41 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

41 SORUDA

TABU-RTMECE SZLER

-I-

Soru-cevap biiminde hazrlanan bu blm, Bikek Sosyal Bilimler niversitesinde (2006)yaplan adl(yaymlanmam) doktora tezi kaynak alnarak hazrlanmtr. Doktora tezinin asl Krgzcadr.

Kaynak gsterilmeden hibir ekilde alnt yaplmamas nemle rica olunur.

Konu balnda niin 41 sorusunun yer aldn okuyucu, metnin btnn okuduktan sonradaha iyi alglayacaktr. 1 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

1. Tabu nedir?

Tabu etnolingistik adan ele alndnda Tonga dilinden gelen uluslararas bir terimdir. Tabooveya tabu szcnn ngiliz dilinde ilk kez yer almas 1768-1779 yllar arasnda denizleri,okyanuslar gezen James Cook vastasyla olmutur.

Tabuyu psikolog, sosyolog ve dilciler deiik zaman ve bilimsel almalarnda tanmlamayoluna gitmilerdir. S. Freudun tanmlamas psikoloji ve sosyoloji asndan yeterli ve eksiksizbir tanmlamadr:

Tabu: insanln yazlmam en eski yasas olarak yasaklarla ortaya kan, bu yasaklarn ihlaliile ayn ceza sistemlerini douran, bu ierikle yasan trn, yasan inenmesi sonucukutsall ya da kirlilii anlatr . [3] .

rtmece sz: (euphemism, gzel adlandrma, iyi adlandrma) kimi varlklardan, nesnelerdensz edildiinde doacak korku, rkme, irenme gibi duygularn, kt izlenim ve armlarnnlenmesi amacna ynelen ve dnyann her dilinde rastlanan bir deitirme olaydr.[6]

C. Mamtov ve Z. Kulumbayeva: Sylenmesi uygun olmayan naho, nezaket kurallar 2 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-dndaki kaba, irkin szlerin yerine baka szckler kullanmaya rtmece denir.[9]

Kazak dilci A. Ahmetov rtmece sz, biim deitiren tabu veya dorudan sylenmesiyasaklanan kavramn yansmas ya da tabunun eanlamls diye ifade eder (Ahmetov,1995:7).

Krgz dilcisi Beyenbay Usubaliyev ise rtmece sz, Kazak dilciden farkl adanyaklamaktadr: Tabu szlerle rtmece szler, k sebeplerinin ayn olmasndanhareketle eanlaml kavramlar olarak alglanmaktadr. Bu da rtmece sz, tabu szlergibi dorudan sylenmesi uygun olmayan edeer adlandrmalar olarak ortaya ktyanlgsna gtrmektedir. Oysa rtmece szler tabu kaynakl olabildii gibi, ahlak deerve nezaket kurallarna dayal saknmalarn neticesi olarak ortaya ktn da buradavurgular (Usubaliyev, 1977:3).

Krgzcada rtmece: terg (fiil. terge: -kadnlar hakknda- bir szcn yerine bakaszc kullanmak) [12]Dili yaratan kltr erevesindetarih ve etnografik verilere de ihtiya vardr. Szlerin etimolojik, biimsel ve anlamsalzelliklerini ne kadar geriye gtrebilirsek konu, tz olmaktan kp biime dnr. Birbaka ifadeyle bulanklk, konuyla ilgili sr perdesi aralanm olur. Tabu ve rtmeceszler, kendilerini yaratan toplumun tarihi derinlii, etnografik kltrel yaps, dil vepsikolojisiyle sk skya ilikilidir.

rtmece szleri dini ve batl inanlarn temelinde yasaklanm szler olarak snrlamannyeterli olmadn, ahlak normlarn sakncal bulduu, edep ahlaka uygun olmayanszleri de kapsadn zellikle vurgulamak gerekir.

6. Tabu ve rtmece sz arasndaki ilikiyi aklayabilir misiniz?

3 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

Tabu ve rtmece szlerin k itibaryla ok uzun tarihsel bir srece dayal olduunugrrz. nsanolunun -tarih sahnesine kt andan itibaren- manevi kltrnngnmze kadar gelenek- grenek, dini, batl inanlara ve dil kltrne dayal olarakyaad bilinmektedir. rtmece szler, btn Trk lehelerinde, halkn eitli inanlarnagre kutsal ya da kymetli; korkun veya tehlikeli saylan varlklarn baat isimlerinin,hatta ona seste, benzer szcklerin yerine kullanlan dil gstergeleridir. Bundan dolay,sylenmesi yasak szcn yerini rtmece szler (euphemism) almaktadr. Eskizamanlarda ortaya atlp gnmze kadar ulaan tabu ve rtmece szler, sebep sonubalamnda gelien tarihi bir dil olgusudur. Bir kavramn gerek isminin sylenmesiniyasaklayan tabu szlersebep, baat adnyerine geen rtmece szler ise sonutur. Sylenmesi yasak szcklerin neticesi olarak rtmece sz ortaya kmaktadr.rtmece szler, yasaklanan dilsel ya da dil d gstergelerin belirtilerini, niteliklerinitanmlama zelliine sahiptir.

Bu arada unu da ifade etmek gerekir ki, etnolingistik nitelikli tabu kavramsallatrmas,yalnz anlamlanmay yasaklayan bir snr/snrlayc deil, dildeki szckseladlandrlmaya, dolaysyla dilsel gstergenin kullanmna konulan bir yasaktr. nkkltrle beraber dilde yerleen belli bir kavramn alglanmasna hi kimse yasakkoyamaz. Birtakm nedenlerle bir kavramn adlandrlmas ve alenen kullanm mmknolmad zaman, sz konusu szcksel gsterge tabuya dnmektedir. Onudeitirmek, baka szle adlandrmak, ksacas rtmece szle tanmlamak herhangi birgelimi veya gelimemi dilde bile olanakldr. Bu bakmdan rtmece sz, biimdeitiren tabu veya dorudan sylenmesi yasaklanan kavramn dilsel yansmasdr.

Tabu ve rtmece szlerle ilgili unutulmamas gereken bir husus daha vardr. Hibir dilszn kullanmn snrlamaz ve kendiliinden yasak getirmez. Dil iin btn szler veyaszckler birdir. O, hibir szc dlamaz. Tabu szleri douran sebepler dilinkendisinde deildir, o dili iletiim arac olarak kullanan bireylere ve topluma dayanr. Buadan ele aldmzda tabuyla rtmece szler yalnz etnolingistik oluum deil,sosyolingistik bir olgudur ayn zamanda. nk tabu rtmece szler, insanlarn toplumierisindeki sosyokltrel ve doal evreye bal kalplam inan, gelenek-grenek,deer yarglar ve normlarnn dile yansmasdr.

Bu deerlendirmelerin yersiz olmadn baka dnya dillerinde olduu gibi Trk dilailesinde yer alan Krgz ve Trkiye Trkesinde baz tabu szlerin (organ adlar, hastalkadlar, yersiz szler, fizyolojik kusurlar dile getiren szler, cinsellie dayal szler vb.) 4 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-szl, basn yayn ve yazl dilde de aka kullanlmad grlmektedir. Szlklerde deyer almaz. Bu demek deildir ki, bu tr sz ve szckler, dilin szck hazinesinde yoktur.Bu tr szcklere szlkte yer vermeyen dilin kendisi deil, dilciler yani szlkyazarlardr. Yazarlar ve dilcileri bu tarz almaya mecbur eden ise, toplumdakalplam kurallar, resmi protokol, sansr ve ahlaki normlardr. Tabu szleri her trlsosyal sebeplere bal, belirli kurallar ierisinde snr getirilerek yasaklanm dil birimleriolarak nitelendirebiliriz. nk bu tr szckler, szlklerde yer almasa da dilin genelsz daarcnda, halkn dnsel dil edincinde, ana dilini kullanan her bir insann dilyetisinde u veya bu ekilde yer almakta, yaamaya devam etmektedir.

Yukardaki aklamalardan da grld zere tabuyla rtmece szlerin arasndakiilikiyi douran, kavramsal nedenlerdir. nk rtmece szleri de ortaya karan nedentabudur. Bundan dolay, tabu ve rtmece sz birbiriyle sk skya baldr. Ksacas tabu,rtmece szlerin yaratlmasn ve kendi yerine kullanlmasn zorlayan nedendir.

Btn bu aklamalardan sonra tabu ve rtmece (euphemism) szlerin tmnszcksel etnografya daarc olarak da adlandrmamz mmkndr. Tabu rtmeceszlerin arka plannda, i ie younlam etnografik unsurlar, gelenek grenekler, batlve dini inanlar, mit ve mitolojiler, ahlaki normlar yatmaktadr. Dildeki bu tr sz varln,kavramlar etnografik ve dilbilim asndan ayr ayr ele almann yan sra etnolingistikadan detaylaryla aratrmak da gerekir.

Etnolingistik tabuyla, rtmece szlerin fakl baka bir yn daha vardr. Yasaklamaya,inanlara dayal tabu szleri deitirip yerine kullanlan rtmece szckler kullanlakullanla belli bir sreten sonra onlar da tabu szlere dnmekte, yerlerini yenirtmece szcklere brakmaktadrlar. Bu adan ele aldmzda tabu, dilin szlnneologizmlerle (yeni szcklerle) bir baka ifadeyle eanlaml rtmece szlerle, eadlarlazenginletiren etnolingistik olaydr, faktrdr, etkendir.

Herhangi bir inan ve inanla ilgili riteller yok olduunda tabu da yok olmaz. nsanoluyeryznde yaadka, lm ve lmle ilgili korku var olduka, toplum hayatnda sosyalproblem ve dalgalanmalar yaandka, yeni inan ve deer yarglar ortaya kt srecetabu da hep var olacaktr.

5 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

4. Tabu ve rtmece szlerle ilgili yaplan almalar ve (yabanc) kaynaklarn adlarnsralar msnz?

rtmece Szle ilgili ngilizce, Almanca, Franszca, spanyolca, Rusa, Grcce, Azerice,zbeke, Trkmence ve Kazakada doktora tezleri ve ok sayda bilimsel makaleleryazlmtr.

Tabu ve rtmece szlerle ilgili ilk almalar Edward Taylor [15]insan psikolojisiniderinden etkilediine dair ayrntl bilgiler vermilerdir. Rus dilcileri D. K. Zelenin[18], A. A. Reformatskiy[21]dilbilim bakmndan rtmece szlerin art zamanl (diachronic) kuramn yazmtr.rtmece kelimelerin trleri, bu szckleri aratrma yntemi, edebi eserlerde rtmeceszler ve rtmece szlerin eretileme (metaphor), dzdeimece (metonym), eanlamlarile ilikisini rnekler vererek aklamtr. Ayrca Trkedeki tabu ve rtmece szlerinortaya kmasnn sebep sonu ilikisiyle ilgili . Laude Tsirtautasn[24]Dnyada ve Trklerde Aza Alnmas Yasak (Tabu) Kelimeler, In (nce) zyldrmn[27]Tabu ve tabuya bal folklorik ve etnografik bilgiler ieren Trk Folklor Aratrmalar,Trk Folkloru vb. dergilerde ok sayda yazlar yaymlanmtr. Ancak, bu yazlardakonu dilbilim ve etnolingistik adan ele alnmam, genelde etnografik aratrmalar vedeerlendirmeler izgisinde devam etmitir. Ayrca halk hekimlii, byclk konusundada sempozyumlar dzenlenmitir.

Krgzcada tabu ve rtmece szler hakknda Kasm Tnstanov, [30]vb. ilk bilimselbilgileri vermilerdir. Ayrca, konuyla ilgili Abak Biyaliyev[33]B. A. Gordlevskiy[36]deinmi, bilimsel deerlendirmelerini yapmlardr.

Akademik A.T. Kaydarov budun dilbilim konusunu ele ald bir yazsnda Bir dilin asrlarboyu sren serveninde kuaktan kuaa gelerek varln srdren, bu srete 6 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-gelierek dil hazinesinin zenginliini aratran bilim dal budun dilbilimdir. Bu alan,sadece etnografya ve dilbilimden olumu bir alan olarak dnlmemelidir. Etnografyave dilbilimini birbiriyle i ie, birbirini yaratan iki unsur olarak deerlendirmek gerekir. Dilolmadan etnos, etnos olmadan da dil olamaz. Genel anlamda sylemek gerekirseanadilimizin asrlar geen eski tarihinde, dilin leksikolojik sistemindeki dil zenginliinintemelini oluturan tabu ve rtmece szlerdir. Tabu ve rtmece szler birbirinitamamlayan ve toplumda srekli devingenlik gsteren dil unsurlardr. Bu dil gstergelerihalkn dilinde var olan, halkn yaratt szlerdir. nk dilsiz halk olamaz der. [39]

Belli nesnelerde, hayvanlarda ve insanlarda, zellikle byclerde, amanlarda,sanatlarda, eflerde, nl avclarda var olduuna inanlan bu gn olumlu ya daolumsuz yanlar vardr. Bir baka syleyile, kullanlna gre, iyilikle ktlk arasndadeiir. te bu allmn dndaki gce ya da kudrete sahip olmak ya da onunzararndan korunmak iin birtakm kanmalara dikkat etmek ve birok kurala uymakgerekmektedir. u halde bynn temelinde yatan grlerden birisi dinamist dnyagrdr. Dinamist dnya gr tabu'yu dourmutur. Mana tasarmnn olumsuzyann vurgulayan tabu, gle dolu bulunan her eyin tehlikeli ve arpc olduunuanlatmaktadr. Bir kimse ya da nesne tabu olarak geerliyse, o kimse ya da o nesneye dokunmak insana zarar getirir. nk tabuolann ii dinsel ve bysel bir gle doludur. Tabulaan insan, hayvan ve nesnelerinzararndan korunmak iin, alnan tedbirler insan bysel pratiklere gtrmtr.

Tabiatta btn canl cansz varlklarda dinamik ve mistik kuvvetle ykl bulunmainancna dinamizm denmektedir. [43]

Krgzlarda ekmek, su, ate, tuz kutsal kabul edilmitir. Elini ykadktan sonra silkme,yoksa rzkn salr. Arktaki suya tkrme, su haram olur. Hastaneden kan hasta ya dauzun yolculuktan gelen adamn bandan defa bir kapla su dolandrp iine tkrtereko suyu ayak baslmayan yere dk. Su kabn kapnn kenarna ters evirerek koy. Atetenkutsal bir ey yoktur. zerine su dkerek sndrme, ayanla zerine toprak atma.Akam komudan st isteme. Eer bir yerden st alp geliyorsan zerini kapatp gel.Kundaktaki ocuu akam yzn aarak evden dar karma. ocuu aynayabaktrtma. Karanlkta ev sprme, dmann oalr.vb.[46]

Kazaklarda Tanrya yalvarrken O jasagan!, O jasagan nem! veya O jaratkan nem! (Hey, 7 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Yaradanm!) diye hitap ederler.

2. zntye sebep olan kavramlarla ilgili tabu: Toplum ierisinde adndan szedildiinde insanlar zen kavramlar iin de rtmece szck yaratma eilimi vardr.Hastalk adlar ve lm konular bunlarn en banda yer alr.

Tabu saylan verem sznn yerine Anadolu azlarnda: ad belirsiz, berem, dk,gelincik, gzel hastalk, gzelleme, ince ar, ince dert, ince hastalk, ince illeti,incemaraz, kel hastalk, kt hastalk, kurudan, merem, fken, pke avruu, rken (ken, ken, kren, rkence), scce, verev vb. rtmece szler kullanlr. Yine hastalk adlarna ynelik tabu saylan szcklerinyerine kullanlan rtmece szlere u rnekleri verebiliriz:

Kolera yerine: apt hastal, ark kartmaz, gertme, gvertme, gurilla, kirlipaavra, kusa, kusah, letvb.

Kanser yerine: eekgummas, snan, yemece (yimece), yepeme, yeyilme,yiyiciyara, yremevb. rtmece sz kullanma eilimi yaygndr.

Trkiyenin deiik blgelerinde lmle ilgili kullanlan rtmece szlerden bazlarunlardr:

Aralk iyisi: lmeden nce, geici iyileen hasta, lm iyisi, avumak: lmek, cansuyu: lmek zere olan kimseye verilen su, drtlmek:lmek, eren evi 8 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-:l kan ev, karadeve:lm, ecel, sorutmak: lmek

3. Ayp saylan kavramlarla ilgili tabular: Ahlaki norm ve nezaket kurallarnn zorlamasylaortaya kan insan organlar, cinsellik, kadnlarn baz zel halleri ve tuvalet terimleri vb.kavramlarn adn toplum ierisinde sylemede bir takm yasaklamalar, kanmalar szkonusudur.

Babas belli olmayan ocuklar iin Trkiyenin deiik blgelerinde ok sayda rtmeceszler kullanlmaktadr: Burada pi szc tabu szcktr. abdullah, aralk dl,anaverdi, araverdi, ansz:1.cinsel kudretini kaybetmeyen kimse, 2. pi, gayrmeru ocuk, bebek tohumu,braknt () (buraknt:1. pi, 2. braklm kadn, brneke:pi, brneke:pi, bulduk, alakrk:kanun d evlilikten doan ocuk, pi, batar:meru olmayan ocuk, pi, batarda:(basdarda, bastarda, batar)meru olmayan ocuk, pi, buluntu,cba:3. pi, civalak:babas belirsiz,cuvalla:babas belirsiz, alk (x) (carbk ():1. anas babas belli olmayan, gayr meru ocuk: 9 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-babas belirsiz delek,derinti:3. kimlii, seciyesi ailesi belirsiz kimse, dl:2. pi, dul gar ocuu:pi, ekdi:1. yetim ocuk, 2. yanama, pi, ksz 3. anas baka bir kocaya gidince babasnnevinde kalan ocuk, evdik:2. pi, grk () (grk dl): babas belli olmayan ocuk, pi, gbel (), (gahel, gobel (), gober, gbele (), gbelek (v), gbl (v)-1, grbez (), gbel)1. pi, handan () (handal (), henden, handn):babas belli olmayan, pi, haram ():pi, helize ():pi 2. (heleze-1)), hezele:pi, katkl (katkl(1):1. kark, ar olmayan, hileli 2. evlilik d ocuk, pi, kimdan:evlilik d doan ocuk, kimden, kimdencik, kodak () (koduk ))1. dul kadnn ikinci kocasnn yanna gtrd ocuk 2. evlilik d dnyaya gelenocuk, kant, krk, krk dl, mennek:evlilik d olan ocuk, oyna dl:pi, snbl, snblbebek tohumu, tahma,tohma (v):evlilik d doan ocuk, pi, treme ():evlilik d doan ocuk, pi, vacibi ():2. ecinsel erkek, 3. evlilik d doan ocuk, pi, veledizurna: 10 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-evlilik d doan ocuk (veledi zinann fonetik varyant), vrrk (v):evlilik d doan ocuk, [49]

E anlaml szcklerle rtmece szckler arasndaki ilikiyi incelerken bir noktay dahagzden karmamak gerekir. O da e anlaml szcklerle ilgili olan zelliin rtmeceszcklerde de yer almasdr. rnein anlamlarnn sabit veya sabit olmamasna, eanlaml szcklerin kalplam (Krg. turuktuu) veya balama (kontekse) bal olmakzere iki grupta ele almak gerekir. Ksacas e anlaml szcklerden hareketle rtmeceszleri sabit ve balamsal (kontekstik) rtmece szler olarak ikiye ayrp incelemekgerekir. nk aada vereceimiz rnekler bunun byle olmas gerektiini akagstermektedir.

Saran, zkm, bitir

Semir, etten, tol

Km, koyu

Tuu, tr

l; kaza bolu, kayt boluu, dyn saluu

Gebe; ar ayakl, iki canl...vb.

Pi; Abdullah, bulduk, aralk dl...vb.

11 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Tuvalet; apdesthane, memihane ...vb.

Krgzca ve Trke verilen bu rneklerde italik szckler kalplam rtmeceszcklerdir. nk bunlar her zaman nezaket, edep kurallar erevesindesylenilmesinde saknca olmayan szckler olup resmi anlamdaki szlklerde de yeralmaktadr.

Balamsal (konteksttik) szcklere gelince, onlar szlklerde yer almaz. nk belli birbalama dayal rtmece sz zelliine sahip olduu iin balamdan baka bir yerdekullanldnda anlamn kaybeder. Byle rtmece szler deimece anlam tadndansabit olmayan, kalplamam szckler olarak deerlendirilmitir.

rnein, szc (sz beklerini) tek bana ele aldmzda hac ana: yolsuzbirlemelere araclk yapan kadn, st:ayba, kadnn menstruasyon dnemi, Abdullah:pi, Ayransz:1. fakir 2. irkin szlerini tek bana, belli bir balamda olmadan rtmece sz olarak kabuletmek mmkn deildir. nk onlar bir kavram bildiren bamsz szcklerdir. Buszckler belli bir balamda kullanldnda aka sylenmesinden ekinilen naho birkavramn yerine kullanldnda rtmece sz zelliine brnm olur. Bunu urneklerle aklayabiliriz:

-Bu kadn kim?

-Benim ailem (Banker Bilo, Trk Filmi)

Beyaz iine asla girmem. Burada balama bal olarak szn leksikolojik anlamndanziyadeuyuturucu kastedilmektedir.

12 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Konuk geldi. Bir tr gz hastal

Bu rneklerde yerine gre kullanldnda: bamsz szcklerden de balamsalszckler oluturulabileceini ve balamsal rtmece szlerin kalplam rtmeceszlerden daha geni ve zengin olduunu ortaya karmaktadr. Fakat unutulmamasgereken bir noktada udur ki, balamsal veya kalplam rtmece szleri dilbilgisel veanlamsal adan u veya bu ekilde olur diye bir snr koymak da mmkn deildir.nk rtmece szlerin anlamlar balamda belli olur. Bazen balamsal rtmece szlerinde belirli bir zaman sonra anlam da kalplanca, kalplam rtmece szck derecesineular ve szlklerde yer almas da yadsnamaz.

Tabu-rtmece szlerin grevi dilde yalnz e anlaml szcklerin zenginlemesiyle snrlolmaz. Onlar, ayn zamanda eadl szcklerin (omonim) yaratlmasnda da rol oynar.

rnein Trkede ylk (bir tr gz ars) 1. At srs 2. Babo dolaan at, kz, inekvb. srs 3. yi koan at, gelincik (itdirsei, arpack, verem, oban: ban, konuk gibiszlerle birleik szckler belirli nedenlerle tabuya dnen gz ars, ban vb.szlerinin rtmece e anlamllar deil, ayn zamanda kendileriyle eanlaml kullanlanbirleik szcklerin eadllardr. Omonimsel zellii rtmece eklinde yumuayp duranszlerin genel anlamyla deimeceli rtmece anlamn karlatrdmzda bu akaortaya kmaktadr. rnein Krgzcada geleneksel elbiselere dikilen tyme (dme) ileclan (ylan) anlamna gelen tymeszcnn omonim olmadn kimse iddia edemez. Bunun gibi dardan gelen misafir(konuk) szcyle gz hastal anlamndaki rtmece konukszckleri de omonim zelliini tamaktadr.

Bu tr rnekleri baka halklarn dillerinden de verebiliriz: Tuvallarda tabuyla ilgili br (kurt) szn direk sylemek yerine t (it), kzl-karak(kzl gz), kk-heli(mavi dervi), kokay(ile), 13 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-kokay-aak(ileli kyl), uzun-kuduruk(uzun kuyruk), er d(yer iti), altaynn d(Altayn iti) ya da tabuya dnen zir(kartal) sznn yerine kurtmece e anlaml szckler kullanlmaktadr. Buna benzer nedenlerden dolayTrkmenler de kurdun yerine mesdan it, ad jiten(ad yok), hradr(avc), canavar(canavar)) rtmece szckleri kullanrken, zbekler qarku, Azerbaycanllar agzgaragibi rtmece szckler kullanmaktadrlar. Tabudan yaratlan e anlaml ve e adlszckler bu rneklerden de aka grlmektedir.

Yakut, Hakas, or, Tatar ya da baka Trk halklarn dillerinden konuyla ilgili birok rnekvermek mmkndr. Yukarda verdiimiz rneklerde de tabu ve rtmece szlerineanlamllar e adllar yaratt ve onlarn anlamlarn oaltt ve buna dayal olarakdilin szvarlna katk salad anlalmaktadr.

Tabu ve rtmece szlerin szn anlamyla dilin szlne katk saladna dairakademisyen . Kenesbayev unu syler: Szn anlam deimekte ve artmaktadr.Anlam bazen daralp bazen de genilemeye uramaktadr. Deiik anlamlar ortayakmaktadr. Zamann artlarna gre dil gstergeleri anlamsal deiikliklereuramaktadr.

Tabu blmnde de akladmz zere, tabu ve rtmece sz arasndaki ilikinedenseldir. Dil gstergelerinden oluan tabuyla rtmece szler bazen birbirinekartrlmaktadr. Burada unu da hatrlatmakta yarar var: dilde baz szckleri artzamanl ve anlambilimsel adan ele aldmzda anlam iyilemesi (Alm.Bedeutungsverbesserung, ng. meliorative) ve anlam ktlemesi (Alm. Beteutungsverschlechterung, ng. pejorative) gibi kavramlarla kar karya kalrz. 14 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Trkeye de gemi olan ve ordudaki en yksek rtbeyi gsteren mareal([52]

Tuncer Glensoy, Trk Kii Adlarnn Dil ve Tarih Asndan nemi adl yazsndaTrklerde, Hafiye, Hurda, bi, Meymenet, Nano, Nubin, Porsel, Sefore vb. halkarasnda verilen kii adlarnn anlamsz, ho ve zarif olmayan duygular artrdnifade etmektedir.[55]gncel hayatla ilgili terimler yava yava toplumun dilinde yerlemeye balamtr.

Yetenekli avc bir hayvan avlayamad ya da ldremedii zaman, birok ilkel toplumdarastlanld gibi sz konusu hayvann avcdan daha stn ve gl olduu fikrinevarlmaktadr. lkel toplumlar geimlerini salamak iin ilk nce avclk yapmlardr.Vahi ve yrtc av hayvanlarn avlamlar, bazlarn evcilletirmilerdir. D. K. Zelenintabu ve rtmece szlerin ilkel toplumlarda ilk avclkla baladn ifade eder. Ava gidenavc daha ava gitmeden eitli ritellerin (yzn boyama, maske takma vb.) yan sra avmalzemeleri (ok, yay, mzrak vb.) ve av hayvanlarnn adlaryla ilgili (rn. Ay: Trk. dazlak, gocaolan (gocolan), kakr, koca olan, kosso, momo, orhudo; Tavan: dikmen kr, eri pisi, eri pisi, kaban, kaaan, krl 15 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-:1. htiyarlam erkek domuz, 2. Tavan, peldirgz:Tavan vb.) birtakm uygulama ve kanmalara bavurur. Av hayvanlarnn adlardeitirilir. Cinse bal olarak kadn ve erkek, av hayvanlarnn adlarn baat adndanfarkl bir adla anarlar. Av esnasnda da birtakm farkl uygulamalar yaplr. zetlemekgerekirse av aletleri, av hayvanlar ve avlanma esnasnda btn kavramlarn addeitirilir. nk av hayvanlar, bunlarn gerek adn duyduunda insan gibi anlar,kendisine kurulan tuza hissedince hemen kaar. Avclkla ilgili ayrntl aratrmalardabulunan D. K. Zelenin, Avrasya corafyas halklarnn dillerinde (Rusya, Ukrayna,Beyazrus, Kazak vb.) avclkla ilgili ok sayda tabu-rtmece szn varlna iaret eder.

Aratrmac, bu blgelerde yaayan halklarn (kabile, boy ve slalelerin) birbiriyle olanakrabalk ilikileri, soylarnn bu hayvanlarla (kurt, ay vb.) zdetirilmesi, animisitik vetotemistik deer ve yarglarnn tabu rtmece szlerin art zamanl olarak incelenip elealnmasnda ok nemli faktrler olduunu nemle vurgulamaktadr.

Animist dnemde tabu ve tabuya dayal inanlarn hemen hemen btn dnyahalklarnda yer bulduunu burada belirtmek gerekir.

Animist dnemde tabu ve rtmece szlere dayal dnce ve kavramlar iki adan elealmak gerekir. Birincisi tabu kabul edilen varln bizzat kendisidir. kincisi tabu- rtmeceszlerle ilgili genel dilde kullanlan szler ve dil gstergelerine yklenen anlamdr.Dnyada var olan canl-cansz, soyut-somut kavramlar (hayvan, insan, hastalk vb.) dilselve dil d gstergelerdir.

Animizme gre insan hangi alanda yetenekliyse tabiattaki dier canl-cansz varlklar dainsan gibi yeteneklidir. nsana ait her trl vasflar onlar da tarlar. nsan gibi bir zekyasahiptirler, ister uzakta ister yaknda olsun insanlarn konutuklar her eyi anlarlar.

1. Animistik ve totemistik baka gre tabu saylan varln (lm, eytan, hastalk vb.)canl ya da cansz, soyut ya da somut kavramlarnn hepsinin ruhu / iyesi olduu inancvardr. Eer hastaln adndan sz ediyorsak o hastaln iyesi gelip konuanlara zararverebilir.

16 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Krgzlarn Kococa Destannda sebepsiz yere hayvanlar ldrmenin cezaszkalmayaca, bir baka ifadeyle tabu olduuna dair bilgiler vardr. Kococa, Sur Keiyiyavrularn ve eini ldrmeye alr. Bunu anlayan Sur Kei, soyumuz kurumasn diyehi olmasa Alaba ldrmemesi iin Kocacaa yalvarr, fakat Kocaca Alaba ldrr.O zaman Sur Kei Kocacaa beddua eder, Kococa derin yar ve kayalklardan inerkender ve lr. Destanda hayvanlarn hamisi (koruyucusu) olarak kabul edilen hayvanlarnldrlmemesi yani ldrlmesinin tabu olduu gerei mesaj verilir. KococaDestann aratran folklorcu S. Zakirov burada nemli olann tabu faktr deil, totemolarak kabul edilen bir hayvann Kocaca tarafndan ldrlmesidir der. Kocaca,boyunun totem olarak bildii hayvan ldrd iin uurumdan derek lr.

Abak Biyaliyev Avclk Terimleri adl doktora tezinde Kococa Destannda avclklailgili tabu sorununu aratrrken tabu kavramnn Sur Kei ile Alabaa dayandn,totemist bak asnn ortaya ktn ifade eder. Kococa Destannn tabunun yaygnolduu dnemlerde ortaya ktn belirtirken bu destanda Kococan olu Moldocablmnn yer almadn, tabu kavramnn gcn yitirdii dnemlerde Moldocablmnn destana eklendiini nemle vurgular.

Bir insan, bir hayvan veya tabiattaki canl-cansz herhangi bir varlkta doast biryetenek, nitelik, biim vb. zellikler allmn dndaysa, mistik bir kuvvete sahipolduu kansna varlmakta, yaratc, dinamik ve yetkin grnen her eyin kuvvettasarmyla ykl olduuna inanlmaktadr. Totemizmin ekirdeini oluturan bazhayvanlarn (kurt, ay, kartal, inek, kpek vb.) ldrlmesi, yenmesi ve adnn sylenmesitabu yasana dayanr.

zellikle geimini hayvanclkla salayan hayvan klt ve buna dayal olarak ortaya kanhayvan totemi; dinsel ve bysel bir iliki erevesinde toplanm, hayvanlar byk birnem kazanm, sonunda bu nem giderek kutsal bir nitelie brnmtr.

Sylenmesi yasak, yani tabu olan sz ve tabirler, Kpak kavimlerinde zelliklegebelerde byk yer tutmutur. Samoylovi, Zapretnye slova da u gzel rnekleriverir: marama: koyun, aygr tawuk: horoz, esk kulak: tavan, kaptesr san =(tor-batear); kikin koy: tokt, bir yandaki koyun; etkeser piak, kolaatokmak, betkrg ayna - yz gren vb. yaygn olarak halkn dilinde yer almaktadr.(aatay, 1974:365).

17 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Tabu ve rtmece szlerin derin yapsn btn ynleriyle ortaya karan u rnek dikkatekicidir: A. N. Samoylovi, tabu-rtmece szlere u rnei vermektedir: arkratmannar cagnda, cldramann beri cagnda, maraman ulumacep catr. Caman bilemege bilep alp kele koyuuz. (T. Trk: elalenin br tarafnda, rman bu tarafnda koyunu kurtyiyor. Ba bile tanda bileyiphemen geliniz (Samaylovi, 1915:161-168).

Kasm Tnstanov da ayn olay aadaki gibi anlatr: Eski zamanlarda bir kadn sinsicekoyun srsne yaklaan kurdu grr ve kaynatasna tehlikeyi sessizce haber vermeyealr: uuduramann ar cagnda, arkratmann beri cagnda maaraman uluma cepcatat.Suuruman suurup alp, canmaga cany cet ce ap.[58]

Ylann fiziksel zellii, rengi, hareket ve biimine gre toplum tarafndan yaratlanrtmece szlerin ilk olarak hangisinin kullanld halkn hafzasndan zamanla kaybolupgitmitir. lkbaharda ylan yava yava yuvasndan kp insanolundan biriyle gzgzegeldiinde onu etkileyerek adeta hipnoz eder. Bu arada eer o insan, gmleinindmesini zerek tym (dme) diye sylerse dimdik duran ylann yava yavazlerek yere yldna dair Krgzlar arasnda inan vardr. Ylan ile insan karlatzaman insann gerek ad sylenmez. Bu durumda hangisi nce dmannn adnrenirse, onun galip gelecei inanc bugn de Krgzlar arasnda yaygndr.

Szn sihirli gcne inanan halk kvrlp yatan ylan kmldatmamak iin toko, dme 18 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-diye adlandrr. Bilmecede iy dibinde lgy kaydenir. Ylann derisi nakl kaya benzedii iin lgy kaydiye adlandrlr. Aza alnmas yasak olan sz sylememekle birlikte onu artran yada benzer szleri de sylemek yasaktr. Konumac ve dinleyicinin neden bahsedildiinianlamas iin yasaklanm sze ait olan zellikleri ( renk, sfat v. b. ) ifade eden rtmeceszler kullanlmaktadr.

Abhazlar ylan amat demek yerine apaza (Krg. srnen) derler. Litvanyallar piktija(zalim),ilqoji(uzun),merqoji(renkli), Rusa zlaya(zalim), dlinnaya(uzun), pestraya(renkli) rtmece szler kullanlr. Hind Avrupa dillerinde, srnen, yeil, plakgibi rtmece adlar kullanlr (Zelenin, 1930:44-45). Rusa vorobey(sere) (Krg. Taran)ekin olduunda yiyip ziyan vermemesi ve ekini grmemesi iin szn sihirli gcnedayanarak Beyaz Ruslar slepts(krler) (Krg. Sokur) rtmece szleri kullanrlar. Krgzlar fareye kap teer(uval delen) derler. Buryatlar avda vahi deveye gorbotenkaya eyka(eri boyun) diye rtmece sz kullanrken, Ruslar tmen, buragibi yerel adlar vermilerdir (Zelenin, 1930:50).

Kazaklarda eve giren ylan ldrlmeden bana st veya kmz dklerek dar karlr.Bu ekilde ylan ldrmeyerek baka ylanlarn ve nefretini kazanmadklarn 19 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-dnyor olsalar gerekir. Kazaklar ylan ldrmekten ok korkmulardr. Dolaysylagerek adlarn sylediklerinde zarar getireceini dnmlerdir.

spanyollarda ylan anlamna gelen culetra sz sylenmez. Yine eski talyancadakiculutra sz ylan anlamna geldii iin tabu szck saylr.

Gney Bat Amerika Chroki yerlileri, birisini ylan soktuunda: Ylan soktu yerine Ayana diken batt derler (Ahmetov, 1995:43-44).

Hayvanlarn kutsal nitelik kazanmas totemizmde grlmektedir. Totem olarak kabuledilen hayvan ile klan yeleri arasndaki mistik akrabalk bir ilikiyi iermektedir. Adetahayvanla insan arasnda soy ve kader birliine dnmektedir.

Hayvan ve kulara ilikin zel uruk, boy adlaryla ilgili V. A. Nikanov, S. M. Abramzon, B.. Oruzbayeva, A. Boronov (Karatayev, 1988:108-170) vb. konular almalarnda elealmlardr. Krgzcada hayvanlar, kular vb. varlklarn adlaryla ilgili ortaya kmetnonimlerde totemizmin etkisi olduunu syleyebiliriz. V. Nikonov, Kuzey AmerikadakiKzlderililerin 170 etnonim sznn 37sini incelediinde 23 etnonimin totemedayandn belirtmektedir. [61]

rnein sere, fare, kurt, tilki, domuz, yaban gvercini, fil, maymun, kedi, ay, mart,krlang, ite btn bu hayvanlar efsaneye gre insanm. Bu 12 hayvan eitlisulardan dolay Allah tarafndan byle hayvanlara dntrlmtr (Katanov,2004:116).

Hz. sa'nn mucizelerine inanmayan bir insan martya dnm, fil her zaman hilelitartan bir frnc imi, kedi kt aalardan yaplm ineleri satan bir kiiymi, ay ktboya satan bir boyac, tilki kurnazl ile dier btn insanlar aldatan bir kimse, kurtgebermi koyunlar satan bir kasap iken bu tr sulardan dolay Allah onlarcezalandrm ve eitli hayvanlarn ekillerine sokmu. Karga, yarasa ve guguk kuuLoguenliler tarafndan kehanet sahibi kular saylrlar, rnein kargann pe pee ikidefa barmas (tmesi) insana mutluluk haberi verir; guguk kuu bahar gelince tmeyebalamadan nce, yere azndan ancak ve ancak mutlu insanlarn bulabilecekleri iki 20 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-kmr paras saarm. Kim bu kmrleri bulur ve onlarla kendi gzlerini ovalarsa o kiifrit'i grrm ve fritten insan grnmez yapan apkay alrm; yarasann banda iseiki tane ben varm, mavi ve beyaz; salar ve sakallar kmayanlar bu iki beni kafalarnave enelerine srerlerse onlarn salar ve sakallar karm (Katanov, 2004:151).

amanlar ayy insanlarn atas sayar, topran, 'suyun efendisi ve zayflarn koruyucusuolduuna inandklar iin Uranhaylar ayya zel bir sayg gsterirler. Efsaneye gre ay ilknce insan imi, ok fazla votka itii iin ayya dnvermi, nk ok votka imesinedeniyle faaliyetsiz kalm. Baka bir efsaneye gre de kadim zamanlarda iki tane insanvarm, kadn ve erkek. Bunlar krklerini ters giyerek ve "Erlik" (eytan) olmay dileyerekbirbirlerini yalamaya balamlar. Bunun iin Erlik-Han onlar ayya dntrm veonlar yeryzne-insanlarn yanna- kovmu. Uranhaylar ay etini ve Tatlsu Gelinciinin(lota bal) etini yemezler, nk lota baln da ay gibi insan sayarlar. Efsaneye gretatl su (lota) bal insan imi, eski zamanlarda ttn ien bir kadn varm, bu kadnkocasna ok fkelenmi ve aznda ttn ubuu olduu halde suya atlam. frit onukucana alm ve tatl su gelinciine dntrm. Uryanhaylarn ounluu dierbalklar da yemezler, nk onlar su ruhunun halk sayarlar. Tatl su bal ilayapmnda kullanlr. Ay, kurt, kpek ve tatl su gelincii gibi hayvanlar Uryanhaylarnyemin dsturlarna girerler.

Yemin etmi bir kii, aynn, kurdun, kpein ban, okun temrenini ve ban keskintarafn yalamaya zorlanr. Kim yalan yere and ierse o kimse hi bir zaman hayvanavlamaya muvaffak olamaz.

Trkiyede turna kuu; gen evli kadn, leylek; Mekkenin hac babas ve seyahatisembolize eder. Blbl ve ulluk; ak ve mutluluu, doan; byk ksmeti, kumru;isteklerin gereklemesi, kuu; iyi kalplilii, mart; uzaktan haberi, papaan; sevgilidenhaberi, saksaan: bir yerden haber gelecei, ahin; yce makam, yaban rdei;elenceyi artrrken bir takm kular da ktl, olumsuzluu ifade ederler. Akbabave bayku baz blgelerde hastalk ve lmn habercisidir. Kuzgun: dargnl, tavuskuu; uursuz kadn, veyik kuu da aka ihaneti temsil eder. Evrendeki konumlarynnden insannkine benzer bir durumda olan hayvanlar da insan gibi Tengri ve dierilahlara baldr. Ayn terimlerle kendilerine dua ederler. Klenin sesi Tanrya nerilersunmakta, kuzgunun sesiyse Tanrya doru yakarmaktadr (Irk Bitig. LIV), Bengeyiim... baryorum. Yukarda Tengri beni iitmitir. Tarlakuu byklnde bir ku,Cengizin tahta k konusunda karar verecek olan kurultayda ingis!, ingis! diyeseslenir. nsanlarla hayvanlar arasndaki karlkl konumay aktaran ok sayda edebimetinler vardr.

21 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-J. P. Roux: Birok gzlemcinin iddia ettii gibi hayvanlar hibir zaman Tanr deildir,der. nsanlarla bir takm zellikleriyle (uma, yzme, koku alma, gece grme) insanlardaolmayan yeteneklere sahip olan hayvanlar, balangtaki biimlerini- insan ruhunu-kaybetmilerdir, der.

Kagarl Mahmutta: Kular gibi utuk, Baman, Gizli Tarihte: Cengiz Han bir akbabagibi uuyor, bir doan gibi saldryor, azgn bir tay gibi debeleniyor, il-ger Bke:Gelincik haline gelen annem, iitiyor, samur olunca gryor ... (Roux, 2002:187).

Arap tarihisi el- Medaini: Trkler, becerikli bir ordu komutanndan on hayvannniteliklerine sahip olmasn isterlerdi: Horozun yreklilii, tavuun namusu, aslanncesareti, yaban domuzunun saldrganl, tilkinin kurnazl, kpein direkenlii, turnakuunun uyankl, kargann ll davranmas, kurdun sava arzusu, yarunun(inein) sal der (Roux, 2002:221). Yine Kutadgu Biligde: Hakann u niteliklere sahipolmas gerekir... Savata bir aslann yreine sahip olmaldr... Bir yaban domuzu gibiinat olmal; bir kurt gibi gl olmal; bir ay gibi cesur olmal; yak gibi... saksaangibi... karga gibi... tilki gibi... deve gibi..., bayku gibi... olmal (Roux, 2002:216-217).

Av hayvanlarnn adlarna ynelik yasaklama ve onun yerine rtmece szlerininkullanlmasnn doal bir sonucu olarak av silahlar (tfek, tabanca, silah) kesici ve delici(bak, balta, mzrak vb.) aletlerin adlarnn yerine Trkiye Trkesinde rtmece szlerkullanlmaktadr.

Av ve Silah Aralar: Tfek yerine: mltk, tblle, tyenk (tvek), kok, tfeklerin biimve cinslerine gre: evzal: sama ya da barut ile patlayan tfek,foel:sama ya da kurun atan bir eit doldurma av tfei, mulduvan:bir eit tfek, sargz sarma: namlusu, sarma olarak zel biimde yaplm ifte, sarma ():namlusu zel biimde elik tellerle yaplan av tfei, skma ():bir eit av tfei, sultat:1. kaln namlulu bir eit tek tfek 2. alt yivli bir eit tfek, 22 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-ehana (eene, ehane, eyana ():av tfei, inanay ():eski av tfei, irane:uzun demirli tek tfek, tftf:ku avlamaya yarayan, mermileri hzl flenerek frlatlan bir eit tfek, yellus:ii yivli av tfei zpk(): 1. pitov, 2. tfek harbisi, sbzg():tfek namlusu.

Bak yerine: eri (), eri, nygn, soya (v) (soyacak): 1. bak, 2. ak, soya, soyka() : bak, ak, topana ():bak

Baklarn biim ve zelliklerine gre: salam (v), sallama (v), salu: pala, byk bak,saldrma , saya (v):ince, dar azl bak, sayan ():kr, kesmeyen (bak, makas vb. iin), soluk:bak, mutfak ba, soran:byk haner, suluk:1. kk bak, 2. kk haner, 3. kyma ba, byk bak, suluk (v):1. haner 2. byk mutfak ba, tahmaz (): pasl, iyi kesmeyen nesne (bak, keser vb. iin), tara () (tara, tar (v), tare, tara): 1. ba budamaya yarayan, eri bir eit bak, tekeba:bir eit byk bak, saldrma 23 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-, tnt (tntr):ufak, sapsz bak, tiydili:kk cep aks, ngr (ngz):et ba, yam ():kr, kesmez bak, yatr (v):byk beki ba, yumuca:aa sapl ak, zrh ():eri ve uzun kebap ba.

Tabanca, silah yerine: kubur: dolma tabanca, mazn (), savut (), sk (v), ebek (),tarakl (), yuruk (), savak (v) : silah kab

Dier kesici aletler: salma (v): aa kesmek ya da yontmak iin bir yan keser, teki yanbalta biiminde ara , tahran (): balta, topur (): (tupur):kk skmekte kullanlan bir eit byk balta, siil ():kaln ktk kesmekte kullanlan aa ya da demir kama, tabar:ksa sapl, kk odun baltas, tahra:1. aa budamaya, kesmeye, odun krmaya yarayan, satrdan biraz byk demir saplara, salur:kl, sivri ():kazma, ylei (ylen):1. ustura, 2. bileyi ta vb.

Grld zere, avclk ve av hayvanlar leksikolojisi iinde av silahlarna ynelik(bak, tfek, barut, kesici alet vb.) adlandrmalar rtmece sz kategorisinde ele almakmmkndr. Bu adlandrmalara ynelik saknmalar veya korkular yalnz o aletlerinkendisinden deil, av hayvanlarnn bu silahlarn adn duyup anlamas ve insanlara zarar 24 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-vermesi endiesinden de kaynaklanmaktadr. Bu, toplumun kltr tarihinin derinlerindeyatan psikolojik etki ve tecrbelerin gnmze kadar geldiinin bir ispatdr.

Hayvan adlaryla ilgili rtmece szler Trkiyenin deiik blgelerinde farkl rtmeceszcklerle adlandrlmaktadr:

Ay yerine: apalak: ay yavrusu, ay bala: ay yavrusu, ay balas: ay yavrusu, bozur:ay yavrusu, dazlak:ay, duva:ay yavrusu, fasl ():ay yavrusu, fetik:ay yavrusu, gocaolan (gocolan):ay, kakr:ay, koca olan:ay, kosso:ay, momo:ay, orhudo:ay, palak () (pala, palah ()-1,2,palk (II):1. Ay yavrusu. Dier Trk lehelerinde u ekiller ve szckler kullanlr: Eski Trkenindevam olan ayi ekli Rdl. da (Sor. Leb. Kr), ayu (Alt. Tel. Leb. Kr. Bar. Tob. Kzn.Bask. Osm.), az (Sagay) bunun yannda ejik, ajk; ata ayu, ana ayu (Kzn.) ad (soy.);acu (Dou Trk.) ayve baba. Bunlarla birlikte zellikle Altay ve Abakan lehelerinde day, amca, dede ve babakarlnda olan szckler de kullanlr. tay (or, Alt. Tel. Sa. Leb.) day 'dede', orcaay; tay iji (Sa.) anneanne'; ulug tay (or.) amuca aba (or.) =-apyak ihtiyar, 25 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-baba, ay; (Sa. Koyb. Ka.) ayn ve byk karde. abay, aba (Nogay Rus Slov)anne; ulda, uluda (or.) ay ve amuca; aba Anadolu da (Sz Derl. D. 5) geyik; apakini (or) aynn ini aatayca ayu ile birlikte zbeke'de ayk; Rdl. a. tkdcke/Mog. ay ve teke baba belki de ayn szckle ilgilidir.Krgzcadatgn diye adlandrlan ayyla ilgili ataszleri de vardr:tgndn terisi z catp iy bolot( makal ) kara kiyik, sask ooz;

Domuz yerine: azl: 1. yal domuz, 2. kart erkek yaban domuzu, bang, bengi, bitli: biryandaki domuz yavrusu, safranbolu az, civan (s. aatay), alg:erkek yaban domuzu, algu:azgn erkek domuz, alu:dii yaban domuzu, zga (czga (), czka ():domuz yavrusu, dada gezen:1. domuz, 2.kurt, danman:yeni doan domuz yavrusu, dmbz:domuz, canavar, gaban:yaban domuzu, ganik:2. domuz yavrusu, gara canavar:domuz, hek ():azl erkek domuz, kaban (): 26 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-azl erkek domuz, kara bc:domuz, kara canavar:domuz adder, karabc:domuz, kehten bakan:domuz, keyik tonguz:yabani domuz, kte:domuz yavrusu, kt hayvan:domuz, moza:2. domuz yavrusu, potlak:domuz yavrusu, szm a: (adana ve mersin civarnda), szm ona (Adana ve Mersin civarnda) zel kimse kayna, tanman:yeni doan domuz yavrusu, tiitonguz:dii domuz, tonguz:domuz, yalnsak, yazarlak:bir yandaki domuz yavrusu, yeye:erkek domuz vb.

27 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Kartal yerine: berete: 1.kartal, 2. hayvan ls, brkt, hel () hele (v) helli (): 1. kartal, hrhr ():kartal, kahraka:kartal, kara gus (Kpak azlar), kara ku, karagu, kocaku: , kr kr (), tuygun, lken kus (Kazaka)

Bayku yerine: an kuu (cnk kuu): bayku, devletli (devlet kuu): bayku, dikguluk:bayku, gonguluk:bayku, gkgk:bayku, gkgven:bayku, hayrl ku:bayku, hmmatun:bayku, hpbukku:bayku, kavalak:byk bayku, korov:bayku, kr yapalak:bayku, krbaa ku:bayku, kuuruk:bayku, kukumav:bayku, kuvalak:bayku, mal kadn 28 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-(Beypazar, Polatl, Ankara), yakalak:bayku vb.

Sincap yerine : cvz pisii: sincap, ekelez (): sincap, here: sincap, kale () (kala, kalli,kale):sincap, kaka:sincap, kekelez:sincap, kelli ():sincap, kozkitik:sincap, malbekisi (malbeki, malbeki, mal gelini):1. sincap, 2. gelincik, sarteyin:sincap, tangala (tankale, tankile, tenkale): sincap, taterzena (tatarzena):sincap, tehin (tayn, tein, tein, teyin, tin (v):sincap, tirik() (trk (v), tii (), tiin, tiri, tiyin):sincap, zirvik ():sincap vb.

Bcek yerine: Allah devesi: uzun ayakl, uzun gvde ve kanatl bir eit sinek, beik iti:tahta kurusu, argan fatma(artkan): eski evlerde ok bulunan, siyah renkli bir bcek, kara fatma, hatice nine:(hee nine) cennet bceinden byk bir eit bcek, kara fatma:bir eit siyah ekirge, hamam bcei, kara hatice:hamam bcei, kulak aan:ince uzun, kahve renkli bir bcek, 29 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-recen:tatarck, vey ana:srd zaman ok actan, ince, karncaya benzer bir bcek, psps:karafatma bcei, telli baba:mercimekten byk, kara benekli, bostanlara dadanan bir eit bcek, tsdan (tsdayaza, tstan):1. kara fatma, yakarca:tatarck vb.

Akrep yerine: adbatasca: (Konya ve kyleri), alt boumlu: akrep (DS., C. I:230), ergap: akrep, ferik (v):sar akrep, furnoz: akrep, lkuyruu:akrep,[64]Bu yzden ruhlar bizim gecemizde ortaya karlar. Geceleri mezarlk kenarlarndangeilmemesi ynndeki halk inanc da buradan kaynaklanmaktadr.

llerin lm biimi te dnyada yaay eklini de etkiler. lm biimi iyi ya da kt loluunu belirler. ocuk doururken len kadnlarn, yolcularn, kk ocuklarn,tccarlarn, savata lenlerin gne evine ya da iekler lkesine gidecei inancvardr.

Gney Asyada zor ya da allmn dndaki bir lmle hayat terk edenlerin ruhlarnnounun hastalk sonucu len kimselerin ruhlarnn gittii yerden ayr bir yeregideceine ya da kt cinlere dnerek yeryznde oradan oraya dolaacaklarnainanlmaktadr. 30 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

Trkiyede de lm biimi, lnn bu dnyadaki ve te dnyadaki yaamn belli ederinanc vardr.

a) Eceli msemma: Normal lmdr. Bir hastalk sonucu meydana gelen lmdr. Bu da ekilde karmza kar:

1) Uzun sren hastalk sonucu ortaya kan lm: Halk bu tr lm korku ve dehetlekarlar. Yapt gnahlarn bedelinin daha bu dnyadan balayp br dnyada dasreceine inanrlar.

2) Ksa sreli, acsz hastalk sonucu ortaya kan lm: Byle bir lmn iyi bir lmolduuna inanlr. Drt gn yatak, beinci gn toprak, Allah elden, ayaktandrmesin! gibi dileklerle herkesin byle lmesi dilenir.

3) Fceten lm: Birden, anszn olan lm. Bu lmn ameli salih olanlara nasipolacana inanlr.

J. P. Roux, aniden len kiinin canllar arasnda serserice dolaan ve onlar rahatsz edentatminsiz bir ruh haline gelmekte olduunu belirtir (Roux, 1999:77).

a) Eceli kaza: Akla hayale gelmeyen eitli kazalar sonucu ortaya kan lmdr. Halk bulm en sevimsiz ve en ac olan olarak kabul eder. [68]

Yine Kazakada tabut (tabt) yerine; aga kiyim, jik, mezar (beyit) yerine; mrmr bak,mrmr qala, kabir (qabir) yerine; tar y, salqn batpaq a (topraq qoyma) vb. szbekleri halkn dilinde yer almaktadr. Yine Kazaklar arasnda lmn souk yznanmsatan bir atasz vardr: lim jayl kp aytsa tirinin berekesi ketedi (lmden okbahsedildiinde dirinin huzuru kaar(Ahmetov, 1995:114).

31 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-zbekistan'da ld denilmez, emanetini teslim etti, emanetini taprdi, gzyumulmu, Dar'l fenadan dar'l bekaya gitti, can ktdenir. ocuk lnce de falancann ocuu utudenilir.[73]

Korkun bir hata yapma olasl, tabulu adlarn okluuyla orantldr ve bu adlar dagrlecei gibi ok saydadr. Kii adlar daha akl kartracak biimde, ok kullanlaneylerdendir, rnein ay, kpr, arpa, kobra, leopar. Erkein kaynatalar vekaynanalarnn adlar bu cisimlerin ve hayvanlarn adlarysa, bunlar hibir zamanazndan karmayacaktr.

zel ahs isimleri konusunda, en ok yasakla karlaan kadnlardr. lkel toplumlardapek ok husus kadnlar iin tabudur. Kadnlarn katlmas kesinlikle yasak olan biroktoplumsal etkinlik vardr. Ancak belirli bir denemeden gemi, olgunlam saylanerkeklerin katlabilecei Maenner-Bunde (Erkek Birlikleri) denilen kurumun dounedeni de kadnlara bu tr yasaklamalardan kaynaklanmaktadr. Bu yasaklardan biri debaz kiilerin adlarn aza alma yasadr. Mesela Zulu kadnlar iin kraln, kabilereisinin, kaynata ve onun kardelerinin isimleri tabudur.

Gney Hindistan'da kadnlar, kocalarnn adnn ryada bile sylenmesinin onun erkenlmne sebep olacana inanrlar.

Habeistan'daki Amharjarda ocua verilen isimlerden biri erkeklerin, dieri kadnlarnkullanaca isim olmak zere ayr ayr olmas ok dikkat ekicidir. Demek oluyor ki ana,ocuuna babann ard isimle seslenemez. Frazer de Caffre'lerde kadnn birokkelimeleri, zellikle kocasnn ve kaynatasnn ismini, hatta genel olarak kocasnn erkekakrabalarnn hibirisinin ismini syleyemediinden, onlar yerine baka kelimeler semekzorunda kaldn, bu ve benzeri kelime yasaklarnn okluu yznden Caffre'lerdekadn dili denilen ayr bir lisann doduunu belirtir.

Genel Trk tarihine baktmz zaman Trklerde geici ad ve daimi ad uygulamasdestanlarda, efsanelerde hatta yazl kaynaklarda yer almaktadr.

32 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-ocuun gerek, daimi ad, ocuk yiitlik ana gelip avda veya savata yararlklargsterdikten sonra boy babuu veya boyun byk kam (khini) tarafndan verilir ve bugerek ad alan yiit boyun yesi ilan edilir.

Eski Trkler ocuklarna, doduu srada evrelerinde grdkleri eyadan birinin gelenbir konuun, hatta o gnlerde vukua gelen nemli bir olayn adn verirlerdi. Bir dmanyendikleri veya bir dman zerlerine geldii srada doan ocuklara Yabasan,Yabast, Yageldi, Kurtulmu gnein doduu srada dnyaya gelen ocuklaraGndodu, Akkoya, Gngrd, Akgn, kurtlarn bir koyun alna saldrd gecedoan ocuklara da Kurt, Kurtgeldi, Kurtbe, Brbe, Brbay gibi adlarverirlerdi.

Bazen bu uygulama eve ilk gelen kimsenin (Telet, Ka, Abakan, Krgz ve KazakTrkleri) ad verilerek veya ocuun bindii atn renginin (Minsin Trkleri), ya datrenlerde ilk ad geen balta, kl gibi nesnelerin (Telet, Ka, Abakan Trkleri), adverme esnasnda ilk grlen eyann (D Trkler), doum srasnda yaplan ilerin(Krgz ve Kazak Trkleri) ad verilir. [77]

Kii adlaryla ilgili kanmalara akrabalar arasnda uyulmamas, en azndan bu tabularnhafiflemesi beklenirken sz konusu kanma akraba ilikilerinde daha byk nemkazanmaktadr. Kar kocann birbirinin adlarn sylemeleri, adlarla benzeen heceleriveya ad artran szckleri bile aza almalar yasaklanmtr.

Abdlkadir nan, Orta Asya seyahati srasnda konuya dayal tank olduu bir olay yleanlatmaktadr: Mslman olup olmad kendisine sorulan bir kadn, buna olumlu cevapverir. yle ise bize kelime-i ahadet getir, grelim dediklerinde: La ilahe illallah kocamn adResulullhder. Bu deiik kelime-i ahadet karsnda oradaki insanlar aknlklarn gizleyemezler.Sonunda anlalr ki kadnn kocasnn ismi Muhammed'dir. Kadn kocasnn adn sylememek iin, kelime-i ahadeti bu hale sokmak zorundakalmtr. Burada Orta Asya Trkleri arasnda rfn, dinin kurallarn bile bozupdeitirecek kadar kuvvetli olduuna ahit oluyoruz (nan, 1968:350).

Krgz ve Kazaklarda hala yaayan bir adet gereince, gelinlerin kocasnn ailesine hatta 33 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-kabilesine mensup akrabalarnn adlarn ve bu adlara benzeyen szckleri dahisylemesi yasaktr. Mesela kocasnn akrabasndan birinin ad Aydemir ise, gelin de ayve demir szcklerini syleyemez. Krgz dilci A. Biyaliyevin soyad Biyaliyev: ay ikram edilen kseye (piyala) ses ve biim asndan benzedii iin ei kseyepiyala diyememekte onun yerine baka szc kullanmak zorunda kalmaktadr.Kadnlar, bu gibi yasak szckler yerine, eanlaml olan bakalarn yahut tamamenuydurma szckler kullanrlar. Ayyerine yank, bakyerine keservb. szckleri kullanma yoluna giderler.

Yine Moollarda eve gelen yabanc bir misafire, kendisini cinlerin ldrmemesi iin aslaad sorulmaz (Akpnar, 1985:16).

Trkiyede zel adlarla ilgili rtmece szlerin leksik-semantik adan snflandrlmasnau rnekleri verebiliriz.

a) Fizik yapsna gre: Sar, Kara, Gkgz, opur, Kambur, a, Kavlak: Yz scaktadevaml kavlayan, Krbyk, Posbyk, Kostak vb.,

b) Toplum iindeki statsne gre: Hac, Hoca, Molla, Reis, Kaptan vb.,

c) Askeri rtbe ve unvanlar: Onba, Jandarma, avu, Paa vb.,

d) Dilde en az aba yasasna gre: Mahmut: Maho, Bahaddin: Baha, Bilal: Bilo, etin:eto vb. 34 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

e) Akrabalk balarna gre: kaynana, kaynata, baldz, enite, hala, yenge vb.

f) Mesleklerine gre: Doktor, Mhendis, Kaynak vb.

Krgzlarda zel adlarla ilgili saknma ve yasaklamalarn yerine kullanlan rtmece adlarnsnflandrlmas ise aadaki gibidir:

a) Szkonusu akrabalarn yaad ehir ve blgeye gre: Aksuudaki ecem: Aksuu(ehrin) daki ablam, Karakoldogu sidim(Karakoldaki kzkardeim) vb.,

b) Yapt ie ve mesleine gre: Militsiya inim (Polis -kk erkek- kardeim), abanagam(oban aabeyim), Dkn ecem(Dkkanc ablam), Doktur agam(Doktor aabeyim), Bozou kelin(Bozac gelin), Koyu agam(Koyun oban aam) vb.,

c) Dilde en az aba yasasna gre: Cibek / Cee, Cldz / Ck, Bermet / Beku, Glzar /Gk, Bakt/ Bak, Azamat/ Aza, Ayrk/ Ayka vb.

35 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Yine Krgzlarn nl yazar Cengiz Aytmatovun adn yatlar sylemekten kanr veona ike diye hitap ederler.

d) Fizik zelliine gre: Tokon: Kkmurun (Burnu byk olduu iin), Seyit: Kotur kol(eli ala bele olduu iin), Camila: Koeek (iman olduu iin), Tnmseyit: kn (Sa dik durduu iin), Erkin: Torpok (Boyu kk danaya benzedii iin) vb.

e) ahs adnn anlamn artran e anlaml adlar yoluyla: eke, ireke (kibritanlamnda): Otcakk (Ate yakc ey), Alma(Elma): Cemi (Meyve), Altn: Zalato (Rusa: Altn), Kiyizbek(kiyiz: kee): Cn ake (Cn: yn), Atrkl(atr: koku tr): Cttuu kz (Kokulu kz), Caklk (iyilik, gzellik), Haroiy (Rusa: iyi, gzel) vb.

f) Karakter ve ruh dnyasna gre: Asanbek: Sardardan (cesaretli, atla gidilemeyen yeretraktrle gittii iin),Sulayman: Maymurun(ok saf ve sakin), erimbek: Tr (alkan, gayretli olduu iin) vb.

g) Akrabalk balarna gre: kaynene: kaynana, kaynata: kaynata, ky: damat, tayke:day vb.,

h) Bir baka halkn insanlarna benzediinden dolay: Esengeldi: Dsr (KonumalarDunganlara benzedii ve konumalarndan bir ey anlalamad iin), 36 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Zulayka: Tatar apa (Tatar anne: Uyruu Tatar), Artsan: Kazak ( sesini olarak syledii iin, Kazaklarn konumasna benzemesindendolay), Abdlda: Nemis Abdlda (Almanyada uzun sre kald iin), Kanat: Boris (Burnu byk, gk gzl olduu ve Ruslara benzedii iin) vb. rnekleriverebiliriz.

Erkek adlarn baka bir adla (rtmece szle) kullanma eilimi Kazak kadnlarnda davardr. Kazak dilci T. Canuzakov u rnekleri verir:

Sttibay: Uwz, Buqarbay: Szekbay, Qarabas: Baraneke, Sarbas: iykil eke, Kjekbay :Qoyanbay, zikbay: Ddege, Aqbay: Qla ata, Tlikbay: Qayrma, Qozbaq: Kepe, Qoylbay: Jandq, Elaman: Halkesen, Asavbay: Tarpa, Qamsbek: Qurak ata (Ahmetov, 1995:40).

Kazak, Krgz ve baka Trk boylarnda olduu gibi Altay Trklerinde de kadnlarn zelkelime kadrosu bulunduu gibi erkeklerin de deiik av meguliyetlerinde, gncelyaamlarnda, zellikle dil yasa olmasndan dolay tezahr eden halk inanlarna bal,zel kelime kadrosu vardr. Altay lehesinde, szlklerde kayda geirilmemi olan vezel kadn kelimeleri kadrosunu ifade etmek iin kullanlan pay ismi ve bu kelimedentretilenpayla- fiili vardr. 37 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Kadn, kadnlara zg kelimeleri kulland zaman onun hakknda yle derler: paylan yat. Bu isim ve ondan tremi olan fiil, aslnda yalnzca zel kadn kelime kadrosunu deil,genellikle halk detini, daha dorusu "yasak, ekinme, saknma" ve bu yasa uygulamaanlamn ifade etmektedir.

Kocasnn akrabalarnn isimlerini sylemeye ekindiinden dolay paylan yat olduuzaman, kendi zel kelimelerini kullanrken kadn ite asl bu pay detini veya yasanyerine getirmektedir.

N. P. Drenkova, kaynata ile gelin arasnda Altay, Telet, or, Kara Krgz Trklerindemevcut olan "psiik yasaklar" (bu terim ilk kez L. Y. Sternberg tarafndan kullanlmtr)ve buna bal dil yasaklar hakknda bilgi verse de "yasak" teriminin yerel isminibelirtmemektedir (Zahidolu, 2002:160).

Altayllar, Hristiyan olmasalar da kadnlar erkek adlarn genelde Rus adlaryla (rtmeceszlerle) anma yoluna giderler (Ahmetov, 1995:43): Ads: Anak, Anaka, Ananiy; Ayru: Timekey/ Timofey; A/ A: Arsane/ Arseniy; t-kulak: Pavl/ Pavlua/ Pavel; Qamduw: Jeremey/ van; Qoyonok: Vanu, Vanuka, van vb.

Altay Trklerinde kadnlarn ve erkeklerin kulland szck trlerine unlar rnekgsterebiliriz: at : at (Ko Aa, Telengitlerde)- erkekler: ylk; inek: inek (Kem glcivar, Altaylarda)- erkekler: uy; gz: karak (Oday) - erkekler: ks; kurt: kokok (Maymalarda) - erkekler: 38 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-pr; dii karaca: karkin (Oday) -erkekler: lik; kulak: kamirek (Oday) - erkekler: kulak; yandaki boa: kyrci (Onday) - erkekler: torbok; eytan: krm (Oday)- erkekler: krms.

Kadn dili'nin konuulmas gtr, nk szn ettiimiz szcklerin tretilmesinde birkural yoktur. Her bir kadnn bu ekilde kendine ait bir szck daarc olumakta, btnkadnlarn kulland szcklerden oluan bir szck oluturma imkn dabulunmamaktadr. Bu durumda dier kadnlarn bulduklar szckleri de kullanmakolanan bulamaz. Herkes kendi z szcklerini kullanr.

zbek dilci, N. smatullayev, Yavuz ruhlarn errinden korunmak iin Stivldi, Ulmac,Tursun, Turgun gibi isimler gelenek-grenek ve din inanlarn neticesinde baka bir adla(ocuun anne babas ve evresi tarafndan) anlan bu tr isimlerin rtmece szcklerolduunu dile getirmektedir (smatullayev, 1964:48).

Ad Muhriddin olan bir ocuu, babas Utbay diye, annesi ise, Sutbay diyearmaktadr. Sz konusu ocuk kinci Dnya Savanda domu olup, savan bir annce zaferle sonulanmas isteiyle Utbay diye anlmaktadr.[80]

Anadolu Trklerinde, Derleme Szlnden aldmz u rnekler dikkat ekicidir: Cinselilikiyle ilgili eylemsel rtmece szler:avunmak 39 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-: kadn cinsel ilikide tatmin olmak, basmak: cinsel ilikide bulunmak, bellemek: 1. hasta yoklamak, hasta ziyaretine gitmek, 2. cinsel ilikide bulunmak (aalamak iinkullanlr, cotumak: iftlemek, kemek:1.cinsel ilikide bulunmak, 2. mek, drtlmek: 1. lmek (n.), 2. cinsel ilikide bulunmak, edimek: cinsel ilikide bulunmak, fik fik yapmak: cinsel ilikide bulunmak, garlmak: 1. bymek, olgunlamak, 2. cinsel ilikide bulunmak, 3. sesi barmaktan ya dahastalktan kalnlamak ya da incelmek, garlamak: cinsel ilikide bulunmak, garlemek: cinsel ilikide bulunmak, goumak: cinsel ilikide bulunmak, kamrklamak: cinsel ilikide bulunmak, karnmak: cinsel ilikide bulunmak, kaymak: cinsel ilikide bulunmak, kertmek: 1. temriyenin iyilemesi iin hastann damandan ustura ile kan almak, 2. cinsel ilikidebulunmak, kn knnda: cinsel birleme durumunda, avgartmak:cinsel bakmdan doyurmak, ukur izmek: cinsel yaklamada bulunmak, ukur zmek: cinsel yaklamada bulunmak, flemek: cinsel ilikide bulunmak, 40 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-yahnluh: cinsel iliki, yakn gelmek: cinsel ilikide bulunmak, yaknlk etmek: cinsel birlemeye yanamak, yaknlk gstermek: cinsel birlemeye yanamak, yaknlk: cinsel iliki, yapmak:1. dksn yapmak, pislemek, 2. cinsel ilikide bulunmak, yatak yatmak: cinsel ilikide bulunmak vb.

Erkein cinsel organyla ilgili rtmece szler: arga: erkein cinsel organ, avdr:erkeklik organ, aya:erkeklik bezi, testis, baba III :a) erkeklik organ, b)erkek hindi, badak: 1.erkeklik bezi, 2. paytak yryen, bacaklar arpk olan, 3. ksa boylu, ufak yapl, cce,bodur, tknaz, 4. sekiz on yalarnda ocuk, 5. ksa boylu, bodur, badanak: husye, erkeklik bezi, blk: erkein cinsel organ, bile: erkein cinsel organ, bilor. erkeklik bezi, testis, billur: erkeklik bezi, bilor: erkeklik bezi, testis, bilyor: erkeklik bezi, testis, bobu: erkein cinsel organ, boduk 41 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-: 1. erkein cinsel organ, 2. ksa boylu, iman ocuk, 3. ksa boylu, bodur, cce, cabul: erkein cinsel organ, cebe: erkein cinsel organ, cbl: 1. erkein cinsel organ, 2. plak, cllk: erkein cinsel organ, collak: erkeklik bezi yarm olan, cor: 1. ftk hastal, 2. erkeklik bezi, comu: erkein cinsel organ, cucul:erkein cinsel organ, culuk: erkein cinsel organ, am ivisi: erkeklik organ, avkn: erkein cinsel organ, dakm: erkein cinsel organ, dakm dayra: erkein cinsel organ, dak:husye, dangal:husye, erkeklik bezi, testis, daak:erkeklik bezi, haya, testis, debedaah:husyeleri yaralanm imi insan, debelek:husyeleri yaralanm imi insan, debeli:1. husyeleri yaralanm, imi kii, gyla: 42 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-erkein cinsel organ, gylam:erkein cinsel organ, godak:erkein cinsel organ, gu:erkein cinsel organ, haymur:erkeklik organ, fdl:erkeklik bezi, testis, fndk:erkeklik bezi, gogo:1. ihtiyar, 2. erkeklik bezi, testis, haraba:erkein cinsel organ,kertikbas: erkein cinsel organ, klr:erkein cinsel organ, kodak:erkeklik bezi, testis, kotak: erkein cinsel organ, loput: erkein cinsel organ, lupha: erkein cinsel organ, malaka: erkein cinsel organ, masa:erkein cinsel organ, maslahat: erkein cinsel organ, 43 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-meret: 1. zayf, hastalkl, 2. erkeklik organ, 3. gz hastalnn iyiletirilmesi iin gze srmegibi ekilen ot tozu, neste: erkein cinsel organ, le: erkein cinsel organ, ngol:erkeklik organ, soyha: erkein cinsel reme organ, soyka: erkein cinsel organ, salak: elli altm yandaki adamlarn erkeklik organlar, ngrdak: erkeklik organ, zbk: 1. erkek reme organ (isp.), 2. uzun boylu, gagal:1. gz bebei, 2. erkeklik organ, vb.

Erkek ocuun cinsel organyla ilgili rtmece szler: blk: kk erkek ocuun cinselorgan,bollik: ocuun cinselorgan,bmbl:kk erkek ocuun cinsel organ, cce:ocuun cinsel organ, cc: 1. ocuun cinsel organ, mbl:ocuun erkeklik organ, dngl:1. erkeklik bezi, husye, testis, 2. bbrek, 3. ocuun erkeklik organ, 4. smk, lili: ocuun erkeklik organ, lll 44 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-: ocuun erkeklik organ, lllk: ocuun erkeklik organ, ll: ocuun erkeklik organ, llk: ocuun erkeklik organ, mengl: ocuun erkeklik organ, pipi: ocuun erkeklik organ, pipili:ocuun erkeklik organ vb.

Kadnn cinsel organyla ilgili rtmece szler: acuk: diilik organ, az aa: kadnncinsel organ, appak: kadnn cinsel organ, fer, apuh: 1. kadnn cinsel organ, 2.deli, bibi: ocuk dilinde cinsel organ, brek: kadnn cinsel organ, cilik: diilik organ, cillik: diilik organ, comburt: kadnlarn belden aa olan ksm, cuk:kadnlarn cinsel organ, ck:1.kadnn cinsel organ, 2. kk erkek ocuun cinsel organ, cll:kadnn cinsel organ, 2.clz adam, ilik: diilik organ, illik: diilik organ, daz 45 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-:1. kadnn cinsel organ, 2. kellerin banda kellikten geriye kalm izlere denir, 3. saszba, kel, ddh: kadnn cinsel organ, dll:kadnn cinsel organ, dllh: kadnn cinsel organ, dllk: kadnn cinsel organ, dndh: kadnn cinsel organ, dndk: kadnn cinsel organ,dudu:kadnn diilik organ, fink: kadnn cinsel organ, fnch: vajen, dl yolu, rahim yolu, fnck: 1.cinsel organ, 2.tekme, ifte, guccu: diilik organ, kepi: kadnn reme organ, kitik: kadnn cinsel organ, matan: kadnn diilik organ, matu: kadnn cinsel organ, mnch:kadnn reme organ, mga: vulva, diilerde reme organnn d ksm, fer, muncur:1. dudak, 2. burun, 3. kadnn cinsel organ, ptk: 1. testislerinden ameliyat olmu erkek, 2. kz ve kadnlarn cinsel organ, pttk: kadnn reme organ, 46 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-pddk: kadnn cinsel organ,su elei: 1. sidik torbas, mesane, 2. kadnn cinsel organ, afl ():kadnn diilik organ, tatuh: kadnn reme organ, ten:1. vcut, 2. kadnn cinsel organ, tnch: kadnn reme organ vb.

Kadn ve erkein plaklyla ilgili rtmece szler: ana eti: rlplak, anadan doma, akdoncak: rlplak, caydak: 1. yalnayak, 2. plak, cababendek: rlplak, cba: 1. kel, sasz, 2. zayf, ince ve kk, 3. bebeklikten km ocuk, 4. plak, cbara: plak, cblah: plak, cbldak:1. yalnayak, 2. plak, cbr: 1.ksa boylu insan, 2.ya byk, boyu kk, 3. clz, zayf, 4.plak, cbz:plak, cblak:plak, clbah: plak, clbak: plak, clbanmak: soyunmak, clbl 47 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-: plak, cpcplak: plak, cpl: plak, crcplak: plak, crcvlak: plak, cscbl: plak, cscvlak: plak, cibah: plak, ciscibil: plak, coydak: plak, apal: plak, arcavlak: plak, lplak: plak, rlplak, lpah: plak, lpak: plak, plaka:plak, splak:plak, rlplak, daldingil:1. aptal, aklsz, 2. rlplak, damdazlak: rlplak, dandalak:hereyi meydanda, plak, dldlbah: rlplak, dpdzlak 48 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-: rlplak, dimdal: rlplak, dirdiplah: rlplak, etren: plak, elbisesiz, gmbr: plak, gmpil: plak, gmpr:plak, kazlak: plak, lphz: 1. plak,2. kel allack: plak, allah: plak, allak mallak: rlplak, apallak: rlplak, tal:1. plak, 2. ilk st,az, 3. dilsiz, rbiran: rlplak, tikloz: plak, uyran: plak, ren: plak, rbeyran: rlplak, yalncak: plak, yaln: 1. zayf yzl, 2. plak, zldr zldr:rlplak, 49 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-zpzbldak:rlplak, vb.

Birisinin rzas olmadan tecavz ve rza gemeyi ifade eden rtmece szler: bastrmak:kz ya da kadnla g kullanarak cinsel ilikide bulunmak, bana kmek: birinin rzna gemek, becerlemek: rzna gemek, ddklemek: rza gemek, engezlemek: rzna gemek, ilimek: rza gemek, kaymak:ifal etmek, rzna gemek, piye:rza geme, varvermek:rza gemeye girimek vb.

Burada tabu sz olarak nitelendirdiimiz tecavz(Ar.) ve rz(Ar.) szckleri alntszcklerdir.

Ecinsel (homoseksel) erkek sznn yerine kullanlan rtmece szler: elebi:homoseksel erkek, dei oynamak:ayn cinsten olan biriyle cinsel ilikide bulunmak, fosur:homoseksel erkek, hedeme: hadm, enenmi kimse, 50 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-hedim:hadm, enenmi kimse, blk: 1. erkeklii olmayan, hadm, 2. iman, karttrmak:erkeklii giderilmek, enenmek, katklamak:ecinsi ile cinsel ilikide bulunmak, kelek:1. aptal, 2. ecinsel, tysz gen, pu:1. karn, mide, ikembe, 2. ecinsel erkek, vacibi:ecinsel erkek, veregen:ecinsel, zile:1.uzun boylu olduundan eilemeyen kimse, 2. ecinsel erkek vb.

ktidarsz (cinsel gc olmayan) erkek iin kullanlan rtmece szler: balanmak: zifafgecesi iktidarsz olmak, bal:byl, erkein bylenerek cinsel bakmdan iktidarsz olmas, ra:hadm, cinsel gc olmayan erkek, erlii kesilmek:iddetli ve birdenbire olan korku etkisiyle erkeklik yeteneini kaybetmek, polc:cinsel gc olmayan erkek, pulu:1.ftkl kimse, 2. cinsel gc olmayan erkek vb. 51 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

Cinsel sapk ve sapklk iin kullanlan rtmece szler: bunnu yillenmek: cinsel isteklerlekendini baz ar heveslere kaptrmak, cinahatsz:cinsel sapk, normal insann beenmedii, sevmedii eyleri seven adam, cinak:cinsel sapk, amsmak:erkek, kadnla meyletmek, itne:cinsel sapk (erkek iin), kapsol:cinsel sapnca uram kii, kasu:cinsel sapkla uram erkek, kerkenmek:sapk amala birisinin arkasna demek, srtnmek, kerkmek:sapk amala birisinin arkasna demek, srtnmek, kldak:kadnlarla arkadalktan holanan, kadns, komak:cinsel ilikide bulunmak, kovan:cinsel sapkla uram erkek, ksnk:1. cinsel sapk erkek, 2. kt kadn, isterik kadn, 3. ihtiyar ve gsz kimse, kuntuk: ar derecede cinsel istek duyan erkek, kuntukmak:ar derecede cinsel istek duymak, 2. geceleri altn slatan ocuk, madas akramak 52 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-:cinsel istek duymak, mezelenmek:1. ocuk yemekte mzmzlk etmesi, 2. kk ocuklara sarkntlk etmek, mrnav:erkee ok dkn olan kadn, sapuk:sapk, savrukmu:cinsel isteklerinin esiri olan, tekerlek:cinsel sapnca uram erkek, tellek:cinsel sapnca uram erkek, toloz:cinsel sapnca uram gen vb.

Hem kadn hem erkein cinsel organ iin kullanlan rtmece szler [83] rneklerirtmece sz olarak da deerlendirmek mmkndr. Ancak yukarda da deindiimiz gibi,argonun toplumdaki belirli bir grubun konutuu zel bir dil olmas, dil gstergelerindekideiiklikler ve anlam genilemesindeki snrszlk asndan rtmeceden farkl bir zelliktad kukusuzdur. Argo, bu ynyle biimsel-anlamsal adan dil gstergelerinikullanmada daha zgr ve snrszdr.

rtmece sz ise tabu kaynakl, sebep-sonuca dayal ortaya kan dil gstergeleridir. Buynyle de rtmece szleri daha dar ve snrl anlamda dnmek gerekir. Bununlabirlikte edebiyat, sanat, kltr ve estetik asndan rtmece szler, argo szlere gredaha yaygn ve geni kitleler tarafndan kullanlan dil unsurlardr. Konuyu biembilimsel(stylistic) adan ele aldmzda argoyla rtmece szlerin farkllklar, ayrlklar daha dabelirginlemektedir.

53 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

24. rtmece szlerin treyi yollar nelerdir?

rtmece szler, tabu szlerin yerine hibir saknca ve ekinceye gerek duyulmadankullanlmaktadr. Fakat zaman getike rtmece szler kendi zelliklerini yitirip tabuszlere dnmektedir. Dolaysyla yerini yine yeni rtmece szlere brakmaktadr.Bunun kant olarak Amerikal dilci Poul Dickson kendi almasnda sarholukanlamnda kullanlan rtmece szlerin saysnn 1733 ylndan beri kullanla kullanla2231e ulatn ifade etmektedir (Ahmetov, 1995:135). Ksacas hangi dilde olursa olsunrtmece szler szck tretme ve szlklerin szck kadrosunun artmasnda nemli roloynamaktadr.

rtmece szlerin tretilmesi ve kullanm biembilimsel adan metafor (rtmeceseleretileme), metonimya (rtmecesel dzdeimece), sinekdoha (rtmeceselkapsamlay), sembol (rtmecesel sembol), ironiya (rtmecesel ironi) perifrazayla(rtmecesel amlama) ortaya kmaktadr. Bu konuda tannm dilci B. A. Larin unlarsylemektedir: rtmece szler, gncel hayatta ho karlanmayan, uygunsuz,dnce-tavr ve hareketlerin dil gstergeleri balamnda kulaa ho gelen biimdeyansmasdr (Ahmetov, 1995:136).

Genel anlamda bu farkllklara bakmadan metafor, metonimya (dzdeimece) veyabaka eretileme sanatlar rtmece szlerden tamamyla uzak dmez. Onlar dilsanatnda insan duygu ve dncelerini yanstmada edebi zelliklerinin yan sra bazenrtmece szlerin grevlerini de yerine getirirler. Demek ki, dilde salt metafor, metonim,sinekdoha vb. mecazi unsurlar asli grevlerini yerine getirirken rtmecesel eretileme,rtmecesel dzdeimece, rtmece anlamlar da tamaktadrlar.

25. rtmecesel Eretileme (Evfemistik Metafora)

Mecaz, ksaca bir ilgi ve benzetme sonucu gerek anlamndan baka anlamda kullanlanszdr. Bunlara Trkiye Trkesinden rnekler verelim:

Saksy altr biraz. (saks/ kafa)

54 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-Aslanlarmz ngilizleri dize getirdi. (aslanlar/ futbolcular)

Yukarda verilen rneklerde saks, aslan szleri mecazi anlam ykl szcklerdir. nkgerek anlamlarn kaybederek baka anlam yklenmilerdir. Eer onlar tmceierisinden ayr bamsz olarak ele alndnda, mecazi anlamlarn yitirip gerekanlamlarna kavuurlar.

Yukarda tmce ierisinde yer alan mecazi szcklerin hibirisi rtmece anlamntamaz. nk rtmece szcklerin temel zelliklerinden biri olan tabu kaynakl veyasylenmesi yasaklanan bir zellik sz konusu deildir.

Trkiye Trkesinde: Talihin varm ki bizim sazn (pavyon, gece kulb) kapsnadmsn (Talih Kuu: Sadri Alk, Sevda Ferda, Trk Filmi).

Balkan Sava kopunca, hududa ok yakn olan kyde, bir akamst u korku yaylm.Dman geliyor. Mslman erkei sngleyecek ve Mslman kadnn kirletecek. [86](Evfemistik Simvol)

Edebi sanatlardan birisi de semboldr. Gerein olduu gibi deil, duygu ve dncelerin imgeve biimlerin uygunluk iinde dzenlenerek szcklerin imge deerine dayanlarak anlatlmazduygu ayrmlarnn bile sezdirilebilmesidir.

Konunun daha arpc ynn anlatan eski zamanlarda bir hikye Krgz ve Kazak halklarndaanlatlr. ok eski zamanlarda bir han yaar. Hann zerine titredii bir olu vardr. Oludelikanllk ana gelir. Av merakls olduu iin sk sk ava gider. Yine bir gn avlanrken birgeyiin peinden gider. Aya kayarak uurumdan der ve lr. Olunun lmn hana habervermeye kimse cesaret edemez. nk han ok sert ve acmasz biridir. Sonunda bir ozankomuzunu alr, hann huzuruna kar, ald k (ezgi) ile olunun lmn anlatr. Komuzuntellerinden kan melodi hana olunun lmn anlatmaya yetmitir. O znt ve fkeyleozann komuzunun tellerini kopartr, iine kurun dktrr. Gzlerine de mil ektirir.

Burada da grld gibi tabu kabul edilen lmn dil d gstergelerle anlatlmasngryoruz. Dilsel gstergeler olmasa dahi burada komuzdan kan melodi rtmecesel sembol 55 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-(dil d gstergeler balamnda) haline dnmektedir.

Bu adan ele alndnda sembol, rtmece szle rtmektedir. Dolaysyla sembol edebi sanatolarak edebiyatta kendi grevini yerine getirdii gibi rtmece sz olarak da kullanlabilmektedir.

Trk aileleri arasnda kz istemede hemen niyet aka ifade edilmez. ocuklar byd. Kznzmaallah hanm kz olmuvb. gibi szler sylenir. Dnrlkte kz evine geli amac aka ifade edilmeden rtksylenmesi, gelenein bir tezahrdr. Yukardaki semboller rtmece sz grevini yerinegetirmektedirler.

29.rtmecesel roni (Evfemistik roniya)

Alay, ironi (istihza) ieren eretilemelerdir. Saraka (Fr.:sarcasme) iinde de deerlendirilir.Karsnn sznden kmayan birisi iin Bizim kazak nerde kald?, korkak birisi iin Aslangeliyor denildiinde bu bir sarakadr.

Amerikan filmlerinde bazen rastladmz, subaylarn erlere ya da takm altrcsnn erkekoyunculara, Haydi kzlar! biimindeki kkrtc szleri, tipik bir saraka rneidir.

Trkiyede ksa dnem askerler iin sylenen Mehmet beyler! ifadesinde olduu gibi (Uur,2003:110).

Ozanlar iin ironi, atmalarnda yaygn olarak kullandklar edebi sanatlardan biridir.Karsndaki ozann kusurlarn, eksikliklerini aka ifade etmek yerine manzumelerinde ironikunsurlar kullanarak rakibini alt etmesi, dinleyicilerin de byk takdir ve beenisini kazanr.

Ali ifay buldu (hastaland). Burada antifraza (Fr.: antiphrase, ng.: antiprasis) olarak grnsede alaya alma, hastalk szcnden kanma yoluyla rtmece ironi vardr.

Yine Cem Ylmazn bir banka reklamnda dil d gstergelerle (jest, mimik, iaret ve ba 56 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-parman birbirine srterek paray artrmas) kulland Tamamen duygusal! sz ironi veayn zamanda rtmecesel ironidir.

Trk halknda Erkein maa, kadnn ya sorulmaz sznn derin yapsnda paradanhareketle saylar ve saylara ynelik saknmalar yatmaktadr. Dnya halklarnda olduu gibi,saymla ilgili inan ve yasaklar, Trk halklar arasnda yer alan Kazaklarda da vardr. N. .Grodekovun verdii bilgilere gre zengin olsun, fakir olsun Kazaklar, Allahn gazabna urarzkorkusuyla hayvann, ka ocuu olduunu hi kimseye sylemez ve bundan saknma yolunagirmitir.

30.rtmecesel Amlama (Evfemistik Parafraza)

Bir kavram veya nesnenin baat adn sylemek yerine onun niteliklerini yanstan baka szlerlesyleme yoluna da gideriz. Ankara yerine halkmzn bakenti, cumhurbakan yerine halknlideri, ba parafraza olarak kullanlmaktadr. Elbette btn parafrazalar rtmece szn grevini yerinegetirmez.

rtmece parafrazann dilde alm olduu grev farkldr. Bunlar tabu szler veya anlam hoolmayan toplum ierisinde nezaket ve ahlak kurallarna uymayan szcklerin yerine kullanlr.Bunlara u rnekleri verebiliriz:

iek hastalnn insan yznde brakt izden dolay sylenen alabele, stmann insanatitreme vermesinden dolay zangrak szckleri rtmece parafrazadr.

Yukarda italik olarak verilen szck gruplarnn hepsi parafrazadr. Onlar yalnz parafrazazellikleri tamalarnn yan sra, tanm ve aklamas birtakm nedenlerden dolay zor olankavramlar dolayl yoldan ifade etmesi nedeniyle rtmece sz zelliini de tamaktadr.

31.Frazalk Sz beklerinden Oluan rtmece Szler

Frazalk sz bekleri, idiom ve frazalar olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Bunlarn ikisi dekalplam szck gruplardr. Byle olmalarna ramen, idiomalar ve frazalar birtakm farkl 57 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-zellikleriyle birbirinden ayrlmaktadr. rnein idiomalar oluturan szcklerin her biri gerekanlamlarndan ayrlarak birbiriyle badap yeni bir anlam kazanmaktadrlar. Oysa frazannanlam o frazay oluturan szlerin anlamlarndan domaktadr. rnein: kabrgaga kee(kalbinin sesini dinlemek), ka-kabaktn ortosundo (kala gz arasnda), gibi szckgruplarnn hepsi idiomdur. Askar too (yce da) alkar kl (engin gl), cosaday kan(kpkzl kan), ken tala (dz ova) szck gruplar da deyimlerdir.

Buna benzer frazalk sz bekleri arasnda rtmece anlam tayanlar da bazen bulunmaktadr.rnein birisi birine kfr etti diyelim. Bu durumu nc bir ahsa sylemek istediimizdesylenen kfr olduu gibi sylemekten kanrz. nk birisinin kulana ho gelmeyenszn tekrarladmzda o da aynen kfr olarak ortaya kar. Dolaysyla byle bir durumdartmece anlam tayan frazalk szck gruplar imdadmza koar. rnein Hasan, Haydaraok ar hakaret etse, Hasan Haydar yerin dibine sokup kard ( )deriz. Eer birbirlerine ok kt szler syleseler Azlarna geleni sylediler oozdarnan ak itkirip kara it kt diyerek frazalk szck gruplar yardmyla yumuatarak ifade yolunabavururuz. Btn bu aklamalardan sonra, sz uguu (laf dinlemek), til tiygz (azar iitmek)vb. frazalk szck gruplarn rtmece frazalk szck gruplar olarak deerlendirmekmmkndr. nk bu szck gruplar da anlam kaba, yazya dkmenin imknsz olduukavramlarn adn direk sylemek yerine klterek ya da niteleme yoluyla kullanlmaktadr.

Bunun gibi rtmece anlamnda yumuatlarak kullanlan frazalk szck beklerinin yerineaada rnekleri getirmek mmkndr. Ooz basrk (sus pay, rvet), oozunun saluusu bar(her gittii yerde ziyafetin zerine gelen kii), kzn p saluu (kandrmak, aldatmak,dalavereci olmak) vb.

rnein i iten geip her ey bittikten sonra farkna vararak gayrete gelen avanak insan iinhalk: iten getikten sonra knay k.... al szyle anlatr.

Bir insan yedisinde neyse yetmiinde de odur. Bu ataszn iyi anlamda da: kt anlamadada kullanmak mmkndr. rnein eitim ve kltr az insan iin sylendiinde bu ataszrtmece anlam tamaktadr. nk bu ata baba terbiyesi almam, adam olmaz anlamndaac kavram kinayeli yolla anlatmaktadr. Tersine, bu atasz eitimli, kltrl bir insan iinsylense anlam da sz de insana daha ho ve scak gelir.

Kk bir iini abartarak vngen bir tavrla anlatan kimseye halk: Gtt be kei, sl hertaraftan duyuluyor derken ok fazla alyorum anlamndadr. Elden gelmeyecek ie sarlp 58 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-sonunu getirmeyenler iin de Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan da oldu derler.

Bunun gibi Stten az yanan, yourdu fleyerek yer, At sahibine gre kiner, Ksa ip ilmeegelmez gibi ataszlerini ele aldmzda onlarn gerek anlamlarnn yan sra kinayeli dnceve mesaj artrmasnn yan sra, rtmece sz zelliini tadn burada vurgulamakgerekir.

32.Adllardan Yaplan rtmece Szler

Adllar da rtmece sz olabilir. Bu durum, zellikle konuma dilinde daha yaygndr. rnein birey, bu, u, byle, yle vb. gibi adllar bazen aka sylenmesi uygun olmayan adlarnyerine kullanlmaktadr. Sylenen dnce genel balama dayal olarak aka bilindiindenzel bir durum yokken adllarn byle bir grev almas sz konusu deildir. Bununla ilgili urnekleri verebiliriz:

Kimse zina yapmasn, kimse kimsenin rzna, namusuna dokunmasn diye herkesin eyinikesmeye benzemez mi? [2] Il (nce) zyldrm, Trkede rtmece Szckler zerine BirAratrma,Ankara niversitesi TMER Dil Dergisi, Aralk Says,Ankara, 1996, s.17.

[5] Oxford ngilizce-Trke Szlk, C. II, 1990, s.572.

[8]S. Davletov, Mukambayev C., Turusbekov S., Krgz tilinin grammatikas, 1 Blm, Frunze,1982.

[11]Vahid Zahidolu, Selahaddin Beki, A. N. Samaylovi (1880-1938) ve Altay TrklerindeKadnlara zg Kelimeleradl makalesi,Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 13, 2002,s. 159; Ayrca bkz. E. Grsoy-Naskali, Muvaffak Duranl (Haz.), Altayca-Trke Szlk, Ankara, 1999, s.5. 59 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-

[14]G. James Frazer, Zolotoya vet, Magiya i religiya, Vp. 78, Moskva, 1928.

[17]B. A. Larin, Ob evfemizmah, U.Zap. LGU., 301, Ser. Filol. Nauk., 1961, Vp. 60.

[20]N. . Tolstoy, O predmete etnoligvistiki i yey roli v izuenii yazka i etnosa, Arealnyeissledovaniya v yazkoznanii i etnografii. (Yazk i etnos), L., 1983, s.184-190.

[23] Saadet aatay, Trklerde Batl nanlar Arasnda Tabu, Milli Kltr Enstits, 1.Uluslararas Folklor Sempozyumu, Ankara, 1974, s.365.

[26]Glsm Killi, Hakas Trkesinde Tabu Szler ve rtmece, II. ada Trklk AratrmaSempozyumu, 5 7 Mays,Ankara, 2003.

[29]B. M. Yunusaliyev, Krgz leksikologiyas, Frunze, 1959, s.107.

[32]B. Usubaliyev, Tabu cnnd sz, Mugalimder Gaz, 1977; Evfemizm cnnd, Mugalimder Gaz. 2, Dekabr, 1977.

[35]N. . lminskiy, Material k izueniyu kirgiszkogo nareiya, Kazan, 1861, s. 191.

60 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-[38]A. . Ulanov, Drevniy folklor buryat, Ulan-Uda, 1989, s. 26-37.

[41]J. P. Roux, Altay Trklerinde lm, (ev: Aykut Kazancgil), stanbul, 1999, s.30.

[44] Krgz ruhu, 24-sentyabr, 38 (502)), Bikek, 2004.

[47]M. akir lktar, Trkiye Trklerinde Ad Verme ile lgili Gelenek ve nanlar, KltrBakanl, Uluslar aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,C. IV, Gelenek, Grenek ve nanlar, Ankara, 1976 , s.376.

[50]Doan Aksan, Anlambilim, Ankara, 1999, s.91-92.

[53] Trk Dili, S. 565, Ocak, 1999, s. 3-8.

[56]K. Tnstanov, Can Ayl, Frunze, 1929, s. 29, , . , .

[59]Olcobay Kubatbekovi Karatayev, Krgz etnonimiyas, (tarhy=lingvistikalk izild, Kandidattk Dissertatsiya, Bikek, 1994, s. 12-13.

[62]Eski Anadolu Trkesinde r kalkk, dik szcyle yaplan kuyruur birleik adakrep iin kullanlmaktayd. (Tarama Szl, IV). Ayn szc bugn kuyrl, kuyrl, kuyrul, kuyrugr biimleriyle Isparta, Denizli, Aydn, zmir, Konya, Nide evrelerinde yaar gryoruz ( 61 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-DS, VIII). Doan Aksan, Trkenin Gc, Ankara, 1993, s.128.

[65]Hayrettin Tokdemir, Artvin Yresi Folkloru, Ankara, 1993.

[68]Guldarcan Smagulova, Magnalas frazeologizmder szdigi, Almat, 2001, s.72-75.

[71]Richard A. Spears, Slang and Euphemism, A Signet Book, USA, 2001, s. 107.

[74] Orhan Acpayaml, IV. Millet. Trk Halk Kong. Bild., C. IV, Gelenek, Grenek ve nanlar,Ank., 1992, Bu tr uygulamalarn rnei yine Anadolu Trklnde de yer almaktadr. Bir kyepaa, kaymakam ve aadan bir konuk gelir ve o srada da bir erkek ocuk doarsa, doan buocua gelen konuun unvan ad olarak verilir. Bu konuyla ilgili M. akir lktar arpc birrnek vermektedir. Yakn zamanlara kadar vapurda doan bir ocuun adn vapurun kaptanseip koyar; verilen bu ad da ya kaptann bulduu herhangi bir ad, ya da dorudan doruyavapurun ad olurdu. Son Posta gazetesinin bir yazsnda smail adl bir mahpus Bandrmavapuru ile stanbul'a gnderilirken kars, kendisini brakmam, ayn vapura binmi ve vapurstanbul'a yaklarken kadnn ars tutmu ve dourmutur. Bu ocua Bandrma vapurundadoduu iin Bandrma ad verilmitir. Bkz. M. akir lktar, Trkiye Trklerinde Ad Vermeile lgili Gelenek ve nanlar, Kltr Bakanl, Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. IV Gelenek, Grenek ve nanlar, Ankara, 1976

[77] Abdulkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, C. II, Ankara, 1991, s. 206.

[80]Mjgan er, Sivasta Folklorik Tp ve Bunun Modern Tptaki Yeri, Trk Halk HekimliiSempozyumu Bildirileri,23-25 Kasm, Ankara 1988.

62 / 6341 SORUDA TABU- RTMECE SZLER-I-[83]Halil Ersoylu, Trk Argosu, stanbul, 2004, s.129.

[86]Symbol: Simge, remiz, rumuz, timsal, sembol, belli bir insan topluluunun uzlaarakkendisine belli bir anlam ykledii somut nesne ya da iaret: simge, sembol, bir dnceyi,soyut bir kavram belirten somut nesne ya da iaret.

Symbolism: 1. Simgecilik, sembolizm, dnceleri anlatmada simgeler kullanma, 2. Simgecilik,sembolizm sanat yaptnn deerini, gereini olduu gibi aktarlmasnda deil duygu vedncelerin imge ve biimlerin uygunluk iinde dzenleniinde gren szcklerin mzik veimge deerine dayanlarak en anlatlmaz duygu ve ayrmlarn bile sezdirilebileceini savunanyazn ve sanat akm.

63 / 63