ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Α5

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΩΣ ΤΟΝ 20o ΑΙ. - ΤΟΜΟΣ Α’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο – Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

1. Συμβατικά όρια: 323-31 π.Χ.

2. Επικούρειοι, Στωικοί, Σκεπτικοί.

3. Στους Επικούρειους και στους Στωικούς, που χαρακτηρίζονται ως δογματικοί από

τους Σκεπτικούς επειδή θεωρούν αδιαμφισβήτητη την αλήθεια των φιλοσοφικών

συστημάτων τους, τα ζητήματα ηθικής αποκτούν ιδιαίτερη θέση.

4. Συμπίπτουν χρονολογικά, ενώ παρουσιάζουν και κοινά χαρακτηριστικά που τους

διαφοροποιούν από την προηγούμενη φιλοσοφική σκέψη.

5. Δογματικοί (επικούρειοι – στωικοί): βασικό κίνητρο του φιλοσοφικού

στοχασμού τους η προσπάθεια αντιπαράθεσης στην έντονη θεωρητική

κατεύθυνση της προγενέστερης φιλοσοφίας και η έμφαση στην πρακτική

χρησιμότητα του φιλοσοφικού βίου.

1. Πώς μπορούν να ζουν οι άνθρωποι ευτυχισμένοι;

2. Ποια είναι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις η αρμόζουσα συμπεριφορά;

6. Τους απασχολούν επίσης:

1. Ζητήματα ηθικής, που δεν είναι απλά ένας κατάλογος πρακτικών συμβουλών.

2. Γενικότερα ερωτήματα της ηθικής θεωρίας, π.χ. σχετικά με τη φύση του

αγαθού και την ύπαρξη ηθικών νόμων.

3. Ζητήματα που αφορούν τη δομή του φυσικού κόσμου και τη θέση του

ανθρώπου σε αυτόν.

4. Η ύλη αποκτά κεντρικό ρόλο στη φυσική φιλοσοφία Επικουρείων και

Στωικών.

5. Σαφής διατύπωση της αιτιοκρατίας και της ελεύθερης βούλησης.

6. Πρώτοι αυτοί επιζητούν να καθιερώσουν κριτήρια αληθείας για τη

θεμελίωση του συνόλου της ανθρώπινης γνώσης και για να εξασφαλίσουν τη

δυνατότητα απόκτησης βέβαιης γνώσης.

7. Οι φιλόσοφοι αυτοί αλληλοεπηρεάζονται και μεταξύ τους και σε επίπεδο

σχολών, και μάλιστα σε βάθος τριών αιώνων. Επίσης συνδιαλέγονται και με

το φιλοσοφικό παρελθόν τους: σταθερά σημεία αναφοράς ο πλατωνικός

Σωκράτης και οι Προσωκρατικοί, καθώς οι Ηράκλειτος και Δημόκριτος.

1Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

5.1. ΟΙ ΕΠΙΚΟΥΡΙΟΙ (221)

Επίκουρος: 341-271 π.Χ.

Πηγές: κείμενα του Επίκουρου που σώζονται στη δοξογραφία του Διογένη

Λαέρτιου, και στο ποιητικό έργο του Λουκρήτιου.

Κήπος: μια μεγάλη φιλοσοφική κοινότητα, της οποίας τα μέλη ζουν

αποτραβηγμένα από το δημόσιο βίο, σύμφωνα με τις αρχές της φιλοσοφίας του

Επίκουρου

1. Επίγονοι: Μητρόδωρος, Έρμαρχος, Ζήνων ο Σιδώνος, Φιλόδημος και ο

ποιητής Λουκρήτιος

2. Υπήρξε μεγάλη εξάπλωση της επικούρειας διδασκαλίας σε απόμακρους

τόπους και σε βάθος χρόνου

3. Ο Επίκουρος, σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, υπήρξε πολυγραφότατος

4. Για την ανασυγκρότηση της επικούρειας φιλοσοφίας θεμελιώδες είναι το

ποιητικό κείμενο de rerum natura του Λουκρήτιου

ΒΑΣΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Ο Επίκουρος προτείνει το δικό του φιλοσοφικό σύστημα ως αντίδραση στην

πλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία, οι οποίες απομακρύνθηκαν από τον

βασικό σκοπό της φιλοσοφικής διανόησης που είναι η ανθρώπινη ευδαιμονία.

2. Έτσι επιστρέφει στην ατομική φιλοσοφία, για να στηρίξει τη δική του ηθική σε

μια διαφορετική φυσική θεωρία για τη σύσταση και τη λειτουργία του κόσμου.

3. Στόχος της ηθικής διδασκαλίας του Επίκουρου είναι η απόκτηση της τέλειας

ηδονής και γαλήνης.

4. Στην απόκτηση της οδηγεί η θεωρία της γνώσης, η οποία πρέπει να βασίζεται στα

αισθητηριακά δεδομένα της εμπειρίας μας.


5.1.1. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

1. Η γνωσιολογία του Επίκουρου συχνά ταυτίστηκε με τις θεωρίες των εμπειριστών

της νεώτερης φιλοσοφίας, επειδή κι εδώ η εμπειρία αποτελεί τη βασική πηγή της

ανθρώπινης γνώσης

2. Κατηγορήθηκε επίσης ως αφελής επειδή δείχνει μια άκριτη εμπιστοσύνη στα

δεδομένα των αισθητηριακών μας αντιλήψεων.

ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

1. Βασική προϋπόθεση της επικούρειας θεωρίας της γνώσης:

Οι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν βέβαιη γνώση του φυσικού κόσμου.

2. Ποια είναι όμως τα θεμέλια της βέβαιης αυτής γνώσης:

Είναι τα τρία «κριτήρια αληθείας»: οι προλήψεις, οι αισθήσεις και τα πάθη

(βλ. παρακάτω επικούρεια ηθική).

1. ΟΙ ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ

1. Είναι οι γενικές έννοιες που σχηματίζονται κατά τη διάρκεια της παιδικής μας

ηλικίας από την επανάληψη ομοιογενών αισθητηριακών εντυπώσεων

2. Π.χ. η πρόληψη «άνθρωπος» : σχηματίζεται όταν δούμε πολλούς

συγκεκριμένους ανθρώπους. Η εμπειρία αυτή εγγράφεται στη μνήμη μας. Έτσι

στο άκουσμα της λέξεως «άνθρωπος», έρχεται στο νου μας «κατά πρόληψιν», ο

τύπος του ανθρώπου.

3. Συνεπώς, ότι αρχικά υπονοείται από τη λέξη είναι φανερό, και ό,τι θέλουμε να

μάθουμε δεν θα μπορούσαμε να το αναζητήσουμε, αν προηγουμένως δεν το

γνωρίζαμε.

4. Οι προλήψεις λοιπόν θεμελιώνονται στην αισθητηριακή μας εμπειρία, αλλά τις

αποκτούμε χάρη στη νοητική ικανότητά μας να σχηματίζουμε γενικές έννοιες.

5. Οι προλήψεις αποτελούν την επικούρεια απάντηση στο γνωσιολογικό πρόβλημα

των Πλάτωνα-Αριστοτέλη, δηλαδή στο κατά πόσο μπορούμε να γνωρίζουμε

κάτι, αν προηγουμένως δεν γνωρίζουμε τίποτα.


2. ΟΙ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ : Δηλ. οι αισθητηριακές εντυπώσεις μας, το πιο σημαντικό

κριτήριο αληθείας σύμφωνα με τον Επίκουρο. Η

1. Βασική θέση της επικούρειας γνωσιολογίας είναι ότι οι όλες οι αισθήσεις μας

είναι αληθείς.

2. Στον ισχυρισμό αυτό οφείλεται και ο, κατά καιρούς, χαρακτηρισμός της

επικούρειας φιλοσοφίας ως αφελή.

3. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι η επικούρεια φιλοσοφία ισχυρίζεται ότι εξηγεί

επαρκώς τις περιπτώσεις απατηλών εντυπώσεων.

4. Πώς όμως γίνεται να είναι αληθείς όλες οι αισθήσεις μας; Υπάρχουν διάφορες

ερμηνείες της επικούρειας αυτής θέσης:

1. Σύμφωνα με μία πρώτη ερμηνεία ο Επίκουρος εννοεί πώς οι

αισθητηριακές εντυπώσεις είναι πραγματικές κι όχι ότι είναι πάντα

αξιόπιστες.

1. Έτσι όμως η κεντρική θέση της επικούρειας γνωσιολογίας καταλήγει

στην κοινοτοπία επικούρειας γνωσιολογίας ότι όλες οι αισθητηριακές

εντυπώσεις είναι πραγματικά συμβάντα.

2. Πώς εξηγείται τότε η αξίωση των Επικουρείων περί της αλήθειας

όλων των αισθητηριακών εντυπώσεων;

2. Μια δεύτερη ερμηνεία στηρίζεται στις απόψεις των Επικουρείων σχετικά

με τη λειτουργία της αντίληψης:

1. Αντιλαμβανόμαστε τα εξωτερικά αντικείμενα επειδή ομάδες ατόμων,

τα είδωλα, που ξεκινούν από τα σωμάτων (π.χ. τετράγωνοι πύργοι),

φτάνουν στα αισθητήρια όργανά μας (π.χ. μάτια) και σχηματίζουν τις

αισθητηριακές εντυπώσεις (π.χ. βλέπουμε τους πύργους).

2. Πολλές φορές όμως, μέχρι να φθάσουν τα είδωλα στις αισθήσεις μας,

σχηματίζουν εντυπώσεις (π.χ. εξαιτίας της απόστασης και του αέρα

που τα χτυπά) που δεν ανταποκρίνονται στα αντικείμενα από τα οποία

ξεκινούν (π.χ. αμβλύνονται οι γωνίες και βλέπουμε στρογγυλούς τους

τετράγωνους πύργους).

3. Όταν λοιπόν ο Επίκουρος λέει ότι όλες οι αισθήσεις μας είναι αληθείς

στην πραγματικότητα υποστηρίζει ότι όλες μας οι αισθητηριακές

εντυπώσεις πάντα ανταποκρίνονται στα είδωλα που τις προκαλούν,

ακόμα κι όταν τα είδωλα δεν «κουβαλούν» τελικά τα

χαρακτηριστικών των εξωτερικών αντικειμένων.


4. Έτσι όμως η γνωσιολογική θεωρία του Επίκουρου δεν συνδέεται με

την εμπειρία, αφού η γνώση που αποκτούμε αποτελεί αξιόπιστη

γνώση μόνο των ειδώλων και όχι των αντικειμένων της εμπειρίας μας.

3. Μια εναλλακτική ερμηνεία, όσον αφορά επίσης τη λειτουργία της

αντίληψης:

Όλες οι αισθήσεις είναι κατά τον Επίκουρο αληθείς, γιατί οι αισθητηριακές

εντυπώσεις μας ανταποκρίνονται πάντα σε ένα εξωτερικό αντικείμενο, ακόμη και

αν το αντικείμενο αυτό είναι μερικές φορές μόνο ένα τμήμα του αντικειμένου που

αντιλαμβανόμαστε σε κανονικές συνθήκες (π.χ. είναι αληθής η αισθητηριακή μας

εμπειρία όταν βλέπουμε στρογγυλό τον τετράγωνο πύργο επειδή τα είδωλα που

φτάνουν σε μας απορρέουν από εκείνο το τμήμα του πύργου που μοιάζει

στρογγυλό).

4. Εκτός από τη θεωρία για την αντίληψη οι Επικούρειοι επιστρατεύουν κι ένα

επιπλέον επιχείρημα: όλες οι αισθήσεις είναι αληθείς στο μέτρο που δεν

μπορούμε να διαψεύσουμε καμία αισθητηριακή εντύπωση.

1. Ο λόγος είναι επειδή μία αισθητηριακή εντύπωση δεν μπορεί να

διαψεύσει μία άλλη που προέρχεται από την ίδια αίσθηση, καθώς δεν

έχουμε λόγο να προτιμήσουμε τη μία από την άλλη, ούτε μπορεί να

διαψεύσει μια άλλη που προέρχεται από άλλη αίσθηση, αφού κάθε

αίσθηση έχει τα δικά της αντικείμενα.

2. Επίσης ο ορθός λόγος δεν μπορεί να διαψεύσει τις αισθητηριακές

εντυπώσεις, αφού στηρίζεται σε αυτές.

Έτσι οι Επικούρειοι καταλήγουν ότι η αισθητηριακή εντύπωση που θεωρούμε

ψευδή δεν είναι στην πραγματικότητα αισθητηριακή εντύπωση αλλά δόξα,

δηλαδή πεποίθηση που σχηματίζει ο νους μας, προσθέτονται η αφαιρώντας

στοιχεία από αισθητηριακές εντυπώσεις.

ΑΝΑΠΑΝΤΗΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ:

Πώς μπορούμε να διακρίνουμε με βεβαιότητα ανάμεσα σε μια αισθητηριακή

εντύπωση, η οποία είναι πάντα αληθής, και σε μία πεποίθηση, που μπορεί να

είναι αληθής, αλλά μπορεί να είναι και ψευδής;


Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: Ποια είναι η μέθοδος που προτείνουν οι

Επικούρειοι για να ελέγχουμε με βάση τα κριτήρια αληθείας την αξιοπιστία των

κρίσεων μας για τον κόσμο;

1. Τα ρήματα -κλειδιά:

1. Επιμαρτυρείται = επαληθεύεται

2. Ουκ επιμαρτυρείται = δεν επαληθεύεται

3. Αντιμαρτυρείται = διαψεύδεται

4. Ουκ αντιμαρτυρείται = δεν διαψεύδεται

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

1. Βλέπουμε από μακριά έναν άνθρωπο. Η πεποίθησή μας «αυτός είναι ο Πλάτων»

είναι αληθής, αν επαληθεύεται (επιμαρτυρείται) από την αισθητηριακή

εντύπωση μας, όταν πλησιάζει ο άνθρωπος και είναι πράγματι ο Πλάτων.

2. Η ίδια πεποίθηση είναι ψευδής, αν δεν επαληθεύεται (ουκ επιμαρτυρείται) από

την αισθητηριακή μας εντύπωση, γιατί από κοντά αναγνωρίζουμε ότι αυτός ο

άνθρωπος δεν είναι ο Πλάτων.

3. Π.χ. δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε άμεσα με τις αισθήσεις μας τις πεποιθήσεις

«υπάρχει κενό» και «δεν υπάρχει κενό». Η πεποίθηση «δεν υπάρχει κενό είναι

ψευδής, επειδή διαψεύδεται (αντιμαρτυρείται) από την αισθητηριακή εντύπωση

«υπάρχει κίνηση». Γιατί είναι αδύνατον να μην υπάρχει κενό, αφού τα σώματα

για να μετακινηθούν χρειάζονται κενό χώρο. Η πεποίθηση «υπάρχει κενό» είναι

αληθής, επειδή δεν διαψεύδεται (ουκ αντιμαρτυρείται) από την αισθητηριακή

μας εντύπωση. Γιατί το ότι υπάρχει κίνηση δεν αποκλείει την ύπαρξη κενού, αλλά

αντίθετα αν δεν υπήρχε κενό δεν θα μπορούσε να υπάρξει και κίνηση.

Ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι μια και δεν είναι δυνατόν να επαληθεύσουμε καμία

πεποίθηση καταφεύγοντας στα δεδομένα των αισθητηριακών μας εντυπώσεων

μπορούμε τουλάχιστον να διαψεύσουμε τις ψευδείς πεποιθήσεις μας και να

αποδεχθούμε όλες όσες δεν είναι δυνατόν να διαψεύσουμε (εις άτοπον απαγωγή;).

4. Σε κάποιες περιπτώσεις πρέπει ακόμη να αποδεχθούμε περισσότερες από μία

πεποιθήσεις ως αληθείς, γιατί δεν έχει βρεθεί τρόπος να επιλέξουμε τη σωστή.


5.1.2. Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

Οι βασικές αρχές της επικούρειας ερμηνείας της δομής και λειτουργίας του

φυσικού κόσμου συμφωνούν με τα δεδομένα των αισθήσεων μας και

θεμελιώνουν σε αυτά το σύνολο των επιστημονικών κρίσεων μας για το σύμπαν.

Η επικούρεια γνωσιολογία που υποστηρίζει την αξιοπιστία της αισθητηριακής

εμπειρίας μας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην υπεράσπισης της φυσικής φιλοσοφίας

του Επίκουρου.

ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΕΝΟ

Οι τρεις βασικές αρχές της φυσικής θεωρίας του Επίκουρου:

1. Τίποτα δεν προκύπτει από το μη ον.

2. Τίποτα δεν καταλήγει στο μη ον.

3. Το σύμπαν πάντα ήταν και θα είναι στην ίδια κατάσταση.

Αυτές οι αδιαμφισβήτητες αρχές καθορίζουν το σταθερό κι αναλλοίωτο πλαίσιο,

μέσα στο οποίο υπάρχουν και ενεργούν τα συστατικά του κόσμου.

Ομοιότητες με Ατομικούς 5 ου αι.:

1. Ό,τι υπάρχει (τα συστατικά του κόσμου) συνίσταται από άτομα και κενό

(Δημόκριτος-Λεύκιππος).

2. Αφού λοιπόν όλα τα πράγματα μπορούν να αναχθούν σε άτομα και κενό, τα

άτομα και το κενό αποκλείονται αμοιβαία.

3. Η ύπαρξη του κενού αποδεικνύεται (βλ παραπάνω) από το εμπειρικό δεδομένο

της κίνησης.

4. Το αδιαίρετο των ατόμων αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η επ’ άπειρον

διαίρεση θα κατέληγε στο τίποτα, στο μη ον (αντίθεση με 2η αρχή).

5. Το κενό είναι άπειρο, όπως επίσης και τα άτομα.

Διαφορές με Ατομικούς 5 ου αι.:

1. Παρ’ όλο που το άτομο είναι η μικρότερη μονάδα έκτασης που υπάρχει ως

αυθύπαρκτο σώμα, δεν είναι αδύνατον να διαιρέσουμε με το νου μας το άτομο

σε ελάχιστα μέρη (minima).


2. Έτσι, αυτά τα ελάχιστα μέρη, που δεν υπάρχουν φυσικά ως ξεχωριστά

αυθύπαρκτα σώματα, αποτελούν τη μικρότερη μονάδα έκτασης που μπορούμε

να συλλάβουμε με το νου μας.

3. Σε κάθε άτομο υπάρχει ένας πεπερασμένος αριθμός τέτοιων ελάχιστων μερών, ο

οποίος καθορίζει και το μέγεθος του ατόμου, ενώ το σχήμα καθορίζεται από τη

διάταξη των ελάχιστων μερών που περιέχονται σ’ αυτό (επικούρειος

νεωτερισμός).

4. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι ο επικούρειος αυτός νεωτερισμός, δηλ. η

διαίρεση των ατόμων σε ελάχιστα μέρη, αποτελεί μια πιο ολοκληρωμένη

απάντηση απ’ αυτή των ατομικών φιλοσόφων στα παράδοξα του Ζήνωνα, που

βασίζονται στην επ’ άπειρον διαιρετότητα.

Απάντηση στα παράδοξα του Ζήνωνα:

Ζήνων : για να φθάσουμε στο τέρμα του σταδίου, θα πρέπει πρώτα να

φθάσουμε στα μισά της διαδρομής. Αν όμως το διάστημα από την αφετηρία

στο τέρμα της διαδρομής διαιρείται επ’ άπειρον, είναι αδύνατο να καλύψουμε

τη διαδρομή ή και να ξεκινήσουμε ακόμη.

Ατομικοί : η λύση τους είναι το αδιαίρετο των ατόμων και συνεπώς η άρνηση

της επ’ άπειρον διαιρετότητας. Δεν διακρίνουν όμως τη φυσική από τη

θεωρητική διαιρετότητα.

Επίκουρος : έτσι η επικούρεια θεωρία ότι μπορούμε να διαιρέσουμε το νου μας

τα άτομα σε ελάχιστα μέρη, αλλά η διαίρεση αυτή δεν είναι επ’ άπειρον,

ερμηνεύεται ως άρνηση και της φυσικής και της θεωρητικής διαιρετότητας.

Άλλη μία διαφορά ανάμεσα στην ατομική θεωρία του 5 ου π.Χ. και στην

επικούρεια φυσική:

1. Ενώ για τους Ατομικούς οι πρωτεύουσες ιδιότητες των ατόμων είναι μόνο το

σχήμα τους και το μέγεθός τους, ο Επίκουρος προσθέτει και το βάρος. Γι’ αυτό

και τα άτομα κινούνται προς τα κάτω, και μάλιστα όλα με ίση ταχύτητα στο κενό.

2. Σχετικά τώρα με την ταχύτητα ενός σύνθετου σώματος, αυτή καθορίζεται από τις

συγκρούσεις των ατόμων στο εσωτερικό του. Όσο περισσότερα τα άτομα που

κινούνται προς μία κατεύθυνση, τόσο μεγαλύτερη είναι η ταχύτητα του σύνθετου

σώματος. Αν όμως η κίνηση μερικών ατόμων προς μία κατεύθυνση εξισορροπεί


την κίνηση άλλων ατόμων προς την αντίθετη κατεύθυνση, τότε το σύνθετο σώμα

παραμένει ακίνητο.

3. Πώς όμως συγκρούονται τα άτομα και σχηματίζουν σύνθετα σώματα αν όλα

κινούνται στο κενό με την ίδια ταχύτητα;

Ο Επίκουρος ισχυρίζεται ότι τα άτομα έχουν μια απρόβλεπτη τάση να

αποκλίνουν από την κατεύθυνσή τους, να εκτρέπονται, με αποτέλεσμα τη

σύγκρουση μεταξύ τους και τη δημιουργία των σύνθετων σωμάτων.

4. Αν όμως δεχτούμε ότι η κίνηση των ατόμων είναι απρόβλεπτη, και άρα

τυχαία η συγκρότηση των σύνθετων σωμάτων, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε

την αναπαραγωγή των ειδών στη φύση;

Διευκρίνιση ασαφών ζητημάτων στα κείμενα από τη διδασκαλία των Ατομικών

φιλοσόφων:

1. Διασαφηνίζεται η θεωρία για τις δευτερεύουσες ιδιότητες των σύνθετων

σωμάτων (χρώμα, ήχος κ.λπ.): ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι αυτές οι

ιδιότητες δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από τα σώματα και ούτε είναι απλές

κατασκευές του ανθρώπινου νου, αλλά εξηγούνται από τους διαφορετικούς

συνδυασμούς ατόμων και κενού που χαρακτηρίζουν κάθε σύνθετο σώμα.

2. Στην επικούρεια φυσική γίνεται σαφές ότι εξαιτίας του άπειρου αριθμού των

ατόμων που συνδυάζονται στο άπειρο κενό με άπειρους τρόπους, είναι

δυνατόν να υπάρχουν άπειροι κόσμοι. Από αυτούς άλλοι μπορεί να είναι

απολύτως όμοιοι με τον δικό μας και άλλοι διαφορετικοί.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ:

1. Η επικούρεια φυσική είναι μια υλιστική φυσική φιλοσοφία, δίχως ίχνος

προκαθορισμού και προβλεψιμότητας στην οποία οτιδήποτε δεν είναι σώμα,

όπως οι ιδέες (πλατωνικές ιδέες), δεν έχει θέση.

3. Επίσης καμιά ερμηνεία φυσικού φαινομένου δεν έχει τελεολογική χροιά, δηλ.

δεν εξηγείται στη βάση κάποιου σκοπού (αριστοτελική τελεολογία).

4. Κατά συνέπεια Πλάτωνας και Αριστοτέλης εξοβελίζονται.

5. Ο Επίκουρος ενδιαφέρεται κυρίως να εναρμονίσει τη φυσική φιλοσοφία του

με τα εμπειρικά δεδομένα, τα οποία προσπαθεί να κατανοήσει μελετώντας τη


φυσική δομή του κόσμου και αποφεύγοντας την επίκληση στη θεϊκή

αιτιότητα.

ΟΙ ΘΕΟΙ ΚΑΙ Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΨΥΧΗ

Το ότι ο Επίκουρος δεν επικαλείται τους θεούς για να εξηγήσει τα φυσικά

φαινόμενα δεν σημαίνει ότι απουσιάζουν εντελώς από τη φιλοσοφία του. απλά οι

θεοί του διαφέρουν από τους θεούς της μυθολογικής παράδοσης. Οι θεοί κατά τον

Επίκουρο είναι:

1. Αθάνατοι.

2. Μακάριοι.

3. Βρίσκονται σε κατάσταση αδιατάρακτης γαλήνης.

4. Λόγω της υπέρτατης ευδαιμονίας τους δεν επιθυμούν να αναμειχθούν στις

υποθέσεις των ανθρώπων, χαρακτηρίζονται δηλ. από έλλειψη θείας πρόνοιας.

5. Το επιβεβαιώνουν οι ατέλειες του κόσμου.

Γιατί τότε ο Επίκουρος δέχεται στο φυσικό σύστημα του την ύπαρξη

υπερφυσικών όντων;

1. Η εμπειρία μας είναι αυτή που μας καθοδηγεί, αφού σε όλους τους

πολιτισμούς οι άνθρωποι καταλαβαίνουν την έννοια «θεός», άρα έχουν

προληψεις των θεών.

2. Σύμφωνα με τον Επίκουρο οι προλήψεις αυτές σχηματίζονται από τις

εξαιρετικά λεπτές απορροές που σχηματίζονται από τα άτομα των θεών, τα

οποία ωστόσο δεν έχουν την πυκνότητα του στερεού σώματος. Και γι’ αυτό

τέτοιες απορροές δεν γίνονται αντιληπτές από τις αισθήσεις αλλά από το νου

μας, κυρίως στα όνειρά μας όταν κοιμόμαστε.

Η ανθρώπινη ψυχή

1. Ο Επίκουρος με τον ίδιο τρόπο περιγράφει και την ανθρώπινη ψυχή.

2. Η ψυχή είναι σώμα, αφού μπορεί να προκαλέσει και να υποστεί κάτι, σώμα

όμως που συνίσταται από πολύ λεπτά άτομα.

3. Σύμφωνα με την επικούρεια φυσική τα άτομα της ψυχής είναι σφαιρικά, γιατί

έτσι επιτυγχάνεται καλύτερα η ταχύτητα της σκέψης, καθώς η ψυχή αποτελεί


το κέντρο της αισθητηριακής αντίληψης και των νοητικών λειτουργιών του

ανθρώπου.

4. Ο Επίκουρος τονίζει επίσης την αμοιβαία εξάρτηση σώματος και ψυχής, αφού

για να υπάρχει η ψυχή πρέπει να βρίσκεται μέσα σε σώμα.

5. Αφού λοιπόν δεν ισχύει η αθανασία της ψυχής και δεν υπάρχει ζωή μετά τον

θάνατον, οι άνθρωποι δεν πρέπει να φοβούνται τον θάνατο, τη θεϊκή κρίση

και την αιώνια τιμωρία.


5.1.3. Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑΣ

Η θεωρία του Επίκουρου για τους θεούς και για το θάνατο αποτελεί το κατάλληλο

πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορεί να αναπτυχθεί η επικούρεια θεωρία για το πώς

μπορούν οι άνθρωποι να ζουν ευτυχισμένοι.

Η επικούρεια ηθική έχει ως υπέρτατο στόχο την ανθρώπινη ευδαιμονία, η οποία

εξασφαλίζεται μόνο μέσω της αδιατάραχτης γαλήνης, δηλ. της αταραξίας.

Η ΗΔΟΝΗ

Τι σημαίνει ανθρώπινη ευδαιμονία ;

1. Ο Επίκουρος ταυτίζει την ευδαιμονία με την ηδονή.

2. Η ηδονή είναι ο σκοπός της ευτυχισμένης ζωής και την αναγνωρίζουμε ως

πρωταρχικό και έμφυτο αγαθό.

3. Άρα είναι το σημαντικότερο πάθος, που χρησιμοποιείται ως κριτήριο

αληθείας για να αποφυγή ή όχι μιας πράξης (πολλοί τον κατηγόρησαν για

ηδονισμός)

Τι σημαίνει ηδονή;

1. Δεν εννοεί τις ηδονές των ασώτων και όσες βρίσκονται στις απολαύσεις, αλλά

την εξάλειψη του σωματικού πόνου και της ψυχικής ταραχής.

2. Επίκουρος : «Γιατί την ευχάριστη ζωή την εξασφαλίζουν ο νηφάλιος

στοχασμός, που αναζητά τις αιτίες των επιλογών και απομακρύνει τις

πεποιθήσεις που συγχέουν την ψυχή».

3. Άρα σύμφωνα με την επικούρεια ηθική το μέγεθος της ηδονής εξαρτάται από

τον βαθμό εξάλειψης του σωματικού πόνου και της ψυχικής ταραχής.

4. Αυτό δε σημαίνει ότι θα πρέπει να επιλέγουμε κάθε είδους ηδονή και να

αποφεύγουμε κάθε είδους πόνο.

5. Γιατί συμβαίνει ο πόνος να είναι απαραίτητος για την εξασφάλιση μιας

εντονότερης ηδονής ή αντίθετα μια ηδονή να έχει ως επακόλουθο

ισχυρότερους πόνους.

6. Γι’ αυτό ο καθένας θα πρέπει να εξετάσει προσεκτικά την κάθε περίσταση,

πριν ακολουθήσει ή θα απορρίψει μια επιθυμία του.


7. Για να επιτευχθεί το παραπάνω ο Επίκουρος προτείνει την ταξινόμηση των

ανθρώπινων επιθυμιών που οδηγούν σε μια απλή ζωή:

1. Φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες: π.χ. επιθυμία για τροφή.

2. Απλώς φυσικές και όχι αναγκαίε επιθυμίεςς : π.χ. επιθυμία για ακριβά

ρούχα.

3. Μάταιες επιθυμίες : π.χ. επιθυμία απόκτησης δόξας.

8. Ο Επίκουρος λοιπόν υποστηρίζει ότι η επιλογή της απλής ζωής μπορεί να μας

βοηθήσει να πλησιάσουμε την ευδαιμονία.

Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ

1. Πώς μπορούμε όμως να επιλέξουμε όταν όλες μας οι πράξεις προκαθορίζονται

από τα αίτια τους;

2. Επιτρέπει ο Επίκουρος στον κόσμο των ατόμων και του κενού να συμβαίνουν

γεγονότα που να προκαλούνται από την ελεύθερη ανθρώπινη βούληση;

3. Δύσκολο ερώτημα και διαφορετικές οι ερμηνείες των σύγχρονων μελετητών του

Επίκουρου.

4. Ένα είναι σίγουρο:

Ότι το θέμα της ελεύθερης βούλησης σχετίζεται άμεσα με την εκτροπή

στην κίνηση των ατόμων, και αφού τα άτομα ακολουθούν νέες

απρόβλεπτες κατευθύνσεις με έκτροπη, δεν υπάρχει λόγος να θεωρούμε

ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πάντα προκαθορισμένη.


5.2. ΟΙ ΣΤΩΙΚΟΙ (235)

Ζήνων ο Κιτιεύς (335-263 π.Χ.)

Στη συνέχεια:

Κλεάνθης (331-232 π.Χ.)

Χρύσιππος (~280-207 π.Χ.)

Ζήνων από την Ταρσό

Διογένης από τη Βαβυλώνα

Αντίπατρος

1. Αυτός που οργάνωσε τη στωική φιλοσοφία ήταν ο Χρύσιππος.

2. Τονίζεται η στενή αλληλεξάρτηση που υπάρχει ανάμεσα στα τρία μέρη της

φιλοσοφίας:

1. Ηθική

2. Λογική

3. Φυσική.

3. Ο τελικός στόχος για κάθε Στωικό είναι να μάθει πώς να ζει, άρα να γνωρίσει το

λογικό σύμπαν, που μπορεί να εξεταστεί από τρεις διαφορετικές αλλά συνεπείς

μεταξύ τους απόψεις.

4. Σύμφωνα με τους Στωικούς η τριμερής διαίρεση της φιλοσοφίας εξυπηρετεί μόνο

στην ευκρινέστερη έκθεση και διδασκαλία των θεωριών της στωικής φιλοσοφίας.


5.2.1. Η ΣΤΩΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ

ΛΟΓΙΚΗ

1. Ασχολείται με ό,τι έχει σχέση με τον «λόγο», την ομιλία ή τον ορθό λόγο.

2. Η στωική λογική διαιρείται στις:

Διαλεκτική , που περιλαμβάνει:

1. τη λογική με τη σύγχρονη σημασία της συμβολικής ή τυπικής λογικής

2. τη γραμματική

3. τη σημασιολογία

4. τη θεωρία της γνώσης

5. τη φιλοσοφία της γλώσσας.

Ρητορική που ασχολείται με τα σχήματα και τη διάταξη του ρητορικού

λόγου.

ΤΟ ΛΕΚΤΟΝ

1. Βάση της στωικής λογικής αποτελέι η διάκριση ανάμεσα στα:

1. Σημαίνον: η φωνή που εκφέρουμε όταν λέμε κάτι.

2. Σημαινόμενον: αυτό που εννοούμε.

3. Τυγχάνον: το εξωτερικό αντικείμενο.

2. Π.χ. το νόημα των ονομάτων «Αυγερινός» και «Αποσπερίτης» διαφέρει, αλλά

και τα δύο ονόματα αναφέρονται στο ίδιο αστέρι.

3. Το σημαινόμενον ονομάζεται από τους Στωικούς και λεκτόν, δηλαδή αυτό

που λέγεται, το νόημα.

4. Τα λεκτά είναι είτε ελλιπή, ένα ρήμα χωρίς το υποκείμενο (π.χ. γράφει) είτε

αυτοτελή, όπως μια ερώτηση ή μια παράκληση (π.χ. γράφει ο Σωκράτης;)

5. Αξιώματα: Η πιο σημαντική ομάδα λεκτών για τη στωική λογική, δηλαδή οι

πλήρεις προτάσεις που δέχονται τιμές αληθείας, δηλαδή μπορεί να είναι

αληθείς ή ψευδείς.

Όταν κάποιος λέει ότι είναι μέρα, αξιώνει ότι είναι μέρα. Αν πράγματι

είναι μέρα το προκείμενο αξίωμα είναι αληθές. Αν όμως δεν είναι, τότε

το αξίωμα είναι ψευδές.


Η ΠΡΟΤΑΣΙΑΚΗ ΛΟΓΙΚΗ

1. Το λογικό σύστημα των Στωικών έχει ως μονάδα του την πλήρη πρόταση και όχι

τους όρους της πρότασης, δηλαδή υποκείμενο – κατηγόρημα, όπως συμβαίνει

στην αριστοτελική λογική.

2. Οι Στωικοί είναι της προτασιακής λογικής.

3. Ο Αριστοτέλης εισηγητής της κατηγορικής λογικής.

4. Οι Στωικοί μελέτησαν τις σχέσεις ανάμεσα στις προτάσεις και μερικούς από τους

διαφορετικούς τύπους σύνθετων προτάσεων (π.χ. διαζευκτικές, υποθετικές κ.λπ.)

5. Στη συνέχεια καθόρισαν πίνακες αληθείας γι’ αυτές, δηλαδή καθόρισαν όλες τις

περιπτώσεις κατά τις οποίες οι σύνθετες προτάσεις είναι αληθείς ή ψευδείς.

6. Για να συμβολίσουν τις σύνθετες προτάσεις χρησιμοποιούν τακτικούς αριθμούς

(πρώτο, δεύτερο...), αντί για τα γράμματα της αλφαβήτου, όπως ο Αριστοτέλης.

7. Το πιο ενδιαφέρον τμήμα της στωικής λογικής είναι:

1. Τα επιχειρήματα που κατασκευάζουν χρησιμοποιώντας σύνθετες προτάσεις.

2. Οι απόψεις τους για το πότε αυτά τα επιχειρήματα είναι έγκυρα.

3. Η πεποίθηση τους ότι όλα τα έγκυρα επιχειρήματα μπορούν να αναχθούν σε 5

βασικούς τύπους επιχειρημάτων, τους 5 «αναποδείκτους»:

1. Αν το πρώτο, τότε το δεύτερο. Αλλά το πρώτο. Άρα το δεύτερο.

2. Αν το πρώτο, τότε το δεύτερο. Αλλά όχι το δεύτερο. Άρα όχι το πρώτο.

3. Όχι και το πρώτο και το δεύτερο. Αλλά το πρώτο. Άρα όχι το δεύτερο.

4. Ή το πρώτο ή το δεύτερο. Αλλά το πρώτο. Άρα όχι το δεύτερο

5. Ή το πρώτο ή το δεύτερο. Αλλά όχι το δεύτερο. Άρα το πρώτο

Παράδειγμα 1ου αναπόδεικτου: αν είναι μέρα έχει φως. Αλλά είναι

μέρα. Άρα έχει φως.

Οποιοδήποτε έγκυρο επιχείρημα ανάγεται «αναλύεται» σ’ αυτά τα

λογικά σχήματα.

Είναι πεπεισμένοι ότι το λογικό τους σύστημα όχι μόνο καλύπτει όλους

τους τύπους επιχειρημάτων, αλλά διαθέτει και τη μέθοδο η οποία με

βεβαιότητα κρίνει την εγκυρότητα τους.


Η ΚΑΤΑΛΗΠΤΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

1. Πηγή της ανθρώπινης γνώσης είναι η αισθητηριακή εμπειρία, η οποία προηγείται

κάθε νοητικής διαδικασίας, έτσι ώστε η εξάλειψη της να οδηγεί στην αναίρεση

οποιασδήποτε δυνατότητας απόκτησης γνώσης.

2. Όταν γεννιούνται οι άνθρωποι, ο νους τους μοιάζει με άγραφο χαρτί, στο οποίο

αποτυπώνονται οι εντυπώσεις από τα εξωτερικά αντικείμενα που επενεργούν στα

αισθητήρια όργανα.

3. Αυτές τις εντυπώσεις οι Στωικοί τις ονομάζουν φαντασίας και τις παρομοιάζουν

άλλοτε με αποτυπώσεις σφραγίδας σε κερί και άλλοτε με μεταλλαγές του

ατμοσφαιρικού αέρα, για την οποία ευθύνεται η επενέργεια διαφορετικών ήχων.

4. Εξαιτίας των επαναλαμβανόμενων αισθητηριακών εντυπώσεων του ίδιου

πράγματος ή του ίδιου τύπου πραγμάτων που προσλαμβάνουμε από τον

εξωτερικό κόσμο, σχηματίζονται στον ανθρώπινο νου γενικές έννοιες, οι

προλήψεις (βλ. και Επικούρειοι).

5. Στη συνέχεια με βάση αυτές τις γενικές έννοιες και με άλλες νοητικές διεργασίες

όπως η αναλογία, η σύνθεση και η εναντίωση σχηματίζει ο νους άλλες γενικές

έννοιες που δεν αποτελούν άμεσα παράγωγα της αισθητηριακής εμπειρίας μας.

6. Έτσι, σύμφωνα με τους Στωικούς, αναπτύσσεται στους ανθρώπους, περίπου στα

14 χρ., ο ορθός λόγος, ο οποίος διακρίνει το ανθρώπινο είδος από τα άλλα ζώα.

Πρόβλημα στωικής γνωσιολογία: πώς θα θεμελιωθεί η δυνατότητα των

ανθρώπων να αποκτήσουν βέβαιη γνώση;

1. Θεσπίζουν και οι Στωικοί κριτήριον αληθείας (βλ. και Επικούρειοι), ένα

συγκεκριμένο είδος εντυπώσεων, που τις ονομάζουν «καταληπτικάς

φαντασίας».

2. «Είναι αυτή που προέρχεται από κάτι που υπάρχει, αποτυπώνεται και

σφραγίζεται σύμφωνα ακριβώς με αυτό που υπάρχει και είναι τέτοια ώστε δεν

θα μπορούσε να προέλθει από κάτι που δεν υπάρχει».

3. Συμπέρασμα: Οι καταληπτικές φαντασίες είναι από τη φύση τους

αναμφίβολα αξιόπιστες και εναργείς. Έτσι οι άνθρωποι, αν τις έχουν, μπορούν

να σχηματίζουν αληθείς κρίσεις.


Υπάρχουν όμως πράγματι τέτοιες εντυπώσεις;

1. Οι Σκεπτικοί θα τις αμφισβητήσουν.

2. Οι Στωικοί όμως θα τις υποστηρίξουν.

3. Εξάλλου οι Στωικοί ορίζουν την επιστήμη ως το σύστημα των ασφαλών και

αμετάβλητων καταλήψεων και υποστηρίζουν ότι μόνο οι σοφοί τις αποκτούν,

ενώ όλοι οι άλλοι παραμένουν σε όλη τους τη ζωή ανόητοι και φαύλοι.


5.2.2. Η ΣΤΩΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ

Αντικείμενό της στωικής φυσικής είναι η φύση, με την ευρεία της σημασία, αφού

περιλαμβάνει όχι μόνο το φυσικό κόσμο αλλά και κάθε ζωντανό οργανισμό, τους

ανθρώπους και τους θεούς. Είναι περισσότερο φιλοσοφία της φύσης.

ΤΟ ΣΥΝΕΧΕΣ

Η στωική φυσική θεμελιώνεται σε δύο αρχές:

1. Ο κόσμος αποτελεί έναν ενιαίο ζωντανό οργανισμό, ένα συνεχές που δεν μπορεί

να διαιρεθεί σε διακριτά μόρια.

2. Ο κόσμος συνίσταται από δύο στοιχεία, ένα ενεργητικό στοιχείο, που είναι η

φύση, ο λόγος ή ο θεός και ένα παθητικό στοιχείο, που είναι η ύλη.

1. Σύμφωνα με τους Στωικούς τα στοιχεία αυτά δεν μπορούν να διαχωριστούν,

μια και το ενεργητικό στοιχείο ενυπάρχει σε όλο τον κόσμο και δίνει σε κάθε

τμήμα της ύλης τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του.

2. Συνεπώς οι Στωικοί κατανοούν το σύμπαν ως κάτι προικισμένο με νόηση και

ταυτίζουν τη φύση με το θεό, ο οποίος παρουσιάζεται εδώ ως το υπέρτατο

λογικό ον που βρίσκεται μέσα στον φυσικό κόσμο και διευθύνει τα πάντα ως

ψυχή και νους του κόσμου.

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΤΩΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΜΟΝΟ ΣΩΜΑΤΑ

Για να υπάρχει κάτι θα πρέπει να μπορεί να προξενεί ή να υφίσταται κάποια

μεταβολή, πράγμα που συμβαίνει μόνο στα σώματα, τα οποία προβάλλουν

αντίσταση σε κάθε εξωτερική πίεση.

Αυτό δε σημαίνει ότι οι Στωικοί είναι υλιστές.

Εξάλλου σύμφωνα με την άποψη τους κάθε σώμα δε συνίσταται μόνο από ύλη

αλλά και από λόγο.

Ύλη και λόγος συγκροτούν μαζί όλα όσα υπάρχουν και διαχωρίζονται μόνο με

σκοπό την εννοιολογική ανάλυση.

Μάλιστα και ο θεός είναι, σύμφωνα με τους Στωικούς, ένα είδος φωτιάς. Οι

Στωικοί υποστηρίζουν ακόμη ότι:


1. Οι μεταμορφώσεις της φωτιάς, που αντιστοιχούν στις δημιουργικές

δραστηριότητες του θεού, προκαλούν τις διαφορετικές φάσεις του κοσμικού

κύκλου.

2. Γιατί ο κόσμος δεν είναι αδημιούργητος και άφθαρτος, αλλά καταστρέφεται

(εκπύρωσις) και συνεχώς ξαναγεννιέται.

3. Μόνο ο θεός εξακολουθεί να υπάρχει ως φωτιά που απορροφά τα πάντα.

4. Όταν ο κόσμος ξαναγεννιέται, ο θεός εμφανίζεται στα πράγματα ως πνεύμα,

δηλ. ως πύρινη μορφή αέρα.

5. Όλοι οι οργανισμοί, τόσο οι οργανικοί όσο και ανόργανοι, οφείλουν τα

χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του σ’ αυτό το πνεύμα, που συνέχει τα

πάντα με αυτό που οι Στωικοί ονομάζουν «τόνο», είδος κίνησης που

περιγράφεται ως στιγμιαία εναλλαγή των αντίθετων κινήσεων προς τα μέσα

και προς τα έξω.

6. Άρα τα δύο συστατικά του πνεύματος, ο αέρα και η φωτιά, αναμειγνύονται

σε διαφορετικές ποσότητες και δημιουργούν τα διαφορετικά πράγματα του

φυσικού κόσμου.

7. Στα ανθρώπινα όντα η ψυχή αποτελεί μέρος αυτού του πνεύματος.

8. Το πνεύμα έχει δυο συναφείς λειτουργιές στην κοσμική τάξη :

1. Δίνει εσωτερική συνοχή στα μεμονωμένα σώματα, καθώς τα συγκρατεί ο

τόνος.

2. Καθιστά τον κόσμο ένα ενιαίο σώμα, αφού διαπερνά όλα τα σώματα.

Η ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ

1. Σ’ αυτήν την κοσμική τάξη που ρυθμίζεται από τον θεό ή τον λόγο, οι σχέσεις

ανάμεσα στα σώματα γίνονται με βάση νόμους που δεν επιδέχονται εξαιρέσεις.

2. Οι νόμοι αυτοί αποτελούν την «ειμαρμένη», η οποία ταυτίζεται, σύμφωνα με τους

Στωικούς, με τη θεία πρόνοια.

3. Άρα οι Στωικοί πιστεύουν ότι για οτιδήποτε συμβαίνει στο σύμπαν, υπάρχουν

αίτια που δεν θα επέτρεπαν να συμβεί οτιδήποτε άλλο.

4. Συνεπώς η έννοια της τύχης δηλώνει στο πλαίσιο της στωικής φυσικής απλά ότι

τα αίτια δεν έχουν ακόμη κατανοηθεί.


5. Έτσι στη στωική φυσική όλα τα μελλοντικά γεγονότα είναι προβλέψιμα και η

αστρολογία και η μαντική είναι εμπειρικές επιστήμες.

6. Στον αιτιοκρατικό κόσμο των Στωικών υπάρχει ακόμα χώρος για αυτό που είναι

απλώς δυνατόν και όχι αναγκαίο.

7. Ο Χρύσιππος ανέπτυξε μια πολύπλοκη θεωρία για την αιτιότητα προκειμένου να

εξηγήσει την ελεύθερη ανθρώπινη βούληση, και άρα να αποδείξει ότι οι άνθρωποι

είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους.

1. Φέρνει ως παράδειγμα έναν κύλινδρο που κυλά πάνω σε μια επίπεδη

επιφάνεια.

2. Θεωρεί ότι είναι δύο τα αίτια της κίνησης του: ένας εξωτερικός παράγοντας

που του δίνει ώθηση και το σχήμα του.

3. Άρα κυλά λόγω της εξωτερικής ώθησης και της εσωτερικής του φύσης.

4. Την εξωτερική ώθηση την ονομάζει «συνεργόν» και «προκαταρκτικόν», ενώ

την εσωτερική φύση «προηγούμενον» και «αυτοτελές».

8. Σύμφωνα λοιπόν με τη θεωρία του Χρύσιππου:

η ειμαρμένη είναι το σύνολο των εξωτερικών αιτίων που επιδρούν στο άτομο

και λειτουργούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να πραγματοποιήσουν τα

προκαθορισμένα τους αποτελέσματα.

9. Η ειμαρμένη όμως μόνο πυροδοτεί τις καταστάσεις και δεν αποτελεί από μόνη

της αναγκαία συνθήκη για την ανθρώπινη πράξη.

10. Το πρωταρχικό αίτιο της ανθρώπινης πράξης βρίσκεται πάντοτε στο

συγκεκριμένο άτομο.

11. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις

τους, οι Στωικοί τονίζουν ότι μόνο ο σοφός είναι ελεύθερος. γιατί η ελευθερία

συνίσταται στο να πράττει κανείς με τη θέληση του, σύμφωνα με ότι

προκαθορίζει η θεία πρόνοια για το καλό του κόσμου ως σύνολο.

12. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ :

ΆΡΑ ο στωικισμός δεν αποτελεί μια μοιρολατρική φιλοσοφία που προτείνει την

απραξία, αφού είναι στο χέρι μας να πράττουμε σύμφωνα με ότι έχει

προκαθοριστεί.


5.2.3. Η ΣΤΩΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

1. Σύμφωνα με τη στωική ηθική μόνο η συμφωνία με τη φύση μπορεί να μας

εγγυηθεί μια ευτυχισμένη ζωή.

2. Οποιαδήποτε εναντίωση στις επιταγές της φύσης προκαλεί δυστυχία και

καταστροφή.

3. Στωικοί : όταν οι άνθρωποι με τη βοήθεια της λογικής κατανοήσουν τις

λειτουργίες του σύμπαντος θα μπορέσουν, ως μέρη κι αυτοί της φύσης, να

πετύχουν τον τελικό σκοπό.

4. Τελικός σκοπός: τέλεια ευδαιμονία, ευτυχισμένη ζωή.

Η ΑΡΕΤΗ

1. Η φύση, σύμφωνα με την οποία πρέπει κάποιος να ζει, ταυτίζεται με το λόγο

(λόγος = ορθός λόγος = λογική)

1. Ο ορθός λόγος που διέπει την καθολική φύση.

2. Ο ορθός λόγος που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση

2. Με τη βοήθεια του ορθού λόγου (της λογικής) αποκτούμε την έννοια του αγαθού,

η οποία δεν είναι άλλη από την αρετή, αφού κατά τους Στωικούς είναι η ενάρετη

ζωή που μας οδηγεί στην απόκτηση της ευδαιμονίας.

3. Σύμφωνα με τη στωική ηθική και μόνο η συγκατάθεση μας σε αυτή την έννοια

του αγαθού τροποποιεί τα κίνητρα μας, έτσι ώστε τελικά να μας έλκει προς αυτό

που κρίνουμε ως αγαθό, δηλ. προς την αρετή.

4. Αγαθά είναι οι αρετές (π.χ. φρόνηση, δικαιοσύνη) και κακά τα αντίθετα τους.

5. Η αρετή επομένως είναι το αγαθό και η ευδαιμονία εξαρτάται απ’ αυτή κι όχι από

την απόκτηση πραγμάτων που συμβατικά θεωρούνται αγαθά, όπως π.χ. ο

πλούτος, η υγεία, η ομορφιά, και τα οποία σύμφωνα με τους Στωικούς δεν είναι

ούτε αγαθά ούτε κακά αλλά αδιάφορα, αφού δεν παίζουν κανένα ρόλο στην

απόκτηση της αρετής δηλ. στην πραγματική ευδαιμονία.

6. Ωστόσο κάποια από τα αδιάφορα είναι:

1. Σύμφωνα με τη φύση, «κατά φύσιν», άρα προτιμητέα (προηγμένα) (π.χ. υγεία)

2. Αντίθετα με τη φύση, «παρά φύσιν», άρα απορριπτέα (αποποιημένα) (π.χ.

αρρώστεια)


3. Απολύτως αδιάφορα (π.χ. ο αριθμός των τριχών στο κεφάλι μας).

7. Και οι 3 κατηγορίες αδιάφορων δεν είναι αγαθά σύμφωνα με τη στωική ηθική:

1. Δεν αποτελούν συστατικά της αρετής.

2. Μπορούν ωστόσο να χρησιμοποιηθούν άλλοτε με θετικό και άλλοτε με

αρνητικό τρόπο.

3. Πρέπει να προτιμώνται τα «κατά φύσιν», τα προτιμητέα, τα οποία είναι

σύμφωνα με τη φύση.

8. Οι Στωικοί υποστηρίζουν ότι πρέπει να ζούμε σύμφωνα με τη φύση και όσον

αφορά τον κοινό νόμο ή τον φυσικό νόμο, ο οποίος:

1. Απαιτεί να πράττουμε αυτό που είναι φυσικό

2. Μας εμποδίζει να πράττουμε αυτό που είναι αντίθετο με τη φύση μας

9. Στωικοί: μόνο φαινομενική η αντίθεση μεταξύ ατομικής και καθολικής φύσης:

1. Η καθολική φύση θεσπίζει έναν κανόνα για κάθε συγκεκριμένο άνθρωπο

2. Αυτός ο κανόνας αποτελεί το κριτήριο για να αποφασίσουμε αν

εκπληρώνουμε ή όχι τους ατομικούς μας σκοπούς.

3. Επομένως οι Στωικοί ισχυρίζονται ότι ο ενάρετος άνθρωπος δεν πρόκειται να

έχει επιθυμίες που να μη συμβαδίζουν με ό,τι είναι αγαθό (καλό) για τον

κόσμο.


ΤΑ ΠΑΘΗ

1. Τα πάθη: η πηγή της ανθρώπινης δυστυχίας.

2. Ανθρώπινα πάθη:

1. Ισχυρά συναισθήματα, (ζήλεια, έρωτας,…)

2. Πλήθος ψυχικών καταστάσεων (πόνος, λύπη, ντροπή,…)

3. Υπόλοιπη αρχαία ηθική: τα πάθη προέρχονται από κάποιο άλογο τμήμα της

ψυχής.

4. Στωική ηθική:

1. Τα πάθη είναι ψευδείς κρίσεις, μη έλλογες κινήσεις της λογικής ψυχής του

ανθρώπου.

2. Γι’ αυτό τα πάθη χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους και όχι τα άλογα ζώας.

3. Γι’ αυτό και θα πρέπει οι άνθρωποι να επικρίνονται για τα πάθη τους.

5. Ο άνθρωπος με πάθη:

1. Συγκατατίθεται σε μια ψευδή εντύπωση.

2. Δημιουργεί στον εαυτό του την παρόρμηση να επιζητήσει ή να αποφύγει

πράγματα που είναι στην πραγματικότητα αδιάφορα (που δεν σχετίζονται με

την αρετή).

6. Ανθρώπινα πάθη: παρορμήσεις πέρα από το κανονικό μέτρο.

7. Χρύσιππος : το ανθρώπινο πάθος είναι ορμή πλεονάζουσα. Η παρόρμηση του

πάθους είναι αδύνατον να ελεγχθεί αφού δεν υπακούει στον ορθό λόγο και δεν

συμφωνεί με τα φυσικά μέτρα.

8. Η απαλλαγμένη από πάθη ψυχή :

1. Δεν οδηγεί σε αντίφαση μεταξύ ορθού λόγου και επιθυμιών.

2. Άρα μπορεί να ζήσει σύμφωνα με τη φύση (ο ορθός λόγος, ο θεός, η λογική)

9. Σύμφωνα με τους Στωικούς:

1. Τα πάθη πρέπει να απαλειφθούν τελείως και όχι απλά να περιοριστούν.

2. Χωρίς την επίδραση των παθών ο άνθρωπος ενεργεί με βάση τον ορθό λόγο.

3. Ωστόσο μόνο ο σοφός είναι απαλλαγμένος από κάθε πάθος, όπως η ηδονή, η

αγωνία, ο φόβος.

4. Αλλά και ο σοφός δεν είναι τελείως απαθής, αφού η διάθεση του

χαρακτηρίζεται από θετικές συγκινησιακές καταστάσεις, όπως η επιθυμία να

συμβούν καλά πράγματα στους συνανθρώπους του.


ΤΑ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ

Τι προτείνει η στωική ηθική για την ηθική πρακτική (ηθικά πρακτέον); Από τι

θα πρέπει να κατευθύνονται οι ανθρώπινες πράξεις για είναι ηθικά αποδεκτές;

1. ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ :

1. Όλες οι πράξεις που είναι σύμφωνες με την έλλογη ανθρώπινη φύση είναι

ηθικά αρμόζουσες.

2. Π.χ. να τιμάς την πατρίδα και τους γονείς, να γυμνάζεσαι.

3. Οι πράξεις όλων των ανθρώπων, σοφών και φαύλων, μπορούν να

χαρακτηριστούν «καθήκοντα» αν είναι ηθικά αρμόζουσες.

2. ΚΑΤΟΡΘΩΜΑΤΑ :

1. Μια ειδική κατηγορία καθηκόντων που είναι πράξεις αποκλειστικά των

σοφών.

2. Κίνητρα : η διαφορά μεταξύ «καθήκοντος» και «κατορθώματος».

3. Ο σοφός συνειδητοποιεί ότι η προσπάθεια απόκτησης ενός αγαθού είναι πιο

σημαντική από την απόκτηση του.

4. Γιατί η αρετή δεν ορίζεται από το αποτέλεσμα που επιφέρει αλλά από ένα

πρότυπο συμπεριφοράς εναρμονισμένο με τον ορθό λόγο που διέπει τη φύση.

5. Ο σοφός προχωρά στην πράξη-κατόρθωμα ότι επειδή είναι επιθυμητή αυτή

καθεαυτή αλλά γιατί γνωρίζει ότι με την αρετή συμφωνεί μόνο η ηθικά ορθή

πράξη.

1. Ιδιαίτερο γνώρισμα ενάρετου ανθρώπου: να επιλέγει τα πράγματα που είναι

σύμφωνα με τη φύση και βάσει πάντα κάποιων αρχών.

2. Σύμφωνα με τη στωική ηθική μόνο η αρετή που διέπει τις πράξεις των σοφών

αποτελεί αγαθό.

3. Και το ελάχιστον ηθικό παράπτωμα μας καθιστά φαύλους.

4. Όλα τα ηθικά σφάλματα είναι ισότιμα.

5. Η στωική ηθική θέτει μερικές από τις πιο απαιτητικές και αυστηρές προϋποθέσεις

για την κατάκτηση της αρετής.

6. Μπορεί ένα άνθρωπος να είναι τόσο ενάρετος;

1. Οι Στωικοί παραδέχονται ότι είναι πολύ δύσκολο να είναι κάποιος σοφός.

2. Ούτε για τον εαυτό τους δεν ισχυρίστηκαν ότι έγιναν σοφοί.


7. Είναι τελικά η στωική ηθική εντελώς ανεφάρμοστη; Καμία ελπίδα;

1. Οι Στωικοί κάνουν μεν σαφή διάκριση μεταξύ των πράξεων σοφών και φαύλων

2. Ωστόσο πιστεύουν ότι με συνεχή προσπάθεια μπορούν και οι φαύλοι να

βελτιωθούν και να πλησιάσουν κάπως την τελειότητα.

3. Άλλωστε με την ελπίδα αυτή συγκροτούν την ηθική τους θεωρία.


Documents

ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Α5