~eni vo sekoe vreme.

^leN 15

1. Sekoja dràva-~lenka moè da predloì izmeni i dopolnuvawa na ovoj Protokol i da go podnese do Generalniot Sekretar na Obedi-ne tite Nacii. Generalniot Sekretar sekoi predloèni izmena i do-polnuvawe na ovoj Protokol }e im gi dostavi na dràvite-~lenki, so cel dr ̀ avite-~lenki da se izjasnat, dali sakaat ili ne sakaat da se svika kon ferencija vo vrska so razgleduvaweto i glasaweto po is-tite. Vo slu ~aj, da iste~at ~etiri (4) meseci od denot na predloènite izmeni i dopolnuvawa, ako najmalku edna tretina od dràvite-~lenki se izjasni da se svika takva konferencija, Generalniot sekretar na Obedinetite nacii e obvrzan da svika konferencija pod pokrovitel-

149148

ANEKS 2: OPCIONEN PROTOKOL ZA KONVENCIJA ZA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP

stvo na Obedinetite nacii. Sekoi izmeni i dopolnuvawa usvoeni so dvo tretinsko mnozinstvo od prisutnite dràvi-~lenki koi glasaat na konferencijata od strana na Generalniot sekretar }e bidat upateni do Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na usvojuvawe i potoa kon dràvite-~lenki za nivno prifa}awe.

2. Izmenite i dopolnuvawata usvoeni i prifateni vo soglasnost so stavot 1 od ovoj ~len }e stapat na sila ako 30 dena posle brojot na prifateni instrumenti se dostigne brojot na dve tretini od dràvi-~lenki na denot na prifa}aweto na izmenite i dopolnuvawata. Potoa, izmenite i dopolnuvawata }e stapat na sila za sekoja dràva-~lenka, na 30-tiot den posle depozitot na instrumentot na prifa}aweto. Izmenite i dopolnuvawata }e bidat obvrzuva~ki samo za onie dràvi-~lenki koi go prifatile.

^leN 16

Dràva-~lenka moè da se otpovika od ovoj Protokol so pismena potvrda do Generalniot sekretar na Obedinetite nacii. Otpovikuva-weto }e stapi vo sila posle edna godina od denot koga Generalniot sekretar ja primil pismenata potvrda.

^leN 17

Tekstot na ovoj Protokol }e bide na raspolagawe vo dostapni formati.

^leN 18

Arapskite, kineskite, angliskite, francuskite, ruskite i {pan-skite tekstovi na ovoj Protokol }e bidat ednakvo verodostojni.

Vo potvrda na gorenavedenoto, podolu potpi{anite polnomo{nici, propisno ovlasteni od svoite Vladi, go potpi{aa ovoj Protokol.

149148

OD ISKLUÊNOST KON EDNAKVOST: OSTVARUVAWE NA PRAVATA NA LICATA SO HENDIKEP150

Prira~nikot: “Od isklu~enost do ednakvost; Prira~nik za pratenici za Konvencijata za pravata na licata so hendikep i nejziniot opcionen pro-tokol” na makedonski jazik e podgotven od strana na Polio Plus, vo ramkite na proektot : “Kraj na Diskriminacija po osnov na hendikep”, vo sorabotka so Ministerstvoto za trud i socijalna politika.

Proektot e poddràn od strana na Evropskata Unija i Inicijativa za men-talno zdravje - Institut otvoreno op{testvo.

Proektot ima za cel za{tita na pravoto i dostoinstvoto na licata so hendikep, za{tita od diskriminacija i nivno aktivno vklu~uvawe vo op{testvenite tekovi kako i unapreduvawe i izgradba na sitemska zakonska ramka za licata so hendikep.

Izdava~: Polio Plus - dvièwe protiv hendikep Bulevar Avnoj broj 64, lokal 2, 1000 Skopje, Makedonija

Za da dobiete besplatna kopija ispratete barawe na: [email protected].

CIP Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka “ Sv. Kliment Ohridski” , Skopje

341.231.14 - 056.26/.36(094.2.)(035)342.7 - 056.26/036 (094.2) (035)

Od isklu~enost do ednakvost; Ostvaruvawe na prvata na licata so hendikep; Prira~nik za parlamentarcite za konvencijata za pravata na licat so hendikep i nejziniot opcionen protokol. Skopje: Polio Plus, 2009. - 150 strani

ISBN 978 - 9989 -2638 -7 - 3

a) Prava na hendikepirani lica - Makedonija - prira~nik

COBISS.MK- ID 80428042

Naslov: Od isklu~uvawe do ednakvost; Prira~nik za pratenici za Konvencijata za pravata na licata so hendikep i negoviot opcionen protokol

Naslov na originalot: © From exclusion to equality; Handbook for Parliamentarians on the Convention on the rights of persons with disabilities and its optional protcol

“This publication has been produced with the assistance of the European Union. The contents of this publication are the sole responsibility of Polio Plus and can in no way betaken to reflect the views of the European Union.”

“Ovaa publikacija e izgotvena so pomo{ na Evropskata Unija. Sodrìnata na ovaa publikacija e edinstvena odgovornost na Polio Plus i na nikakov na~in ne gi reflektira gledi{tata na Evropskata Unija.”

Ovaa publikacija e izgotvena so pomo{ na Evropskata Unija i Inicijativa za mentalno zdravje - Institut otvoreno op{testvo

This publication has been produced wit hthe support of the European Union and the Open Society Mental Health Initiative

“Ky publikim është përgaditur me ndihmën e Unionit Evropian. Përmbajtja e këtij publi-kimi është përgjegjësi vetëm e Polio Plus dhe në asnjë mënyrë nuk reflekton opinionin e Unionit Evropian.“

Izdava~: Polio Plus - dvièwe protiv hendikep

Za izdava~ot: Zvonko [avreskiPrevod: Maja Mazenkovska; Ministerstvo za nadvore{ni raboti na R. Makedonija

Dizajn : Kal Honi, Oko za Oko dizajn, ( od originalnata publikacija

Tira`500 primeroci

Grafi~ka tehni~ka obrabotka OZ dizajn

Pe~at:Jugoreklam - Skopje

Documents

polioplus.org.mkpolioplus.org.mk/dokumenti/priracnikzapratenici.pdf · 2017-08-31 · interesot za hendikep, i da im pomogne na parlamentarcite vo razbi-raweto na mehanizmite i ramkite