ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

ΟΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ

4Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΠΜ50

ΕΛΕΝΗ Κ. ΚΑΤΣΙΑΡΟΥ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΕΡΜΕΝΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΑΪΟΣ 2015

ΚΑΡΠΕΝΗΣΙ

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ…………………………………………………………………………………………………...…3

ΛΕΞΕΙΣ-ΦΡΑΣΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ…………............……………………………………………………………..…3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………………………………………………………….……....3

Κεφάλαιο 1: Ο Ρόλος του Μουσείου στη Σύγχρονη Κοινωνία…………………………………………………..4

1.1. Διαχρονική εξέλιξη του χαρακτήρα και του ρόλου των μουσείων………………………………………….4

1.2. Η κοινωνική διάσταση των μουσείων στη σύγχρονη εποχή…………………………………………………4

1.3. Η επικοινωνία με το κοινό ως μέσο επίτευξης της αποστολής του μουσείου……………………………….6

1.4. Μουσεία για μια βιώσιμη κοινωνία…………………………………………………………………………..7

Κεφάλαιο 2: Μελέτη μιας περίπτωσης: Το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου………………………………….8

2.1. Το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου για μία κοινωνία με προοπτικές……………………………………..8

2.1.1. Οι διαστάσεις της εκθεσιακής πρακτικής…………………………………………………………………..8

2.1.2. Η επικοινωνιακή πολιτική……………………………………..…………………………………………...9

Συμπεράσματα………………………………………………………………………………………………...…11

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………………………………..…13

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………………………………………..14

2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το μουσείο, από την πρώτη του εμφάνιση κατά την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, λειτουργεί ως

«καθρέφτης» της κοινωνίας κάθε εποχής, διαδραματίζοντας ποικίλους ρόλους κάθε φορά, για να καταλήξει τον

21ο αιώνα σε αυτόν του πολυδύναμου πολιτιστικού οργανισμού. Στις μέρες μας, ο κοινωνικός και παιδευτικός

ρόλος σε συνδυασμό με την εύστοχη επικοινωνιακή πολιτική, οδηγούν σε ουσιαστική σύνδεση με την

κοινότητα και καθιστούν το σύγχρονο μουσείο ζωντανό κύτταρο της κοινωνίας. Πολλές περιπτώσεις μουσείων

«νέας γενιάς» ανά τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου της Αθήνας,

διαμέσου της εκθεσιακής πρακτικής και της επικοινωνιακής πολιτικής τους, συμμετέχουν ενεργά στο όραμα

για μια βιώσιμη κοινωνική ανάπτυξη, προωθώντας τις αρχές της αειφορίας και συμβάλλοντας στη συζήτηση

για μία κοινωνία με προοπτικές.

ΛΕΞΕΙΣ-ΦΡΑΣΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

-Μουσείο

-Ολιστική Επικοινωνία

-Δια βίου Μάθηση

-Ψυχαγωγία

-Αειφορία/Βιωσιμότητα

-Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Πώς και γιατί η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να παίξει καίριο ρόλο στην επίτευξη των στόχων της

βιώσιμης ανάπτυξης και να ανταποκριθεί στις τρέχουσες κοινωνικές προκλήσεις; Μπορούν τα μουσεία, ως

οργανισμοί φύλαξης και συντήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, να συμβάλλουν σε αυτή τη διαδικασία και

με τι τρόπο; Η εργασία αυτή επιχειρεί να αναδείξει την εγγενή σχέση μεταξύ της πολιτιστικής κληρονομιάς και

κατά συνέπεια του μουσείου, και της βιώσιμης κοινωνικής ανάπτυξης, με αφορμή το θέμα της φετινής

Διεθνούς Ημέρας Μουσείων "Μουσεία για μια κοινωνία με προοπτικές".

Το εγχείρημα ξεκινά με μία αναφορά στο σύγχρονο κοινωνικό ρόλο του μουσείου, στο πως ιστορικά το

μουσείο οδηγήθηκε στο ρόλο αυτό, καθώς και στον τρόπο που αυτός εκπληρώνεται στους κόλπους του

μουσειακού οργανισμού. Η αποστολή του σύγχρονου μουσείου επιτυγχάνεται χάρη σε μέσα-εργαλεία που

χρησιμοποιεί, όπως η επικοινωνία με το κοινό του, το σημαντικότερο ίσως μέσο που συμβάλλει στην επίτευξη

της εξ΄ ορισμού κοινωνικής αποστολής του.

Για την καλύτερη κατανόηση των ανωτέρω, επιλέγεται περίπτωση σύγχρονου ελληνικού μουσείου και

παρουσιάζονται οι διαστάσεις της εκθεσιακής πρακτικής του και η επικοινωνιακή πολιτική του αναφορικά με

3

τη βιώσιμη κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη. Η επιλογή αφορά στο Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου (ΒΜΦ),

που βρίσκεται στην Τεχνόπολη (Γκάζι) του Δήμου Αθηναίων. Κρίθηκε αντιπροσωπευτική καθώς, αφενός

ανακηρύχθηκε τιμώμενο μουσείο από το ελληνικό τμήμα του ΙCOM για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2015 και

αφετέρου ο χαρακτήρας και το όραμα της ίδρυσής του παραπέμπουν άμεσα στην έννοια της βιωσιμότητας.

Κεφάλαιο 1: Ο Ρόλος του Μουσείου στη Σύγχρονη Κοινωνία

1.1. Διαχρονική εξέλιξη του χαρακτήρα και του ρόλου των μουσείων

Η γέννηση των μουσείων ανάγεται στους προελληνικούς χρόνους. Τα πρώτα μουσεία (θησαυροί,

πινακοθήκες) εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο και είχαν χαρακτήρα θρησκευτικό (τεμένη αφιερωμένα στη

λατρεία των Μουσών). Αργότερα αποδύθηκαν το ρόλο του επιστημονικού κέντρου, ενώ προς το τέλος της

ρωμαϊκής περιόδου οι δημόσιες συλλογές αναγνωρίστηκαν ως παιδαγωγικό εργαλείο. Κατά το Μεσαίωνα οι

θησαυροί των φεουδαρχών και οι εκκλησιαστικές συλλογές ήταν σύμβολο εξουσίας και πόλος έλξης για τους

πιστούς ενώ η αναγέννηση θεωρείται η εποχή της γέννησης του ιδιωτικού μουσείου με χαρακτήρα

κοσμολογικό και εγκυκλοπαιδικό (ένδειξη μόρφωσης) και πολιτικοκοινωνικό (ένδειξη πολιτικής δύναμης και

πλούτου). Ο Διαφωτισμός απέδωσε στα μουσεία το ρόλο του επιστημονικού κέντρου και του χώρου μελέτης,

με τη συστηματική ταξινόμηση των συλλογών και τη δημοσίευσή τους. Από τα τέλη του 18ου και σε ολόκληρο

το 19ο αιώνα, το μουσείο απέκτησε σχεδόν την ταυτότητα που έχει και σήμερα, δηλαδή του παιδαγωγού και

κοινωνικού μεταρρυθμιστή, του διαπλαστή εθνικής συνείδησης και του θεματοφύλακα της πολιτιστικής

κληρονομιάς των λαών. Από τα τέλη του 18ου και στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα το μουσείο μεταλλάσσεται

σε θεματοφύλακα του πρόσφατου παρελθόντος των εθνών, βελτιώνει αισθητά τη λειτουργία του και στρέφει

πλέον το ενδιαφέρον στην οργανική του σύνδεση με την κοινότητα που υπηρετεί (Αθανασοπούλου κ.ά., 2002,

σ.σ.246-271).

1.2. Η κοινωνική διάσταση των μουσείων στη σύγχρονη εποχή

Το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα αποτελεί ορόσημο στην εξέλιξη των μουσείων καθώς ο αριθμός τους

αυξάνεται και το γνωστικό τους αντικείμενο εξειδικεύεται1, αλλά κυρίως διότι αποκτούν τον εξωστρεφή,

σύγχρονο χαρακτήρα τους. Κύριο μέλημά τους γίνεται τώρα, «η στροφή προς την κοινότητα στην οποία

εντάσσονται, καθώς και η συστηματική τους προσπάθεια να εκπαιδεύσουν και να ψυχαγωγήσουν τον

μεγαλύτερο δυνατό αριθμό επισκεπτών» (Αθανασοπούλου κ.ά., ό.π., σ.271). Οι παράγοντες που οδηγούν στην

εξέλιξη αυτή είναι: α) ο αυτοματισμός και η εύκολη διάχυση της πληροφορίας που οδήγησαν στην αύξηση του 1 Χαρακτηριστική είναι η δημιουργία λαογραφικών μουσείων, οικομουσείων, μουσείων επιστημών και βιομηχανίας ( Γλύτση, κ.ά., 2002, σ.23).

4

ελεύθερου χρόνου των Ευρωπαίων πολιτών και τη συνακόλουθη ανάπτυξη της βιομηχανίας του ελεύθερου

χρόνου (leisure-industry), μέρος της οποίας αποτελούν και τα μουσεία, β) η επιβολή εισιτηρίου εισόδου, που

αύξησε τις απαιτήσεις του επισκέπτη του μουσείου-που μετατρέπεται τώρα σε καταναλωτή- για περισσότερες

και πιο ποιοτικές υπηρεσίες, γ) η συνεχής μείωση των κρατικών επιχορηγήσεων για τον πολιτισμό, δ) η

ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών που οδήγησε στον εκσυγχρονισμό των μουσείων (Αθανασοπούλου κ.ά., ό.π.,

σ.σ.271-272 και Γλύτση κ.ά., 2002, σ.59).

Έτσι, τα μουσεία σήμερα, ανεξάρτητα από το είδος στο οποίο ανήκουν καλούνται εκτός από τις

παραδοσιακές τους λειτουργίες (συλλογή, φύλαξη, μελέτη, έκθεση), να λειτουργήσουν και ως μέσο για τη διά

βίου εκπαίδευση και ψυχαγωγία, ανταποκρινόμενα στις απαιτήσεις της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου και

του καταναλωτισμού (Hooper-Greenhill E.,1996, όπως αναφέρεται στο Γλύτση κ.ά, ό.π., σ.59). Η ύπαρξη τους

ως δημόσιοι χώροι με κύρος, δεν είναι τώρα αυτονόητη όπως στο παρελθόν.2 Στη σύγχρονη εποχή πρέπει να

δικαιολογούν την ύπαρξη τους πιο αποτελεσματικά, να διευρύνουν το κοινό τους, να «αφορούν» τις τοπικές

κοινωνίες, να ενισχύσουν τον εκπαιδευτικό τους ρόλο. Ο νέος ρόλος απαιτεί την εύρεση τρόπων προσέλκυσης

του κοινού αλλά και εμπλοκής του κοινού με τις συλλογές. Οι τρόποι αυτοί μπορεί να είναι ένα κράμα παλαιών

αλλά χρήσιμων πρακτικών, σε συνδυασμό με νέες αποτελεσματικές μεθόδους που προκύπτουν ύστερα από

έρευνα. Η εξωτερική εικόνα, η υποδοχή αλλά και τα στοιχεία που εξασφαλίζουν μία ποιοτική επίσκεψη με

άμεση εμπλοκή του επισκέπτη με τα εκθέματα, μπορούν να μετατρέψουν κάθε μουσείο, ανεξαρτήτως μεγέθους

και κατηγορίας, σε ένα ελκυστικό περιβάλλον. Το «ελκυστικό» μουσείο, είναι αυτό που τελικά επιβιώνει στον

τεράστιο ανταγωνισμό της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις μουσείων

που αναγκάζονται να διακόψουν τη λειτουργία τους (Black, 2009). Η δημιουργία νέων επισκεπτών είναι τόσο

ζωτικής σημασίας, ώστε τα μουσεία σήμερα επιστρατεύουν ακόμη και τεχνικές μάρκετινγκ για την

προσέλκυση επισκεπτών. Σύμφωνα με τους Kotler τον χαρακτήρα του μάρκετινγκ των μουσείων συνιστούν

τέσσερα βασικά στοιχεία: η ανταλλαγή, η αξία του πελάτη/επισκέπτη, η πίστη και η εμπιστοσύνη στο μουσείο

και στην ξεχωριστή εμπειρία που αυτό προσφέρει έναντι των ανταγωνιστών του και το στρατηγικό μάρκετινγκ

(Kotler N., Kotler W., Kotler Ph., 2008, σ.σ.21-32).

Ο ρόλος του μουσείου στη σύγχρονη κοινωνία, σε συνδυασμό με τις παραδοσιακές λειτουργίες του

συνοψίζεται άριστα στον ευρύτερα αναγνωρισμένο ορισμό του μουσείου που δόθηκε το 2007 στον Κανονισμό

του ICOM, σύμφωνα με τον οποίο "Το Μουσείο είναι ένας μη κερδοσκοπικός μόνιμος θεσμός/οργανισμός

(institution) στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοιχτός στο κοινό, ο οποίος αποκτά,

συντηρεί, ερευνά, προβάλλει και εκθέτει την υλική και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας και του

περιβάλλοντός της, με στόχο την εκπαίδευση, μελέτη και ψυχαγωγία" (Desvallees A. και Mairesse F., 2014,

p.89).

2 Η «νέα μουσειολογία» υποστήριξε την ανάγκη ανάπτυξης στρατηγικών προκειμένου να επανεξεταστεί η «εξουσία» του μουσείου και η αυθεντία του, καθώς και ο «δημόσιος» χαρακτήρας» του.

5

1.3. Η επικοινωνία με το κοινό ως μέσο επίτευξης της αποστολής του μουσείου

Ο σύγχρονος ρόλος του μουσείου, επιβάλλει την κατά το δυνατόν πληρέστερη επικοινωνία με το κοινό

του. Η επικοινωνία αυτή θα πρέπει να είναι ουσιαστική και αποτελεσματική, ειδάλλως ο επισκέπτης του

μουσείου δεν δύναται να λάβει τα ερεθίσματα και τα μηνύματα εκείνα που θα συμβάλλουν στην εκπαιδευτική

και ψυχαγωγική διαδικασία. Για το λόγο αυτό τα σύγχρονα μουσεία αποποιούνται τις αποσπασματικές και

λανθασμένες προσεγγίσεις του παρελθόντος και υιοθετούν μία ολιστική επικοινωνιακή προσέγγιση, «μία

ολοκληρωμένη δηλαδή προσπάθεια επικοινωνίας με το κοινό, που αφορά στην προσέλκυσή του, στην

κατανόηση των αναγκών του και στην κάλυψή τους» (Γλύτση κ.ά., ό.π., σ.60). Παραδοσιακά, η επικοινωνία

στα μουσεία έχει όλα τα χαρακτηριστικά της επικοινωνίας των μαζών: δεν είναι άμεση, αμφίδρομη και ισότιμη

καθώς το ένα μέλος, ο επισκέπτης είναι παρόν, ενώ το άλλο, η ομάδα σχεδιασμού της έκθεσης, είναι απόν. Η εξ

αποστάσεως αυτή επικοινωνία καθιστά αναγκαία την προκαταρκτική ή τελική έρευνα (αξιολόγηση) του κοινού

με μεθόδους γνωστές και από το εμπόριο (Hooper-Greenhill, E.,1996, όπως αναφέρεται στο Γλύτση κ.ά, ό.π.,

σ.61 και Kotler, ό.π. και Black, ό.π.). Σήμερα τα μουσεία διαθέτουν ποικίλο συμβατικό και ηλεκτρονικό

υποστηρικτικό υλικό (χάρτες, φωτογραφίες, έντυπα, βίντεο, κ.ά.) αλλά και μεθόδους της κατ΄ ενώπιον

επικοινωνίας, όπως ξεναγήσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, ομιλίες ειδικών, που στο σύνολό τους απαρτίζουν

ένα είδος μεικτής επικοινωνίας (άμεση και έμμεση), που σε κάθε περίπτωση είναι προτιμότερη. Βέβαια η

μεικτή αυτή επικοινωνία προϋποθέτει ο δέκτης, δηλαδή το κοινό του μουσείου, να έχει το ενδιαφέρον να

επικοινωνήσει, να έχει το ίδιο επίπεδο κατάρτισης με τον πομπό (μουσείο), οι κώδικες επικοινωνίας να έχουν

γίνει από κοινού αποδεκτοί και τελικά η αντίδραση του δέκτη να φτάσει στον πομπό (Γλύτση κ.ά, ό.π., σ.σ.62-

63).

Το μουσείο είναι ένας πολυδιάστατος επικοινωνιακός οργανισμός, που επικοινωνεί με πολλούς και

ποικίλους τρόπους με το κοινό του, μέσα και έξω από τον χώρο του και όχι μόνο με τις εκθέσεις του 3,

επηρεάζοντας την ποιότητα ζωής της κοινότητας μέσα στην οποία λειτουργεί και συμβάλλοντας αποφασιστικά

στο γενικότερο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Η αποστολή του, που είναι η δια βίου μόρφωση και η υψηλής στάθμης

ψυχαγωγία για όλα τα κοινωνικά στρώματα, είναι ταυτόσημη με την ποιότητα ζωής, γι' αυτό και η

επικοινωνιακή πολιτική κάθε μουσείου πρέπει να στηρίζεται στην ευαισθητοποίηση, τη συμμετοχή και τη

συνειδητοποίηση του κοινού.

3 Εκτενέστερος λόγος για τους τρόπους επικοινωνίας γίνεται στην ενότητα 2.1.2., όπου αναλύονται οι τρόποι επικοινωνίας του ΒΜΦ με το κοινό του.

6

1.4. Μουσεία για μια βιώσιμη κοινωνία

Η σχέση του πολιτισμού με την αειφόρο ανάπτυξη ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980 όταν η Διεθνής

Κοινότητα κινητοποιήθηκε για την αντιμετώπιση των συνεπειών των πετρελαϊκών κρίσεων και της

οικονομικής ύφεσης, συνειδητοποιώντας το σημαίνοντα ρόλο που ο πολιτισμός μπορεί να παίξει στην

κοινωνική ισότητα, την περιβαλλοντική ισορροπία και την οικονομική ανάπτυξη, τους τρεις βασικούς πυλώνες

της αειφορίας (Αdams, 2009, p.p. 6-23).

Η διεθνής οικονομική κρίση του 2008 είναι αυτή που θα εισάγει την έννοια της αειφορίας 4 και στον

κόσμο των μουσείων (Σταματέλου, 2014). Τι σημαίνει όμως αειφορία για ένα μουσείο και πως συνδέεται με τις

βασικές λειτουργίες του; Η Άρτεμις Σταματέλου, σε σχετικό της άρθρο5 αναφέρει ότι «Τα μουσεία παρόλο που

ίσως συχνά δεν το συνειδητοποιούν, συνδέονται εξ΄ορισμού με την έννοια της αειφορίας: συλλέγουν,

ερμηνεύουν και εκθέτουν υλικές και άυλες μαρτυρίες του ανθρώπινου πολιτισμού και του φυσικού

περιβάλλοντος, υπηρετώντας τις ανάγκες διαφορετικών γενεών για ταυτότητα και αίσθημα του "ανήκειν", για

μάθηση, καινοτομία και δημιουργικότητα, για αυτοεκπλήρωση και ποιότητα ζωής». Συνεπώς τα μουσεία δρουν

για την κοινωνική αειφορία διαμέσου των εκθέσεών τους, της έρευνας και της μουσειακής δράσης καθώς η

δράση αυτή συνάδει με τον ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό τους ρόλο.

Οι αρχές της περιβαλλοντικής αειφορίας βρίσκουν όλο και πιο συχνή εφαρμογή στον κόσμο των

μουσείων (κατασκευή ενεργειακών κτιρίων, μουσειακή λειτουργία με οικολογικό τρόπο, εξοικονόμηση πόρων

κ.ά.), φτάνοντας σήμερα να μιλάμε για "πράσινα μουσεία" (Σταματέλου, ό.π. και Adams, 2009, p.p.22-23). Η

οικολογική συνείδηση στη μουσειακή πρακτική σε συνδυασμό με ένα αυξημένο αίσθημα διαχειριστικής

υπευθυνότητας,6 απέναντι στα σύγχρονα ζητήματα, που αφορούν όχι μόνο στο περιβάλλον αλλά και συνολικά

στην κοινωνική σφαίρα, αποτελεί το θεμέλιο λίθο για ένα βιώσιμο μέλλον για τα μουσεία. Κατά τον Janes, «η

σημασία και ο σκοπός των μουσείων χρήζουν πλέον άμεσου επαναπροσδιορισμού, ο οποίος θα προκύψει μέσα

από την ενδελεχή παρακολούθηση όλων των ζητημάτων και των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η βιόσφαιρα»

(Janes R.,2010, σ.4).

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η ανάγκη πρόταξης της πολιτιστικής κληρονομιάς στις δημόσιες πολιτικές για τη

βιώσιμη ανάπτυξη, εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της στρατηγικής Ευρώπη 2020: Το ευρωπαϊκό όραμα για

μια «έξυπνη, διατηρήσιμη, χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη», και καθίσταται επιτακτική καθώς: α) Η Ευρώπη

μπορεί να αξιοποιήσει το πολιτιστικό της απόθεμα, για να ενισχύσει την κοινωνική συνοχή σε μία εποχή

εντάσεων και μετασχηματισμών, β) Η πολιτιστική κληρονομιά αντιμετωπίζει σήμερα πρόσθετες

περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιβαρύνσεις σε σχέση με το παρελθόν (π.χ. κλιματική αλλαγή), γ) Η

οικονομική κρίση και η δημοσιονομική λιτότητα που επικρατούν σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη-μεταξύ των

4 Αειφόρος ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να υπονομεύει τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες (United Nations, 1987, όπως αναφέρεται στο Σταματέλου Α.,2014).5 Σταματέλου, Α., 2014. Μουσεία για την Aειφορία. Τα Mουσεία και η Mουσειολογία στη Σύγχρονη Κοινωνία. Νέες Προκλήσεις, Νέες Σχέσεις (Μέρος Ι΄), Βλ. και Adams E., 2009, ό.π.6 Για το ζήτημα της διαχειριστικής υπευθυνότητας συνολικά, Βλ., Janes R, 2010.

7

οποίων και η Ελλάδα- μπορεί να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς

(Throsby, 2014).

Κατά συνέπεια, η πολιτιστική κληρονομιά δεν πρέπει απλώς να διαφυλάσσεται και να συντηρείται από

τα μουσεία, αλλά να αντιμετωπίζεται, ως ένα σύνολο πόρων που αναδεικνύεται και αξιοποιείται και ως

κινητήριος δύναμη για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών, με απώτερο σκοπό τη βιώσιμη ανάπτυξη σε όλα τα

επίπεδα: κοινωνία, οικονομία, περιβάλλον, πολιτισμό.

Κεφάλαιο 2: Μελέτη μιας περίπτωσης: Το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου

2.1. Το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου για μία κοινωνία με προοπτικές

Το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου (ΒΜΦ) ανακηρύχθηκε από το ελληνικό τμήμα του ICOM

τιμώμενο μουσείο για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2015 με θέμα τη "Βιωσιμότητα", καθώς αποτελεί υπόδειγμα

για το πως ζωντανεύεις ξανά ένα χώρο, τον μετατρέπεις σε πολιτιστική κληρονομιά, κάνοντας τον κοινωνικά

βιώσιμο και τον εισάγεις στον τουριστικό χάρτη. Το ΒΜΦ είναι μουσείο "νέας γενιάς"7 και υπερβαίνει τα όρια

του παραδοσιακού μουσείου εφόσον εξαρχής δημιουργήθηκε, όχι για να υπηρετήσει κάποια συλλογή, αλλά για

να αναβαθμίσει την άλλοτε υποβαθμισμένη περιοχή του Γκαζιού στην Αθήνα και να αναδείξει για πρώτη φορά

τη βιομηχανική κληρονομιά της πρωτεύουσας. Το ΒΜΦ, ανήκει σε εκείνη την κατηγορία μουσείων που δίνει

έμφαση στην εμπειρία, στην αφήγηση μιας ιστορίας8. Σε συνδυασμό με την "Τεχνόπολη" του Δήμου

Αθηναίων, είναι ένα πολυδιάστατο πολιτιστικό κέντρο, με ποικίλες εκδηλώσεις και δράσεις που καλύπτουν όλο

το φάσμα των τεχνών: μουσική, χορό, κινηματογράφο, θέατρο και παραστατικές τέχνες, εικαστικά και

εφαρμοσμένες τέχνες. Με εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά,  περιοδικές εκθέσεις και πρωτοβουλίες για

την ανάπτυξη της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας που διοργανώνει, δέχεται πάνω από 700.000 

επισκέπτες ετησίως. Τόσο η εκθεσιακή πρακτική όσο και η επικοινωνιακή πολιτική του ΒΜΦ υπηρετούν τον

έντονα κοινωνικό του ρόλο καθώς η ίδρυση του βασίζεται εξαρχής σε ένα εξαιρετικό παιδευτικό και

μουσειολογικό σκεπτικό, πυρήνας του οποίου είναι η αειφόρος ανάπτυξη και η βιώσιμη κοινωνία.

2.1.1. Οι διαστάσεις της εκθεσιακής πρακτικής

Η συλλογή του ΒΜΦ στεγάζεται στο βιομηχανικό κτίριο του εργοστασίου, χαρακτηριστικό δείγμα

αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα. Το ίδιο το κτίριο του μουσείου είναι μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς και

δίνει μία διαφορετική ατμόσφαιρα τόσο στην έκθεση όσο και στις εκδηλώσεις που κατά καιρούς φιλοξενεί,

7 Για τον χαρακτηρισμό των μουσείων "νέας γενιάς" καθώς και παραδείγματα, Βλ., Αθανασοπούλου κ.ά., 2002, σ.2738 Οι Kotler & Kotler (1998) προτείνουν 4 κατηγορίες μουσείων: το παραδοσιακό αντικειμενο-κεντρικό μουσείο, το επαναπροσδιοριζόμενο παραδοσιακό μουσείο, το μουσείο που δίνει έμφαση στην κοινότητα και το μουσείο που δίνει έμφαση στην εμπειρία, στην αφήγηση μιας ιστορίας.

8

λόγω του βιομηχανικού του χαρακτήρα και των τεράστιων χώρων του. Η περιήγηση στους χώρους του

μουσείου είναι ένα ταξίδι στο χρόνο που αποτελείται από έξι χώρους και δεκατρείς στάσεις. Τα εκθέματα

αφορούν στο μεγαλύτερο μέρος των κτιριακών εγκαταστάσεων που σώζονται μέχρι σήμερα καθώς και ένα

μεγάλο μέρος του μηχανολογικού εξοπλισμού, που σώζεται σχεδόν ακέραιο. Τα αυθεντικά αντικείμενα που

κοσμούν το χώρο του μουσείου συνοδεύονται από πληροφοριακό υλικό (κείμενα, ηχητικά ντοκουμέντα,

βιντεοπροβολές ακόμη και σε 3D) και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Σε δύο από τους χώρους έρχεται και η

όσφρηση να διεκδικήσει το κομμάτι της στην ξενάγηση, καθώς στους φούρνους μυρίζει πίσσα και στο

καθαρτήριο ναφθαλίνη. Η μυρωδιά μαζί με μία βωβή ταινία του ΄50 που παρουσιάζει τη γραμμή παραγωγής

του εργοστασίου, μεταφέρουν με τον καλύτερο τρόπο τον επισκέπτη, στην εποχή που το εργοστάσιο φώτιζε

τους δρόμους της Αθήνας. Εκτός από τον μηχανολογικό εξοπλισμό, εκτίθενται επίσης αντικείμενα που

συγκεντρώθηκαν από τους εργάτες το 1984, όταν το εργοστάσιο έκλεισε. Το κτίριο που στεγαζόταν παλιά το

σιδηρουργείο είναι σήμερα ένας πανέμορφος διαδραστικός χώρος, εμπλουτισμένος με σκόρπια αντικείμενα-

τεκμήρια μιας άλλης εποχής (ένα καλοριφέρ, ένας ταχυθερμαντήρας, μια γερμανική κουζίνα του ΄40), παλιές

διαφημίσεις που παίζονταν τότε στο ραδιόφωνο και τον κινηματογράφο και αποκόμματα από παλιές

εφημερίδες. Ζωντανές διηγήσεις των εργατών και κατοίκων της περιοχής, που τις ακούς την ώρα που

περιηγείσαι στο μουσείο, έρχονται να προστεθούν στο ήδη πλούσιο σκηνικό και συμπληρώνουν με τον

καλύτερο τρόπο, την έντονη βιωματική εμπειρία. Καταγεγραμμένες από τον ιστορικό Γιάννη Στογιαννίδη που

διενήργησε μία τεκμηριωμένη ιστορική έρευνα-έχει γράψει και τον κατάλογο του μουσείου-μεταδίδουν τις

κοινωνικοπολιτικές συνθήκες (π.χ. συνθήκες εργασίας, επιχειρηματικές σχέσεις, επιτεύγματα της βιομηχανικής

επανάστασης με νέες μορφές ενέργειας) της εποχής λειτουργίας του εργοστασίου (1865-1984) και

συμπληρώνουν τις τρείς βασικές ενότητες που συνθέτουν τη μουσειακή έκθεση: τη γραμμή παραγωγής, τον

άνθρωπο και την πόλη.

2.1.2. Η επικοινωνιακή πολιτική

Την πρωτότυπη εκθεσιακή πρακτική του ΒΜΦ πλαισιώνει η επικοινωνιακή πολιτική του, βασισμένη

στις αρχές της ολιστικής επικοινωνιακής προσέγγισης. Πιο συγκεκριμένα, η επικοινωνία με τον επισκέπτη

μέσα στο χώρο του μουσείο επιτυγχάνεται χάρη σε:

Διαδραστικές εφαρμογές που προσφέρουν μία βιωματική εμπειρία. Μέσα από τη βόλτα, ο επισκέπτης

έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει τη γραμμή παραγωγής του φωταερίου, να θαυμάσει το

μηχανολογικό εξοπλισμό και τα παλαιά μηχανήματα, να ανακαλύψει το ρόλο των επιχειρηματιών και

των εργαζομένων του εργοστασίου, να γνωρίσει τις συνθήκες εργασίας και να εξοικειωθεί με έννοιες

όπως η βιομηχανική κληρονομιά και αρχαιολογία.

Διοργάνωση ενδιαφερουσών και "ανθρωποκεντρικών εκδηλώσεων" και πρωτότυπων δράσεων ποικίλης

θεματολογίας από το χώρο των τεχνών και του πνεύματος, όπως ο διαγωνισμός θεατρικού μονολόγου

9

με έμπνευση από το παλιό εργοστάσιο (2014), το "Θέατρο στο ΒΜΦ" ή το κυνήγι μαύρου θησαυρού

για ενήλικες που διοργανώνεται φέτος με αφορμή το Science Festival.

Εκπαιδευτικά προγράμματα και ξεναγήσεις για όλες τις ηλικίες με σκοπό τη μόρφωση και δια βίου

μάθηση, που κατηγοριοποιούνται σε:

1.Προγράμματα που σχετίζονται με τα θέματα που πραγματεύεται το ΒΜΦ (τεχνολογία, ιστορία,

επιχειρηματικότητα).

2. Προγράμματα που σχετίζονται με δράσεις της Τεχνόπολης (θέατρο, εικαστικά, λογοτεχνία).

3. Προγράμματα που σχετίζονται με περιοδικές εκθέσεις και ολιγοήμερες εκδηλώσεις, καθώς και με

θεματικές περιόδους του έτους (π.χ. Απόκριες).

Στόχος των προγραμμάτων είναι οι συμμετέχοντες να ενεργοποιήσουν τη φαντασία τους, να

λειτουργήσουν ομαδικά, και μέσα από διαδραστικές δραστηριότητες να ανακαλύψουν και να δομήσουν

μόνοι τους την πληροφορία. 

Την ενθάρρυνση της ενεργούς συμμετοχής της κοινότητας με το Πρόγραμμα Εθελοντισμού,

όπου άνθρωποι όλων των ηλικιών περνώντας από εκπαίδευση μπορούν να αναλάβουν το ρόλο

του ξεναγού.

Το πωλητήριο του μουσείου που δημιουργήθηκε με βάση την καινοτόμο φιλοσοφία του

INNOVATHENS και αναλαμβάνει όλη τη διαδικασία παραγωγής αντικειμένων εμπνευσμένων από το

βιομηχανικό χαρακτήρα, σε συνεργασία με ελληνικές βιοτεχνίες και εργοστάσια (πρωτότυπα

κοσμήματα, παιχνίδια και κατασκευές για παιδιά, είδη γραφής και διακοσμητικά σπιτιού).

Την παροχή πρόσβασης σε ΑΜΕΑ, καθώς σε όλους τους ισόγειους χώρους του Μουσείου υπάρχει

ειδική ράμπα για άτομα με κινητικά προβλήματα, ενώ μια οθόνη αφής στους Παλαιούς Φούρνους

παρουσιάζει στους επισκέπτες τις θεματικές ενότητες και το υλικό που εκτίθεται στα πατάρια.  

Τον οδηγό μουσειακής διαδρομής, τον οποίο ο επισκέπτης μπορεί να προμηθευτεί από το ταμείο και

περιλαμβάνεται στην τιμή του εισιτηρίου.

Έξω από το χώρο του μουσείου η επικοινωνία με το κοινό επιτυγχάνεται διαμέσου:

Του κτιρίου του μουσείου που με το βιομηχανικό του χαρακτήρα γίνεται άμεσο και φιλικό προς τον

επισκέπτη, χωρίς να θυμίζει σε τίποτα "ναό".9

Του διαδικτυακού τόπου του, που συμπεριλαμβάνεται στην ευρύτερη ιστοσελίδα της Τεχνόπολης

(www.technopolis-athens.com/web/guest/museum), με αναλυτικές πληροφορίες για τη λειτουργία του

μουσείου, τον τρόπο πρόσβασης σε αυτό με μέσα μαζικής μεταφοράς (μετρό, τρόλεϊ, λεωφορεία

ΟΑΣΑ), πρόγραμμα εκδηλώσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και φωτογραφικό υλικό.

Της διασύνδεσής του με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπως άρθρα και διαφημίσεις σε εφημερίδες και

περιοδικά.

9 Τα μουσεία του περασμένου αιώνα στεγάζονταν συχνά σε περίτεχνους χώρους, παλάτια ή ναόσχημες κατασκευές, που ήταν απρόσιτα και κρατούσαν σε απόσταση τον επισκέπτη (Γλύτση κ.ά., ό.π., σ.σ.27-29).

10

Της διασύνδεσής και συνεργασίας του με ακαδημαϊκά ή άλλα πνευματικά ιδρύματα (π.χ. η διοργάνωση

του Φεστιβάλ Αντιγήρανσης 2015, σε συνεργασία με την Ελληνική Ακαδημία Αντιγήρανσης).

Της εικονικής έκθεσης στο Διαδίκτυο, που περιλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος υλικού που έχει

ψηφιοποιηθεί και παρουσιάζεται στο κοινό μέσω της ψηφιακής συλλογής του Μουσείου.

Σε μία γενική αποτίμηση, το ΒΜΦ χρησιμοποιεί την ολιστική επικοινωνιακή προσέγγιση με

τρόπο που ενθαρρύνει την ενεργή συμμετοχή στη δημιουργία σύγχρονου πολιτισμού, χωρίς να εμμένει

απλώς στη διάχυση του πολιτισμού του παρελθόντος. Επιπλέον δρα ως πολυφωνικό πνευματικό ίδρυμα

που απευθύνεται στους πολλούς και μη γνώστες παρέχοντας ψυχαγωγία με ποιότητα και μάλιστα σε

προσιτές τιμές. Η ποιότητα της συνολικής εμπειρίας (δημόσια εικόνα, περιεχόμενο, λειτουργίες) που

προσφέρει, καθιστά το μουσείο ελκυστικό στο κοινό και συνάμα βιώσιμο (Black, ό.π., σ.σ.313-318).

Συμπεράσματαβόλτας

Ο ρόλος του μουσείου έχει εξελιχθεί στη σύγχρονη κοινωνία από την αρχική του λειτουργία ως χώρος

συλλογής και έκθεσης αντικειμένων τέχνης και ευρημάτων φυσικής ιστορίας σε κάτι πολύ ευρύτερο: ένα

ανοιχτό πανεπιστήμιο, ένα πολιτιστικό κέντρο, έναν χώρο κοινωνικών εκδηλώσεων, ένα μνημείο πολιτικής και

πολιτιστικής υπερηφάνειας. Η δυναμική, εξελισσόμενη και πολυσήμαντη φύση των μουσείων, έγινε ευρέως

αποδεκτή πολύ πρόσφατα και σταδιακά ενθάρρυνε την επαναθεώρηση της ιστορίας τους.

Ο ρόλος του μουσείου αντικατοπτρίζει τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής και σχεδόν

σε κάθε ιστορική περίοδο συνάδει με αυτές. Οι σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες επιβάλλουν στο μουσείο το

ρόλο ενός πολυδιάστατου πολιτιστικού κέντρου και ενός ζωντανού κύτταρου της κοινωνίας. Ο κατεξοχήν

κοινωνικός ρόλος του μουσείου, καθιστά το μουσειακό έργο τεράστια ηθική ευθύνη τόσο για την εποπτεύουσα

αρχή όσο και για τα μέλη του μουσείου. Τελικά, το μουσειακό έργο αποτελεί λειτούργημα που προϋποθέτει

από τα μέλη της μουσειακής κοινότητας δεοντολογική συμπεριφορά υψηλού επιπέδου ( Διεθνές Συμβούλιο

Μουσείων-Ελληνικό Τμήμα, 1989, όπως αναφέρεται στο Αθανασοπούλου κ.ά., 2002, σ.234) και σε επίπεδο

μουσειακής πρακτικής αυξημένη διαχειριστική υπευθυνότητα (Janes R.,2010).

Η αμφίδρομη προσέγγιση της σχέσης μουσείου και αειφορίας αφορά την επιβίωση και ανάπτυξη του

ίδιου του μουσειακού θεσμού ως προϋπόθεση και ταυτόχρονα αποτέλεσμα της συμβολής του στην αειφόρο

ανάπτυξη της κοινότητας που υπηρετεί (Σταματέλου,2014).

Το ΒΜΦ μπορεί να θεωρηθεί ένα επιτυχημένο μουσείο, αφού προσφέρει πολλαπλές εμπειρίες όπως

αισθητική και συναισθηματική ευχαρίστηση, μάθηση, ψυχαγωγία, κοινωνικότητα, οι οποίες προσελκύουν

διαφορετικές κατηγορίες κοινού και αντανακλούν τις διαφοροποιημένες ανάγκες κάθε επισκέπτη (Kotler and

Kotler, 1998, όπως αναφέρεται στο Βlack, ό,π., σ.315). Επιπλέον, μπορεί να λειτουργήσει ως "τράπεζα

σπόρων"10 καθώς καταγράφει την υλική ποικιλότητα, ιδιαίτερα δε τη διαδικασία παραγωγής μίας μορφής

10 Για το ρόλο των μουσείων ως “τράπεζες σπόρων “, Βλ., Janes R., 2010, σ.σ.7-8.

11

ενέργειας του παρελθόντος, που μπορεί να αποτελέσει μια μελλοντική λύση στον εύθραυστο κόσμο με το

πλήθος περιβαλλοντικών προβλημάτων που μας περιβάλλει και μία πλατφόρμα γνώσης με το κύρος της

εμπειρογνωμοσύνης και του δημόσιου χαρακτήρα του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

12

Ελληνόγλωσση

- Αθανασοπούλου, Α., Γλύτση, Ε., Χαμπούρη-Ιωαννίδου, Αικ., 2002. Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, Τόμος Β’, Πολιτιστικό Πλαίσιο. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Κεφ. 4.

- Γλύτση, Ε., Ζαφειράκου, Α., Κακούρου-Χρόνη, Γ., Πικοπούλου-Τσολάκη, Δ., 2002. Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, Τόμος Γ’, Πολιτισμός και Εκπαίδευση. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Κεφ. 1 και 2.

-Black, G., 2009. Το Ελκυστικό Μουσείο. Μουσεία και Επισκέπτες. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. - Desvallées, A. και Mairesse, F. επιμ. 2014. Βασικές Έννοιες της Μουσειολογίας. Μετάφραση Σωτήρης Λάππας. Αθήνα: ICOM – Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, Ελληνικό Τμήμα. Διαθέσιμο στο: http://icom.museum/fileadmin/user_upload/pdf/Key_Concepts_of_Museology/Museology_ WEB_greek.pdf

- Janes, R.R., 2010. Τα Mουσεία και η Bιόσφαιρα. Τετράδια Μουσειολογίας, τεύχος 7, σ.4-13.

- Kotler, N., Kotler, W. και Kotler, Ph., 2008. Δημιουργώντας Nέους Eπισκέπτες και Eπιτυγχάνοντας Oικονομική Bιωσιμότητα στην Eποχή του Mάρκετινγκ των Mουσείων. Τετράδια Μουσειολογίας, τεύχος 5, σ.21-32.

- Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, 2009. Κώδικας Δεοντολογίας του ICOM για τα Μουσεία. Μετάφραση Σωτήρης Λάππας. Αθήνα: ICOM – Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, Ελληνικό Τμήμα. Διαθέσιμο στο: http://network.icom.museum/fileadmin/user_upload/minisites/icom-greece/code-of-ethics_GR_01.pdf

- Σταματέλου, Α., 2014. Μουσεία για την Aειφορία. Τα Mουσεία και η Mουσειολογία στη Σύγχρονη Κοινωνία. Νέες Προκλήσεις, Νέες Σχέσεις (Μέρος Ι΄). Aρχαιολογία online. Διαθέσιμο στο: http://www.archaiologia.gr/blog/2014/11/24/τα-μουσεία-και-η-μουσειολογία-στη-σύγ-11/

Ξενόγλωσση

- Adams, E., 2010. Towards Sustainability Indicators for Museums in Australia. Adelaide: The University of Adelaide. Διαθέσιμο στο: http://www.significanceinternational.com/Portals/0/Documents/Sustainability_indicators_re port_by_Eleanor_Adams_11January2010.pdf

- Throsby, D., 2014. Ο Ρόλος της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στη Βιώσιμη Ανάπτυξη. [video online] Διαθέσιμο στο: http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=1291

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

13

- ICOM, Διεθνής Ημέρα Μουσείων: θέματα Κατά Έτη και Τιμώμενα Μουσεία, Aρχαιολογία online. Διαθέσιμο στο: http://network.icom.museum/icom-greece/drastiriotites/diethnis-imera-moyseion/

- Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, τιμώμενο μουσείο με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2015, από το Ελληνικό Τμήμα του ICOM. Διαθέσιμο στο: https://www.cityofathens.gr/node/25741

- Μουσεία για μια κοινωνία με προοπτικές, Διεθνής Ημέρα Μουσείων 2015, Aρχαιολογία online. Διαθέσιμο στο:

http://www.archaiologia.gr/blog/2015/02/10/μουσεία-για-μια-κοινωνία-με-προοπτικέ/

- Επίσημος διαδικτυακός τόπος του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου:

www.technopolis-athens.com/web/guest/museum

-Άρθρα εφημερίδων σχετικά με τη λειτουργία του ΒΜΦ. Διαθέσιμα στα:

http://www.protothema.gr/city-stories/article/473461/to-viomihaniko-mouseio-fotaeriou-ehei-tin-timitiki-tou/

http://www.naftemporiki.gr/story/911010/duo-xronia-biomixaniko-mouseio-fotaeriou

14