HET ONBESCHRIJFELIJKEWonderen naast het aardse

Tom Tak Voorjaar 2005

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 1

HET ONBESCHRIJFELIJKE Wonderen naast het aardse

Tom Tak Voorjaar 2005

‘Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd.’ Het zijn de slotwoorden van Chorus Mysticus in Faust II. De geleerde Faust, die zijn ziel aan de duivel heeft verpand, wordt door engelen gered en vaart naar de hemel. Goethe noemt de vergankelijk-heid van het leven niet meer dan een allegorie. Lichamelijke en geestelijke beper-kingen zijn niet blijvend. Er wacht Faust een grootse, liefderijke toekomst ... das Ewig-Weibliche zieht uns hinan. In een aantekening van 13 augustus 1829 schrijft Goethe ook nog dat in de hemel volmaaktheid regel is, op aarde moeten de men-sen ernaar streven.

HondaredaGoethe kunnen wij met enig recht de held noemen van onze eigentijdse dichter Peter Handke. Zeker als we aan zijn roman Der Bildverlust, oder Durch die Sierra de Gredos den-ken. 1 Hier ontvlucht een geflipte vrouwelijke bankmanager de lelijkheid van een grote

Duitse stad en gaat naar Spanje, waar zij de Sierra de Gredos overtrekt, een gebergte van

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 2

1 Suhrkamp 2002

Sierra de Gredos

woeste schoonheid, om vervolgens in Mancha een schrijver te ontmoeten, Peter Handke, die haar levensverhaal te boek zal stellen.

Handke verbindt graag kritiek op de westerse civilisatie met een utopie. In Der Bildver-lust de leefgemeenschap Hondareda. Droombeeld van een nieuw Numancia in de Sierra de Gredos. De naam herinnert aan een prehistorische nederzetting in de Meseta die meer dan tweeduizend jaar geleden door de Romeinen werd belegerd en met de grond gelijk gemaakt. ‘Nooit meer zal iemand zo leven, doen, werken, zijn lot dragen als het volk van Hondareda of Nueva Numancia’, noteert de schrijver. Nu staat de klok even stil. Een gebeurtenis uit een verre tijd, de ondergang van een natuurvolk, verbindt Handke moeiteloos met de gevoelens en de gedachten van een stadsmens die in een allerlaatste poging met zichzelf in het reine te komen de moderne civilisatie is ontvlucht.

BildverlustDe westerse samenleving lijdt volgens Handke aan Bildverlust. Diep in het bewustzijn is een ima g inat ie ve leegte. De grote religieuze verhalen met hun ‘welterschliessenden Bil-der’, die troost bren- gen in moeilijke tijden, zijn in hoog tempo ver- dwenen. De oude verhalen-vertellers, de profe- ten, dichters en andere af-gezanten van de go- den, zijn in ballingschap gegaan. Nu staat de verlichte mens stom voor zijn verleden, in zijn heden, en hoe zijn toe-komst eruit zal zien, kan hij zich al helemaal niet meer voorstel- len.

In een advertentie van Suhrkamp wordt Handkes roman ge- karakteriseerd als een boek vol sehnsucht, een boek over mensen. Sensi-bele mensen. Een sluier van zachte weemoed en heimwee hangt over hun leven. Der Bild-verlust kent weinig handeling, de mensen krij-gen geen namen , avonturen zijn er niet, ook voltrekt er zich geen drama, zoals een liefdesaf-faire met een onge- lukkige afloop. Handke minacht het ‘katastrophensüchtige Erzählen’. In plaats van sensatie wil hij innerlijke ont-wikkeling. Hij zoekt het werkelijk grote en wat rijk is aan zin in het ogenschijnlijk kleine, eenvoudige, waaraan de doorsneemens zo makkelijk voorbijgaat. Zijn schrijfstijl doet denken aan Adalbert Stifter. Ook bij Handke voelen we, horen we, zien we: ‘das Wehen der luft, das Rieseln des Wassers, das Wachsen der Getreide, das Wogen des Meeres, das Grünen der Erde,

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 3

das Glänzen des Himmels, das Schimmen der Gestirne’. 2 Tegengif voor de leegte van de gecivili-seerde wereld. Een thema van Der Bildverlust is het door mechanisatie vervlakte leven in een anonieme grote stad. Het vergletscherd-worden daar van innerlijk landschap.

Een jonge intellectuele vrouw ontvlucht de stad en gaat naar de Sierra de Gredos om er in de eenzame natuur te onthaasten. De beweging van de hemellichamen, de wisseling van dag en nacht en van de jaargetijden, de groei van de planten, moeten haar ziel de weg gaan wijzen. De natuur als wijze leermeester. Hier ligt voor deze vrouw tegen de boze we-reld een heel paradijs aan.

Geen vluchtplaats van kortstondig groen weide geluk, zoals het tropische lustoord voor bezetenen van seks in een roman van Michel Houellebecq. 3 Het geluk dat hier de hoofd-personen Michel en Valérie tijdens een vakantiereis wacht, bestaat uit het zich overgeven aan allerlei uitspattingen en is maar tijdelijk. Heel tijdelijk. Thuis is Michel lang niet zo vrij. In het dagelijks leven is hij een kleurloos ambtenaar op het ministerie van cultuur. Daarnaast bezoekt hij wel fanatiek peepshows waar hij diep-gefrustreerd door een kijkgat naar naakte vrouwen gluurt. Valérie is een succesvol zakenvrouw en heel zeker van zich-zelf. In haar privéleven is dit anders. Zij worstelt al enige tijd met een lastig probleem. Op een dag vraagt ze aan Michel: ‘wat hebben die Thaise hoeren van jou toch, dat ik niet heb?’ Het blijkt hun lichaamstaal, die al snel overeenstemming van gevoelens uitdrukt, of tenminste het bestaan ervan suggereert. Maar nog meer het achterwege blijven van nieuwsgierige vragen die de illusie van het pas gevonden geluk kunnen verstoren. Overi-gens een thema dat niet alleen in postmoderne literatuur voorkomt. Al in de Parzival van

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 4

2 Vorrede in Bunte Steine, 1853

3 Au milieu du monde: Plateforme, Flammarion, 2001

Ondergrondse in TokioScience Photo Library/Agentur Fotos

Wolfram von Eschenbach leidt een vraag naar de herkomst van de geliefde tot een tragi-sche scheiding. 4

In het seksparadijs van Michel en Valérie is voor Peter Handkes ‘Urworten’, stemmen die opklinken uit de stilte van het gemoed, welhaast vanzelfsprekend geen plaats. Toch kun-nen alleen woorden die waardering behelzen een naam geven aan de dingen zonder dat voor goed de tover verdwijnt waarmee deze zijn omhangen. Oertaal. Hiervan zegt de filo-soof Heidegger dat zij het huis is van het Zijn. De zetel van geestelijk gevoel. Parole par-lant. Taal die gedachten maakt. Er is nauwelijks een beter voorbeeld te vinden dan het beroemde sprookje Le petit Prince van de Franse vliegenier Antoine de Saint-Exupéry. In dit ver-haal vertelt de klei- ne prins aan wie het maar horen wil dat ook als het wezenlijke onzicht-baar is voor de ogen men toch met het hart goed kan zien. 5

In Plateforme zijn het moslimterroristen die van Houellebecq het verhaal mogen uitblazen. Valérie komt om bij een bomaanslag op een door westerse touristen druk bezocht seksparadijs in Thailand. Michel raakt in een zware depressie. Wat van hem nog over is, zijn menselijke ge-dragingen, een soort structuur, maar zijn gevoel lijkt voor goed weg.

Houellebecq en Handke zijn beiden nogal pessimistisch gestemd met betrekking tot de toekomst van het westen. De ‘littérature engagée’, die in het laatste kwart van de vorige eeuw de idealen van de verlichting uitdroeg, hebben ze morsdood verklaard. Zij zien de moderne mens opgesloten in een virtuele ruimte, waar zijn leven beheerst wordt door consumptie en mediale enscenering. Een homunculus, waar Mephistopheles trots op zou kunnen zijn, met weinig natuurlijke ervaringen en zonder persoonlijke idealen. 6 De mo-derne media zetten voor deze kunstmens alles wat belangrijk is in scène: liefde, seks, macht, geld en reizen. Houellebecq gelooft niet meer in een goede afloop. ‘Voor het wes-ten voel ik geen haat, hooguit een diepe minachting’, schrijft hij. ‘Image junkies’ hebben de verlichting klein gemaakt en de weg gebaand voor nieuwe religieuze fundamentalisten. 7 Handke ziet nog wel toekomst. Hij houdt vast aan een mogelijk herstelprogramma voor de verlichting door het waarnemen te intensiveren. ‘Das Schauen ist der Anfang’! Bij hem

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 5

4 Rond 1210

5 Editions Gallimard, 1946, texte et illustration

6 Mephistopheles is het duivelse genie in Faust van Goethe

7 ‘Image junkies’, term van Susan Sontag

De Saint-Exupéry

komt het helemaal aan op onbevangenheid, op iets kunnen vertellen zonder vooringeno-menheid. Wenn mich etwas gedrängt hat, dann war es die a(gemeine Befangenheit und auch meine eigene in ein bisschen weniger Befangenheit umzuwandeln. 8

Handke heeft zich nooit een achtenzestiger gevoeld. Hij had al vroeg a*eer van het con-stant categoriseren en conceptualiseren van het leven. De mens verliest volgens hem hierdoor makkelijk het echte realiteitsgevoel. Elke vorm van abstract denken, die zich blijvend van het leven losmaakt, schept een wereld van waren en is een ziekte. Handke streeft uit alle macht naar herstel van de oorspronkelijke eenheid van woord en zaak die vooral in de moderne stad is verloren gegaan. Terug naar de natuur! In Der Bildverlust, maar ook in een toneelstuk als Die Fahrt im Einbaum, schrijft hij met hartstochtelijke be-wogenheid over de spontaniteit van de geest in zijn vereniging met de natuur en over de mystieke kracht van het leven in face to face groepen. 9

Ehrl-KönigHet literair-filosofische debat over de verlichting wordt tegenwoordig natuurlijk niet al-leen door Handke en Houellebecq gevoerd. Een andere interessante figuur uit de wester-se literaire scene is Martin Walser. Ook hij laat een oorspronkelijk filosofisch geluid ho-ren. In navolging van Friedrich Nietzsche stelt hij in zijn roman Tod eines Kritikers10 de totale joods-christelijke traditie van gerechtigheid verantwoordelijk voor de huidige crisis in zingeving. Walser legt vol ijver de bijl aan de wortel van de boom. In het slothoofdstuk van zijn boek leest men: ‘Was vor 2000 Jahren als mosaischer Ruf nach Gerechtigkeit begann, werde als Nihilismus einer TV-kultur enden.’ Ook van Walser krijgen de media, zinnebeeld van een exhibitionistische leefstijl, de schuld van het vooruitgangsdebacle in het christe-lijk avondland. Want niets lijkt tegenwoordig meer echt. Alles wordt in scène gezet, als in een overladen schilderij. Menig ego staat dan ook op springen. Het lijkt wel alsof ieder-een de plicht heeft zijn leven als gekweld, of juist als een groot succes voor te stellen, veel meer dan het in werkelijkheid is.

Walsers Tod eines Kritikers speelt in een literair wereldje, waar fault play onder critici, uitgevers en broodschrijvers aan de orde van de dag is. Een jonge schrijver, genaamd Hans Lach, voelt zich verraden door André Ehrl-König, een joodse recensent voor wie hij tot dan grote bewondering had gekoesterd. Ehrl-König heeft tijdens een tv-show in een meesterlijk gespeelde woedeaanval Lachs nieuwe roman volledig neergesabeld. Zoge-naamd ter wille van de gerechtigheid, maar in werkelijkheid om zelf te kunnen schitteren. Volgens literatuurkenners een parodie op de van de tv bekende Duitse literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki.

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 6

8 Interview in Die Zeit, 2 februari 1996

9 Die Fahrt im Einbaum, Suhrkamp 1999

10 Suhrkamp 2002

André Ehrl-König heeft zo zijn vaste standpunten. In de roman van de sensibele Hans Lach las hij een aanval op de joods-christelijke wortels van de verlichtingsmoraal. Alsof de bijbelse God de mens slechter en niet juist beter zou hebben gemaakt, riep hij pathetisch uit. Ook Lachs pleidooi voor de ontwikkeling van een romantische volksaard viel heel slecht bij de o, zo politiek correct denkende Ehrl-König. Hij zou hebben moeten denken aan vroeg nationaal-socialistische parolen, zoals van ideologen als Erwin Guido Kolben-heyer, Hanns Johst en Hans Grimm. Waren niet van laatstgenoemde de verfoeilijke woorden: ‘Volk ohne Raum’? 11

Arme Lach! Evenals het ongeluk-kige kind in Goethes ba l l ade E r l kön i g 12 kan hi j a l leen nog maar u i t- roepen: ‘Mein Vater, m e i n Va t e r, jetzt fasst er mich an! Erlkönig hat mir ein Leids getan! ’ Naar Lachs ste l l ing dat mono-theïstische godsdiensten slechts g e h o o r- zaamheid prediken en dat juist het gewillig opvolgen van geboden de mensen verleidt tot het doen van kwaad, wil Ehrl-König ab- soluut niet luisteren. Ook de boodschap dat het joods-christelijk heilsdenken in de profane wereld al lang voet aan de grond heeft gekregen, waar het glans geeft aan consumptie en kapitalisme, is hem niet welgevallig. Hij blijft Lach afschilderen als een trouweloos schrijvertje. Als deze hem uit wanhoop met de dood bedreigt, weet de criticus ook dit nog publicitair uit te buiten. Op een dag is Ehrl-König verdwenen. Men vindt slechts zijn bebloede trui en Hans Lach wordt beschuldigd van moord.

In iedere boom een andere GodDe aanval van Walser op het monotheïsme staat niet op zichzelf in de Europese geschie-denis. Zo kan hij in Tod eines Kritikers dan ook verwijzen naar de schrijver en cultuurfi-losoof Ernst Jünger die in de vorige eeuw de verering van één God door christenen weinig vriendelijk een duizendjarige inteelt noemde. Zoals ook andere moderne uitingen van god-loochening is de kritiek van Walser en ook van Jünger op het christendom niet goed denkbaar zonder het werk van de negentiende eeuwse filosoof Friedrich Nietzsche. Deze noemde zichzelf gaarne ‘de filosoof met de hamer’ en waarschuwde mensen voor de pijn-lijke consequenties van zijn leer. Hij schiep een mythische vertelling met als hoofdper-

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 7

11 Volk ohne Raum, München 1926, 1943

12 Hamburger Ausgabe, Band 1, C.H. Beck, München 1978

Albert Sterner, 1910

soon de profane verlosser Zarathustra. 13 Deze ontmoet in het begin van het verhaal een heilige die zijn hele leven in eenzame wouden heeft doorgebracht, waar hij de ganse dag tot God bidt. De oude man is er helemaal van overtuigd geraakt dat voor een mens tucht en onthouding goed zijn. Versterving is de enige weg naar het paradijs. Zarathustra is over hem zeer verbaasd. Hij vraagt zich af hoe het toch mogelijk is dat de oude nog niet van de dood van God heeft gehoord. Lang blijft Zarathustra niet bij hem. Hij moet naar de stad, om daar de mensen te vertellen van de Übermensch. Hij wil hen helpen zich los te maken van het christelijk geloof, te kiezen voor een vrije moraal en de traditionele religi-euze tegenstellingen van goed en kwaad, diesseits en jenseits, verstand en gevoel achter zich te laten. - Also begann Zarathustra ’s Untergang. 14

Houellebecq richt de pijlen van zijn kritiek niet zozeer op het christendom als wel op de islam. In Plateforme spelen moslims een macaber spelletje met westerlingen als Michel en Valérie. Belust op seks gaan dezen geheel argeloos hun noodlot tegemoet. Wat ge-schiedt? In naam van Allah - de Ene! - jagen radicale moslims een golf van apocalyptische terreur over het Eldorador Afrodite in Krabi. Zij maken in één klap van het hedonisti-sche paradijs van Michel en Valérie oorlogsgebied, waar strijd wordt geleverd tegen de ongelovigen. De dar al harb. Het lijkt wel een plotselinge natuurramp, die willekeurig slachtoffers maakt, maar is een menselijke daad van grote wreedheid. Zij die uitgekozen zijn om te sterven, zoals Valérie, hebben nergens weet van. Evenals bij een aardbeving, een orkaan of een grote overstroming waren ze alleen maar op een verkeerd uur op een verkeerde plaats.

Een schrijver mag heel veel: orgieën, moordfantasieën, koelbloedige wraak. Als het maar literatuur blijft, met altijd de ondertoon: ‘Het is hopelijk toch niet waar!’15

Heel anders dan Houellebecq schrijft Handke. Bij hem vinden we zulke verwachtings-volle literatuur. Zijn kritiek op de moderne maatschappij die mensen ‘versingelt’ en van hen sociale autisten maakt, behoudt deze geruststellende ondertoon. Er zijn altijd twee schijnbaar tegengestelde bewegingen in zijn romans: een vlucht uit de civilisatie en een langzame terugkeer. Hij is de ‘bekeerde’ waarnemer die vanaf de vertelling Langsame Heimkehr16 tot aan Der Bildverlust van een nieuwe tijd droomt. ‘Wieder wie vor der Geschich-te als Historie...’ Geschiedenis niet als kroniek, chronologisch geordend, zonder onderlinge samenhang, maar geschiedenis die wij daadwerkelijk ervaren. Voor Handke is het ken-merkende van het geschiedverhaal beweging. Wij staan niet buiten, of zelfs tegenover de

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 8

13 Also sprach Zarathustra, ein Buch für A(e und Keinen, 1e druk Chemnitz 1883

14 Zarathustra’s Vorrede I - II

15 F. Raddatz, Die Zeit 24/2002

16 1979

geschiedenis, maar ons leven is geschiedenis. Henri Bergson sprak in L’évolution créatrice 17 van een scheppend proces. Het beweeglijke leven dat we zijn is een proces van continue creatie, even onherhaalbaar als onvoorspelbaar. Maar omdat wij ons gebeurtenissen uit het verleden kunnen blijven herinneren, is het toch mogelijk ons bestaan als een geheel te zien. Wat ons nogal eens door kunstgrepen van het rationele denken ontgaat.

Bij de bomen, de bron, het ruisen van de wind begint de metafysica. In het concrete, al-leen in het concrete, verschijnt wat er boven uitgaat en tot levende herinnering wordt. Hiervoor heeft het bewustzijn een apart vermogen, direct verbonden met het leven. In-tuïtie, of onmiddellijke innerlijke aanschouwing. Zie hier, de boodschap van de dichter-filosoof Handke. Toch kunnen de door hem geschapen personages hun levensgeschiede-nis niet zonder hulp van anderen vertellen. Er moet een prikkel uit een sociale groep ko-men. Zo wordt in Die Fahrt im Einbaum oder Das Stück zum Film vom Krieg18 het verhaal door de ‘Medienmensch’ in gang gezet. De natuurlijke vijand van de goddelijke dichter. Hier verbeeld door drie journalisten die met hun kritiek de ‘honigwarmen Natur/ieden der Wörter’ verstoren. In de vertelling Der Bildverlust is er eerst een lange tocht met vreemde ontmoetingen. Die junge Schachspielerin in der Herberge, der abgedankte Kaiser auf der alten Passstrasse, die Jäger ohne Wild. Dan pas komt de schrijver. Het verhaal is dan al klaar.

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 9

17 1907

18 1999

Peter Handke

Eerst moeten de maskers af! Terug naar de oorsprong, de oertijd, de beginwoorden. Dan wordt alles tegelijk werkelijk en onwerkelijk. De afstand tussen tijden, jaargetijden en plaatsen wordt kleiner en groter. Met de woorden ‘er was eens’ begint de tover. Zoals in Lucie im Wald mit den Dingsda.19 Dit verhaal van Handke begint met een regel uit Lucy in the sky with diamonds van John Lennon en Paul McCartney ... ‘Picture yourself in a boat on a river ...’ Lucy ziet sinaasappelbomen en een hemel van marmelade; bloemen van cello-faan, geel en groen, steken boven haar uit; iemand roept haar, een meisje met ogen die stralen als de zon.

De ‘bekeerde’ waarnemer heeft weet van de tekorten van het moderne leven. Maar nog meer heeft hij feeling voor de wonderen die kunnen plaatsvinden tijdens wereldse aange-legenheden, naast het aardse, samen met het ongewijde.

Het onbeschrijfelijke, hier is het gebeurd 10

19 1999