11/13/2013

1

3. DEWIACJA I KONTROLA

SPOŁECZNA

Dr Jan Domaradzki

Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych

Katedra Nauk Społecznych

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego Poznań

Collegium Wrzoska

ul. Dąbrowskiego 79

5 piętro, pokój 507

tel. : (061) 8546-911

email: jandomar@ump.edu.pl

Czym jest dewiacja?

Naruszenie, odstępstwo od ogólnie przyjętych i

akceptowanych norm społecznych.

mailto:jandomar@ump.edu.pl

11/13/2013

2

Jak argumentuje Paula

Caplan:

Norma jest konstruktem

Czym jest przestępstwo?

Naruszenie obowiązujących norm prawnych.

11/13/2013

3

Czy dewiacja jest synonimem

przestępstwa?

CRIME

DEWIACJA

PRZESTĘPS

TWO

Każda przestępstwo jest dewiacją, ale nie każda dewiacje jest

przestępstwem

Czy dewiacja musi być

negatywna?

11/13/2013

4

BIOLOGICZNE TEORIE

POWSTAWANIA DEWIACJI

Cesare Lombroso (1835-1909). Biologiczny determinizm

Oparł swą teorię na założeniu, przestępcy cechują

się zestawem cech fizjologicznych. Znając jest

społeczeństwo może wykryć jednostki skłonne do

zachowań przestępczych i zapobiegać im.

Lombroso zakładał, że więźniowie różnią się

typem anatomicznym i fizjologicznym od nie

przestępców:

kształtem czaszki,

asymetrią twarzy i głowy,

Wyraźnymi kośćmi policzkowymi, uszami i

wargami,

Długimi ramionami i

Skrzywionym nosem.

Lombroso ukuł termin „urodzony przestępca”

Cesare Lombroso: urodzeni przestępcy

11/13/2013

5

Endomorfia – ciało miękkie, zaokrąglona figura, słaby rozwój kości i mięśni,

niski stosunek powierzchni ciała do jego masy. Silnie rozwinięte są narządy

trawienne, które rozwijają się z endodermy embrionu – stąd nazwa. Endomorfia

koreluje ze skłonnością do komfortu, towarzyskością, pożądaniem pokarmu, ludzi

i uczucia. Są zrównoważone, raczej łatwe we współżyciu i tolerancyjne. W

chwilach stresu i napięcia poszukują towarzystwa innych.

William Sheldon (1898-1977): Somatotypy

Twierdził, że budowa ludzkiego ciała koresponduje z typem charakteru. Wyróżnił 3 typy

somatyczne, które współgrają z typem temperamentu.

Mezomorfia – budowa ciała jest mocna i kanciasta, dominują mięśnie i kości.

Ciało jest silne i twarde, odporne na uszkodzenia i dostosowane do wysiłku

fizycznego. Ten typ ciała rozwija się z mezodermy. Koreluje ze skłonnością do

przygód i ryzyka, silną potrzebą ćwiczeń mięśniowych i intensywnej aktywności

fizycznej. Osoby takie charakteryzują się stosunkowo silną agresją,

niewrażliwością na uczucia innych, skłonnością do dominacji, władzy i działania.

Ektomorfia – smukłe i wątłe ciało, płaska pierś, delikatność. Osoby takie są

chude i słabo umięśnione, niezdolne do długotrwałego wysiłku fizycznego. Duża

powierzchnia ciała w stosunku do jego masy. Największy jest mózg i ośrodkowy

układ nerwowy. Powstaje z ektodermy. Charakter objawia się skrępowaniem,

nieśmiałością, zahamowaniem, lękiem przed ludźmi. Reakcje tych osób są zbyt

szybkie, sen zły. W chwilach stresu i napięcia unikają ludzi.

Michael Ghiglieri:

Ciemna strona człowieka. W poszukiwaniu

źródeł męskiej agresji

Ludzkie zachowanie, w tym przemoc, jest warunkowane

biologicznie. Ludzie nie różnią się tym od innych zwierząt.

Odrzuca założenie, że różnice między mężczyznami i

kobietami są efektem tzw. dualnej socjalizacji. Krytykuje

feministyczne teorie gwałtu (jako pragnienie władzy a nie

seksu) oraz ujęcia liberalne przemocy (uwarunkowania

społeczne a nie sprawcy), a także prawo o posiadaniu broni,

czy założenie, że ludobójstwo jest efektem zaburzeń

psychicznych.

11/13/2013

6

Różnice genetyczne czynią mężczyzn bardziej skłonnymi do

przemocy. Mężczyźni są biologicznie predysponowani do

zachowań agresywnych. Agresja i przemoc zwiększają szanse

samca na sukces reprodukcyjny.

Przemoc jest (dla mężczyzn) najskuteczniejszą

strategiąreprodkcyjną.

Analizując gwałt, morderstwo, kradzież, wojnę i ludobójstwo

twierdzi, że mężczyźni są zaprogramowani biologicznie do

zachowań agresywnych i przemocy, która ma charakter

wrodzony i jest efektem milionów lat ewolucji.

W roku 2000 efektem zainaugurowanego dekadę wcześniej

Projektu poznania ludzkiego genomu (Human Genome Project,

HUGO Project) był wstępny opis genomu człowieka (14 kwietnia

roku 2003 opublikowano dokument stwierdzający zakończenie

sekwencjonowania 99% genomu z trafnością 99,99%).

Projekt poznania ludzkiego genomu

(Human Genome Project, HUGO Project)

Genetyka, a zwłaszcza genetyka chorób i genetyka

zachowań podkreślają, że choroby i zachowania

człowieka mają podłoże genetyczne, a zadaniem genetyki

jest identyfikacja i lokalizacja genów odpowiedzialnych

za konkretne zachowania i choroby, w tym: alkoholizm,

narkomanię, depresję, gwałt, schizofrenię, agresję,

przemoc, etc.

Genetyka staje jest nową formą determinizmu

11/13/2013

7

Biopsychiatria

Również współczesna psychiatria argumentuje, że zaburzenia

zachowania, myślenia i wyrażania emocji, zwane chorobami

psychicznymi mają podłoże biologiczne, a więc genetyczne

i/lub neurologiczne.

Źródło tych zachowań nie tkwi w dysfunkjonalnym,

„patologicznym” społeczeństwie, lecz w złym

funkcjonowaniu mózgu: nierównowadze biochemicznej

mózgu, będącej efektem zaburzenia pracy

neuroprzekaźników.

SOCJOLOGICZNE TEORIE

ZACHOWAŃ DEWIACYJNYCH

11/13/2013

8

Teoria anomii

Roberta K. Mertona

Dlaczego pewne społeczeństwa są bardziej podatne na zachowania dewiacyjne?

Wraz ze zmianą społeczną jednostki muszą zaadoptować nowy

porządek aksjonormatywny: akceptowane kulturowo cele

(wartości) i uznane społecznie środki prowadzące do ich

realizacji (normy).

Dewiacja jest (nieudaną) próbą do zmiany społecznej.

Anomia oznacza stan napięcia strukturalnego, gdy na skutek zmiany

społecznej jednostki nie rozumieją lub nie akceptują obowiązującego

systemu wartości i/lub norm społecznych.

Stan ten pojawia się wraz ze zmianą społęczną

11/13/2013

9

Wartkości kulturowe Normy społeczne

Konformizm + +

Innowacja + -

Rytualizm - +

Wycofanie - -

Bunt -/+ -/+

Mertona 5 typów adaptacji społecznej

Dewiacja jako efekt transmisji kulturowej

11/13/2013

10

Dewiacje są efektem negatywnej transmisji kulturowej w subkulturach

dewiacyjnych, których system kulturowy jest nieakceptowany przez resztę

zbiorowości. Grupy dewiacyjne socjalizują swoich członków do zachowań

dewiacyjnych. Człowiek uczy się dewiacji w procesie socjalizacji negatywnej, co

skutkuje wstąpieniem jednostki na drogę kariery dewiacyjnej.

SUBKULTURA

DEIACYJNA

SUBKULTURA

DEWIACYJNE

SPOŁECZEŃSTWO

Grupa dewiacyjna

socjalizacja

Czynniki warunkujące proces uczenia:

1. wiek „ucznia"

2. intensywność kontaktów z dewiacyjnym „nauczycielem"

3. stosunek do „dobra" i „zła” w pierwotnym otoczeniu jednostki

Im młodszy „uczeń”, im bardziej intensywne kontakty z grupą dewiacyjną i im więcej kontaktów

z dewiacyjnym „znaczącym innym” tym większe prawdopodobieństwo sukcesu negatywnej

socjalizacji.

11/13/2013

11

Teoria kontroli

Słabe więzi społeczne, brak integracji z grupą osłabia

wewnętrzne mechanizmy kontroli i skłania jednostki do

zachowań dewiacyjnych.

Każdy człowiek jest egoistą.

Kontrola społeczna prowadzi do konformizmu.

Pyta nie o źródła łamania norm społecznych prawa, ale

„dlaczego większość jednostek przestrzega norm

społecznych?”

Człowiek jest istotą kalkulującą:

1. Czy bardziej opłaca się przestrzegać norm, czy zachować w sposób dewiacyjny?

2. Czy istniej/działa kontrola społeczna?

11/13/2013

12

Teoria etykietowania

Howarda S. Beckera

Nawiązuje do symbolicznego interakcjonizmu i teorii konfliktu.

Naznaczona negatywnie jednostka, internalizuje nadaną jej etykietę i

akceptuje przypisaną jej nową rolę społeczną. Z czasem „dewiant”

wdrukowuje rolę, która staje się podstawą jej tożsamości społecznej i

potwierdza ją własnym zachowaniem. Wkracza na drogę kariery

dewiacyjnej. Co prowadzi do samospełniającego się proroctwa.

???

W rzeczywistości nikt nie jest dewiantem i żadne zachowanie

nie jest dewiacją dopóki nie zostanie za takie uznane przez

społeczeństwo.

Dewiacja jest negatywną etykietą (pietnem) przypisaną do

pewnych zachowań i/lub jednostek. Dewiacja jest efektem

reakcji społecznej.

11/13/2013

13

Dewiacja pierwotna:

Każde zachowanie naruszające normy społeczne,

które nie spotyka się reakcją społeczną.

Edwin Lemert

Dewiacja pierwotna i wtórna

Dewiacja wtórna:

Zachowanie dewiacyjne, które spotyka się

reakcją społeczną i jest na nie reakcją.

G. Sykes i D. Matza

Techniki neutralizacji

11/13/2013

14

Negacja odpowiedzialności

“To nie moja wina”.

“Nie miałem innego wyjścia”.

“Zostałem tak wychowany”.

Negacja krzywdy

“Nie ukradłem tylko pożyczyłem”.

“Nie uderzyłem tylko popchnąłem”.

11/13/2013

15

Negacja ofiary

“Zasłużył na to”.

“W rzeczywistości broniłem się nim”.

“Nie jestem oprawcą, lecz ofiarą”.

Potępianie potępiających

”Robisz dokładnie tak samo”.

”On też kradnie”.

”To on wręczył łapówkę”.

11/13/2013

16

Odwoływanie się do wyższych racji

”Ukradłem, by nakarmić rodzinę”.

”Gdybym nie ściągał nie zdałbym egzaminu”.

Gdy personel medyczny dokonuje

aborcji, gdy poród zagraża życiu matki

mamy do czynienia z:

Negacją odpowiedzialności

Negacją krzywdy

Negacją ofiary

Potępianiem potępiających

Odwoływaniem się do wyższych racji

11/13/2013

17

KONTROLA

SPOŁECZNA

Dotyczy procesów i mechanizmów, które kontrolują

zachowania jednostek prowadząc do zachowań

konformistycznych wobec norm społecznych.

Jej zadaniem jest zapewnienie porządku społecznego

poprzez regulację norm społecznych.

KONTROLA

SPOŁECZNA

11/13/2013

18

Typy kontroli społecznej

Wewnętrzna

Zewnętrzna

Nieformalna

Formalna

Półformalna

11/13/2013

19

Konformizm

Proces dostosowywania swojego

zachowania i/lub sposobów myślenia do

rzeczywistego lub wyimaginowanego

nacisku grupy.

Herbert Kelman

Wskazał na 3 główne typy konformizmu:

Uleganie Podporządkowanie się wynikające z chęci uzyskania nagrody

lub uniknięcia kary.

Identifikacja Gdy jednostce zależy, aby być podobnym do jakiejś grupy

lub jakiejś osoby, którą uznaje za autorytet i z którą się

identyfikuję.

Internalizacja (akceptacja). Najgłębsza forma konformizmu, polega na uznaniu pewnych

norm i wartości za własne.

11/13/2013

20

Eksperyment Salomona Asha

Która z linii pasuje do pierwszej:

A, B, or C?

Czy nonkonformizm jest możliwy?

11/13/2013

21

Czy chorobę można traktować jako formę

dewiacji?

Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi, niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi

charakterystycznych dla kultury norm społecznych.

Choroba to forma dewiacji społecznej.

11/13/2013

22

Freak Shows lub

Sideshows

Popularne na przełomowe XIX i

wieku tzw. cyrki osobliwości, gdzie

prezentowano okazy „dziwolągów”

najczęściej ludzi chorych,

upośledzonych i

niepełnosprawnych.

W USA można było ich nawet 105

objazdowych pokazów.

Sir Francis Galton

(1822-1911)

Nauka badająca możliwości rozwoju osobników o

dodatnich cechach dziedzicznych osiągniętych przez

selekcję na drodze genetycznej.

W praktyce eugenika działa w dwóch kierunkach:

1. zapobiega rozmnażaniu się osobników słabych (z

wadami genetycznymi) i

2. dąży do tworzenia korzystnych warunków dla

rozwoju osobników o dodatnich cechach

genetycznych.

gr. eu-genes = dobrze urodzony

pojęcie wprowadzone w 1883 r. przez Francisa

Galtona. Dotyczyło selektywnego rozmnażania

zwierząt lub ludzi, aby ulepszać gatunki z pokolenia

na pokolenie, szczególnie jeśli chodzi o cechy

dziedziczone.

EUGENIKA

11/13/2013

23

Eugenika negatywna

polegała na zniechęcaniu i/lub uniemożliwieniu

reprodukcji jednostek i grup społecznych

uznawanych za gorsze i posiadające negatywne

cechy (mniejszości etniczne, upośledzeni

umysłowo, niepełnosprawni, ubodzy, przestępcy,

niewykształceni), np. poprzez:

- segregację rasową;

- zakaz mieszanych małżeństw,

- sterylizację,

- aborcję,

- eutanazję

- eksterminację.

Stara i nowa eugenika

Eugenika pozytywna

polegała na zachęcaniu i promowaniu

reprodukcji jednostek i grup społecznych

uznawanych za lepsze i posiadające

pozytywne cechy (biali, wykształceni,

bogaci, mieszkańcy miast), np. poprzez:

- przyznawanie nagród czy dodatków za

dodatkowe dziecko;

- ulgi podatkowe,

- doradztwo małżeńskie,

- selektywną reprodukcję.

Stara eugenika

11/13/2013

24

Akcja T4 (Aktion T4)

To nazistowski program, zwany

także Programem

eutanatystycznym, realizowany w

latach 1939-1941.

W trakcie jego trwania niemieccy

lekarze zamordowali 70,273 osób:

niepełnosprawnych i upośledzonych

umysłowo.

Nowa eugenika

- badania prenatalne,

- diagnostyka przedimplantacyjna,

- poradnictwo genetyczne,

- aborcja,

- eutanazja,

- procedura in-vitro,

- klonowanie.

11/13/2013

25

Choroba Huntingtona Zespół łamliwego

chromosomu X achondroplazja hemophilia

mukowiscydoza Zespół Downa Płód arlekin Skóra pergaminowa

Dystrofia mięśni

(zespół Duchenne’a)

Anemia sierpowata Rozszczep

podniebienia

Genetyka i zarządzanie ryzykiem

Współczesna genetyka oferuje szereg testów i technologii

technologie, które umożliwiają przewidzenie i „zarządzania”

ryzykiem::

- diagnostyka przedimlantacyjna (PGD),

- amniopunkcja (amniocenteza) (AFT),

- przezierność fałdu karkowego (NT)

- biopsja kosmówki

pozwalają określić pewne cechy człowieka przed jego

narodzeniem i umożliwiają dokonanie wyboru np.

nieimplantowania „zainfekowanego” zarodka do macicy matki,

aborcji „ryzyka” lub rezygnację z reprodukcji.

11/13/2013

26

Project Prevention

(wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity -

CRACK)

Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki

dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku

1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie

narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i £200)

poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną

sterylizacją włącznie.

Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach

Brytyjskich.

Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do

października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była

zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów.

http://www.projectprevention.org/

Nowa, tzw. liberalna różni się od starej tym, że

operuje retoryką autonomii, osobistej

odpowiedzialności, świadomego wyboru i

zapobiegania chorobom, a nie poprawy rasy

11/13/2013

27

Medykalizacja

społeczeństwa

Proces, w wyniku którego coraz więcej

obszarów życia społecznego jest

definiowanych w kategoriach

medycznych (zdrowia i choroby), a

leczenie traktuje się jako właściwą

formę radzenia sobie z nimi.

kradzież/homoseksualizm/masturbacja/narkomania

i alkoholizm/rozwiązłość seksualna/morderstwo

Homo religiosus politicus medicus

Dyskurs religia prawo medycyna

Definicja grzesznik przestępca chory

Sankcje potępienie więzienie leczenie

http://medicine.plosjournals.org/perlserv/?request=slideshow&type=figure&doi=10.1371/journal.pmed.0030191&id=50492

11/13/2013

28

Naturalne, procesy fizjologiczne:

- ciąża i poród,

- starzenie się,

- menopauza i andropauze,

- łysienie,

- osteoporoza;

- umieranie.

Zdolność do pełnienia ról społecznych:

- służba wojskowa,

- prawo jazdy,

- ojciec/matka,

- praca,

- nauka.

11/13/2013

29

Przestępstwa:

- kradzież

- gwałt,

-morderstwo,

- Przemoc (domowa).

Dewiacje seksualne:

- homoseksualizm,

- masturbacja,

- pedofilia,

- seksoholizm.

11/13/2013

30

Dewiacje:

- szaleństwo,

- alkoholizm i narkomania,

- anorexia i bulimia,

- otyłość,

- nadpobudliwość,

- dysleksja/dysgrafia, etc.,

- (współ)uzależnienie,

- samobójstwo.

Podstawowe pojęcia i

terminy

Anomia

Bunt

Dewiacja

Dewiacja pierwotna

Dewiacja wtórna

Dysonans poznawczy

Eksperyment Asha

Identyfikacja

Innowacja

Internalizacja

Kariera dewaicyjna

Konformizm

Kontrola społeczna

Medykalizacja

Myślenie grupowe

Negacja krzywdy

Negacja ofiary

Negacja odpowiedzialności

Negatywna socjalizacja

Odwoływanie się do wyższych

racji

Potępianie potępiających

Przestępstwo

Piętno (etykieta/stygmat)

Rytualizm

Socjolobiologia

Techniki neutralizacji

Teoria etykietowana

Typy somatyczne

Uleganie

Wycofanie/ucieczka