Τεχνικοί όροι και εξειδικευμένο λεξιλόγιο για την περιγραφή εικαστικών έργων

1. Θέμα: είναι η αναπαράσταση την οποία πραγματεύεται ένα έργο και η οποία συχνά

ταυτίζεται με τον τίτλο του. «Ο κιθαρίστας» του Πικάσο έχει ως θέμα έναν φτωχό κιθαρίστα, ενώ «Ο

Λαοκόων και οι γιοι του» έργο των Αθανάδωρου, Αγέσανδρου και Πολύδωρου, την θανάτωση του

Λαοκόωντα και των γιων του από θαλάσσια ερπετά.

Ρωπογραφία: είναι το έργο του οποίου το θέμα προέρχεται από την κοινή εμπειρία. Μία ρωπογραφία

μπορεί να πραγματεύεται σκηνές από την καθημερινή ζωή, αλλά και νεκρές φύσεις, πορτραίτα,

εσωτερικά και τοπία. Οι ρωπογραφίες ζωγραφίζονται ρεαλιστικά και ο καλλιτέχνης δεν επιδιώκει να

εξιδανικεύσει την αναπαράσταση. Παράδειγμα: Στο έργο «Η τρίτη θέση», ο Ντομιέ μας παροτρύνει να

παρατηρήσουμε την φτωχική καταγωγή των επιβατών της τρίτης θέσης του τραίνου.

1

2. Περιεχόμενο: είναι το υπολανθάνον νόημα ενός έργου το οποίο δεν είναι άμεσα αντιληπτό και ο

θεατής πρέπει να συνάγει από πληροφορίες συχνά εκτός του έργου. Συνήθως εκφράζει τα

συναισθήματα, τις πεποιθήσεις και σκέψεις που ο καλλιτέχνης επιθυμεί να μεταδώσει χειριζόμενος ένα

θέμα. Στην περίπτωση λοιπόν του «Κιθαρίστα», ο Πικάσο προσπαθεί να εκφράσει τα συναισθήματά

του για την ζωή του ως Ισπανού μετανάστη στο Παρίσι. Ήταν μία περίοδος της ζωής του που

ταυτίστηκε με τους απόβλητους της μεγαλούπολης.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η ζωή του καλλιτέχνη παίζει σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του

νοήματος κάθε έργου του. Το ρητό του Τζόσεφ Άλπερς, καλλιτέχνη του 20ου αιώνα, για το

περιεχόμενο του έργου τέχνης είναι πολύ κατατοπιστικό: «Η οπτική μορφοποίηση της απόκρισής μας

στην ζωή».

Συχνά όμως το περιεχόμενο ενός έργου δεν αναφέρεται στην προσωπική ζωή του καλλιτέχνη, αλλά

στην γενικότερη πολιτική και κοινωνική κατάσταση μέσα στις οποίες το έργο αυτό δημιουργήθηκε.

Παράδειγμα: Το περιεχόμενο του «Λαοκόωντα» πηγάζει από την τότε πολιτική κατάσταση. Η μάταια

πάλη των σωμάτων στην προσπάθεια τους να απελευθερωθούν, εκφράζει την χωρίς ελπίδα πτώση του

παλαιού συστήματος και αξιών.

Πολύ συχνά το περιεχόμενο ενός έργου εξαρτάται από την αποκωδικοποίηση των συμβόλων τα οποία

αυτό εμπεριέχει. Αυτή είναι η περίπτωση της συμβολικής αναπαράστασης. Όταν δηλαδή το έργο

εμπεριέχει σύμβολο/α τα οποία πρέπει να κατανοήσουμε για να συμπεράνουμε το περιεχόμενο του

έργου.

3. Σύμβολο: είναι μία εικόνα, ένα σχεδιάγραμμα ή ένα αντικείμενο που εκπροσωπεί κάτι άλλο.

Αναγνωρίζουμε δύο βασικά είδη συμβόλων στις εικαστικές τέχνες.

-α- Συμβατικό σύμβολο: είναι το σύμβολο του

οποίου το νόημά έχει καθοριστεί ή καθιερωθεί

στα πλαίσια μίας συγκεκριμένης κουλτούρας.

Παράδειγμα: Στην χριστιανική θρησκεία το

φωτοστέφανο συμβολίζει την αγιότητα, όπως στο

παράδειγμα της εικονογραφημένης σελίδας που

αναπαριστά τον «Άγιο Ματθαίο».

Το μαύρο χρώμα συμβολίζει πένθος στη Δύση,

αλλά όχι στην Κίνα. Τα συμβατικά σύμβολα

λοιπόν, συνήθως δεν απαιτούν αποκωδικοποίηση,

αλλά γίνονται αμέσως κατανοητά στα πλαίσια

ενός πολιτιστικού πλαισίου.

-β- Μη-συμβατικό σύμβολο :

β1 Αυτό μπορεί να εκφράζει συνειρμούς που είναι μοναδικοί, συχνά προσωπικοί, είναι δηλαδή

επινόημα ενός συγκεκριμένου καλλιτέχνη. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να γνωρίζουμε την

προσωπική μυθολογία του καλλιτέχνη για να κατανοήσουμε το συγκεκριμένο σύμβολο και κατά

συνέπεια και το έργο.

2

Παράδειγμα: Ο ταύρος στην «Γκουέρνικα» συμβολίζει τον ίδιο τον Πικάσο, ο οποίος

εδώ ταυτίζεται με την ταυρομαχία, το εθνικό σπορ της γενέτειράς του Ισπανίας η οποία είχε πρόσφατα

υποστεί ένα τεράστιο πλήγμα στην πόλη της Γκουέρνικα. Επίσης, η σχέση του «ταύρου-Πικάσο» με

τις μορφές γύρω του, στην πλειοψηφία τους γυναίκες που υποφέρουν, αναδεικνύει και ένα πιο

προσωπικό μήνυμα, δηλαδή την ιδιαίτερη σχέση που είχε ο καλλιτέχνης με τις γυναίκες στην

προσωπική του ζωή.

Η φιγούρα του ταύρου στο έργο αυτό έχει λοιπόν διττή συμβολική σημασία, μία πολιτική και μία

προσωπική. Και στις δύο περιπτώσεις πάντως πρέπει να γνωρίζουμε τα ιστορικά γεγονότα ή την

προσωπική ζωή του καλλιτέχνη για να κατανοήσουμε την συμβολική σημασία.

Β2 Ένα μη-συμβατικό σύμβολο μπορεί να προέρχεται από απομακρυσμένες κουλτούρες ή ιστορικές

περιόδους. Σε αυτή την περίπτωση χρειαζόμαστε μία πολιτισμική ή ιστορική εξήγηση για να

ερμηνεύσουμε το έργο. Παράδειγμα: Στο «Πορτραίτο συζύγων» της ρωμαϊκής περιόδου, ο πάπυρος

3

που κρατάει ο σύζυγος και η κέρινη ταμπλέτα και η γραφίδα που κρατάει η σύζυγος την περίοδο

εκείνη (70 π.Χ.) συμβόλιζαν καλή μόρφωση. Αυτός ήταν λοιπόν ένας γνωστός συμβολισμός εκείνης

της περιόδου που χρησιμοποιούταν για να δηλώσει την καλή μόρφωση των απεικονιζόμενων παρόλο

που αυτό μπορεί και να μην ίσχυε.

Εικονογραφία: είναι η μελέτη του περιεχομένου και των συμβόλων ενός έργου. Ο Έρβιν Πανόφσκι

(Erwin Panofsky) εισήγαγε την χρήση αυτού του όρου τον εικοστό αιώνα με το βιβλίο του «Meaning

in the Visual Arts».

Σκοπός της εικονογραφίας είναι η ανακάλυψη του κρυφού νοήματος ενός έργου μέσα από την

συστηματική μελέτη συμβόλων και εικόνων όπως στην παραπάνω περίπτωση. Συχνά είναι μία

δύσκολη διαδικασία χωρίς πάντα συγκεκριμένα αποτελέσματα.

4. Μορφολογικά ή πλαστικά στοιχεία είναι τα στοιχεία της δομής ενός εικαστικού έργου τα οποία ο

καλλιτέχνης χειρίζεται με διάφορους τρόπους για να αποδώσει το περιεχόμενό του. Αυτά είναι η

γραμμές, τα χρώματα, τα σχήματα, ο φωτισμός, η υφή, ο τρόπος αναπαράστασης του χώρου

(εικαστικός χώρος), η σύνθεση και η αναπαράσταση του χρόνου.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι μορφολογικά στοιχεία είναι όλα εκείνα τα στοιχεία του έργου που δεν

ανάγονται στο περιεχόμενό του.

Παράδειγμα: Τα μορφολογικά στοιχεία της «Γκουέρνικα», δεν είναι το θέμα που αναπαριστά, δηλαδή

ο βομβαρδισμός της πόλης Γκουέρνικα, αλλά ο ασπρόμαυρος χρωματισμός, τα γεωμετρικά σχήματα

που χρησιμοποιεί ο ζωγράφος, το μεγάλο κεντρικό τρίγωνο που αποκαθιστά την σταθερότητα της

σύνθεσης του έργου και η έλλειψη πειστικής αναπαράστασης του βάθους.

Βέβαια ο τρόπος που ο ζωγράφος έχει χειριστεί τα μορφολογικά στοιχεία υποστηρίζει το περιεχόμενο

που θέλει να κοινωνήσει στον θεατή με το έργο του. Τα γωνιώδη σχήματα, ο περιορισμός στο

ασπρόμαυρο χρώμα η επιπεδότητα της αναπαράστασης, έχουν χρησιμοποιηθεί για να εκφραστεί η

αγωνία, ο τρόμος, τα κλειστοφοβικά συναισθήματα των θυμάτων, η ασπρόμαυρη «αλήθεια» της

Γκουέρνικα.

Φορμαλιστική κριτική: είναι ο τρόπος αξιολόγησης ενός έργου τέχνης ο οποίος βασίζεται στα

παραπάνω μορφολογικά (φορμαλιστικά) στοιχεία και όχι σε ιστορικά ή βιογραφικά στοιχεία.

5. Καλλιτεχνικό ύφος (στυλ): Η λέξη «στυλ» προέρχεται από την λατινική λέξη ‘stylus’, το οξύ

μυτερό εργαλείο με το οποίο οι αρχαίοι έγραφαν πάνω σε πήλινες πινακίδες. Καλλιτεχνικό στυλ ή

ύφος είναι τα σταθερά επαναλαμβανόμενα μορφολογικά, αλλά και θεματικά χαρακτηριστικά που

παρατηρούμε σε ένα σύνολο έργων.

Παράδειγμα: Ο Ιμπρεσιονισμός είναι το ζωγραφικό στυλ το οποίο αναγνωρίζεται από συγκεκριμένα

πλαστικά χαρακτηριστικά που χρησιμοποιήθηκαν από τους ζωγράφους, όπως στο έργο του Μονέ «Η

Γέφυρα του Αρζεντέιγ», οι μικρές ευδιάκριτες πινελιές, ο συνδυασμός συμπληρωματικών χρωμάτων,

(μπλε, πορτοκαλί), η επιλογή του θέματος (ειδυλλιακά, ήρεμα και χαρούμενα θέματα καθημερινής

ζωής), ο βαθμός ομοιότητας με τον φυσικό κόσμο.

4

Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το στυλ είναι ο χαρακτηριστικός τρόπος με τον οποίο ο

καλλιτέχνης χειρίζεται το θέμα του για να εκφράσει μία συγκεκριμένη άποψη για την ζωή. Ο

ιδιαίτερος δηλαδή τρόπος που κατανοεί την ζωή και αντλεί νόημα από τα πράγματα της ανθρώπινης

εμπειρίας. Οι ιμπρεσιονιστές επεδίωκαν λοιπόν να συλλάβουν την στιγμιαία εντύπωση που

προξενούσε η επενέργεια του φωτός πάνω στα αντικείμενα.

Είδη στυλ

-α- Στυλ περιόδου: Αναφέρεται σε έργα τέχνης μίας ιστορικής περιόδου τα οποία φαίνεται να

παρουσιάζουν μία οικογενειακή ομοιότητα, παραδείγματος χάριν ο ιμπρεσιονισμός, ο οποίος

εμφανίστηκε στο τέλος του 19ου αιώνα στην Γαλλία και στον οποίον υπάγονται έργα που

παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν. Συχνά αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά

εκφράζουν τα ιδανικά και πιστεύω της κοινωνικο-ιστορικής περιόδου κατά την οποία δημιουργήθηκαν

τα έργα αυτά. Ο ιμπρεσιονισμός λοιπόν εκφράζει το επιστημονικό ενδιαφέρον και την προσπάθεια

κατανόησης του χρώματος ως αποτέλεσμα της λειτουργίας του φωτός, που χαρακτηρίζουν την

Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα.

-β- Ιδίωμα : είναι το ατομικό στυλ ενός ζωγράφου που τον διαφοροποιεί από το στυλ ενός άλλου

ζωγράφου. Παράδειγμα, το στυλ του Βαν Γκογκ που θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα είδος

γραφικού χαρακτήρα του συγκεκριμένου ανθρώπου. Αυτό ακριβώς το προσωπικό εικαστικό ύφος τον

διαφοροποιεί από τους άλλους μετα-ιμπρεσιονιστές στην ομάδα των οποίων ανήκει ιστορικά, όπως ο

Γκογκέν και ο Σεζάν.

5

Αντιπροσωπευτικά καλλιτεχνικά στυλ

-α- Ρεαλισμός είναι η αναπα-

ράσταση ανθρώπων και αντικει-

μένων με ακριβή και λεπτομερή

απογραφή των αισθητών ποιοτήτων

τους.

Στο έργο του Βελάσκεθ «Οι

δεσποινίδες των τιμών» έχουμε μία

καταγραφή του κόσμου όπως τον

αντιλαμβάνεται το μάτι χωρίς

εξιδανίκευση ή παραμόρφωση.

Αναγνωρίζουμε λοιπόν το ενδια-

φέρον του καλλιτέχνη για

προσεκτική παρατήρηση του έξω

κόσμου. Με αυτήν την έννοια όμως,

ρεαλισμός είναι ένας γενικός όρος

που συμπεριλαμβάνει κάθε έργο

τέχνης, ανεξάρτητα περιόδου, το οποίο αποσκοπεί στην πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας.

-β- Νατουραλισμός είναι μία εκδοχή ρεαλιστικής πρόθεσης στην τέχνη η οποία εμφανίστηκε ως είδος

αντίδρασης στον έντονο ιδεαλισμό και τον προσωπικό συναισθηματισμό του ρομαντισμού του 19ου

αιώνα. Ο νατουραλιστής καλλιτέχνης αντίθετα απεικονίζει την καθημερινή ζωή και τα ήθη,

συμπεριλαμβάνοντας ταπεινές ανθρώπινες ενασχολήσεις με ρεαλισμό και αντικειμενικότητα.

Ο νατουραλιστής ζωγράφος, όπως ο Κουρμπέ με το έργο του «Οι λιθοκόποι», είναι λοιπόν ρεαλιστής,

αλλά με κοινωνικές ανησυχίες αποφεύγοντας κάθε εξιδανίκευση ή παραμόρφωση.

Συνεπώς ένας νατουραλιστής, είναι αναγκαστικά και ρεαλιστής καλλιτέχνης, ενώ ένας ρεαλιστής δεν

είναι πάντα νατουραλιστής.

6

-γ- Ο Εξπρεσιονισμός αντίθετα εκφράζει την πραγματικότητα των προσωπικών αισθημάτων του

καλλιτέχνη για την φύση και τις ανθρώπινες καταστάσεις αδιαφορώντας για την ρεαλιστική απόδοση

της μορφής της πραγματικότητας. Στο έργο του Σουτίν «Γυναίκα στα κόκκινα» παρατηρούμε έντονα

χρώματα, υπερβολή του μεγέθους, παραμόρφωση

του σχήματος και της κίνησης, της γραμμής και των

αναλογιών.

Αυτή η αλλοίωση έχει σκοπό τον αυξημένο

συγκινησιακό αντίκτυπο στον θεατή ή την επιβολή

μίας απόκρισης από αυτόν τόσο έντονης όσο και το

συναίσθημα που θέλει να εκφράσει ο καλλιτέχνης.

Συναντάμε τον εξπρεσιονισμό ως συνειδητή

καλλιτεχνική τάση στις αρχές του 20ου αιώνα και

ως αντίποδα του ιμπρεσιονισμού, ο οποίος

αποτύπωνε την εντύπωση της στιγμής. Αντίθετα ο

εξπρεσιονιστής καλλιτέχνης ενδιαφερόταν για την

έκφραση πιο σταθερών καταστάσεων, όπως το

συναίσθημα και το εσωτερικό του βίωμα.

Πολλά παλαιότερα έργα τέχνης, όπως «Η

σταύρωση» του Γκρούνεβαλντ που έγινε το 16ο αιώνα μπορούν όμως να χαρακτηριστούν εξπρεσιονιστικά με την ευρύτερη έννοια του όρου.

Και εδώ ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί την παραμόρφωση του σώματος του Χριστού, την έμφαση στα

χρώματα κόκκινο και μαύρο και την έντονη αντίθεση φωτός σκιάς, για να μεταδώσει τόσο την φυσική

διάσταση του πόνου, αλλά και την δραματικότητα του μαρτυρίου.

7

-δ- Αφηρημένη τέχνη ως είδος καλλιτεχνικού στυλ, νοείται το έργο τέχνης το οποίο απομακρύνεται

δραστικά από την αναπαράσταση της εξωτερικής εμφάνισης των πραγμάτων. Στο αφηρημένο έργο

όμως το θέμα αν και με δυσκολία, παραμένει αναγνωρίσιμο. Μία παρόμοια περίπτωση είναι το έργο

του Ντε Κούνιγκ «Δύο γυμνά».

Σε αυτό το έργο, η πραγματικότητα έχει μεταφραστεί σε φόρμες που μπορούμε να τις αντιληφθούμε

και να τις εκτιμήσουμε ανεξάρτητα από τι αναπαριστούν, όπως εδώ οι επαναλαμβανόμενες καμπύλες

του στήθους και της κοιλιάς. Μπορούμε να πούμε ότι αυτές οι φόρμες αποκτούν σχετική αυτονομία

από το θέμα της αναπαράστασης.

8

-ε- Το μη-αναπαραστατικό στυλ δεν

έχει καμία απολύτως αναφορά στην

πραγματικότητα.

Παραδείγματος χάριν, στα έργα των

Μόντριαν και Πόλλοκ έχουμε

αποκλειστικά χρήση των καθαρά

μορφολογικών στοιχείων όπως το

χρώμα, η γραμμή, η σύνθεση κλπ, τα

οποία τώρα αποκτούν απόλυτη

ανεξαρτησία από την αναπαράσταση.

Μπορούμε να πούμε ότι τα

μορφολογικά στοιχεία του έργου

αποκτούν δικό τους νόημα και ως εκ

τούτου συνιστούν και το περιεχόμενο

του έργου. Στην περίπτωση του

Μόντριαν οι φόρμες και τα χρώματα

φαίνεται να υποδεικνύουν κάποιο είδος προμελετημένης τάξης και ελέγχου, ενώ στην περίπτωση του Πόλλοκ, χάος και αυτοσχεδιασμό.

9

-ζ- Η Φανταστική τέχνη αναπαριστά καταστάσεις οι οποίες δεν μπορούν να συμβούν στην

πραγματικότητα.

Παράδειγμα είναι το έργο του Μπουγκερό.

«Νύμφες και σάτυρος». Ένα παρόμοιο έργο

εκφράζει την επιθυμία του ανθρώπου να

πραγματεύεται θέματα που πηγάζουν από την

φαντασία, τους μύθους και το υποσυνείδητό

του.

Πηγάζει από την ικανότητά μας να

ονειρευόμαστε αδύνατα πράγματα συχνά για

να αντιμετωπίσουμε παράδοξα γεγονότα της

ζωής. Η φανταστική τέχνη είναι ως επί το

πλείστον ρεαλιστική τέχνη καταφέρνοντας

με αυτό τον τρόπο να κάνει το παράδοξο

ακόμη πιο πειστικό.

Ο Υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός

είναι κίνημα φανταστικής τέχνης του

20ου αιώνα επηρεασμένο από την

ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόιντ.

Αυτό επιδιώκει την ρεαλιστική

αναπαράσταση του παράδοξου και του

ονείρου παρουσιάζοντας την

φανταστική πραγματικότητα με σάρκα

και οστά, όπως το έργο του Μαγκρίτ

«Ανθρώπινη κατάσταση».

10

11