1

3. HARİTA PROJEKSİYONLARI

Projeksiyon, fiziksel yeryüzünün geometrik bir yüzey üzerine izdüşürülmesidir. Yerküre’nin

tamamı veya bir bölümü harita üzerine aktarılırken projeksiyon sistemleri kullanılır.

Projeksiyon Koordinat Sistemi, Coğrafi Koordinat Sisteminin bir projeksiyon metodu ve ona

ait parametreler kullanılarak yapılan transformasyonunun sonucudur. Projeksiyon Koordinat

Sistemi, 2 boyutlu düzlem yüzeydir.

Şekil 3.1 Projeksiyonun anlamı

2

Şekil 3.2 Projeksiyon koordinat sistemi

Şekil 3.3 Küresel bir yüzeyin düzlemsel bir yüzeye izdüşümünde, metod ne olursa olsun,

düzlemsel görüntüde daima bir bozulma (deformasyon) vardır.

3

4

Bu yüzeylerin konumuna göre 9 temel durum ortaya çıkar. Bunlar:

Bir projeksiyonun özellikleri denince, orijinal yüzeyin bir kesiminde diferansiyel anlamda

küçük bir şeklin projeksiyon yüzeyindeki karşılığının, projeksiyon esnasında uğradığı

değişiklikleri veren bilgiler anlaşılır:

• Açılarda değişim

• Uzunluklarda değişim

• Alandaki değişim

Projeksiyonda,

•Açıların orijinal yüzeydeki büyüklükleri korunuyorsa açı koruyan (conformal)

•Alan korunuyorsa alan koruyan (equivalent)

•Hem açı, hem alan korunuyorsa (uzunluklar da korunmuş olur) izometrik

projeksiyonlar denir.

Kürenin düzlem üzerine, açı koruyan ve alan koruyan projeksiyonu yapılabilir. İzometrik

projeksiyonu yapılamaz. Ancak projeksiyonda bir doğrultuda uzunluklar korunabilir.

5

Yeryuvarının, projeksiyon yüzeyi üzerine, söz konusu üç çeşit deformasyondan biri sabit

tutularak aktarılması ile 27 tane temel projeksiyon türü elde edilir.

Projeksiyon Seçimi

• çizim ölçeğine,

• haritası yapılacak bölgenin yerine

• haritası yapılacak bölgenin büyüklüğüne

bağlı olarak değişir.

Konik (Lambert Conformal Conic): Orta enlemler (Doğu-Batı yönünde) için

Silindrik (Transverse Mercator): Kuzey-Güney doğrultusundaki alanlar için

Azimutal (Lambert Azimuthal Equal Area): Tüm dünya görüntüsü için

Merkator projeksiyonuna göre yapılmış bir Türkiye haritasında, ülkenin en güneybatı ve en

kuzeybatı noktası arasındaki kuş uçuşu uzaklık gerçekte 1697 km iken, haritadan 2187 km

olarak alınacaktır. Bunun nedeni bu projeksiyon yönteminin navigasyon (denizcilik) amaçlı

olarak (açı koruyan projeksiyonlar) geliştirilmiş olmasıdır. Buna karşın atlaslarda alan

koruyan projeksiyonlar kullanılır. Bunu nedeni projeksiyon kavramını bilmeyen birinin

ülkelerin, karaların, denizlerin büyüklüklerini haritadan karşılaştırırken yanlış bilgi sahibi

olmalarını önlemektir.

Elipsoid seçiminin aksine, harita projeksiyonu seçimi bir lokasyonun enlem ve boylam

koordinat değerlerini değiştirmez. Yalnızca XY kartezyen koordinatları değişir.

Aşağıda çeşitli projeksiyon türleri tanıtılmıştır.

6

UTM Projeksiyonu (Universal Transverse Mercator): Merkator projeksiyonu kürenin,

kendisine ekvatorda teğet olan silindire izdüşümüdür. Gauss-Kruger projeksiyonu ise kürenin,

bir başlangıç meridyenine teğet olan silindire izdüşümüdür. Bu nedenle Gauss-Kruger

projeksiyonuna Transversal (yatık eksenli) Merkator projeksiyonu da denir. UTM ise

American Military Services tarafından üretilmiş, TM projeksiyonunu kullanan bir

projeksiyondur.

TM Projeksiyonun özelikleri:

• Projeksiyonda, teğet meridyen boyunca dünya üzerindeki uzunluklar projeksiyondaki

uzunluklara eşit olur. Teğet meridyenden uzaklaştıkça deformasyon artar.

• Buna göre dünya, başlangıç meridyenleri 6o’de bir değişen 60 dilime (zone) ayrılır ve

referans enlemi ekvatordur. Her dilimin enlem genişliği 84o kuzey, 80o güney

enlemidir.

• Her dilimin ayrı bir koordinat sistemi vardır. Dilim orta meridyenleri X ekseni, ekvator

da Y eksenidir. İkisinin kesişimi başlangıç noktasıdır.

• X değerleri dünyadaki uzunluklarla aynı, Y değerleri ise dünyadakinden biraz

büyüktür. Bu farkı azaltmak için X,Y değerleri mo = 0,9996 ile çarpılır.

• Y değeri başlangıç meridyeninin solunda negatif olur. Bundan kurtulmak için Y

değerine 500000 eklenir.

• Bu durumda koordinatlara Sağa ve Yukarı değer denir. Uzunluk birimi metredir.

7

Gauss-Kruger projeksiyonun özellikleri:

UTM projeksiyonu ile aynıdır. Gauss-Kruger projeksiyonunda başlangıç meridyenleri 6o ve

3o’de bir değiştirilir. 3o’lik dilimlerde mo=1’dir. Türkiye, 26o-45o doğu boylamları ve 36o-42o

kuzey enlemleri arasındadır. Boylam farkı 19o’dir. Bu nedenle, 6o’lik 4 dilim (4 ayrı koordinat

sistemi) ve 3o’lik 7 dilim (7 ayrı koordinat sistemi) vardır.

Şekil 3.4 Gauss-Kruger projeksiyonu: Yukarı değerler ekvatordan başladığı için 4000 km

civarındadır.

8

Saha değerleri:

6o için: 200000-800000 m arasında,

3o için: 350000-650000 m arasındadır.

Koordinat Dönüştürme (Coordinate Conversion):

Koordinat değerlerini, koordinat referans sistemini değiştirmeden diğer sisteme dönüştürme

işlemi. (örneğin; coğrafi koordinatlardan TM grid koordinatlarına dönüştürme). Bir noktanın

herhangi bir referans sistemindeki koordinatlarının, başka bir referans sistemindeki

koordinatlara dönüşümü. Bu işlem, koordinat sistemlerinden birinin eksen doğrultularında

kaydırılması, döndürülmesi ve koordinatların belli oranda küçültülmesi yada büyütülmesi ile

sağlanır.

• Benzerlik Dönüşümü: Dönüşüm, geometrik şekillerin benzerliğini korur. Geometrik

şekillerin kenarları aynı oranda (ölçek faktörü oranında) küçülür yada büyür. Açılar değişmez.

Dönüşüm için, her iki sistemde de koordinatları bilinen en az 2 noktaya ihtiyaç vardır.

• Afin Dönüşüm: X ve Y eksenleri farklı dönüklük açılarında döndürülür. Koordinatlar farklı

oranda küçültülür yada büyütülür. Bu nedenle, uzunluk, açı ve alan deformasyonları ortaya

çıkar. Dönüşüm için her iki sistemde de koordinatı bilinen en az 3 noktaya ihtiyaç vardır.

9

PROJEKSİYON SİSTEMLERİN ÖZETLENMESİ

1. TEMEL KAVRAMLAR

a. HARİTA PROJEKSİYONU:

Haritacılık mesleğinin faaliyetlerinden birisi,yeryüzünün bütününün yada bir parçasının

haritasını yapmaktır.Harita denilen şey ise basit anlamıyla kapsadığı alandaki çeşitli bilgilerin

belirli standartlarla bir plan düzleminde gösterilmesidir.

Yerin şekli bilindiği gibi bir dönel elipsoid yada daha yaklaşık olarak bir küre olarak kabul

edilmektedir.Dünya,ister dönel elipsoid ister küre kabul edilmiş olsun, harita yapılırken bu

eğri yüzey üzerindeki bilgilerin bir düzlem alan harita üzerine geçirilmesi söz konusudur. Eğri

bir yüzeyin düzleme doğrudan doğruya açılabilmesi olanaksızdır. Ancak matematik ve

geometrik kurallarla yardımcı yüzeylerden yararlanılarak açınım gerçekleştirilebilir. Eğri bir

yüzey üzerindeki bilgilerin matematik ve geometrik kurallardan yararlanarak harita düzlemine

geçirilmesine Harita Projeksiyonu adı verilir.

b. PROJEKSİYON YÜZEYİ

Harita projeksiyonunda, yeryüzü bilgileri doğrudan doğruya düzleme geçirilmeyebilir.

Düzlem yerine, koni yada silindir gibi başka geometrik yüzeyler de kullanılabilir. Fakat bu

tür yüzeyler ana doğruları boyunca kesildiklerinde bir düzlem şekline dönüşebilme özelliği

gösterirler. Harita projeksiyonunda kullanılan düzlem yada düzleme dönüşebilen koni ve

silindir gibi yardımcı yüzeylere projeksiyon yüzeyi denir.

c. DEFORMASYON

Orijinal yüzey denilen dünya üzerinde bulunan ve harita yapımına konu olan bilgiler

arasında uzunluk, alan ve şekil bakımından daima bir ilişki vardır. Bu bilgiler bir projeksiyon

yüzeyine geçirildiğinde aralarında bulunan ilişkilerin orijinal yüzeydeki gibi kalması

beklenemez ve ilişkilerde bazı değişmeler yada bozulmalar olur. Projeksiyonda ortaya çıkan

bu değişme ve bozulmalara deformasyon denir.Projeksiyon tiplerinde

deformasyonların hesaplanabilme olanağı vardır.

2. PROJEKSİYON YÖNTEMLERİ

Orijinal yüzey üzerinde bulunan bilgiler arasında, uzunluk, alan ve şekil yönünden bir ilişki

olduğu daha önce belirtilmişti. Bir harita projeksiyonu geliştirilirken, orijinal yüzey bilgileri

arasında bulunan bu ilişkiden bir tanesinin projeksiyon yüzeyinde değişmemesi istenir ve

10

matematik bağıntılar buna göre kurulur. Eğer orijinal yüzey üzerinde belli yönlerdeki uzunluk

projeksiyon yüzeyinde de değişmiyorsa, bu projeksiyona uzunluk Orijinal yüzeydeki alan

projeksiyonda bir değişmeye uğramıyorsa, böyle bir projeksiyona alan koruyan adı verilir.

Eğer orijinal yüzey üzerinde şekiller ile projeksiyon üzerindeki şekiller benzer ise böyle bir

projeksiyona da konform (şekil koruyan) yada açı koruyan denir. Harita projeksiyonları bu üç

özellikten birini taşırlar. Her üç özelliği de gösteren bir harita projeksiyonu yoktur. Bir harita

projeksiyon sisteminden söz ederken projeksiyonun yukarıda söylenen üç özellikten hangisini

taşıdığının belirtilmiş olması gerekir.

3. PROJEKSİYONLARIN SINIFLANDIRILMASI

Değişik cinsleri ve özellikleri olan harita projeksiyonları, kullanılan projeksiyon yüzeylerinin

cinsine ve projeksiyonun karakterine göre iki esas gruba ayrılarak sınıflandırılır. Her grup

içinde yer alan değişik projeksiyon türlerinden söz edilebilir. Harita projeksiyonları

projeksiyonda kullanılan yüzeylerin cinsine göre düzlem, silindir ve konik projeksiyonlar

olmak üzere üçe ayrılır.

Projeksiyon yüzeylerinin orijinal yüzeyle ortak noktalarına göre; teğet yüzeyli, kesen yüzeyli

ve çok yüzeyli olmak üzere de ayrılabilir. Teğet yüzeyli projeksiyonlarda projeksiyon yüzeyi

orijinal yüzeye ya bir noktada yada bir daire boyunca teğet olur. Kesen yüzeyli

projeksiyonlarda, projeksiyon yüzeyi orijinal yüzeyi keser. Çok yüzlü projeksiyonlarda, bir

bölgenin haritasının yapımında birden fazla projeksiyon yüzeyi kullanılır.

Projeksiyon yüzeylerinin orijinal yüzeye göre konumları, harita projeksiyonlarının

sınıflandırmasına olanak verir. Projeksiyon yüzeyinin değme noktasındaki normali (yüzeye

dik doğru) yada projeksiyon yüzeyinin ekseni orijinal yüzey ekseni ile çakışık ise bu hale

normal projeksiyon denir.Yüzeyin değme noktasındaki normali yada yüzeyin ekseni ile 90°

açı yapıyorsa bu tür projeksiyonlar transversal adını alır. Sözü edilen eksenler orijinal yüzey

ekseni ile herhangi bir açı yapıyorsa bu tür projeksiyonlarda eğik projeksiyonlar adını alır.

Sözü edilen sınıflardaki projeksiyon türlerine ait bazı örnekler aşağıdaki Şekilde verilmiştir.

Seçilen projeksiyon yüzeyleri, düzlem, silindir, koni; hangisi olursa olsun, bunlar orijinal

yüzeye göre normal, transversal ve eğik konumlarda bulunabileceği gibi her üç hal için bu

yüzeyler, teğet, kesen ve çok yüzeyli konumlarda olabilir. Harita projeksiyonları ikinci grup

11

olarak karakterlerine göre sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmada projeksiyon gösterdiği özelliğe

göre, uzunluk koruyan, alan koruyan ve açı koruyan diye ayrılır.

Projeksiyon yüzeylerinin küreye teğet olduğu bölgelerin yakın çevresinde projeksiyondan ileri

gelen deformasyonlar minimum değerdedir. Teğet nokta yada dairelerden uzaklaştıkça

deformasyonların büyüdüğü görülür. Bu nedenle, projeksiyonu yapılacak bölgenin küre

üzerindeki coğrafi konumu, seçilecek projeksiyon yüzeyinin cinsini ve konumunu

belirlemekte önem taşır. Örneğin; ekvatoral bölgeler için normal konumlu silindir uygundur.

Buna karşılık herhangi bir paralel kuşak boyunca uzanan bölgeler için konik projeksiyon

yüzeyi seçilmesi deformasyonların fazla büyümemesi için yararlıdır. Eğik konumlu düzlem

projeksiyonlar ise küre içindeki küçük alanların projeksiyonları için kullanılabilir. Meridyen

üzerinde uzanan bölgeler için en uygun projeksiyon yüzeyi transversal konumlu silindirdir.

Örneklerden görüleceği gibi projeksiyonu yapılacak bölgenin konumu,seçilecek yüzeyi

belirlemekte önemli bir kriterdir. Projeksiyonun karakteri ise elde edilecek haritanın kullanılış

amacına göre saptanmalıdır. Örneğin orman alanlarının dağılımını gösterecek bir haritada alan

koruma özelliğinin bulunması uygundur. Jeodezik amaçlar için yapılacak haritaların açı

koruma özelliğini taşıması beklenir.

Şekil 3.5 Harita projeksiyonlarında yüzeylerin durumları. (a) normal konumlu düzlem,

(b)normal konumlu silindirik, (c) normal konumlu konik, (d) eğik konumlu düzlem, (e)

transversal konumlu silindirik, (f) eğik konumlu konik projeksiyon.

12

HARİTA ÜZERİNDE YER ALAN BİLDİRİM (REFERANS) SİSTEMLERİ

1. GENEL KAVRAMLAR

Bir nokta veya yerin harita üzerin tespit edilmesinde ve harita üzerindeki bir nokta veya

yerin bildirilmesinde kullanılan sisteme harita bildirim (referans) sistemi denir. Bildirim

sistemleri ya koordinat sistemleri ile aynıdır yada koordinat sistemlerinden türetilmiştir.

Standart topografik haritalarda iki koordinat sistemi yer almaktadır;

a. Coğrafi Koordinatlar

b. Dik koordinatlar (izdüşüm koordinatları)

Coğrafi koordinatlar enlem ve boylamlardan oluşur. Dik koordinatlar ise enlem ve boylam

değerlerinin, matematiksel işlemler sonucunda kullanılan izdüşüm sistemine çevrilmesiyle

elde edilen değerlerdir. Genelde izdüşüm koordinatları topografik haritalarda gösterilmesine

rağmen, küçük ölçekli tematik haritalarda sadece coğrafi koordinatların gösterilmesi yeterli

olmaktadır.

Koordinat çizgilerinin haritalarda gösterilmesi, haritanın ölçeğine göre değişmektedir.

1/25.000, 1/50.000 ve 1/100.000 ölçekli topografik haritalarda coğrafi koordinatlar pafta

köşelerine değerleri yazılarak ve kitabe hattı boyunca bölüm çizgileri konularak gösterilirken,

ölçek küçüldükçe harita ana bünyesi içerisinde birbirini kesen çizgilerle yer alırlar.

Dik koordinatlar ise ölçek büyüdükçe, haritanın ana bünyesinde birbirini kesen çizgilerle

gösterilirken, ölçek küçüldükçe coğrafi koordinat çizgileri ile beraber ve ayrı renkte gösterilir,

belli bir ölçekten sonra ise artık bunların gösterilmesine ihtiyaç duyulmaz.

2. BİLDİRİM SİSTEMLERİ

Haritalarda 4 türlü bildirim sistemi kullanılmaktadır:

a. Grid Koordinat Sistemi

b. Askeri Grid Bildirim Sistemi

c. Coğrafi Koordinat Sistemi

d. Georef Sistemi

13

a. GRİD KOORDİNAT SİSTEMİ

UTM izdüşüm koordinatlarının oluşturduğu sistemdir. Sağa ve Yukarı değerlerden oluşur.

UNIVERSAL TRANSVERS MERKATOR (UTM) gridi, yeryüzünün 84o kuzey , 80o güney

enlemleri arasındaki bölgesinde kullanılmaktadır. UTM gridi (Gauss-Kruger) projeksiyonuna

dayalıdır ve bu projeksiyon sistemi açı ve mesafeye sadık bir sistem olarak, topçular,

ölçmeciler, havacılar ve denizciler tarafından hakiki açı ve mesafelere çok yaklaşık değerler

vermesi nedeni ile tercih edilmektedir.

b. ASKERİ GRİD REFERANS SİSTEMİ

Özellikle askeri kullanıcılar için, Grid Koordinat sisteminden türetilmiş bir bildirim

sistemidir. Dünya üzerindeki bir noktanın hakiki yerini herhangi bir karışıklığa meydan

vermeden, çok çabuk olarak tespit edebilmek amacıyla uygulanmaktadır.

Bu sistem biri diğerinin içinde olarak aşağıdaki unsurlardan meydana gelir:

1. Grid bölgesi

2. 100.000 m lik kareler

3. Grid koordinat çizgileri

c. COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ:

Koordinat çizgileri şeklinde, 1/250.000 ve daha küçük ölçekli haritalarda uygulanan ve bir

noktanın yerinin başlangıç,enlem ve boylam çizgilerinden olan açı cinsinden uzaklıklarına

göre belirten bir sistemdir. Bu sistemde boylam çizgilerinin başlangıcı Greenwich’den geçen

boylam çizgisi, enlem çizgilerinin başlangıcı ekvatordur. Her bir noktadan geçen enlem

çizgisinin ekvatordan derece cinsinden uzaklığına o noktanın ENLEM’i , aynı noktadan geçen

boylam çizgisinin başlangıç boylam çizgisinden açı cinsinden uzaklığına BOYLAM’ı ve bu

değerlerin bir arada ifadesine de COĞRAFİ KOORDİNATI adı verilir. Enlemler 0 ile 90

arasında, boylamlar 0 ile 180 arasında değer alır. Coğrafi koordinatlar aralarına nokta, virgül

gibi herhangi bir işaret konmaksızın bir sırada yazılır. İlk olarak enlem derece değeri ve N

harfi, sonra boylam derece değeri ve E harfi yazılır. Noktanın yeryüzünün güney – batısında

olması halinde harfler S (güney), W(batı) şeklinde değişir. Türkiye için N ve E harfleri

kullanılır.

Boylamların ifadesinde, bazı kullanıcılar iki veya tek haneli boylam değerinin önüne 0 veya

00 ilave ederek karışıklığı önlemeye çalışırlar (0180 E, 0050 W gibi).

14

d. GEOREF SİSTEMİ :

Coğrafi koordinat sisteminden türetilen bir bildirim sistemidir. Bu sistem daha çok deniz ve

hava haritaları ile küçük ölçekli haritalarda kullanılır. Bu sistemde harita projeksiyonun cinsi

ne olursa olsun bildirimde sürat ve kolaylık sağlar. Sistem biri birinin içinde üç unsurdan

oluşur:

1. 15 Derecelik Dörtgenler

2. 1 Derecelik Dörtgenler

3. Dakika ve ondalıklı değerleri

İster Askeri Grid Bildirim Sistemi olsun, ister GEOREF sistemi olsun, sistemlerin kullanımı

harita kenar bilgilerinde örnek kutularla açıklanmaktadır.

ÖZET

15

4. HARİTA VE KARTOGRAFYA

4.1 Genel Tanımlar

Harita: Yeryüzü objelerinin görünen fiziksel biçimleri, büyüklükleri, birbirlerine göre olan

konumları, yükseklikleri vb. hakkında bilgi verir.

• altlık (basemap)

• oriyantasyon

• eğitim

• savunma

• bilimsel

İletişim aracı olarak harita

Verici � Kanal � Alıcı

Kartografya Ana Bilim Dalı

ortak işaret repertuarı

işaret tablosu kullanıcı işaret repertuarı

Kartografya Ana Bilim Dalı

• Bilgi iletilmesi ve bilgi kazanılması yalnızca işaretlerce olabilir.

• Belli kurallar içinde kullanılan ve bir bütüncül sistem oluşturan işaretler topluluğuna

ise ‘işaret sistemleri‘ denir .

• İletişim teorisi

• İşaret teorisi (semiotik)

parazitler

İletişim Zinciri

Kartograf � harita � kullanıcı

16

4.2 Haritaların özellikleri

1) Harita bilgi iletim aracıdır; diğer yayınlardan ayıran özelliklerdir.

• bilgi teorisi: fiziksel sinyaller,

• zamansal (müzik),

• mekansal (konfigürasyon-uzaysal işaret sistemleri),

• ölçekli gösterimler (geometrik kurallar),

• haritası olduğu bölgenin grafik modelidir.

• ikonik

• indeksel

• sembolik

2) Harita ile bilgi iletimini ters yönde etkileyen faktörler

• genelleştirme

• doğruluk

• işaret sisteminin yeterliliği

• kullanıcı seviyesi

• güncelleştirme

• yanlış bilgi aktarımı

3) Haritada olması gereken özellikler

M. Eckert

“doğru, eksiksiz, kullanma amacına uygun, açık, anlaşılır, okunaklı ve güzel ” olması

i) Haritanın doğruluğu

a) Geometrik doğruluk

• Jeodezik ölçmeler

• Topografik ölçmeleri

• Harita projeksiyonu

• Çizim

b) Tematik doğruluk (semantik doğruluk)

• nitel doğruluk (arazi kullanımı)

• nicel doğruluk (sıcaklık ölçmeleri)

ii) Haritanın eksiksiz olması (rölatif bilgi tamlığı)

• harita ölçeği

• harita kullanım amacı

• ölçek

17

• projeksiyon

• tasarım

• pafta (büyük-ölçekli bir haritanın bölümü) boyutu

iii) Haritanın anlaşılır olması

a) işaret seçimi

• obje ile benzerlik

• işaretlerin çizimi

• rengi

• boyutu

b) önemli objenin vurgulanması

iv) Haritanın okunaklı olması

• işaret boyutları

• konumları

• kontrast

• baskı kalitesi

v) Haritanın güzel olması

• renk

• işaret

• yazılar

• baskı kalitesi

• çözünürlük

4) Pafta Elemanları

a) Paftanın biçimsel açıdan elemanları

b) Pafta resim alanı

c) Pafta çerçevesi

d) Pafta kenarı

18

4.3 Harita Tanımları

i) E. Imhof:

“Harita, yeryüzünün yada yeryüzünün bir kısmının küçültülmüş, basitleştirilmiş ve

açıklamalarla tamamlanmış planimetrik resmidir.”

ii) W. Krallert:

Yeryüzünün bir takım konvesyonel işaretler yardımıyla yapılmış düzlemsel izdüşümü ve bu

izdüşüm üzerine işlenmiş konuların gösterimidir.

iii) ICA:

Yeryüzünün ya da diğer gezegenlerin bir düzleme belli bir ölçek dahilinde küçültülmüş,

genelleştirilmiş ve açıklamalarla tamamlanmış izdüşüm gösterimine denir. Coğrafi bilginin

grafik (anolog), sayısal (digital) ve -görme özürlüler için- kabartma formunda sunulmasını

sağlayan bir araçtır.

iv) Prof.Dr. Doğan Uçar:

“Yer yada diğer büyük gök cisimlerinin yüzeylerine veya bu yüzeylerin bir bölgesine ait

konulara ilişkin obje ve bilgileri, çizim altlığı üzerinde doğadaki konumlarını belli matematik

kurallara göre yansıtan, kartografik işaretlerle gösteren ve gereğinde yazılı sözcüklerle

tamamlayarak aktaran bir bilgi iletişim aracıdır”.

.

…. …. ….

Pafta Ağı Pafta Kenar Bilgileri

Pafta İçeriği

. Boş alan Ek harita

Fazla çizim

Pafta kenar boşluğu

Çerçeve

Pafta resim alanı

19

SORGULAMALAR:

1) Haritaların bilgi iletim aracı olması itibarıyla diğer yayınlardan ayıran özellikleri nelerdir?

2) İletişim aracı olarak haritanın şematik kullanımını çiziniz?

3) Bir haritanın okunaklı olması özelliğini sağlayan faktörler nelerdir?

4) Haritaların anlaşılır olmasında Objelerin önemini açıklayınız?

5) ICA ‘ya göre harita tanımını veriniz?

6) Pafta elemanları nelerdir?

7) Bir haritanın “doğru” ve “eksiksiz” olması arasında kavramsal olarak ne fark vardır?

20

5. ÖLÇEK

Harita Ölçeği: Harita üzerindeki bir uzunluğun arazideki uzunluğa oranıdır. Ölçek birimsiz

bir büyüklüktür, katsayıdır.

Ölçek Gösterimleri

1. Oransal Ölçekler

2. Grafik Ölçekler

2.1 Doğrusal Ölçekler

2.2. Geometrik Ölçekler

3. Metrik Olmayan Ölçekler

5.1 Oransal Ölçekler: Ölçeğin matematik dille ifadesidir.

S

SÖLÇEK

′==

lukGerçekUzun

lukHaritaUzun

S’: Belli iki nokta arasındaki harita uzunluğu

S: Bu uzunluğun arazideki gerçek değeri

MM

:11

⇔

Örn: 1:5000 v.b.

5.2 Grafik Ölçekler: Grafik Ölçekler, uzunluk değerlerinin görsel olarak da bulunmasını

sağlar.

Grafik Ölçekler iki tip gösterime sahiptir

a) Doğrusal

b) Geometrik (Transversal)

5.2.a Doğrusal Ölçekler:

5.2.b Geometrik (Transversal) Ölçekler: Doğrusal ölçeğe göre üstünlüğü, uzunlukların

ondalık kısımlarının gözle kestirilmesi yerine, doğrudan ölçülebilmesidir.

Bu şekildeki ölçekler oransal ölçek olarak tanımlanmaktadır

M= 1:500

M= 1:25000

21

5.3. Metrik Olmayan Ölçekler

İngiltere gibi bazı ülkeler uzunluk birimi olarak metre kullanmamışlardır. Ölçü birimleri;

1 İngiliz Mili=1760 yard = 5280 ayak (feet) = 63360 parmak v.b. Metrik olmayan

haritalarının ölçek değerleri de yuvarlak değildir.

ALIŞTIRMALAR:

Örn 1: Ölçeği 1: 300.000 olan bir haritadaki 1 cm uzunluğundaki bir yolun arazideki gerçek

uzunluğu ne kadardır?

Çözüm:

M=300.000

S ' = 1 cm

S=?

kmmcmMSSMS

S33000000.3001

1==×⇒⋅′=⇒=

′

M= 1:5000

22

Örn 2: Haritada 4 cm olarak gösterilen bir yolun gerçek uzunluğu 1 km’dir. Haritanın ölçeği

kaçtır?

Çözüm:

S ' = 4 cm

S = 1 km (100, 000 cm)

M = ?

1/M = S' / S

M = 1:25000

Örn 3: Ölçeği 1:M olan bir haritadaki belli bir alanın doğadaki gerçek değerinin bulunması

a′

b ′

a

b

O zaman bu dikdörthenin gerçek alanı: baMbaF ′′=⋅=2 olur.

Örn 4: Kaç tür ölçek gösterimi vardır isimlerini yazınız?

Örn 5: Geometrik (Transversal) ölçeklerin doğrusal ölçeğe göre üstünlüğü nedir?

Örn 6: Ölçeği bilinmeyen haritaların ölçeklerini bulma

a) Ölçeği bulunacak haritanın pafta ağı varsa:

- Ağın haritadaki bölümünün uzunluğu, bu bölümün doğada temsil ettiği uzunluğa oranlanır.

Örneğin paftanın dik koordinat ağı mevcut ve ağ 4 cm’lik olsun. Aralığı 4 cm olan iki

çizgiden birinin koordinat değeri 4 541 000 ve diğerininki 4 542 000 ise, aradaki fark 1000

m’dir. Bu 1000 m haritada 4 cm olarak gösterildiğine göre, harita ölçeği;

25000:125000

1

100000

4=⇒==

′= M

cm

S

SÖ

Kenar uzunlukları a ve b olan bir dikdörtgen alanı düşünelim. Bu kenar uzunluklarına haritada karşılık gelecek olan kenarlar a' ve b' olur.

F ' = a 'b ' Dikdörtgenin haritadaki alanı F = a b Dikdörtgenin arazideki alanı

23

Paftanın dik koordinatlar ağı yerine coğrafi koordinatlar ağı var ve değerleri biliniyorsa

benzer bir yöntemle ölçek belirlenebilir. Ekvator üzerinde birbirine komşu iki meridyen

arasındaki uzaklığın yeryüzünde yaklaşık 111 km olduğunu bilmek yeterlidir (bu konu ilerde

detaylı işlenecektir).

b) Doğada gerçek uzunluğu bilinen iki nokta haritada işaretlenebiliyorsa, bu uzunluğun harita

üzerindeki değeri belirlenip gerçek uzunluğa oranlanırsa ölçek yine bulunabilir.

Örneğin: Doğadaki uzunluk 6 km ve bu uzunluğun haritadaki karşılığı 12 cm ise;

50000:150000

1

600000

12=⇒==

′M

cm

cm

S

S bulunur.

24

6. HARİTALARIN TASNİFİ

a) Haritada İşlenen Konulara İlişkin Bilgilerin Elde Ediliş Biçimi,

b) Harita Ölçeğine göre,

c) Haritada İşlenen Konunun İçeriğine göre tasnif edilirler.

6.1 Haritada İşlenen Konulara İlişkin Bilgilerin Elde Ediliş Biçimi

a) Temel haritalar: Orijinal topografik ölçme ve tematik alımlara dayanarak üretilmiş

haritalardır.

b) Türetme Haritalar: Genelleştirme yoluyla temel haritalardan ve daha büyük ölçekli başka

türetme haritalardan yararlanılarak üretilirler.

6.2 Haritaların Ölçeklerine Göre Sınıflandırılması

a) Büyük Ölçekli Haritalar

1:10,000 ve daha büyük ölçekli haritalar

b) Orta Ölçekli Haritalar

1:10,000 ile 1:300,000 arası ölçekte olan haritalar

c) Küçük Ölçekli Haritalar

Ölçekleri 1:300,000 den daha küçük olan haritalar

Ölçekleri 1:10 000 den daha büyük olan haritalar plan olarak adlandırılır.

Ölçek Modülü M büyüdükçe ölçek küçülmektedir

6.3 İşledikleri Konuların İçerikleri Bakımından Haritaların Sınıflandırılması

a) Topografik Haritalar

b) Tematik Haritalar

Topografik Haritalar: Haritası yapılan yeryüzünde bulunan yapay objelerin, akar ve durgun

suların, arazi engebesinin, bitki örtüsünün ve bu tür objelerin birbirleri ile olan çevresel

ilişkilerinin gösterimini yapan haritalardır.

Tematik Haritalar: Çevre ile ilişki içinde olan herhangi bir konunun gösterimini yapar.

Tematik haritalar işledikleri konunun türüne göre isim alabilirler (Jeoloji, nüfus dağılmı, hava

kirliliği haritaları gibi…).

25

Örnek:

6.4 Haritaların Yayınlanış Biçimleri

a) Harita takımı

b) Belli bir referans yüzeyi / aynı ölçek

c) Pafta

d) Atlas (çeşitli ölçek)

e) Duvar haritaları

f) El haritaları / el atlasları

Tablo: Harita İle Hava Fotoğrafı Arasındaki Farklar

HARİTA HAVA FOTOĞRAFI Genelleştirilmiş güncel değildir güncelleştirilmesi zordur boş alanlar içerir okunaklıdır baskı zamanı önemli değildir

Gerçek görünümü günceldir yeni bir resim çekilir boş alan içermez okunması zordur resim zamanı önemlidir

Topografik

Tematik

26

6.5 Haritanın Grafik Tasarımı

a) Kartografik tasarım

b) Haritaya konu olan objeler ve kartografik gösterimin özellikleri

i) Harita dili: çevreye ilişkin konuların iletilmesinde kullanılan grafik işaret sistemi

ii) Gösterim konusunun ve karakteristiklerinin belirlenmesi

iii) Genel grafik ilkelerin belirlenmesi

iv) Grafik gösterim yönteminin belirlenmesi

6.6 Haritaya Konu olan Objelerin Özellikleri

Obje: Dilde kendisi için bir sözcük bulunan soyut ve somut her nesne için kullanılır.

Somut objeler: yardımcı bir araç olmadan duyu organları ile algılanabilen, boyutları

ölçülebilen ve konumu geometrik olarak tespit edilebilen nesnel objeler

Soyut objeler: yalnızca düşünsel olarak var olan objeler (toplumsal rejimler, dinler)

(genellikle tematik kartografyanın konusunu oluştururlar)

Objelerin Sınıflandırılması:

Objeler Çevrede Bulunuşlarına göre:

a) Devamlılık gösteren objeler:değeri noktadan noktaya değişen(hava sıcaklığı, hava basıncı

vb.)

b) Tekil objeler: sınırlanabilen objeler (nokta, çizgi, alan)

c) Sürekli/süreksiz objeler

Örnek:

alan

alan

Nokt

nokta

çizgi

çizgi

27

Obje Karakterine Göre:

a) Obje niteliği (ne, nerede)

b) Objenin nicelliği (nerede, ne kadar)

c) Mutlak büyüklükler (şehir nüfusu, nokta yüksekliği)

d) Bağıl büyüklükler (nüfus yoğunluğu, yağış oranı)

Objelerin Zamanla İlişkisine Göre:

a) Statik objeler: topografik haritalar

b) Dinamik objeler: hava akımları, nakliyat, kentleşme, vb.

6.7 Kartografik İşaretlerin (Gösterimin) Özellikleri

İşaret: Bilgi iletimi sırasında başka objeleri temsil eden, bu objelere ilişkin bilgilerin

kazanılması, saklanması ve iletilmesi için kullanılan, duyusal olarak izlenebilen maddesel bir

obje, bir etki ve benzeri gösterimlerdir.

a) Kartografik işaret sisteminin en önemli özelliği (harita dili):

b) İşaretlerin ve bu işaretlerce temsil edilen objelerin doğadaki konumlarına uygun olarak,

yani ölçekli bir düzende çizim altlığına geçirilmeleridir.

c) Kartografik işaretler kartografik iletişim zincirinin bilgi taşıyan elemanlarıdır.

Semiotik (İşaret Bilim): Konuşma diline ait olan veya olmayan tüm işaretlerin bilgi iletimleri

konusunda araştırmalar yapan bilim dalı

Sintaktik: işaretlerle harita tasarımı

Semantik: gösteren/gösterilen ilişkisi

Pragmatik: işareti yapan ile kullanan arasındaki ilişki

Kartografik işaretlerin Sintaktik açıdan en küçük elemanları Grafik Değişkenlerdir.

28

Ana renkler Bakı renkleri (karışım)

Hazrlayan: Y.Doç. Dr. Hasan TATLI

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

Fen Edebiyat Fakültesi

Coğrafya Bölümü

Önemli Not

Burada adı geçen bilgiler çeşitli Kartografya ile ilgili kitap, internet bilgileri ve makaleler

derlenerek elde edilmiştir. Hiçbir ticari kaygı taşımamaktadır. İçeriğinde olabilecek hatalar

gözününe alınarak, bilimsel bir referans olarak kullanılması sakıncalıdır. Coğrafya Bölümü

Öğrencilerinin Kartografya Dersine yardımcı DERS NOTUDUR, özgün bilimsel değeri olan

bir eser değildir.

boyut

Görsel değişkenler

biçim yön boyut

doku renk beyazlık değeri