i

ii

Editr: Do. Dr. smail Gven

UYGARLIK TARH

ISBN 9944-919-23-3

2007, Pegem A Yaynclk

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklar, Pegem A Yaynclk Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd. ti.ne

aittir. Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri, kapak tasarm mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayt ya da

baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz. Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr. Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz

yaynlar satn almamasn diliyoruz.

1. Bask: ubat 2007

Kapak Tasarm: zulfin.eua Yayn Ynetmeni: Grsel Avc

Bask: Baran Ofset

Pegem A Yaynclk Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd. ti.

Adakale Sokak 4/1 Yeniehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 430 67 51

Belge: (312) 431 37 38 nternet: www.pegema.com.tr

E-posta: pegema@pegema.com.tr

iii

NSZ Bir insan iin hafza neyse bir toplum iin de tarih odur. Hafzasn

kaybetmi insanlar nevrotiktir. Tarihini hatrlamayan toplumlar da hafzasn kaybetmi insanlar gibidir. Tarih aslnda bugnmze nasl geldiimizin cevaplarn verir. Bugn, eski alara gre birbiryle daha fazla etkileime giren ve birbirine bal uluslarn bulunduu bir dnyada yayoruz. Farkl kltrel mirasa ve gre sahip biriyler eskisine oranla daha yakn ve daha fazla iliki kurmaktadrlar. Dnyann herhangi bir yerindeki sosyal, ekonomik ya da askeri deiim baka blgelerdeki toplumlar daha fazla etkilemektedir. evre kirlilii, nfus art ve dier sorunlar artk bir blgenin deil dnyann sorunu olmaktadr. Petrol, elektronik fast-food kltr gibi tketim alkanlklar toplumlarn ve lkelerin yaam standartlarn kkl biimde deitirmitir. Bunun da tesinde, tarihin hibir dneminde olmad kadar farkl din ve dnya grleri ayn blgede yaanmaktadr. Hibir toplum dnyadaki yerinin farknda olmadan yaayamamaktadr.

Bugnk durum aslnda temel olarak tarihsel gelimelerin ve uygarlklarn gelimesinin doal bir sonucudur. zellikle dnyann farkl blgelerinde ve 16.yyda Avrupada meydana gelen deimeler ve bunlarn etkileri uygarlk tarihini yeni bir yrngeye soktu. Uygarln beii olan Asya, Uzakdou, Mezopotamya ve n Asya bu niteliini Avrupa ve Amerikaya kaptrd. Yeni dnya dzeni ve uygarlklar atmas gibi kavramlar nda uygarlk tarihi yeniden yazlmaya balad ve yeni bir yn kazand. Deien bu dnyada toplumlar birbirine yaklatka ortaya kan sorunlarn zmnde insanlarn birbirini daha iyi anlamas n koul haline geldi. Uygarlk tarihinin okunmas bu sorunlarn zmnde yararl bir ara olarak kabul edilmeye baland. Farkl uygarlklardan gelen insanlarn farkllklarnn kavranmas ve kabul edilmesi uygarlk tarihinin nemini birkez daha ortaya kard. Bu nedenle uygarlk tarihi kitab yazlrken zellikle dinler tarihi ve farkl ktlarda ortaya km olan nemli uygarlklarn baat gelerine de yer verildi. Antik a ile modern a arasndaki gei ve balantlara nem verildi. Bylece tarih okuryazarlarnn yeni bir anlayla tarihi yorumlamalar salanmaya alld. Bu eser oluturulurken beklenen ancak gemiimizi iyi yorumlarsak bugn iyi anlayabileceimiz anlayndan yola kld. Bu anlamda eserin her kuaktan ve meslekten kitleye yararl olaca beklenmektedir.

Editr: Do. Dr. smail Gven

iv

BLM YAZARLARI

Yrd. Do. Dr. H. mer Adgzel, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi

Prof. Dr. Yahya Akyz, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi

Yrd. Do. Dr. Hasan Aydn, Ondokuz Mays niversitesi Sinop Eitim Fakltesi

r. Gr. Burak alkan, Afyon niversitesi Eitim Fakltesi

Do. Dr. smail Gven, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi

Mustafa Metin, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Uzman

Yrd. Do. Dr. rfan Mukul, Ondokuz Mays niversitesi Sinop Eitim Fakltesi

Yrd. Do. Dr. Ahmet Ocak, Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi

Mehmet Saygl, Anadolu Medeniyetleri Mzesi Uzman

Do. Dr. Hasan nder, Mula niversitesi Eitim Fakltesi

Do. Dr. Turgut Yiit, Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi

Ar. Gr. E. zlem Yiit, Abant zzet Baysal niversitesi Eitim Fakltesi

v

NDEKLER

nsz ..................................................................................................................................... iii Blmler ve Yazarlar ............................................................................................................iv indekiler ................................................................................................................................v

1. BLM TARH VE UYGARLIK TARH

(ss: 1-42)

nsz .......................................................................................................................................1 Tarih ncesi Devirler ve Tarih Devirleri ..............................................................................2 Ta Devri .............................................................................................................................2 Maden Devri .......................................................................................................................3 Tarih Devirleri .........................................................................................................................4 lk a .................................................................................................................................4 Orta a ..............................................................................................................................4 Yeni a..............................................................................................................................4 Yakn a............................................................................................................................4 Tarih ve Uygarlk Tarihi..........................................................................................................4 Uygarln Tarihsel Serveni ..................................................................................................7 Giri ..........................................................................................................................................7 Maddenin Evrimi: norganik Evrim.......................................................................................8 Canlnn Evrimi: Organik Evrim ..........................................................................................10 nsann Evrimi: Kltrel Evrim ............................................................................................11 Evrenin Zaman lei ..........................................................................................................15 Kaynaka ................................................................................................................................25 Uygarlk, Kltr ve Gncel Sorunlar ...................................................................................26 Kltr ve Uygarlk Nedir?................................................................................................26 Irmak Vadisi Uygarlklarndan Eksen aa .................................................................30 Uygarlklar atmas .......................................................................................................33 Bat Uygarl ve Dier Halklar.......................................................................................34 Uygarlklar ve Trkler......................................................................................................37 Uygarlk yi Bir ey Midir? ..............................................................................................40 Kaynaka ................................................................................................................................41

2. BLM N ASYA UYGARLIKLARI

(ss: 43-95)

Mezopotamya Tarihi ve Uygarl........................................................................................43 Smerler ............................................................................................................................45 Akadlar..............................................................................................................................50

vi

Babilliler ............................................................................................................................53 Mezopotamya Uygarl ........................................................................................................56 Mezopotamyada Ynetim ekilleri................................................................................56 Sosyal Hayat ......................................................................................................................59 Ekonomik Hayat...............................................................................................................60 Dil, Bilim, Edebiyat ..........................................................................................................68 Dini Hayat .........................................................................................................................69 Sanat ..................................................................................................................................70 Kaynaka ................................................................................................................................71 Eski Msr ...............................................................................................................................72 Eski Msr Nasl Ortaya kmtr?..................................................................................72 Eski Mzr Uygarl ve Corafya.....................................................................................72 Msr Medeniyetinin Balca zellikleri .........................................................................73 Arkaik a .............................................................................................................................76 Slaleler ncesi Dnem ..................................................................................................76 Msrda Bilim ....................................................................................................................78 Kaynaka ................................................................................................................................95

3. BLM ANADOLU UYGARLIKLARI

(ss: 97-178)

Tarih ncesinde Anadolu.....................................................................................................97 Paleolitik a....................................................................................................................97 Neolitik a ......................................................................................................................99 Kalkolitik a .................................................................................................................101 Eski Tun a................................................................................................................103 Anadoluda Kltr ve Uygarlk ..........................................................................................107 .. 1200lerden Gnmze Anadolu Uygarlklar......................................................107 Kaynaka ..............................................................................................................................108 Anadolu Uygarlklar...........................................................................................................109 Hititler ..................................................................................................................................109 Giri .................................................................................................................................109 Siyasal Tarih....................................................................................................................111 Yeni Krallk Dnemi ......................................................................................................118 Uygarlk ...........................................................................................................................124 Ge Hitit Devletleri ........................................................................................................136 Kaynaka ..............................................................................................................................139 Frigler ...................................................................................................................................140 Siyasal Tarihi...................................................................................................................143 Kaynaka ..............................................................................................................................161 Urartular ..............................................................................................................................162 Erken Urartu Tarihi: Beylikler Dnemi .......................................................................163 Klasik Urartu Tarihi .......................................................................................................164 Urartularda Din..............................................................................................................166 Urartu Sanat ..................................................................................................................166 Kaynaka ..............................................................................................................................167

vii

Lydiallar ..............................................................................................................................168 Siyasal Tarih....................................................................................................................168 Uygarlk ...........................................................................................................................171 Ioniallar ...............................................................................................................................174 Siyasal Tarih....................................................................................................................174 Uygarlk ...........................................................................................................................176

4. BLM AKDENZ UYGARLIKLARI

(ss: 179-219)

Ege Uygarl .......................................................................................................................179 Yunanistan Uygarl...........................................................................................................179 Eski Yunan Uygarl ..........................................................................................................179 Giri .................................................................................................................................179 Uygarln Geliimi.........................................................................................................180 Eski Yunan Uygarl .....................................................................................................187 Kaynaka ..............................................................................................................................198 Roma Uygarl....................................................................................................................200 Roma Uygarl ve Dini ......................................................................................................200 Etrskler...............................................................................................................................201 Roma mparatorluu...........................................................................................................202 Latin Birliine Doru .....................................................................................................203 Kaynaka ..............................................................................................................................219

5. BLM YAKIN DOU UYGARLIKLARI

(ss: 221-233)

Pers Uygarl.......................................................................................................................221 Pers ncesi...........................................................................................................................221 Pers Sanat ve Mimarisi.......................................................................................................227 Kaynaka ..............................................................................................................................233

6. BLM UZAK DOU UYGARLIKLARI

(ss: 235-274)

in.........................................................................................................................................235 Tarih ncesinden Uygar ine ......................................................................................235 M III. Binyln Bandan M 1500e..........................................................................236 Krallk ..............................................................................................................................248 Mandarin mparatorluu ...............................................................................................255 Yin ve Yang.....................................................................................................................261 in Sanatlar....................................................................................................................262 Hint Uygarl ......................................................................................................................266

viii

Hindistan mparatorluklar............................................................................................269 slamn Damgas ............................................................................................................271 Kaynaka ..............................................................................................................................274

7. BLM ORTA ASYA TRK UYGARLII

(ss: 275-292)

Trk Ad ...............................................................................................................................275 Bozkr Kltrnn Ana Hatlar ....................................................................................279 Eski Trklerde ehir ve ehircilik.................................................................................285 Kaynaka ..............................................................................................................................292

8. BLM AMERKA UYGARLIKLARI

(ss: 293-309)

Gney Amerika Uygarlklar ..............................................................................................293 Aztekler ...........................................................................................................................293 Mayalar............................................................................................................................294 knalar .............................................................................................................................298 Kuzey Amerika Uygarlklar ...............................................................................................301 Amerikann Tarihi ..............................................................................................................301 Smrge Dnemi............................................................................................................301 Amerikann Bamszlk Sava......................................................................................303 Bir Denge Aray ...........................................................................................................305 Amerika Birleik Devletlerinin Ykselii ....................................................................306 Sper G Dnemi.........................................................................................................308 Kaynaka ..............................................................................................................................309

9. BLM ORTAA (ss: 311-446)

Ortaa .................................................................................................................................311 Karanlk a m? Aydnlanmann Balangc m?.......................................................311 Hristiyanlk nancnn Rol ..........................................................................................311 Feodal Toplum................................................................................................................312 Devletlerin Olumas......................................................................................................313 Toplumsal Deimeler ...................................................................................................314 Ortaada Senyrler.......................................................................................................315 Kaynaka ..............................................................................................................................327 slam Dnyasnda Kltr, Sanat ve Dnce ....................................................................328 Kaynaka ..............................................................................................................................357 Avrupa ve Trk Uygarlklarnn Gelimesinde Etken Olarak Eitim .............................359

ix

Avrupa Uygarlnn Gelimesinde Eitimin nemi ...................................................359 Trk Uygarlnn Gelimesinde Eitimin nemi .......................................................368 Kaynaka ..............................................................................................................................377 Corafi Keifler ve Sonular..............................................................................................378 Corafi Keiflerin Nedenleri..........................................................................................378 Keifler ............................................................................................................................379 Corafi Keiflerin Sonular ..........................................................................................380 Kaynaka ..............................................................................................................................393 Rnesans-Reform................................................................................................................394 Rnesans .........................................................................................................................394 Ortaadan Kalknmaya................................................................................................395 Toplumsal Dzen: Snflar ve Gerilimler......................................................................397 Devletlerin lerlemesi.....................................................................................................398 Zenginlik ve zgrlk....................................................................................................404 Kaynaka ..............................................................................................................................411 Reform ............................................................................................................................412 Reform Nedir?................................................................................................................412 Reformun Ykselii........................................................................................................414 Hareketin Yaylmas.......................................................................................................416 Reformun Birlii ve eitlilii .......................................................................................417 Kaynaka ..............................................................................................................................422 Sanayileme..........................................................................................................................423 Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimi...............................................................................423 Kaynaka ..............................................................................................................................430 nemli catlar ve Keifler...................................................................................................431 Kaynaka ..............................................................................................................................441 Sonu Olmayan Serven: Uygarlk ......................................................................................442

Tarih ve Uygarlk Tarihi 1

1. BLM

TARH VE UYGARLIK TARH

NSZ Tarihiler gemii temel blme ayrmaktadrlar. Modern tarihiler

tarihi yaklak 1450de matbaann balangcna gtrmektedirler. Bu tarih ayn zamanda stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesidir. Bu dnem kaiflerin engin denizlere alp yeni yerleri kefetmesinin balad keifler ana da denk der. Modern tarihin bu blm halen daha devam etmektedir. Uygarlk tarihini yazanlar ise daha eskilere gitmektedilerler. Ilkadan balayp gnmze kadar devam eden uygarlklar her ynyle ele alp incelerler. Bu almada da uygarlk adna dnya zerindeki farkl kltr ve topluluklarn rettikleri ele alnacaktr.

Uygarlk en genel anlamda , insanlarn bir nesilden dierine ilettii maddi ve manevi rnlerin tmn oluturur. Uygarlk Tarihi, balangtan bugne uygarlk srecini oluturan temel olay ve olgular ele alarak gnmze k tutmay amalamaktadr. Dnyann en eski uygarlklar rmak kenarlarnda ortaya kmtr: Nil vadisinde Msr, Frat ve Dicle Nehri kenarnda Mezopotamya ve Indus nehri yaknnda Hint ve Sar nehir evresinde in Uygarl ortaya kmtr. Irmaklar uygarlklarn hem tarm hem de tamaclk yapmalarna olanak salamtr. Bylece Irmak kenarlar ayn zamanda uygarlklarn da ortaya kt yerler olarak belirlenmitir. Irmak sular iftilere tarm yapma olanan vermi ve topra ilemelerini salamtr. Topra ilemeyenler ise madencilik ya da ehirlerin oluturulmas gibi alanlarda almaldr. Uygarlk bu anlamda ehirli olmak ya da ehirlerde yaamak olarak adlandrlmtr. ehirde yaamak uygarlk tarihinin balangc saylsa da insan yer yzne gelii ve ilk ta aletleri kullanmas aslnda uygarln balangcn oluturur. Bu nedenle uygarlk tarihinde tarih ncesi devirlerden modern insana kadar uygarln geirdii evreler ele alnp incelenecektir. Eski n Asya ve Msr Uygarlklar, Uzak Dou ve Gney Amerika Uygarlklar, Eski Yunan ve Helen Uygarlklar ve kltr, Roma Uygarl, Ortaa, Rnesans ve Reform, Aydnlanma a, Amerikan ve Fransz Devrimleri, Sanayi Devrimi, gibi konular ele alnacaktr.

n Asya Uygarlklar 43

2. BLM N ASYA UYGARLIKLARI

MEZOPOTAMYA TARH VE UYGARLII

Mezopotamya, Yunanca ki rmak arasndaki lke anlamna gelir ve corafi olarak iki blgeye ayrlr: Aa Mezopotamya ve Yukar Mezopotamya. rann Basra krfezinden bugnk Irak blgesine kadar olan blm Aa Mezopotamya iinde kalrken, Bugnk Irakn ortalarndan, Anadoluda Gneydou Toroslarn gneyine kadar uzanan blge ise Yukar Mezopotamyadr. Mezopotamya uygarlna can veren Dicle ve Frattr. Dicle ve Fratn tad alvyonlu topraklar bu corafyada tarmsal retimi mmkn klar ve her yl dzenli rn elde etme olana salar. Fratn suyu, Dicleden iki kat azdr. Yata derin deildir, kenarlar fazla yksek ve dayankl olmadndan sular ovalara kolayca yaylr. Sulad blgelere verim ve bolluk getirir. Diclenin ise hem yata derindir; hem de kenarlar dik ve yksektir. Frat ve Dicleden yararlanabilmek iin birtakm n hazrlklar yaplmaldr. Taknlarn ne zaman gerekleeceini hesaplamak ve takn sularndan yararlanmak iin setler, bentler ve kanallar yapmak gereklidir. Bu gerekleri bilen Smerler, yaptklar setler, bentler ve kanallar aracl ile Frat kylarna kurduklar ehirleri beslemilerdir.

Corafi olarak Ortadounun merkezinde yer alan ve Dicle ve Fratn salad olanaklardan dolay Mezopotamya, Asyadan gelen ve sulak topraklar arayan kavimler iin ncelikli bir urak yeri olmutur. Arabistandan gelen kabileler de ayn cazibeye kaplmtr. Kuraklktan bunalm Arap Kabileleri de g Mezopotamya topraklarna ynelmilerdir. Bu durum Mezopotamyada ok farkl kavimlerin kaynat bir zenginlik yaratmtr. Asyal, Sami kkenli, Hint-Avrupa kkenli kavimlere Mezopotamyada rastlamak mmkndr. Dier bir sonu ise, uzun sreli bir devletin hkimiyetinin Mezopotamya topraklarnda gereklememesi; kurulan, gelien sonra da yklan bir dizi imparatorluun

Bu Blm Afyon Kocatepe niversitesi, Eitim Fakltesi r. Gr. Burak alkan tarafndan hazrlanmtr.

Anadolu Uygarlklar 97

3. BLM

ANADOLU UYGARLIKLARI

TARH NCESNDE ANADOLU Paleolitik a

Yontma veya Eski Ta a olarak da adlandrlan Paleolitik a g-nmzden yaklak 2 milyon yl nce balam ve 10.000 yl nce son bul-mutur. Ancak verilen bu tarihlerin dnya geneli iinde geerli olduunu ve yerel olarak deimeye ak bulunduunu da belirtmek gerekir. nsanlk tarihinin % 99u gibi ok byk bir blmn kapsayan bu a, ayn za-manda ilk insan atalarnn ortaya k ve ilk aletlerin retimi yoluyla insan-lama srecine girii temsil etmesiyle de sz konusu tarihin geliimi iinde ok nemli bir yer tutmaktadr. Doann snrlayc ve belirleyici basks al-tnda yaayan Paleolitik a insanlar ekonomik adan, avc ve toplayc topluluklar temsil ederler. Besin retmeyi bilmeyen bu insanlar, yalnzca yaadklar ortamda bulunan yabani sebze, meyve ve kkler ile avlandklar hayvanlar yiyerek beslenmilerdir. klim ve evre koullarnn deikenlii nedeniyle, yeni besin kaynaklar aramak ve av hayvanlarn izleyerek, kk gruplar halinde konar - ger bir tarzda yaamlardr. Kaya snaklarnn bulunduu yerlerde maara ve kayaalt snaklarnda barnmlar, kaya s-naklarnn bulunmad yerlerde ise ak havada kurduklar snaklarda yaamlardr. (www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr/ dnemler/2.2.2006 tarihinde alnmtr).

Paleolitik a, karakteristik izgileri ve kltrleriyle Alt, Orta ve st olmak zere 3 evreye ayrlr. Alt Paleolitik devrin insanlar, beyin kapasite-leriyle orantl olarak kendilerini vahi hayvanlardan korumak, beslenmek, avlanmak iin ve zaman zaman da kendi aralarndaki mcadelelerde kul-lanmak zere birtakm basit ta aletler yapmaya balamlardr. Genellikle doann kendilerine sunduu talar, ya daha sert olan baka talarla yonta-rak ilemiler, ya da doal halde evrelerinde bulunan ve ok az bir rtula alet haline gelebilen paralar kullanmlardr. Alt Paleolitik sresince ol-duka lml geen iklim Orta Paleolitikde kurumaya, sertlemeye ve gide-rek bol kar yayla belirgin yeni bir buzullamaya dnmesi, insann yaay ve teknolojisinde bir dizi deiiklikler meydana getirmitir. Bu teknolojik

Akdeniz Uygarlklar 179

4. BLM

AKDENZ UYGARLIKLARI

EGE UYGARLII Gnmzde Avrupa kltrnn temelini oluturdu kabul edilen byk

ve zgn ilk a uygarl. Balanglar Neolitik aa dayanrsa da asl tarihi Egede tun uygarlklarnn zld yerde 1200 den balatlr. Yrede 3000-1000 arasnda doup gelien bu tun a uygarlklar genellikle Ege uygarlklar olarak bilinir. 9.yzylda zgn izgileri beliren eski yunan uygarl 5. yzyln son yarsnda klasik grnmyle dorua ulam, Byk skenderin fetihleri sonucu n Asya n Asya kltrleriyle i ie geerek 3-1 yzyllarda Helenistik Dnemi yatmtr. Yunan uygarlnn klasik dnemi ( 480-323) Douda ykselen Pers mparatorluunun onyadaki ayaklanmay bastrarak bu blgenin Arkaik Dnemdeki kltrel stnln srdre bilme olanann yok etmesiyle balar.

YUNANSTAN UYGARLII ESK YUNAN UYGARLII

Giri Yunanistan, eski adyla Helas, Balkan yarmadasnn gneyinde, yan

denizlerle evrili bir yarm adadr. Dousunda Ege denizi, gneyinde Akdeniz, batsnda on denizi bulunmaktadr. lk bakta olduka yaltlm bir corafya gibi grnr; ancak onu, Kikladlar ve Sproradlar Anadoluya; Kalkidikya yarmadas ile Kuzey Egedeki adalar Trakyaya ve Boazlar ise Karadenize balar. Gneyinde, dou ve bat arasnda kpr ilevi gren Girit adas bulunur (Tanilli, 1994). taraf denizlerle evrili olan bu blge, dalar tarafndan kk paralara blnmtr. Mezopotamya ve Msr uygarlnn kurulduu corafyayla karlatrldnda, Yunan uygarlnn

Bu blm Ondokuz Mays niversitesi, Sinop eitim Fakltesi retim yesi Yrd. Do. Dr. Hasan Aydn tarafndan hazrlanmtr haydi@omu.edu.tr

Yakn Dou Uygarlklar 221

5. BLM

YAKIN DOU UYGARLIKLARI

Pers Uygarl Eski Pers mparatorluu, kabaca bugnk ran slam Cumhuriyeti'nin eski

Persia (veya Persis) ise, bugnk Fars eyaletinin (iraz blgesi) topraklarna karlk gelir. Bugnk rana Medlerle birlikte gelen Persler, Elam lkesi ile ran krfezinin dousundaki dalk blgede yayorlard. Asur kaynaklar ise onlardan ancak M.. 1000 ylndan itibaren sz etmektedir. Pers mparatorluu srekli olarak komularnda gpta uyandrmtr. Makedonya kral Filippos'un ryasn gerekletirmeye alan olu Byk skender, bu topraklan fethederek Dou ile Helenizmi birletirmek istemi, ancak eseri kalc olmamtr. ran topraklar, ykseklii genelde 1 000 m'yi aan, yksek yaylalardan oluur. Kurak, ounlukla da llerle kapl yaylalar ve bu platolar Pers uygarl ile canlanmtr. Platolar kuzeyde Elbruz Sradalar ile Hazar Denizi'nden, batda Zagros Dalan ile Dicle ve Frat Havzas'ndan ayrlr. Slale, gneyden kuzeye kadar, Amon'a adanm birok tapnak ina eden, Peye (M 751-716) gibi byk firavunlar yetitirdi. Kitab Mukaddes'teki Iaya blm Ibranlerin bunlardan grd destekten sz eder (Craig vd, 1990, zelik, 2002, Brosious, 2006).

Pers ncesi

Siyelk Uygarl Mezopotamya ve ndus uygarlklarnn merkezleri arasnda yer alan ran,

daha ok bozkr dnyasnn bir paras olmakla birlikte, olduka erken saylabilecek bir tarihte insan yerlemelerine sahne olmutur. VII. binylda neolitik Tepe Tange akmak yerlemesi sivrilir. ran Yaylas'nda VI.-IV. binyllara tarihlenen ky ve tarmsal etkinlik izlerine rastlanmtr. En nl sit, Tahran yaknlarndaki Siyelk Tepe'dir. Bu yerlemenin kkeni tam olarak kantlanamamtr. Burada yaplan kazlarda dallardan yaplm kulbelerin, kerpi evlerin, sr ve koyun besiciliinin, ta aletlerin, seramik eyann, ilenmi kemiklerin ve deniz kabuklarnn izlerine rastlanmtr. IV. binyln banda tula kullanlmaya balanm, seramikler hayvan motifleriyle bezenmi, bakr yaygn olarak kullanlr ve blge halk, dardan krmz akik ve firuze talar getirtirmilerdir. Bu son bulgu, Arabistan-ran (Basra) Krfezi

Uzak Dou Uygarlklar 235

6. BLM

UZAK DOU UYGARLIKLARI*

N nsanla ait hayli eski kalntlarn yer ald inin eski ve kkl bir tarihi

vardr. in tarihini aydnlatacak belgeler ok olsa bile, tarihsel gerekler efsanelerle karmtr. Dnyann en eski ve kkl milletlerinden biri olan in halk, farkl unsurlarn bir araya gelmesiyle oluur. in, gerek anlamda bir ulus devlet deil, tpk Eskia Roma mparatorluu'nun Akdeniz havzasnda olduu gibi, bir imparatorluk kavramyla biimlenen jeopolitik bir btndr. in tarihi, kaynaklar eksik olduundan deil, incelenmeyi beklediinden, yeterince tannmamaktadr ve tam olarak kavramlatrlmamtr. stelik aratrma almalar, tarihin eitliliini basmakalp bir hanedan erevesinin tekrarlanmasna indirgeyen vakanvis in kaynaklarnn (yllklar) in merkezci ve basitletirici bak asna baml olduundan, bu, dev boyutlu ve karmak bir itir. Btn bunlar ortaya karmamza yardmc olan ara, ine zg olan in yazsdr (zelik, 2002).

Tarih ncesinden Uygar ine in'de tarihncesini belirleyen, kaba ve yava gelien ta alet kltr, Kuzey

in'de gnmzden 27 000 yl nce mikrolitizme doru evrilmeye balarken, Gney in, en arkaik zelliklerin M 10000-5000 arasndaki son evresine ulamtr. Uzakdou'da tarihncesinden k sreci M 10000 dolaylarnda gereklemitir. anak-mlegin yan sra kk hayvancln (kpek, tavuk, domuz) ve ilkel bir dar tarmnn bilindii, gerek in Neolitii M VII. binyla rastlar ve Orta Asya'yla Pasifik Okyanusu'na komu Uzakdou arasndaki gei blgesinde, Ganz-hou ve Shaanxi arasnda yaayan Mongoloit topluluklar ilgilendirir. Ayn dnemde, bir ilk Melanezyallar (Avustronezyallar) grubundan olan ky halklar gneye doru ilerledi. Uzun sre Huanghe'nin orta vadisindeki kk bir blgeyle snrl kalan Neolitik, daha sonra farkllaarak Kuzeydou in'deki rmaklarn aa havzalarn oluturan ky ovalarna yayld. Bylece M V. binylda birok kltr sistemi ayrt edildi. Huang-he vadisindeki Yangshao

* Bu blm Ankara niversitesi EitimFakltesi retim yesi Do. Dr. smail Gven tarafnan hazrlanmtr.

Orta Asya Trk Uygarl 275

7. BLM

ORTA ASYA TRK UYGARLII

TRK ADI Trklerin ok eski bir millet oluu tarihileri Trk adn ok eski tarihi

kaynaklarda aramaya sevketmitir. Herodotosun M.. V. yzylda dou kavimleri arasnda belirttii Targitalarn Trk isminin ilk ekli olabilecei ileri srlmtr. skit topraklarnda oturduklar sylenen Tyrkaeler, kutsal kitap Tevratta ad geen Yafesin torunu Togharma, eski Hind kaynakla-rnda bildirilen Turukhalar, Thraklar ve hatta Troiallar Trk adn ilk defa tayan kavimler sanlmlardr. Resmi devlet ad olarak ilk defa Gk-Trk devleti tarafndan kullanlan Trk kelimesinin bundan nce Trk veya Trk ekilleriyle kullanld ve VI-VIII. asrlardan sonra Trk haline d-nt kabul edilmektedir. Altay dalarnn kuzeyi ile Sayan dalarnn gney-bats arasndaki blgenin en eski Trk yurdu olduu anlalmtr. Gnmzde Balkanlardan in Seddine kadar uzanan ok geni bir alanda yaayan Trkler alar boyu phesiz bir ok blgeyi yurtluk yapmtr. Ge-nel olarak Orta Asya en eski yerleim birimi olarak kabul edilmektedir. Yaylmalar, toplu halde g hareketleri Trk topluluklar iin en nemli karakteristik zellikdi. Trklerin ilk yurtlar Orta Asya; douda Kingan Dalarndan batda Hazar Glne, kuzeyde Sibirya Ovas'ndan gneyde Hinduku ve Karanlk Dalarna kadar uzanan geni bir lkedir. IV. yzyl sonlarnda meydana gelen Kavimler G dolaysyla Orta aa dek tm Avrupay da etkileyen byk bir medeniyetin gelitii yerdir. Burada bir ok devlet kurulmu ve yklmtr. Ama ortak zellikler ieren devlet ynetimi, sosyal yap, ekonomik ve kltrel geliimler gstermilerdir. Kurulan bu devletler kimi zaman birbiriyle savam, dierinin yklmasna sebep olmus, kimi zamanda birbirine destek vererek daha byk devletlerin kurulmasna olanak hazrlamlardr. Bu, tarihin balangcndan Orta an sonuna kadar devam etmitir. Kurulmu olan baz devletler unlardr

Amerika Uygarlklar 293

8. BLM

AMERKA UYGARLIKLARI

GNEY AMERKA UYGARLIKLARI

AZTEKLER Aztekler; And Dalarnn yksek kesimlerindeki vadilerde yaam ve

12.-16. yzyllarda byk bir imparatorluk kurmu olan Gney Amerika yerli halkdr. 16. yzyldaki spanyol istilasndan nce,ortalama 5-10 milyon nfuslu ok iyi rgtl bu imparatorluk, 14. ve 15. yzyllarda glenerek topraklarn bu gnk Bolivya,Peru,Ekvador ile Arjantin ve ilinin baz blmlerini iine alacak kadar geniletmitir.

Zengin bir mitolojiye ve kltrel mirasa sahip olan Azteklerin bakenti, gnmzde Ciudad de Mexiconun bulunduu, Taxcoco Glnn ortasnda yer alan Tenochtitlan kentiydi.

12 milyonluk bir nfustan oluan, ok byk ve zangin bir imparatorluk olan Aztekler gelimi tarm yntemlerine, kendilerine ait bir dine, takvime ve alfabeye sahiptiler.

Aztekleri spanyollar kefetmitir. spanyollar Aztek baklentine ulatklarnda Aztek mparatoru Montezuma onlar karlamak zere beklemekteydi. Montezuma, Aztek takvimine gre zel bir ylda olduklar iin spanyollardan sayca daha stn olmalarna ramen onlarn bakente girmeleirne izin vermitir. Aztek takvimine gre o yl Quetzalcoatl adl bir tanr Aztekleri yok edecekti ve efsanelerdeki bu tanrnn tasviri, spanyollarn bandaki Cortes ok benzedii iin Aztek mparatoru Cortesin tanr olduuna karar vermitir.

Hayatta kalmalarn salayan tek eyin imparator olduunu fark eden Cortes Aztekleri denetim altna alabilmek iin imparatoru tutsak almtr. Cortesin buradan ayrlmasnn ardndan, baka spanyollar da Azteke

Bu blm Ara. Gr. E. zlem Yiit ve smail Gven tarafndan hazrlanmtr

Ortaa 311

9. BLM

ORTAA

Karanlk a m? Aydnlanmann Balangc m? Ortaa, daha III. yy'dan itibaren ortaya kmtr. Ortaa aslnda

hem ekonomik hem de siyasi anlamda kendine zg deerleri olan dnemdir. Devletten (vergi basklar ve asker veya belediye ykmllklerinden) kamak istei toplumsal davranlar belirlemitir. Nfus hareketleri ve kentlerdeki nfus patlamas ekonomiyi krsal kesime kaydrmtr. Krsal kesime kay ve merkezi otoritelerin zayflamas derebeylik dzenini glendirmitir. 391 'den itibaren resm din haline gelen Hristiyanln gelimesi, din adamlar snfyla birlikte orta aa damgasn vurmutur. Romann ykl da ortaa hzlandran dier bir etken olmutur. zellikle doudan gelen Hun aknlar ve Gotlarn basks, Akdeniz ticaretinin 7.yydan itibaren Araplarn eline gemesi ve Endls Emevilerinin spanya zerinden basks Avrupadaki devletleri kendi ilerine sktrmtr. Bylece ortaa belirleyen etkenler bir araya gelmitir (Geliim Hachette, 1999).

Hristiyanlk nancnn Rol Antik ve barbar toplumlar gerek anlamda bir arada tutan Katolik dini

oldu. Papa Byk Gregorius'un destekledii din (Colomban, Aziz Benedictus) 653'te Ariusuluun ezilmesiyle glendi. lk barbar krallklar Vandallar ve Franklarca ezildi. Vandallar ve Franklar merkezi krallklar kuran Krall'nn baars, ksmen Clovis'in Bizans imparatoru dan tannmasnn yan sra, din adamlar snfnn ve balca destekisi durumuna gelen papann dayanan alan Clovis' tarafndan vaftiz edilmesine (498 veya 499) balanabilir. Hristiyanlk, iktidar ele geirmek iin zorunlu bir yol olarak grld. Daha sonra kilise ta giymede de rol oynamaya balad. Hristiyanln Germenler tarafndan da kabulnden sonra, hristiyanlk taassubu ve derebeylik (feodalite) rejiminin basks ile ortaada Avrupa, koyu bir karanln iine gmld (Bloch, 2005).

Bu blm Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi retim yesi Do.Dr. smail Gven tarafndan hazrlanmtr