38

albrecht dürer

obiteljska kronika i pisma jakobu helleru

priredili jasenka i marcel bačić

Ja, A lb rech t Düre r mlađ i , p r i k u p i o s a m iz o č e v i h spisa o d a k l e j e b i o , kalko j e o v a m o d o š a o i o s t a o te b l aženo p r e m i n u o . B o g b i o miloistiv i n j e m u i nama! A m e n .

Ljeta 1524.

A l b r e c h t Düre r stariji b i o j e r o d o m iz kra l jevs tva Ugarskog , n e d a l e k o g rad ića z v a n o g Gyula , o s a m mi l j a p o d n o V e l i k o g Varad ina , u s u s j e d n o m s e o c u i m e n o m Eytas (Ajtaš) , a r o d m u ž iv io o d v o l o v a i k o n j a . A o t a c m o g a o c a p o i m e n u A n t o n Düre r d o đ e k a o d ječak u s p o m e n u t i g rad ić k j e d n o m zla­taru i k o d n jega izuči zanat. P o t o m se ožen i — m l a d i c o m z v a n o m El izabeta ikoja m u p o d a r i k ć e r Kata r inu i tri sina. P rvoga nazva A l b r e c b t , t o bi­j a še m o j dragi o t ac ; i o n p o s t a d e zlatar, u m j e š a n i p r a v e d a n m u ž . D r u g o g sina nazva Ladis lav , taj p o s t a r emenar . N j e g o v sin j e m o j b ra t i ć Niklas Dürer k o j i živi u K o l n u i k o g a z o v u Niklas Unger ; i om j e zlatar, a zanat j e i zuč io o v d j e u N ü r n b e r g u k o d m o g o c a . T rećeg sina nazva I v a n o m ; o n p o đ e na s tudi je te p o s t a d e i o s t ade ž u p n i k o m u V e l i k o m V a r a d i n u više o d t r ideset god ina .

A lb rech t Dürer , m o j dragi o t ac , d o đ e p o t o m u Nje« m a č k u , p r o b o r a v i d u g o u N i z o z e m s k o j k o d veli­k ih umje tn ika , te stiže napolkon o v a m o u Nürn­b e r g 1455. g o d i n e p o K r i s t o v u r o đ e n j u , n a dan s v e t o g Eu log i j a . A i s tog dana p i r o v a š e u g r adu Fi l ip Pirlkheimer i b i j a še vel iki p les p o d n o ve l ike l ipe . P o t o m m o j dragi o t a c A l b r e c h t Düre r d u g o služaše s t a r o m Je ron imu H o l p e r u , m o m d jedu , sve d o k m u m o j p r e d a k 1467. l jeta p o K r i s t o v u rođe­n ju ne dade s v o j u kćer , naoč i t u i č a s n u m l a d i c u zvanu Barbara , u d o b i o d petnaes t g o d i n a , te j e s n j o m s lavio p i r o s a m dana p r i j e s v e t o g V i d a . A val ja i znati da j e m o j a baka , m a j k a m o j e m a j k e , b i la k ć i Öl ingera iz W e i s s e n b u r g a i zvala se Ku-n igunda . A m o j drag i o t a c sa s v o j o m ž e n o m , m o ­j o m d r a g o m m a j k o m , zače o s a m n a e s t o r o d j e c e . Sva su m o j a draga b raća , d j eca m o g a d r a g o g o c a , p reminu la , neka u mlados t i , a neka u o d r a s l o j do­b i ; n a ž ivo tu o s t a s m o s a m o nas t r o j i c a , d o k B o g h o ć e : j a , A lb rech t , i m o j b ra t Andreas , k a o i m o j bra t Hans , t reći t o g i m e n a u m o g a o c a .

S p o m e n u t i A lb rech t Düre r s tar i j i p r o ž i v j e s v o j ži­v o t u ve l iko j m u c i i tešku, n a p o r n o m r a d u i ne i m a đ a š e n iš ta d o o n o š to j e za se, s v o j u ž e n u i s v o j u d j e c u s v o j i m r u k a m a zaslužilo. S t o g a imađa­še o d i s t a imalo. D o ž i v j e i m n o g u tugu, n a p a d i ne­razumi jevan je . N o k o d sv ih k o j i su g a poznava l i už ivaše d o b a r glas , t a ž ivl jaše ča s t an k r š ć a n s k i ži­vo t , b i j a še s trpl j iv m u ž , b l ag i m i r o l j u b i v p r e m a

39

sv ima — i v e o m a zahvalan B o g u . Za se n i je tra­ž io m n o g o druš tva i sv j e tovne rados t i ; i b i o j e škrt na r i j e č i m a i b o g o b o j a z a n .

Taj m o j drag i o t a c v e o m a se t rud io o k o o d g o j a svo je d j ece ma čast B o ž j u ; j e r n j e g o v a na jveća že­l ja b i jaše da m u d jeca odras tu u zaptu, da b i b i la na u g o d u B o g u i l j ud ima . S toga n a m s v a k o d n e v n o g o v o r a š e da l j u b i m o B o g a te g a j i m o poš t en j e pre­m a s v o m b l i žn jem.

A o s o b i t o o c u na r ados t b i j ah ja , j e r v id j e k a k o s am mar l j iv u učen ju . S toga m e m o j o t ac d a o u ško lu . A kad nauč ih pisat i i čitati , uze m e o p e t iz ško le te p o u č i u z l a t a r skom zanatu. A k a d nau­č ih u r e d n o raditi , s t rast m e j e v iše vukla slikar­stvu nego l i zlatarstvu. T o s a o p ć i h o c u ; o n t ime ne b i jaše baš z a d o v o l j a n , j e r m u b i ž ao izgubl jena v r emena š to ga u t ro š ih na z la tars tvo. N o ipak m i popus t i ; b i j a še t o 1486. g o d i n e p o K r i s t o v u rođe­nju, na dan s v e t o g Andr i j e : o t ac m e dade tri god i ­ne u n auk Michae lu W o l g e m u t h u . Z a t o m i r a z d o b ­lje B o g p o d a r i mar l j i vos t te d o b r o u č i h ali i m n o ­g o t rp jeh o d djet ića . A kad izučih , p o s l a m e m o j o t ac u svijet , te i zb ivah četir i g o d i n e , sve d o k m e o t ac ope t ne p o z v a . I n a k o n š to g o d i n e 1490. p o Us­krsu o t i đ o h , vra t ih se g o d i n e 1494. p o D u h o v i m a .

A k a d d o đ o h kuć i , s p o r a z u m j e se Hans Frey s m o ­j i m o c e m , te m i dade s v o j u kće r , m l a d i c u Agnes , i s n j o m 200 zlatnika, te p i r o v a s m o u p o n e d j e l j a k u o č i dana sve te Margare te g o d i n e 1494.

Z a t i m se s l u č a j n o d o g o d i da m o j oitac t ako o b o l i o d grize da j e n i t k o ne m o g a š e zaustavit i . I budu­ći da j e v i d i o s m r t p r e d o č i m a , s v e l i k o m j o j se s t rp l j ivošću p r e d a , p r e p o r u č i m i m o j u m a j k u te na lož i d a ž i v i m b o g u u g o d n o . Pr imi i sveta Otaj­s tva te k r šćansk i p r e m i n u , k a k o opš i rn i j e op i sah u j e d n o j d r u g o j knjizi , g o d i n e 1502. p o p o n o ć i u o č i dana sve tog Mate ja . B o g m u b i o mi lo s t i v i d o b r o s ­tiv! P o t o m uzeh k sebi s v o g a b ra ta Hansa ; a An­dreas a s m o pus t i l i da o d e .

Za t im , dv i j e g o d i n e p o o č e v o j smrt i , uzeh k s eb i m a j k u k o j a v iše ništa ne p o s j e d o v a š e . S tanova la j e k o d m e n e d o g o d i n e 1513. Tada j e d n o g u t o r k a u z o r u i znenada i s m r t n o o b o l i . Ležaše j o š p u n u go ­dinu, te kad o n a p r o đ e — j e d n o g u t o r k a — 17. da­na sv ibn ja g o d i n e 1515, p o p r i m i t k u svet ih Otaj-stava, k r šćansk i p r e m i n u dva sata p r i j e n o ć i . S a m s a m j o j p r e d m o l i o . B i o j o j m i l o s t i v s v e m o g u ć i B o g .

P o t o m u g o d i n i 1521., u ned je l ju p r i j e d a n a s v e t o g B a r t o l o m e j a — b i j a š e (to 18. dam m j e s e c a k o l o v o z a u znaku Bl izanaca — o b o l i m o j a d raga p u n i c a , že­na H a n s a Freya. P o t o m p r e m i n u 29. dana j e s e n j e g mje seca , u n o ć i , d e v e t o g sata p o murmberškoj uri . B i o j o j m i l o s t i v s v e m o g u ć i B o g .

Za t im , g o d i n e 1523. na dam Pr ikazanja maše d rage G o s p e ramo p r i j e z o r e p r e m i n u H a n s Frey , m o j dragi tast, k o j i b o l o v a š e šest g o d i n a i k o j i na o v o m svi je tu p re t rp j e n e p o j m l j i v e p ro t ivš t ine . I o n pre­m i n u s Ota js tv ima. B i o m u m i l o s t i v s v e m o g u ć i B o g !

Sam Albrecht Dürer preminuo je 6. travnja 1528. i pokopan je na groblju Sv. Ivana u Nürnbergu.

Nakon povratka iz Italije i pošto je za saskog iz­bornog kneza Friedricha III Mudrog dovršio ol­tarsku palu »Martirij deset tisuća mučenika« (da­nas u Umjetničko-povijesnom muzeju u Beču), la­tio se Dürer pozamašna posla na narudžbu frank­furtskog trgovca suknom lakoba Hellera. Bio je to veliki krilni retabl namijenjen dominikanskoj crkvi u Frankfurtu na Majni. Devet Dürero-vih pisama J a k o b u H e l l e r u , koja se sa-čuvahu u prijepisu s početka XVII st., informira­ju nas o tijeku posla do dovršenja u ljetu 1508. Čini se da je narudžba bila ugovorena već 1503; s radom je Dürer međutim započeo tek nakon dovr­šetka »Martirija« za saskog kneza. Sve vrlo virtuo­zne studije za oltar Heller potječu iz 1508 — me­du njima su i glasovite »Ruke sklopljene u moli­tvi« (danas u Albertini u Beču). Središnji dio kril­nog oltara izveo je, prema vlastitu svjedočanstvu, sam. Prikazivao je jednu neobičnu ikonografsku kombinaciju Uznesenja i Krunidbe Marijine. Obo­strano oslikana krila s portretima Hellera i njego­ve žene Katarine von Melen, Mučeništvom sv. la-kova i Katarine Aleksandrijske, Poklonstvom Kra­ljeva, svetih Petra i Pavla, Tome Akvinskog i sv. Kristofora povjerio je Dürer svojim učenicima, prvenstveno Hansu von Kulmbachu. Očigledno bez Dürerove privole oltar je pobočnim krilima u gri-saju upotpunio Grünewald (danas se čuvaju u Frankfurtu i Donauschingenu). Središnju ploču prodali su dominikanci na početku sedamnaestog stoljeća bavarskom izbornom knezu Maximilianu I — i ona je 1729. izgorjela u jednom požaru Rezi­dencije. Kompoziciju poznajemo po osrednjoj pa stoga vjerojatno i doslovnoj i ranoj kopiji lobsta Haaricha u Frankfurtu. Autentično svjedočanstvo, jedno od najvrednijih u Dürer ovoj pisanoj ostav­štini, glasovita su pisma.

40

U p u ć u j e m v a m p o n a j p r i j e s v o j u us lužnos t , dragi g o s p o d i n e Hel leru! V a š e s a m d o b r o s t i v o p i s m o s r a d o š ć u p r i m i o . Zna j te da m e d u g o m u č i l a grozni­c a k o j a m e n e k o l i k o t jedana udal j i la o d p o s l a za kneza Fr iedr icha Saskog , n a m o j u ve l iku štetu. N o sada ć u n j e g o v p o s a o ipak dovrš i t i , j e r j e v e ć v iše n o u p o l a g o t o v . Glede s v o j e sl ike bud i t e s toga strplj ivi , lati t ć u j e se o d m a h p o završe tku r ada za g o r e s p o m e n u t a kneza , k a o š to v a m i o v d j e v e ć o b e ć a h . Pa p r e m d a j e j o š n i s a m z a p o č e o , v e ć j e preuzel i o d s tolara i isplatil i n o v c e m k o j i »ste m i dal i . O d p o g o đ e n e svo te n i je h t io odusta t i , p r e m d a m i se č in i d a n i je t o l i k o zas lužio . D a d o h j e j e d n o m p o m o ć n i k u k o j i j e p r i p r e m i o i p r e m a z a o o s n o v u , a i d u ć i ć e j e t j edan pozla t i t i . N a n j o j j o š d o s a d ni­šta ne h t j e d o h poduze t i , sve d o k j e ne p o č n e m sli­kat i , p a će , a k o B o g da, b i t i na redna n a k o n kne­ževe s l ike. Jer n e r a d o z a p o č i n j e m previše stvari o d j e d n o m , da ne i z g u b i m v o l j u . Ni knez mije da­kle č e k a o za to š to s a m n j e g o v u i vašu s l iku r ad io i s t o d o b n o , k a k o seb i p reduzeh . Za u t jehu alfi znaj­te: u k o l i k o m i B o g dade š to j e u m o j o j m o ć i , na­pravi t ć u n e š t o š to ne m o ž e m n o g o l judi . T i m e v a m že l im m n o g e u g o d n e n o ć i ! Damo u N u r n b e r g u na dan sve tog Augustima 1507.

A lb rech t Durer

Dragi g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru! Znaj te da ć u za četrnaest dana bi t i g o t o v s p o s l o m za kneza Fried-r icha . P o t o m s a m n a k a n i o latiti se vašeg pos l a i ne p o d u h v a ć a t i se d ruge sl ike d o k vaša n i je g o t o ­va, k a o š to i j e s t m o j a navada . A n a p o s e ć u v a m m a r n o i v l a s t i t om r u k o m (naslikati s rednju p l o č u ; n o i van jske s t rane kr i la v e ć su zamiš l jene — b i t će j e d n o b o j n e i v e ć s a m ih d a o pods l ika t i . T o l i k o za obavi jes t .

V o l i o b i h da vidi te sl iku m o g a m i l o s t i v o g g o s p o ­dara! Misllim da hi V a m se j a k o dopa la . G o t o v o s a m c i je lu g o d i n u na n j o j r ad io — i m a l o za rad io ; j e r ne p r i m i h više o d 280 ra jnskih zlatnika. Pri t o m č o v j e k g o t o v o t o l i ko i p o t r o š i . I u v j e r a v a m vas , k a d a v a m t o n e b i h radio iz o s o b i t e n a k l o n o ­sti, n i t ko m e ne (bi m o g a o n a g o v o r i t i na p o g o d b u k o j o m p r o p u š t a m b o l j u pr i l iku. Uz t o v a m ša l jem i m j e r u slike, v i s inu i šir inu. Lake v a m n o ć i ! Damo u Ni i rnbergu d ruge ned je l j e u K o r i z m i 1508.

A lb rech t Durer

Dragi g o s p o d i n e J akobe ! V a š e s a m p i s m o , o n o pret­p o s l j e d n j e , u r e d n o p r i m i o i d o z n a o da V a š u sl iku

m o r a m p o m n o radi t i — š to s a m i n a k a n i o . Zna j te uz to k a k o s a m da l eko s t igao. Kr i la su izvana osli­kana j e d n o b o j n o , nedos t a j e i m s a m o p o k o s t , a iz­nutra su v e ć pods l ikana , te p r ip rav l j ena za s l ikanje . A glavni s a m d i o zamis l io v e o m a p o m n o , i uz ve l ik u t ro šak v remena ; p r ip rav l j en j e d v j e m a v r l o d o b ­r i m b o j a m a te m o g u započe t i s p o d s l i k a v a n j e m . Jer ga n a m j e r a v a m , p r imivš i na znanje v a š e žel je , p o d -slikati čet ir i d o pe t ili šest pu ta p o r a d i j a s n o ć e i t ra jnost i , te upot r i j eb i t i na jbo l j i u l t r amar in k o j i m o g u pr ipravi t i . O s i m m e n e na n j e m u n i t ko n e ć e p o v u ć i ni j e d a n po tez .

B u d u ć i da ć u s t o g a na to u t roš i t i m n o g o v remena , zac i j e lo m i neće t e zamjer i t i š to v a m o d l u č i h javi t i da v a m takvo d je lo ne m o g u naprav i t i za d o g o v o r e ­n ih s to t inu i t r ideset ra jnsk ih zla tnika, j e r p r i t o m e m o r a m , ža l ibože , m n o g o štetovat i i v r e m e n a izgu­bit i . Ali s v e š to v a m o b e ć a h č a s n o ć u ispuni t i . N e želi te li j e skup l ju o d p o g o đ e n e s v o t e , i p a k ć u j e način i t i m n o g o b o l j o m o d p l aće . Al i a k o b i s te m i htjel i dati dvjes ta zlatnika, i zveo b i h s v o j n a u m . A a k o b i m i b i l o p o n u đ e n o 400 zla tnika, t akve se sl ike ne b ih više p o d u h v a t i o j e r b i m e o s k u d i c a v r e m e n a sputa la da z a r a d i m m a i pa ru . Daj te m i s toga na znanje svo j stav, a kad ga d o z n a m , isplati t ć e m i I m h o f 50 zlatnika, j e r d o s a d a u t o i m e ne pri­m i h n ikakav n o v a c . T i m e v a m se p r e p o r u č a m . Zna j ­te i to da j o š n ikada n i s a m z a p o č e o r a d k o j i b i m i se d o p a d a o više o d sl ike š to j e s l i kam za V a s . I d o k j e ne d o v r š i m , n e ć u radit i ništa d r u g o . Ž a o m i j e s a m o š to će m e tako b r z o zateći z ima ; dani p o s t a j u t ako kratki da se ne m o ž e m n o g o uč in i t i .

Još b i h Vas neš to z a m o l i o : B o g o r o d i c u k o j u u m e n e v id jes te p o n u d i t e m e k o m za k o g a zna te d a b i j e m o g a o t rebat i . Uz o d g o v a r a j u ć i o k v i r b i l a b i t o z g o d n a slika, ta znate da j e u r e d n o r ađena . — D a o b i h v a m j e p o v o l j n o . Da s a m j e r a d i o (na n a r u d ž b u , ne b i h za n j u u z e o m a n j e o d 50 z la tn ika , ali budu­ć i da j e g o t o v a , m o g l a b i m i se u k u ć i oštet i t i . S t o g a b i h Vas o p u n o m o ć i o da j e da t e j e f t i n o za 30 zlatnka — a da m i ne os tane n e p r o d a n a , d a o b ih j e i za 25 zlatnika — i a k o m n o g o u n j u u lož ih . M n o g e u g o d n e n o ć i . D a n o u N u r n b e r g u na dan sve tog B a r t o l o m e j a 1508.

A l b r e c h t Durer

Dragi g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru! U s v o m V a m p o s ­l j e d n j e m p i s m u p r i o p ć i h i skren i i sp ravan s tav na k o j i s e s rd i to poža l i s te m o m šur jaku te kazas te da i z v r ć e m s v o j e r i ječ i . U č u d u d o z n a h i o d Hansa

41

I m h o f a š to napisaste g lede m o g a p r e t h o d n o g pis­m a — to m e n a p r o s t o zaprepas t i lo ; j e r m e okr iv­l jujete da se n e d rž im o b e ć a n j a . O d o g o v a r a n j a s a m p o š t e đ e n j e r sma t r am da se v l a d a m k a o i sav p o š t e n svijet . I t o č n o z n a m što s a m V a m pi­sao i o b e ć a o ; a znate i da V a m u kuć i s v o g šurja­ka ne d a d o h r i j eč da ć u napravi t i neš to d o b r o — j e d n o s t a v n o za to š to to ne u m i j e m . N o za to se obveza l i da ć u V a m napravi t i neš to š to m a l o t k o m o ž e . Na V a š u se sl iku d a d o h s t o l ik im m a r o m , š to m e i p o t a k l o da V a m u p u t i m s p o m e n u t o pis­m o . A uv je ren s a m da će se s l ika, kad b u d e g o t o v a , u m j e t n i c i m a v e o m a svidje t i ; n eće bi t i p roc i j en j e ­na na m a n j e o d 300 zlatnika. U g o v o r e n n o v a c za istu s l iku ne b ih ni u t ros t ruč io , j e r pr i t o m m n o g o p r o p u š t a m i g u b i m — i zas lužu jem s a m o vašu ne­zahvalnos t .

Znaj te da se s luž im p o n a j l j e p š i m b o j a m a k o j e m o ­gu dob i t i . S a m o ul t ramar ina t r e b a m za 20 dukata , bez drug ih t ro škova . Us rdno s e n a d a m da ćete , kad slika j e d a n p u t b u d e g o t o v a , i s ami reći k a k o nika­da neš to l jepše niste vidjel i ; a b o j i m se da s rednj i d i o o d p o č e t k a d o kraja n e ć u naslikati za m a n j e o d 13 mjesec i . I n e ć u započ in ja t i n ikakav drugi rad d o k ova j ne b u d e g o t o v — što će m i bit i na veli­k u štetu. Ta, š to vi misl i te , k o l i k o j a pr i t o m tro­š i m ? Z a 200 ime zlatnika Vi ne b i s te uzdržaval i . Po­mis l i t e s a m o š to V a m o p e t o v a n o p i sah g lede ma­terijala! Da ste V i kupi l i funtu u l t ramar ina , j e d v a bis te j e i skamč i l i za s to zlatnika, j e r d o b r u u n c u ni j a ne m o g u kupi t i i s p o d 10 ili 12 dukata .

S toga , dragi g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru , m o j e pi­s m o j a k o o d s k a č e o d Vašeg miš l j en ja i n j i m e ne p rek r š ih s v o j u r i ječ . P redbacu je t e m i i z b o g navo­dna o b e ć a n j a da ć u v a m s l iku napravi t i s n a j v e ć i m m a r o m k o j i j e u m o j o j m o ć i . T o , d a k a k o , n i s a m kazao — o s i m a k o n i s a m b i o p r i s eb i . S u m n j a m da b i h j e u t o m s luča ju d o v r š i o za c i je la s v o g ži­vo ta . Jer uz takvu b i h p o m n j u za p o l a g o d i n e d o ­vrš io j e d v a j e d n o l ice ; a vaša s l ika i m a s igurno s to t inu l ica, n e b r o j e ć i o d j e ć u , k ra jo l ik i d ruge stvari š to su n a n j o j . Ta b i l o b i n e č u v e n o da se za o l ta r t a k o radi , t k o b i t o m o g a o v id je t i ? Mis­l im, m e đ u t i m , d a V a m pisah: nap rav i t ć u sliiku s v e l i k o m ili o s o b i t o m p o m n i j o m u r o k u k o j i m i od red i s t e .

K o l i k o Vas p o z n a j e m , u v j e r e n s a m da neće te tra­žiti d a i s p u n i m o b e ć a n j e za k o j e i sami uviđaste da j e na m o j u štetu. Ali radi l i V i š to m u d r a g o — s v o j u ć u r i j eč održa t i ; ne že l im, (koliko j e u m o j o j m o ć i , da m e b i j e z a o »glas. Ali d a V a m n i s a m obe ­ć a o , znao b i h š t o va l j a činit i! M o r a d o h V a m o d g o ­vor i t i da ne p o m i s l i t e k a k o V a š e p i s m o n i s a m ni p r o č i t a o . N o , n a d a m se d a ć e s v e b i t i b o l j e feud sli­

ka b u d e d o v r š e n a i Vi j e vidi te! S t o g a b u d i t e str­p l j iv i , j e r dani s u kratki , a stvar, k a k o znate , ne trpi žu rbe ; p o s l a j e m n o g o i n e ž e l i m ga umanj i ­vati. U z d a m se u r i j eč k o j u zadas te m o m šur jaku u Frankfurtu.

K u p c a za m o j u B o g o r o d i c u ne m o r a t e tražiti; bis­k u p u W r o c l a v u d a o m i j e za n ju 72 zlatnika; do ­b r o s a m j e dakle p r o d a o . P r e p o r u č a m se! D a n o u N u r n b e r g u , g o d i n e 1508, u s u b o t u n a k o n Sv ih Sve­tih.

A l b r e c h t Durer

Dragi g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru! P r o č i t a h vaše pi­s m o . Znaj te da o d Uskrsa u p o r n o i r e v n o r a d i m na vašo j sl ici , ali s u m n j a m da ć u j e dovrš i t i p r i j e D u h o v a , j e r u s v a k u p o j e d i n o s t u l a ž e m vel iki t rud. o t o m e V a m n e b i h u m i o m n o g o pisat i , p re tpos ­t av l j am d a će te t o i s ami vidje t i . Z a b o j e ne bri­nite, ta u t r o š i o s am ih u v r i j ednos t i v e ć o j o d 24 zlatnika, p a a k o o n e nisu l i jepe , ni d r u g d j e l jep­še nać i neće te ; n a taj p o s a o t r o š i m m n o g o t ruda i v r emena , p r e m d a j e za m e n e d u g o t r a j a n i ne-p rob i t ačan . Uist inu m i m o r a t e v je rova t i d a takvu sl iku ne b i h više r ad io za m a n j e o d 400 gu ldena ; j e r a k o o d Vas i d o b i j e m o d m a h o n o š to tražih, s v r e m e n o m m o j i r a s h o d i i t r o š k o v i v e o m a rastu. Iz toga razabi re te k a k o s to j i s m o j i m p r o b i t k o m . Ali ne m a r i m za sav taj t rud s a m o d a t o o k o n č a m V a m a i s eb i n a čast ; v id je t ć e j e m n o g i umje tn i c i i va l jda će v a m znati reći je li sl ika m a j s t o r s k a ili loša . Bud i t e s toga j o š m a l o s trpl j ivi! Jer s l ika j e u d o n j e m di je lu p o s v e g o t o v a , n e d o s t a j e j o j p o -kos t , a u g o r n j e m val ja nasl ikat i j o š p o k o j e g am-đelka.

U s r d n o s e n a d a m da ć e V a m se svidje t i . P o n e k o m p rosud i t e l ju k o j i prefer i ra p r imi t i van r ad va l jda s e li n e ć e dopas t i ; ali za t o ne m a r i m . H v a l u o č e ­k u j e m s a m o o d poznava laca . K a d V a m j e b u d e hva l io Mar t in Hess , u to m o ž e t e imat i p u n o p o v j e r e n j e . M o g l i b is te pr iupi ta t i i n e k e pr i ja te l je koj i su j e vidje l i ; r eć i ć e V a m k a k o j e r ađena . A kada j e v id i te te V a m se ne svidi , zadrža t ć u j e . U p u ć e n e su m i ve l ike m o l b e da sliiku p r o d a m a V a m a n a p r a v i m d r u g u . Ali na to n e p o m i š l j a m , č a s n o ć u od rža t i o b e ć a n j e , a i Vas s m a t r a m poš te ­n j a k o m . U z d a m s e u Vaše p i san je i n e s u m n j a m da će m o j vel iki t rud naići n a V a š e r azumi jevan je . Nas to ja t ć u da V a m u g o d i m gd je g o d m o g u . D a n o u N u r n b e r g u , 1509, u s r i j edu p o č e t v r t o j ned je l j i u K o r i z m i .

A l b r e c h t Dure r

42

Dragi g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru! Iz p i s m a š to ga uput is te Hansu I m h o f u d o z n a h za vaše n e z a d o v o l j ­s tvo z b o g toga š to V a m sl iku j o š n i s a m d o s t a v i o . Ž a o mi j e j e r V a m sasv im p o istini m o g u pisat i da s am n a is lc i r ad io u p o r n o i čes t i to te da se ni­s a m l aćao n ikakva d r u g o g pos l a . M o ž e biti da bih j e o d a v n a d o v r š i o da s a m že l io žuriti . Miš l j ah V a m se m e đ u t i m d o p a s t i u l o ž e n i m t r u d o m i s teći s tano­vit ugled . A k o j e d rukč i j e i spa lo , žao m i j e ! A nada­l je kad pišete : da u g o v o r n i je v e ć sk lop l j en , n ikada se za s l iku n e b i s m o p o g o d i l i , te da b i h j e l i j e p o m o g a o zadržat i — na t o V a m o v a k o o d g o v a r a m : a k o s am v e ć t o m s l i k o m t r ebao š te tovat i s a m o da s a č u v a m V a š e p r i j a t e l j s tvo , b i o b i h t o r a d o uči­n i o ; n o a k o p r i g o d u poža l i s te te m e p o d b a d a t e d a s l iku zad rž im — j a t o p r i h v a ć a m ; i t o r ado , j e r u m j e t ć u za n j u d o b i t i 100 zlatnika više n e g o š to b is te m i Vi za n ju dali . U b u d u ć e ne b ih u z e o ni 300 zlatnika da o p e t r a d i m sl iku p o p u t o v e .

N a to s a m 100 zlatnika š t o ih b i j a h p r i m i o o d Han­sa I m h o f a o v o m e u s k o r o vra t io . N o o n ih ne htje­de pr imi t i bez Vašeg znanja. S toga m u l i j e p o pi­šite da t ih 100 zlatnika p r e u z m e . Isplat i t ć u m u ih u na j skor i j e v r i j eme . Z b o g o v e sl ike ne m o r a t e da­kle niti š te tovat i niti se kajati . Vaša m i j e d o b r o -s t ivost m n o g o mi l i j a o d slike. T i m e s a m u s v e m u š to V a m d rago na jpr ipravni j i s luga. D a n o u Nurn-b e r g u u u t o r a k p r i j e dana svete Margare te 1509.

Alber tus Dure r

n o reći da b ih uz o n o š to m i za tu s l iku daje te ve­o m a š te tovao , j e r dob i t i j e d a n i po t roš i t i tri — s t i m ne b ih da leko d o s p i o !

N o b u d u ć i da s a m uv je ren da m i s p o č e t k a ne htje-dos t e nanijet i t a k o ve l iku štetu i p r e m d a b i h z n a o dob i t i za n j u na jman je 100 zlatnika v i še n e g o o d Vas , p r ip ravan s am V a m sl iku pos la t i u na j sko r i j e v r i j eme . Pa a k o V a m se o n a d o p a d n e i b u d e t e n j o ­m e z a d o v o l j n i , pr iznat će te da j e v r i j edna s v o g nov­ca i v redn i j a o d 200 zlatnika k o j e sad za n ju ta rž im. Ali a k o V a m o v a m o j a p o n u d a , n a k o n š to s l iku sa­m i b u d e t e vidjel i , n i je pr ihvat l j iva , niti V a m se s l ika d o p a d a , li ako m i j e za t im u Frankfur tu p o ­n o v o želi te stavit i na raspo lagan je , zna t ć u j e , k a o š to g o r e napisali , p r o d a t i za b a r e m 100 zlatnika skup l j e . N o n a d a m se da ćete , k a d s l iku d o b i j e t e , o v u m o j u p o n u d u sa z a h v a l n o š ć u pr ihvat i t i . U t o ć u j e i m e p o m n o spakirat i . U m e đ u v r e m e n u m o ­žete s v o j u nakanu p r iopć i t i H a n s u I m h o f u . I č i m m i ova j s a o p ć i Vaš pr is tanak, o d m a h ć u m u uru­či t i sl iku. Jer k a d ne b i h r a č u n a o d a V a m t i m e u k a z u j e m d o b r o d o š l u us lužnos t , z n a o b i h iz t o g a izvući k u d i k a m o v e ć u dob i t .

I p o n a v l j a m : Vaše m i j e p r i j a te l j s tvo draže o d ta­k o m a l e s v o t e . N a d a m se da m i ne žel i te ve l iku štetu, ta manije ste po t reb i t i o d m e n e . V lada j t e i zapov i jeda j t e ! D a n o u N u r n b e r g u u u t o r a k u o č i dana sve tog Jakoba .

A l b r e c h t Dure r

Dragi g o s p o d i n e Hel leru! P roč i t ah u p u ć e n o m i pi­s m o . B u d u ć i d a p iše te Ikako Vaša nakana ni je b i la da sl iku o tkažete , o d g o v a r a m d a V a š u nakanu ni­s a m m o g a o znati . A b u d u ć i da pišete , d a k o j i m slu­č a j e m sl iku niste naruči l i , ne b is te j e ni p r imi l i , i d a j e s a m o l i j epo zad rž im k o l i k o d u g o h o ć u i td. — m o g u s a m o smat ra t i da s te se poka ja l i ; na t o s a m V a m o d g o v o r i o u p r e t h o d n o m p i s m u .

Ali na n a g o v o r Hansa I m h o f a , k a o i s o b z i r o m na t o da s te sl iku naruči l i k o d m e n e , a i za to š t o b i h rad i j e da sl ika s toj i u Frankfur tu n e g o b i l o gd j e d rugd je , p r i s t ao s a m da j e d o b i j e t e za s t o zlatnika jef t in i je n e g o š t o b i h j e zas igurno m o g a o p roda t i . Jer p r e m d a s m o se p o č e t n o p o g o d i l i za 130 zlatni­ka, ipak bud i t e svjesni o n o g a š to s m o p o s l i j e pi­sali : i j a V a m a i V i m e n i . H t j e d o h j e n a p r o s t o na­slikati p r e m a u g o v o r u — h t j e d o h j e d o g o t o v i t i u p o l a g o d i n e ! Ali s u o č e n s V a š o m v a r a v o m n a d o m , k a o i za to š to V a m h t j e d o h ugod i t i , r ad io s a m n a n j o j dul je o d g o d i n e dana i p o t r o š i o u l t ramar ina za više o d 25 zlatnika. I m o g u V a m sasv im iskre-

U p u ć u j e m V a m s v o j u us lužnos t , d rag i g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru! N a V a š e V a m p o s l j e d n j e p i s m o ša l j em d o b r o spaki ranu i s v i m n u ž n i m o p s k r b l j e ­n u s l iku. Uruč ih j e H a n s u I m h o f u k o j i m i j e d a o j o š 100 zlatnika. I v je ru j te m i , t ako m i poš ten ja , da u n a t o č t o m e g u b i m vlastit i n o v a c , da o v reme­n u k o j e n a to p o t r o š i h i ne g o v o r i m . O v d j e u Nu­r n b e r g u davali s u m i za n ju 300 zlatnika. T ih b i m i 100 zlatnika i d o b r o d o š l o da sl iku rad i l j ubazno­sti i us lužnos t i n i s a m radi je p o s l a o V a m a . Jer o č u ­van je Vašeg pr i ja te l js tva c i j e n i m v i še o d 100 zlat­n ika . A i tu sl iku i m a m rad i je u Frankfur tu n e g o u b i l o k o j e m mjes tu u c i j e lo j N j e m a č k o j . A a k o [mislite da s a m n e p r a v e d n o p o s t u p i o š to nap la tu ne p repus t ih V a š o j s l o b o d n o j vo l j i , zna j te da se to d o g o d i l o za to š to s te m i p u t e m H a n s a I m h o f a bi l i napisal i neka s l iku z a d r ž i m k o l i k o m u d r a g o . Ina­č e b i h to r a d o p r e p u s t i o V a m a , p a i p o d c i j e n u j o š v e ć e štete. P r ema V a m a ali g a j i m t o l i k o p o v ­j e ren je , da u k o l i k o s a m V a m neš to o b e ć a o za 10

43

zlatnika, a i s to m e n a p o k o n k o š t a l o 20, n e b ih tra­ž io n a k n a d u štete. M o l i m Vas dakle , z adovo l j i t e se t ime š to o d Vas u z i m a m 100 zlatnika m a n j e n e g o š to s a m za s l iku m o g a o dob i t i — i n a p o m i n j e m da su j e htjeli o d m e n e dob i t i g o t o v o s i l o m , ta s l ikao s a m j e s ve l ik im m a r o m , k a o š to će te i s a m i vidjet i . R a đ e n a j e n a j b o l j i m b o j a m a d o k o j i h s a m m o g a o d o ć i . D o b a r sam ultramarim nan io u nek ih pe t ili šest s l o j eva , pa i kad j e b i la g o t o v a , p r e m a ­zao s a m j e (još dvalput da š to dul je traje. Uvjeren s a m da će , uz d o b r o od ržavan je , ostat i č is ta i svje­ža 500 god ina , j e r ona n i je r ađena na u o b i č a j e n nač in . S t o g a j e čuvaj te da s e n e dira ili šikropi sve­tom v o d o m . Z n a m da j o j n i t ko n e ć e nać i zamje rke , u k o l i k o m i n a r a v n o ne želi naškodi t i ; i n a d a m se da ć e V a m se svidjet i .

N e dajte , m e đ u t i m , n i k o m d a j e p r e m a z u j e , j e r sve su d ruge p o k o s t i žute i p o k v a r i l e b i s l iku. B i l o b i m i ž ao da se p o k v a r i d j e lo na k o j e m s a m rad io m n o g o dul je o d g o d i n u dana. I bud i te n a z o č n i pri pos tav l j an ju , da se ne oštet i . Pos tupa j t e paž l j i vo , o d d o m a ć i h i s tranih umje tn ika ču t će te k a k o j e rađena . I pozd rav i t e m i vašeg s l ikara Mar t ina Hessa!

M o j a Vas žena m o l i za n a p o j n i c u ; p o s t u p i t e p r e m a vlast i tu n a h o đ e n j u ; c i j enu n e ž e l i m pov i s iva t i i td. T i m e V a m se p r e p o r u č a m , i šč i ta j te smi sao , žu r io sam. D a n o u Nurnbe rgu , u ned j e l j u n a k o n dana s v e t o g B a r t o l o m e j a , 1509.

A l b r e c h t Durer

I n i tko m e v iše neće nagovor i t i da r a d i m sl iku uz to l iku m u k u i t rud . G o s p o d i n G e o r g Tausy s a m z a m o l i o m e da m u s j e d n a k o m p o m n j o m i u is to j vel ič ini na s l i kam B o g o r o d i c u u pe jzažu za k o j u b i m i d a o 400 zlatnika. T o s a m g la tko o d b i o j e r b ih s p a o na p r o s j a č k i štap. Jer o b i č n i h ć u s l ika za go ­dinu dana nasl ikat i c i j e lu h r p u i n i t k o neće v je ro­vati da j e sve to n a p r a v i o j e d a n č o v j e k . Ali c jepi ­d lačen je ne m i č e s mjes ta . Latit ć u se s toga s v o g b a k r o r e z a — i da s a m (to d o s a d č in io , b i o b ih danas boga t i j i za 1000 zlatnika.

Znaj te t a k o đ e r da s am na vlastiti t rošak za sred­n ju s l iku d a o napravi t i n o v o k v i r k o j i m e j e sta­j a o više o d 6 zlatnika; stari s a m o d s t r a n i o j e r ga j e s to la r g r u b o nap rav io . N i s a m ga o k o v a o j e r t o ne ht jedpste ; i b i l o b i v r l o d o b r o da veze učvrst i-te v i j c ima , k a k o se slika n e b i tresla. A a k o se sli­ka želi v idje t i , neka b u d e o d o z g o nagnuta za dva ili tri prs ta , t ime j e zaš t ićena o d o d b l j e s k a i d o b ­r o s e vidi . A d o đ e m li r e c i m o za k o j u god inu , dv i j e ili tri k V a m a , sl iku ć e valjat i skinuti . U k o l i k o j e t ada p o s v e (suha, n a n o v o ć u j e p r e svuć i n a r o č i t o m p o k o š ć u k o j u i nače nije m o g u ć e pr ip remi t i ; t ako će o n a stajati j o š s to t inu g o d i n a dul je nego l i pr i je .

Dragi g o s p o d i n e J a k o b e Hel leru! R a d o č u j e m da V a m s e m o j a s l ika sviđa, da m o j t r u d ipak n i j e b i o uzaludan. Sretan s a m i da ste zadovoljimi c i j emom, i to s p r a v o m , j e r s a m za n j u m o g a o d o b i t i 100 zlatnika više n e g o š to ste m i V i dali , a i p a k t o ni­s a m h t io . R a d i j e s a m j e p r e p u s t i o V a m a , j e r se n a d a m d a ć u t i m e zadržat i p r i ja te l ja u o n o m kra­ju.

M o j a V a m žena v e o m a zahval ju je . D a r k o j i j e o d V a s p r i m i l a nos i t ć e u V a š u čast . Z a h v a l j u j e V a m i m o j mlađ i b ra t za 2 zlatnika k o j e m u pos l a s t e za napo jn i cu . O v i m V a m i j a z a h v a l j u j e m za s v u pa­žnju itd.

B u d u ć i da m i op i su je te k a k o b i s t e s l iku uresi l i , ša l j em V a m o v d j e u nešto skica s v o j e zamis l i k a k o b ih j e j a , d a j e m o j e v lasn iš tvo , u o k v i r i o . Ali radi­te k a k o h o ć e t e . Damo 1509., u pe tak p r i j e dama sve­tog Gala.

A l b r e c h t Dure r