Эдийн засгийг хөгжүүлэх кластерийн арга - cluster method

Бичсэн altansukhПүрэв, 2010 Аравдугаар сар 28 16:10 - Сүүлд шинэчилэгдсэн Даваа, 2011 Дөрөвдүгээр сар 18 07:33

Удиртгал Энэхүү судалгааны ажилд кластерийн онол болон USAID-ийн боловсруулсанкластерийн үйл ажиллагааны судалгааны дүгнэлтийг ойлгомжтой байдлаар авч үзэхболно. Энд улс орнуудын, аж үйлдвэрүүдийн, пүүсүүдийн өрсөлдөх чадварыгнэмэгдүүлэх тулд кластерийн санаа (initiative) болон ололтын (broader effort) хоорондынялгаа болон өрсөлдөх чадварын ялгаатай хэрэглээнүүдийг тайлбарлана. USAIDпрограммаар кластерийн хөгжлийн аргыг хамгийн тохиромжтой арга гэдгийг харуулахынтулд кластерийн хөгжлийн зарим зөвлөмжийг уг судалгаагаар харуулах зорилготой юм.

Кластерууд нь худалдааны нэгдэл, засгийн газрын агентлаг, судалгаа болонболовсролын институциуд зэрэг байгууллагуудтай холбогдох компаниудын газарзүйнтөвлөрлийг хэлнэ. Эдгээр нь хоорондоо онцгой байгалийн нөөц, трансакцийн зардлыгбууруулах, зах зээл рүү ойртох зэрэг шалтгаанаар эдийн засгийн үйл ажиллагаагаараахолбогдсон байдаг. Холливудын кино компаниуд болон Миланы загварын үзэсгэлэн зэрэгнь кластерийн нийтлэг жишээ билээ. Хөгжингүй орнууд дахь дэлхийн хэмжээнийкластерийн жишээ бол Бангалор, Энэтхэг дэх мэдээллийн технологи юм. Эдийн засгийн үйл ажиллагааны кластержих процесс нь төвөө тойрсон хэлбэрээражиглагддаг. 1890 онд Алфред Маршал “Эдийн засгийн зарчмууд” хэмээх өөрийнномондоо пүүсүүд эдийн засгийн үйл ажиллагаагаараа хамтран байршиж байгаатохиолдолд эерэг хязгаарлалтын нөлөө байдаг гэж тэмдэглэсэн байдаг. “Бөөгнөрөл”-ийнэдийн засаг нь өнгөрснөөс одоог хүртэл хугацаанд эдийн засагчдад хүлээнзөвшөөрөгдсөөр байгаа юм. Түүнээс 100 гаруй жилийн дараа Маршалын номонд,хотуудын байршлын болон тэлэлтийн бүтэц зэргийг эдийн засгийн газарзүйн талаас ньсудалснаар кластерийн судалгаа их хэмжээгээр нэмэгдэж тухайн үед гол зонхилохсудалгааны сэдэв болж байжээ. 1990 онд Харвардын профессор Майкл Портербизнесийн стратеги, эдийн засгийн хөгжил зэрэг салбар шинжлэх ухаанд кластерийнзарчмуудыг нэвтрүүлж, Үндэстнүүдийн харьцангуй давуу талыг газарзүйн талаас ньтайлбарласан юм. Кластерууд гэж юу вэ? Пүүсүүд өрсөлдөх болон нэмэлт бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх ба тэдгээр нь худалданавагч болон нийлүүлэгчдийн байршлаас хамаарч газарзүйн байршлаа сонгодог ньКластерийн хамгийн чухал санаа юм. Хэдий тийм боловч, кластерууд нь үйлдвэрлэгчээсолон тоотой байдаг. Үүнд тусгайлан үйлчилгээний нийлүүлэгч, нэгдэл, судалгааныбайгууллага, боловсролын институциуд болон засгийн газрын агентууд багтаажойлгодог. Зураг 1-д Калифорнийн дарсны Кластерийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн жишээгхаруулж байна.

1 / 5

Эдийн засгийг хөгжүүлэх кластерийн арга - cluster method

Бичсэн altansukhПүрэв, 2010 Аравдугаар сар 28 16:10 - Сүүлд шинэчилэгдсэн Даваа, 2011 Дөрөвдүгээр сар 18 07:33

 

 

Дэвшилттэй орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн туршлагаас харахад кластер дахьпүүсүүдийн байршил нь илүү шинэлэг, өндөр цалин төлдөг, газарзүйн тусгаарлагдсанпүүсүүдийг бодоход илүү өндөр бүтээмжтэй байдаг нь ажиглагдсан. Пүүсүүд болонхолбогдох байгууллагууд бусадтайгаа илүү ойр зайд байрласан тохиолдолд газарзүйнтархацтай байрласан пүүсүүдээс харьцангуй харилцан үйлчлэлцэж байдаг. Энэ ньдараахь хүчин зүйлүүдээр үр ашиг болон чанарыг өсгөхөд нөлөөлдөг байна: Ижил шаардлага. Байршлын өрсөлдөөн нь компаниудыг бүтээгдэхүүний илүү сайнгүйцэтгэхэд түлхэц болж өгдөг. Адил компаниуд бусадтайгаа адил газар байршина,зөвхөн анхаарал татсан байдлаараа л ялгагдана. Ажилчид нь хөдөлмөрийн олонсонголттой тохиолдолд компаниудын удирдлага ажилчдыг өөрийн компанид татажоруулах, ажилчнаар байлгахын тулд илүү сайн гүйцэтгэлийг шаарддаг байна. Харилцан холбоо.Хувийн харилцан холбоо нь мэдээллийн урсгалыг нэмэгдүүлдэг.Кластержсан тохиолдолд албан бус мэдээлэл нь бизнесийн болон нийгмийн үйлажиллагаанд илүү хурдацтай тархдаг. Худалдан авагч болон нийлүүлэгчид нэг дорбайрласан тохиолдолд илүү бодитой үр ашигтай байх болно. Тухайлбал, нийлүүлэгч илүүтехникжсэн, хямдралтай үйлчилгээгээр хангаж чадна. Координаци болон эргэх холбоонь орцын чанарыг сайжруулахад туслах бөгөөд энэ нь эцсийн бүтээгдхүүний өртөгтнөлөөлж байдаг. Пүүсүүд болон судлаачдын хоорондын холбоог ойртуулбал туршилтявуулахад тус дөхөм болох бөгөөд эрсдлийг бууруулах юм. Пүүсүүд нь бие биеэсээ илүүхол зайд оршвол эдгээр үр ашиг буурах болно. Нийтийн бараанд оруулах хөрөнгө оруулалт.Нийтийн барааг зам, боомт, цэвэр орчин,гэх мэт хүн бүр ямар нэг төлбөр төлөлгүйгээр хэрэглэх боломжтой бүтээгдэхүүн гэж

2 / 5

Эдийн засгийг хөгжүүлэх кластерийн арга - cluster method

Бичсэн altansukhПүрэв, 2010 Аравдугаар сар 28 16:10 - Сүүлд шинэчилэгдсэн Даваа, 2011 Дөрөвдүгээр сар 18 07:33

ойлож болно.  Нийтийн барааг бий болгох нь Засгийн газрын үүрэг мөн. Хэдий тиймболовч зарим нийтийн бараа нь тухайн бизнес, хувийн сектор өөрт нь илүү үр ашигтайбайдаг. Тухайлбал, нийтийн аялал жуулчлалын маркетинг, онцгой дэд бүтэц, тест болонсертификатын төв зэрэг болно. Нийтийн бараанд зайлшгүй хөрөнгө оруулалтшаардагдаж байдаг. Бизнесийн байгууллага бол ашгийн төлөө байгууллага. Гэхдээ угнийтийн барааны үр ашгийг пүүс зөвхөн өөрөө хүртэх юм уу бусад өрсөлдөгчдөд ямар нэгтөлбөргүйгээр хязгаарлалт тавих боломжгүй бөгөөд ийм тохиолдолд хувь пүүс нийтийнбарааг бий болгохгүй, өртгийг нэмэгдүүлэхгүй гэсэн үг биш юм. Өөрөөр хэлбэл, нийтийнбарааг ашиглаж байгаа тохиолдолд илүү тархацгүй байрлах нь пүүсүүдийн хувьд тухайнбүтээгдэхүүн үйлчилгээний үр ашгийг нэмэгдүүлж байдаг байна. Өсөлтийн баталгаа.Олон тооны пүүс ойр байрших нь трансакцийн зардлыг бууруулахбөгөөд худалдааны боломжийг нэмэгдүүлдэг. Байршлын давуу тал, эдийн засгийнхэмжээ зэргээс шалтгаалж нийлүүлэгчид илүү бага үнээр бүтээгдэхүүнээ худалдаалахболомж бүрддэг. Засгийн газар болон академик институциуд кластерийг дэмжихээртусгай программ, дэд бүтцэд хөрөнгө оруулалт хийдэг. Байршлын давуу талын нөлөөгөөркластер экспонциалаар өсдөг. Кластерууд болон өрсөлдөх чадвар “Кластер” ба “Өрсөлдөх чадвар” гэсэн нэр томъёонууд хүчтэй холбоотой ойлголтуудболовч эдгээр нь олон утгатай, өөр ч утгаар ойлгож болно. Энэхүү судалгаанд, өрсөлдөхчадвар нь эдийн засаг болон бизнест өргөн хэрэглэгддэг ойлголт юм. Пүүсүүдийнтүвшинд өрсөлдөх чадвар нь өрсөлдөгчдийн байдлаас үл харгалзан хугацааны туршидашгийн төлөө бүтээгдэхүүн үйлчилгээг худалдаалах чадварыг илэрхийлнэ. Пүүсүүдөрсөлдөнө, учир нь уг пүүс бусад пүүсүүдтэй илүү амжилттай өрсөлддөг. Үндэснийхэмжээнд авч үзвэл, өрсөлдөх чадвар нь иргэдийн амьжиргааны түвшинг өсгөхзорилгоор нөөцийг хэрхэн хуваарилан ажиллаж байгаа чадварыг илэрхийлнэ. Үүний үргадаад орноос хөрөнгө оруулалтыг татах, олон улсын зах зээл дээр бүтээгдэхүүнүйлчилгээг их хэмжээгээр борлуулах болно. Дэлхийн эдийн засгийн хүрээлэнгээс гаргадаг эдийн засгийн өсөлтийн жишигнөхцлүүдийг авч үздэг “Дэлхийн өрсөлдөх чадварын тайлан”-д үндэсний хэмжээнийөрсөлдөх чадварыг тодорхойлолтыг “Хүчин зүйл, төрийн бодлого, институцийн хөгжлөөрулс орны өрсөлдөх чадварыг тодорхойлно” гэж авч үзсэн байдаг.Уг тайланд, бүтээмжболон өрсөлдөх чадварын 9-н тулгуур хүчин зүйлийг тодорхойлсон байдаг. Үүнд:институциуд, дэд бүтэц, макро эдийн засаг, эрүүл мэнд ба суурь боловсрол, өндөрболовсрол ба сургалт, зах зээлийн үр ашиг, технологийн хангамж, бизнесийн гуйвуулгаболон шинэтгэл зэрэг болно. Эдгээр бүх хүчин зүйлс нь өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхнөхцөл боловч хөгжлийн ялгаатай үе шатуудад зарим нь бусад зүйлээс илүү чухал байжболох юм.(Зураг 2) Кластер ба өртгийн сүлжээ(Clusters versus Value Chain) Кластерууд нь өртгийн сүлжээнээс 2 зүйлээр ялгаатай. Нэгдүгээрт, үйл ажиллагааныбүх цар хүрээгээр тодорхойлогдсон өртгийн сүлжээ нь бүтээгдэхүүн бий болгох

3 / 5

Эдийн засгийг хөгжүүлэх кластерийн арга - cluster method

Бичсэн altansukhПүрэв, 2010 Аравдугаар сар 28 16:10 - Сүүлд шинэчилэгдсэн Даваа, 2011 Дөрөвдүгээр сар 18 07:33

эхлэлээсээ эцсийн хэрэглэгчид хүртэлх  процессийг шаарддаг. Хоёрдугаарт,өртгийн сүлжээ нь онцгой бүтээгдэхүүнд чиглэгддэг. Кластер нь энгийнэсвэл хослуулсан бүтээгдэхүүн, ур чадвар, технологи эсвэл дэд бүтэцтэй холбогддог. Бүхий л бүтээгдэхүүн ба пүүсүүд өртгийн сүлжээний нэг хэсэг байдаг гэхдээкластерийн хэсэг  болох хөгжиж буй орнуудад энэ нь харьцангуй цөөн байна. Кластерийн хэсэг биш пүүсүүд өрсөлдөх чадвартай байж болно, гэвч кластерийнхарилцаанаас үүсэлтэй онцгой давуу талаараа амжилтад хүрэх магадлалтай байдаг. Кластер бий болгож, хэрэгжүүлэх загвар “Хөгжиж буй болон шилжилтийн орнуудад кластерийг бий болгох” Хөгжингүй орнуудад кластерийн оролдлогууд нь ихэвчлэн инновацийг тэтгэж, R&D-гдэмжсэн байдаг бол, хөгжиж буй орнуудад кластерийн зорилго ийм байх нь ховорбайдаг. Шилжилтийн орнуудад кластерийн оролдлого нь ерөнхийдөө бизнесийн орчнышинэчлэлт, менежментийн сургалт болон үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг сайжруулахадчиглэсэн байхад, харин хөгжиж буй орнуудад кластер нь ерөнхийдөө экспортыгнэмэгдүүлж, нийлүүлтийн сүлжээг хөгжүүлэхэд чиглэсэн байдаг. Эцэст нь, кластерийнхөгжлийн оролдлого нь засгийн газар, хувийн сектор эсвэл олон улсын донороосхэрэгжүүлж байгаа эсэхээс үл хамааран ихээхэн ялгаатай байдаг. Донорын хэрэгжүүлж буй кластерийн төсөл нь итгэлийн төвшин, засгийн газрынбодлогын дэмжлэг маш бага буюу хамгийн хүндрэлтэй нөхцөлд явагддаг. Донорынхэрэгжүүлж буй кластерийн гол зорилго нь дотоодын нөөц бололцоогоор шийдэгдэхболомжгүй асуудлуудад чиглэсэн байдаг. Гагцхүү, асуудал гэхээсээ илүүтэйгээр,асуудлын цаад эх сурвалжид нь чиглэсэн байх нь зүйтэй. Засгийн газрын кластерийгхэрэгжүүлэх оролдлого нь аж үйлдвэрийн салбарт, бизнесийн салбарынхны кластер ньhigh-tech салбарт чиглэх хандлагатай байдаг. Санхүүжилтийн талаарх датанаас харвал бизнес болон, засгийн газар нь кластербайгуулах ажлыг өөрсдөө хийж байгаа тохиолдолд л санхүүжүүлдэг нь харагдаж байна.Кластерийг донор байгууллагаас хэрэгжүүлж буй тохиолдолд, бизнесийн байгууллагаболон засгийн газрын хувь нэмэр маш бага байдаг, мөн түүнчлэн кластер нь амжилттайбайгуулагдсан үед ч тэдний дэмжлэг нэмэгддэггүй. Дээрхээс харвал, донор байгууллагууд нь кластер бий болгох үйл ажиллагааг төлөвлөхболон хэрэгжүүлэхдээ стандарт аргуудыг хэт их хэрэглэж байна гэж дүгнэж болохоорбайна. Мөн үр дүн нь донор байгууллагын хэрэгжүүлж буй төслийн тогтвортой байдлынталаар асуудлыг гаргаж ирж байна. Учир нь бизнесийн салбар болон засгийн газрынхантухайн төслүүдийг өөрсдөө үргэлжлүүлэн авч хэрэгжүүлэхдээ өөр өөр шийдвэр гаргадаг.Тиймээс, кластер байгуулахын өмнө болон, кластер байгуулах явц дундаа тухайн төсөлнь тухайн орон нутгийн оролцогчдыг донор байгууллагагүйгээр цаашид үргэлжлүүлэнавч явах хэмжээнд тэдний хэрэгцээнд хангалттай нийцэж чадаж байна уу гэж асуух нь

4 / 5

Эдийн засгийг хөгжүүлэх кластерийн арга - cluster method

Бичсэн altansukhПүрэв, 2010 Аравдугаар сар 28 16:10 - Сүүлд шинэчилэгдсэн Даваа, 2011 Дөрөвдүгээр сар 18 07:33

чухал. Хөгжингүй орнуудад засгийн газар нь кластер бий болгоход хэт их оролцож, хувийнсекторын манлайллыг багасгадаг гэсэн санаа зовоосон асуудалтай учруулдаг. Харинхөгжиж буй болон шилжилтийн орнуудад тийм биш болохыг судалгаа харуулсан. Учирнь, эдгээр орнуудад засгийн газар угаасаа маш бага үүрэг гүйцэтгэдэг. Харин доноруудзасгийн газрыг орлож, кластерийн төслүүдийн санаачлагч болон санхүүжүүлэгчийнүүргийг гүйцэтгэдэг. Ихэнх тохолдолд тэд бодлого тодорхойлолт болон шийдвэргаргалтын ихэнх эрх мэдлийг авч үлддэг. Донорын хэт хүчтэй оролцооны өөр нэгэн үрдагавар нь гэвэл тэд заримдаа засгийн газрыг хангалттай хэмжээгээр оролцуулжчаддаггүй. Энэ нь, бодлогын өөрчлөлт, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт гэх мэт засгийнгазрын оролцоо шаардсан үйл ажиллагаануудыг хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй болгодог.Хэдийгээр засгийн газрын кластерийн хөгжлийг дэмжихэд оролцох сонирхол бага хэдийч, засгийн газрын оролцоог донор орлох байдал нь бизнесийн орчин дахь үндсэнхязгаарлалтууд нь шаардагатай төвшинд яригдахгүй гэдгийг харагдуулж байна. Засгийнгазрын институцыг сайжруулах, ялангуяа орон нутгийн төвшинд, тэдний хувийн секторыгдэмжих чадвар нь кластерийн өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхэд нэн чухал юм. “Дэлхийн өнцөг булан бүрт зуу зуун кластерууд идэвхжин, тэдний тоо хэмжээ өссөөрбайна. Хэдийгээр тийм боловч бид эдгээр идэвхжиж буй, янз бүрийн хэлбэрийнкластеруудын бүтэц, үр дагаврын талаар маш бага системтэй мэдлэгтэй байна. Гэсэнхэдий ч, энэ нь эдийн засгийн хөгжлийн нэгэн чухал хэсгээр аль хэдийн хүлээнзөвшөөрөгджээ. Кластерийн хөгжилд дэмжлэг үзүүлдэг олон аргууд бий болсон боловч,хамгийн гол нь үүнийг бодит байдалд хэрэглэж ойлгох нь чухал юм."         MichaelPorter МУИС-ЭЗС-ЭЗОТ-ийн оюутан Ц.Өнөржаргал, Т.Сайнзаяа

5 / 5