500013598xyz0-5000214159-1-PB

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

1/24

Tarih ncelemeleri DergisiXXIX / 1, 2014, 189-211

OSMANLI SOSYO-EKONOMK YAAMINDA SU:18. YZYILEYALET- RUM RNE

Zafer Karademir

zetHayatn kayna ya da varln z gibi en deerli sfatlarhak eden su, Osmanl toplumu iinvazgeilmez neme sahipti. Arlkl olarak tarmsal bir ekonomiye sahip olan ve byk orandasu kaynaklarnn devamllna bal bir hayat yaayan Eyalet-i Rum halk iin de su en deerlihazinelerdendi. meden sulamaya, temizlikten iletmelerin almasna kadar pek ok alanda sukullanm sz konusuydu. Bu almann amac Osmanl corafyasnn nemli bir blgesi olanRum eyaletinde Ahkm (ikyet) Defterlerine yansyan vakalar zerinden suyun sosyal veekonomik yaamdaki nemine dair eitli deerlendirmelerde bulunmaktr. almada onsekizinci yzyln ortalarna isabet eden be AhkmDefteri incelenmitir.Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Eyalet-i Rum,Sivas, ikyet,Sulama, Vakf

Abstract

Water in the Socio-Economic Life of the Ottoman: The 18th Century Rum Province Sample

Water which deserves the most valuable adjectives like the source of life or the core ofexistence had indispensable importance for the Ottoman society. Water was also among the mostvaluable treasuries for the Rum Province people who had been living in a life that was dependedon the continuity of the water sources. Water had been used in many fields from drinking to

irrigation from cleaning to working of workshops. The aim of this study is to evaluate theimportance of water in the social and economic life via the events recorded in the Ahkm(Complaint) Registers in the Rum Province which was an important region of the Ottomangeography. Five Ahkm Registers of the middle of the eighteenth century were investigated.Key Words: Ottoman Empire, Rum Province,Sivas, Complaint, Irrigation, Waqf

GiriSu Osmanl idarecileri iin bir yerin fethi sonras ilk olarak ele alnan

konularn banda gelmi fethedilen blgelerde yaplan temel almalarnbanda suyollarnn tamiri, emelerin aktlmas, sularn adaletle payettirilmesi ve eski kprlerin onarm ihtiya varsa yenilerinin yaptrlmasalmalar yrtlmtr. Bu titizlik fetihlerden sonra da devam etmi zellikle

Aratrma Grevlisi, Cumhuriyet niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, [email protected]
mailto:[email protected]:[email protected]

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

2/24

Zafer Karademir

190

byk yerleim birimlerinin su iaesi en ok ilgilenilen meselelerden olmutur.1ehirlerin su temininde,bu konudaki yaplarn ina ve tamir ilerinde, ardndan

mevcut sularn kullanm ilkelerinin belirlenmesinde ve bunlara uyulmasnda pekok merkezi ve yerel idareci grev almtr. Padiahlarn kanunnameler ile anahatlarn belirledikleri su hukukunun ileyiinde eyhlislamdan mftyekaddan suyolcuya kadar pek ok kii yetki ve sorumluluk sahibiydiler. Ancaksuyun toplumsal hayattaki temini ve datmnda sadece devlet rol almamtr.Bu anlamda vakflara zel bir grev yklenmi gibiydi. Zira bu kurumlar pekok kez devletin srtndaki ykhafifletmilerdir. Ancak vakflarsu kaynaklarve onlara bal iletmeler zerindeki kontrollerinde tamamen bamsz dadeildi. nk kendileri su meselesinde dorudan siyasi otoritenin izni ve

kontrolnde hareket etmilerdir.2

Su phesiz krsal blgelerde de olduka mhim bir mali kaynakt.

Devletin ve vakflarn bu blgelerde aynen ehirlerdeki gibi etkinliinden szetmek mmkndr. Ancak merkezi otoritenin etkisinin azald ve su kaynaklarzerindeki kontrolnn daha zayf olduu krsal kesimlerde bu kaynaklar veonlarla beslenen arazilerde alternatif otoritelerin devreye girdiinden

bahsedilebilir. zellikle ayanlar a olarak bilinen on sekizinci yzyln genelyapsna uygun olarak, burada pek ok rnei grlecei zere krsal blgelerdedevletin su kaynaklarn diledii gibi ynetemedii sylenebilir. Bu durum

eitli hak ihlallerine sebep olmas nedeniyle insanlar kar karya getirmi veOsmanl mahkemeleri konu ile alakalikyeti olanlarn urak yeri olmutur.Bu almann ana gvdesini oluturan Eyalet-i Rum Osmanl

hkimiyetinde on altnc yzylda Sivas merkezli olarak tekilatlandrlan vezellikle ekirdek blge olarak Sivas, Tokat ve Amasya blgesini ifade eden bircorafi blgeydi.3 Osmanl dneminde en geni snrlara ulatnda eyaletinkaza says Trabzon sancandakiler de dahil olmak zere toplam 45eulamt.4 ncelenen dnemde Sivas ili dnda Amasya, orum, Bozok,Divrii, Canik ve Arapkir livalarda eyaletin snrlar iinde yer almtr.5

ikyet Defterleri adndan da anlalaca zere, reaya tarafndan merkeziidareye gnderilen ikyetlerin deerlendirilmesi sonucundapadiah iradesiyle

1 rnein bakent gibi su iaesi olduka mhim olan yerleim birimlerinde zel olarak sutahrirleri tutulmutur. Bu kaytlarda sularn zaman zaman sahipleri ve debilerindeki deiimlergzlenebiliyor yaanan deiimlere uygun olarak yeniden taksim planlar yaplyordu. Onyedinci yzyln balarndan itibaren konu ile alakal olduka aydnlatc pek ok rnek iin

bkz: Vakf Su Defterleri Su Tahrirleri, ve Vakf Su Defterleri Su Keif Defterleri, 1-2.2elik 2000, s.14.

3Gkbilgin 2006, s.51.4

Gkbilgin 2006, s.55.5Darkot 1965, s.574.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

3/24

Osmanl Sosyo-Ekonomik Yaamnda Su: 18. Yzyl Eyalet- Rum rnei

191

yazlan karar hkmlerini ierir ve ahkm- ikyet ad verilen kaytlarndanmeydana gelir.

6 Bu almada Rum eyaletine ait be adet Ahkm (ikyet)

Defteri deerlendirilmitir.7Defterlerin ierdii kaytlar Evhir-i Cemziyelhir1155 (3-13 Austos 1742) ile Evst- evval 1169 (9-19 Temmuz 1756)tarihleri arasndaki on drtyllk bir sreyi ihtiva etmektedir.

A- Su eitleri ve Bunlarn Kullanmnda Yaanan Sorunlar1-Mstakil Mlk SularOsmanl toplumunda cereyan eden sularn nemli bir ksmn kiilerin

sahibi olduklar mlk sular oluturuyordu. Hukuki olarak bu ekilde mlkstatsndebulunan su kaynaklar sair mallar gibi babadan oula miras yoluyla

(eb an ced)intikal edebiliyordu.8Mstakil mlk sularn nemli bir ksm yinemstakil bahedemevcut olan sulard. Her yerde olduu gibi Rum eyaletinde de

bir bahede akan su hem ime hem de sulama gayesiyle kullanlabilmekteydi.Ev ve bahe gibi mstakil alanlarda sulama ve imede, eme suyu yerine kuyusuyunun kullanlmas muhtemelen daha yaygn olan bir uygulamayd.9

Bazen mlk sular sahipleri tarafndan bakalarna kiralanabilmekteydi.rnein bir blgenin zeamet topra olmas durumunda o arazide sulamasularn kullananlarn zime bir nevi kiralama usul ile vergi dediklerianlalmaktadr. Zira Sivas Ahkm Defterlerinden birinde yer alan bilgiye gre

zeamet mlhekatndan diye belirtilen Sonya nahiyesi ahalisi balarn sulamakiin sz konusu zeamet dhilindeolan blgedeki suyu kullanmalar karlndamiri akesi adyla ikier ake cret demekteydiler. Uzun bir sredir devamettii anlalan bu durum resmi belgelere (defter-i hakaniye) kaydedilmi,

bylece yasal bir zemine de oturtulmutu.10 Ayn ekilde bir yredemalikne/divani sistemi uygulandnda o yrenin zirai alanlar gibi ime vesulama sular da bu hisseler iinde saylyor olmalyd. rnein Divriiye balKarahisar kynn malikne ksmnasahip olan kii ayn zamanda blgeyeayr kyden akan sulara dabu hisse kapsamndasahipti.11

6nalck 2009a, s.170.7Defterlerin hangi yllar kapsad bibliyografya ksmnda verilmitir.8Tokatl birka kiinin bu ekilde sahip olduklar suya dairrnek iin bkz: Sivas Ahkam Defteri,

Defter No: 3, Sayfa No: 241, Belge No 1.9Onlarca rnek iinde birinivermek gerekirse; Arapkirli Mustafa isminde bir ahs, bahesinde

akan suyu hem imede hem de sulamada kullanmaktayd. Sivas Ahkm Defteri3, 72/1.10

SivasAhkmDefteri3, 145/1.11 Sivas Ahkm Defteri 3, 128/2. Yine Arapkirde Pnarba mevkiinde, ulemadan Numan

ismindeki bir kiininmalikne hissesi iinde tasarrufta bulunduu iftlik ve mezralar iin bkz:SivasAhkmDefteri3, 154/1.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

4/24

Zafer Karademir

192

Her ne kadar eitli rnekleri ile grld zere mstakil sularnpaylamnda baz kanuni dzenlemeler yaplm ise de insanlar arasnda bu

konuyla ilgili anlamazlklar yaanabiliyordu. Bu hususta en ok rastlananihtilaf meselesi, kiinin mstakil bahesinde akan ve kendi mlkolan suyuna

bir bakasnn haksz yere mdahale etmesi eklinde oluyordu. Buradamdahaleden kast mdahilin suyun yatan deitirerek kendi bahesine ya datarlasna aktmasyd. Byle bir durumda madur olan kiinin, suyunkullanmnn tekrar kendi tarafna verilmesi iin ne srd gerekelerin

banda uzun sredir (kadiml- eyyamdan beru) o suya sahip olmas geliyordu.Baheleri ile nl Kedera12 kasabasndan Mustafa ismindeki ahs, bykihtimalle komusu olan Arabolunun bu ekildeki bir mdahalesini ikyet

ettiinde ite bu gerekeyi ne srmt.13

Elinde buna dair mftden alnmbir fetvann olduunu iddia eden Mustafa, davasndaki haklln baka birgerekesini de ortaya koyuyordu. Zira bu tip vakalarda taraflar daha ncemftden veya eyhlislamdan alnm bir fetva ya da kaddan temin edilmieski bir mahkeme karar ile hakllklarn itiraz gtrmez bir biimde ispatetmeye almaktaydlar.14 Daha sonra nihai karar niteliinde olan padiahhkm ile adaletsizliin ortadan kaldrlmas iin atlan admlarn hukuki olarakson aamasna gelinmi oluyordu.

Mstakil mlk sularn paylam konusunda yaanan skntlardan bir

ksm da bu sularn veraset artlarndankaynaklanmaktayd.Kiiler kendilerinemiras kalan sularn kullanmna bakalarnn mdahalesini nlemek iinsklklamahkemelere bavuruyorlard. Yine byle durumlarda iddia sahiplerininhakllklarna delil olacak gtebir fetvaya ya da karara sahip olmalar kendileriasndan byk bir avantajd.15 Yaygn bir ekilde rastlansa da bir kimseninizinsiz ve kanunsuz bir biimde baka birisinin tarlas iinde hark (ark) aaraksu elde etmesi yasal olarak sutu.16Bu durumda tarlasnda hark alan kimsenintopra ve mahsul bozulup telef olabilirdi.17 Ayrca bir tarlann ya da bansulanmasn salayan kanallarn evresine mdahale edilmesi de problemolabiliyordu. Dahas faal olan bir hark etrafnda yaplacak aa kesme, tarla

12Ktipelebi,s.707.13Sivas Ahkm Defteri1, 1/1.14nalck 2009a, s.172.15Sivasta oturan Seyyid Mehmed ve Seyyid Abdlkerimin mlk sular zerinde hak iddia eden

Numan ismindeki bir ahs benzer bir fetvadan yoksun olduundan iddias havada kalmt.Sivas Ahkm Defteri1, 6/2.

16Akgndz1986, s.602.

17Mesela skilipli Kara Mahmud isimli bir ahsn topranda hark aan ve mtegallibeden olan

Hasan Aa adndaki kii, sz konusu topran mahsullerini telef etmiti. Sivas Ahkm Defteri5,128/3.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

5/24


193

ama gibi ilemler de kanunen yasaklanmt.18 Sonradan tarla almas herzaman ayrbir su kayna bulma ihtiyacn dourduundan olsa gerek, byle

durumlarda eski tarla sahipleri ile yenileri arasnda bir huzursuzluk yaanmaskanlmazd.19

me ve sulamada kullanlan bir kaynan bir sre kurumas ve ardndanyeniden akmas durumunda yatann deimesi ya da buna benzer bir ekildeeski dzeninden ayrlmas hallerinde de anlamazlklar oluyordu. Bu durumdayine eski dzen (kadimden cereyan idegeldi zere) ve daha nce verilmikararlar (davalarna muvafk eyhlislamdan feteva-y erifelerin olduunbildirb, hccet-i eriyye mucebince amel olunmak) davann seyri asndan

balayc oluyordu.20

Tmar sistemi iinde yer alan topraklar zerinde akan mlk statsndekisularda da sorunlar yaanmaktayd. Bu kapsamda yer alan anlamazlklarda vemdahalelerde topraklar bydke sorunun taraflar da o oranda nfuzlukimseler olabiliyordu.

21 Daha ak bir ifadeyle zerinde anlamazlk yaanan

suyun mevkisi, debisi, kullanan kii saysve sulanan topran ya da o topraktayetitirilen rnn deeri gibi unsurlar nem kazandka ihtilaf yaayantaraflarn toplumsal statleri de ykseliyordu. Hele zerinde tartma yaanantopraklar has ya da arpalk gibi erafa ait byk araziler olduunda suyunmiktar ve kullanmndan doabilecek davalar daha hassas bir hal alyordu.22

18Nitekim byle bir olay Sonyada yaanm, birka seyyidin ortak tarlalarn sulayan harknetrafnda aa kesen ve tarla aarak, kendi harkn ina etmek suretiyle seyitlerinarazisine zararveren baz kimseler kanunenbu fiillerinden men edilmilerdi. Sivas Ahkm Defteri4, 160/2.

19 Mesela Saz kazasnda buna benzer bir olay yaanm, baz kimseler Ramazanolu Hasanismindeki ahsn sonradan tarla atn iddia ederek kendi sularn kullandrmamayaalmlard. Sivas Ahkm Defteri4, 170/3.

20 1751 ylnda Arapkirde bu tip bir olay yaanmt. Tarhhane? kynde yaayanlar Hasan?isimli kyn suyunu kendi kylerine akttklarnda itiraz ile karlamlard. Ancak Tarhhane

kylleri ol su bir mddet mukatta (kesilmi halde kald), bu kere bizim karyemize cereyanetmekle hakk- erifiniz sakt olmutur (hakknz dmtr), msatakilen biz zabt iderizdiyerek hakllklarn ispata almlard. Sivas Ahkm Defteri4, 198/1.

21Zaim Ali Aann Niksarda Kar balar denilen balarna akan suya Nisan 1748 tarihindemdahale edenler sradan insanlar olmayp ekya ve mtegallibedenKara Bayrakdar Mehmedve kardei Salih idi. Sivas Ahkm Defteri 3, 167/2. 1742 ylnn Mart aynn balarndaAmasyaya bal Akda nahiyesinin Zire kynde yaayan eyh Hasan Abdinin suyu veAcem Ali ile El- Hac Alinin emelerine haksz yere mdahale edenler ise ukadar Mustafa,Halil ve Seyyid Ali ile Seyyid Hseyindi. Sivas Ahkm Defteri3, 264/4.

22 rnein arpalk topra olarak geen orum sancana bal Saz kazasnda eltik tarlasnasahip olan Hac Hseyin isminde bir ahsn arazisine akan suya, Dikmen kyl Hseyin Bee

adnda birisihaksz yere mdahale ettiinde, ben askeriyim diye srar etmesinin bir anlamolsa gerekti. Sivas Ahkm Defteri2, 73/3.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

6/24

Zafer Karademir

194

2-Ortak Sular

Mstakil mlk sulardan baka,birden fazla sahibi olan ya da bir yerleim

yerindeki herkesin ortak kullanm hakkna sahip olduu (ber-vech-i itirak)sular dabulunmaktayd. phesiz bir ky iinde akan su, o ky iin en nemlideerdi ve sz konusu kaynak kesildiinde kyllerin yaamla ba dakoparlm oluyordu.23 te bu denli neme sahip olan ve bir kyden geenrmak veya dere doal olarak o kyn mstakil ortak suyu saylmaktayd.24Byle sular iin hangi hane ya da kyn o suyu ne zaman kullanacana dairresmi bir karar gerekiyordu.

25Daha ak bir ifadeyle zellikle iklimi kurak olan

ve rnlerin yeterince sulanamad blgelerde, ortak kullanmdakiakarsulardan herkesin ba, bahe ve tarlalarn sulamada faydalanmalar

hakknn birok kurala baland sylenebilir. Bu minvalde Osmanlcorafyasnda hemen her yerde sulama ileri nbet(sra) usulnde dzenlenmibulunuyordu. Bu kurallarn dzenli bir ekilde ileyebilmesi iin yer yersulama subalar tayin olunduu da anlalmaktadr. Herhangi bir sudankimin ka gn veya gnde ka saat faydalanaca bu tip dzenlemeler kanalylatayin edilmi bulunmaktayd.26

Osmanl hukukuna gre bu ekilde iki ya da daha fazla kyn ortakkullanmnda olan kaynak sular konusunda bir kyn dierlerini bu haktanmahrum brakmas ya da kyllerden birisinin suyun yatan deitirerek kendi

mlkne aktmas mmkn deildi.

27

Eer byle bir ey sz konusuolursa butip sular zerinde iki farkl ky hatta kaza hak iddia edebilmekteydi. Bu tipaksaklklar en aza indirebilmek iin ortak mlkiyet ile kullanlan sularnhukuken onanmas, kullanclara byk avantaj salyordu.28

Ortak kullanlan sular insan abas sonucu alan kuyular neticesinde eldeedilebildii gibi Kelinkiras kazasna bal akal ve Yenice isimli kylerin

23Divriide bir kyn iinden geen ayn yata deitirilince muzyaka(darlk) iinde kalankyller iin bkz. Sivas Ahkm Defteri5, 178/2.

24

Nitekim 1744 tarihli bir ahkm hkmne gre Karayaka kazasnda bir kyn sakinleritopraklarndan geen suyu kendi mlkleri olarak tescil ettirmilerdi. Sivas Ahkm Defteri 2,51/3. Yine Tokat hassa kylerinden olan Hayorat (?) isimli kyden geen ayn isimli dere okyn mlk olarak kabul edilmiti. Sivas Ahkm Defteri3, 24/3.

25 Kelinkiras kazasna bal Yenice kyller ile evresindeki kyler ok eski zamanlardan beri(kadml- eyyamdan ber) ellerindeki fetvalarnn kendilerine verdii hak zere (ellerinde

feteva-y erifeleri olduun bildirb), mterek ime suyu kaynan kullanmaktaydlar. SivasAhkm Defteri2, 401/2.

26Akda1995, s.143.27

atalcal Ali Efendi,s.208.28Sivasta Sar eme mahallesinde oturan Mustafa, Ali ve ismi belirtilmeyen kii evlerinde

ortak bir kaynaktan akan suyu kullanmakta olup, bu suda bakalarnn hakk olmadna dairfetva ve hccet alarak hukuki meruiyet elde etmilerdi. Sivas Ahkm Defteri3, 107/5.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

7/24


195

ahalilerinin kulland suda olduu gibi doal yolla akan nehirlerden de eldeedilebiliyordu.

29 Birden fazla kiinin ortak mlk olan sular, o suda hakk

bulunanlarn tmnn onayyla, suyu kullanmak isteyen nc ahslara dasatlabiliyordu.30

Ortak olarak kullanlan su kaynaklar sadece krsal alanlarda deil ehirmerkezlerinde de bulunmaktayd. Hatta ehirlerdeki youn yerleim yapsnedeniyle ortak kullanm orannn krsal blgelere oranla daha geni olduunudnmek mmkndr. zellikle byle blgelerde sulamaya ihtiya duyan ennemli alanlardan birisi de balard. Balar, bireysel olarak reayann mlkolabildii gibi mterek de tasarruf edilebilmekteydi.31 Bu durumda ortak

balarn ekiminde kullanlan su da ortak saylmaktayd.

3-Vakf SularOsmanl toplumunda mstakil ya da ortak mlk sular dnda vakflarn

da tasarrufunda olan su kaynaklar bulunmaktayd. Bu anlamda Eyalet-i Rumdavakflarn akart ierisinde yer alan ime ve sulama sular olduu gibi tekvarl su olan vakflar da vard32. Daha ok ma-i leziz vakflar olarakadlandrlan bu tr vakflar toplum nezdinde byk nem atfedilenkurumlard.33. Su ve vakf gibi ok deerli iki unsur bir araya geldiinde bukurumlarn arl daha da belirginleiyordu. Buna bal olarak sz konusu

olan su vakflar olunca kamu yarar anlay ne kyor ve bireysel hukukunsnrlar toplum lehine daraltlabiliyordu.34.

29Sivas Ahkm Defteri2, 401/4.30 Mesela Ein kazasndan bir zimmbirka kiinin mlk olarak sahip olduu suyu cretini

deyerek satn alm ve bunu mahkeme kararyla tescil ettirmiti. Sivas Ahkm Defteri3, 206/4.Bu noktada devlet iin suyun satlmas sorun deildi. Resmi makamlar iin nemli olan bualveri srasnda speklasyon yoluyla fiyatlarn ykseltilmesinin nne geilmesiydi. nalck

2009b, s.437. Sat ilemleri konusunda bakentten ayrntl pek ok rnek iin bkz: stanbuleriyye Sicilleri M-i Lezz Defterleri, 3-4.31 rnein skilipli Hseyin ile Ahmed ismindeki ortaklar mterek balarn tasarruf etmekte

idiler. Sivas Ahkm Defteri3, 251/1.32 Divriide yaayan Seyyid mer ibn-i eref byle bir eme vakfnn mtevellisi idi. Vakf

sradan bir vakf olmayp Divriide eitli arazilere sahipti ve buralardan elde edilen rgelirleri vakf hazinesine alnyordu. Sivas Ahkm Defteri4, 323/1.

33 Bu vakflara ait nemli bir alma Ahmet Kala ve ekibi tarafndan yrtlm ve bukapsamda stanbul Belediyesi Su ve Kanalizasyon leri (SK) arivindeki su vakflaryla ilgili37 defter ile stanbul eriyye Sicilleri iinde yer alan 15 adet M -i Lezz defteri seme halindeyaynlanmtr. Vakf Su Defterleri Su Tahrirleri2003, XVIII.

34

rnein, bir vakfn emesinin knk (borusu) bir kimsenin mlk menzili iinden gese bile okimse sz konusu suya mdahale hakkna sahip deildi. eyh lislam Feyzullah Efendi, s.420.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

8/24

Zafer Karademir

196

emelere sahip olan vakflar bu yaplara ait suyollarn tamir etmekdurumundaydlar.35 Ayrca hayrat eme ve sebillerin sularnn dzenli olarak

akmasnn salanmassuyolcularn grev vesorumluluk alanna girmekteydi.36nemli saylabilecek miktarda eme vakfna sahip olan Sivasta37 da buyaplara akan sularn yollar tamir edilmediinde emelerin kurumaskanlmaz oluyordu.38 Byle sorunlar yaanmamas iin ayrca emegnisminde kimseler grevlendiriliyor ve emelerin bakm ve tamiri karlndagnlk belli bir cret alyorlard.39 Yine vakflara sularndan da belli miktardeyerek (yevm bir ake meccele ile) belli oranlarda (bir masara) satnalabilmek mmknd.40 Tam tersi de olabilir ve kiiler ahitler huzurundavakflara satabiliyor ya da onlara hibe edebiliyorya da kiralayabiliyorlard.41

Eyalet-i Rumda vakflarn mlhakat olan camiler, hamamlar veemeler de ciddi oranda ve kesintisiz ekilde temiz suya ihtiya duymaktayd.Hatta Merzifondaki Vezir-i azam Mustafa Paa vakfnn cami, hamam veemelerinde olduu gibi tm vakf mtemilat tek bir kaynaktan beslenen suile faaliyetlerine devam edebiliyordu.42 Bu durumda su kaynann tek olmasnedeniyle o suya yaplacak olas bir beeri mdahale ya da iklimsel ve mimariolumsuzluklar bu sular daha nemli hale getiriyordu.Benzer ekilde bir kydesu kayna tek olduunda ve ky arazisi bir vakfn tasarrufunda bulunduundamuhtemelen o su da tm kyn ortak kullanmna sunuluyordu. Bu durum

eyhlislam tarafndan verilen fetva ile hukuken onanyor, hariten kimselerinve tabii zellikle zorbalarn (mtegallibelerin) mdahaleleri kanunenengellenmek isteniyordu.43 Bununla tm kyn ba, bahe, bostan, tarla vedier mahsult suland gibi (sak), insan ve hayvanlar iin ime suyu olarak

35lhan 2008, s.49.36Kl 2004,s.182. Suyolcular hakknda geni bilgi iin bkz: Martal 2010, s.1-2.37Osmanl dnemi Sivasa ait eme vakflarna dair baz rnekler iin bkz: Demirel 1992, s.171.38 Merzifonda nemli bir maddi gc olan Kara Mustafa Paa vakfnn kollarndan birisi de

Merzifon ve orumda kurulan eme vakflar idi kiemelerin suyollar tamir edilmediinden

Ocak 1752de bir ksmndan su akmaz olmutu. Sivas Ahkm Defteri4, 279/2.39Niksarda Helekan mahallesindeki emenin emegn gnlk 10 ake ile grevlendirilmi vebu durum emenin 1740 tarihli vakfiyesinde kayt altna alnmt. emenin tamir ve bakmmasraf iin ise bir deirmenin gelirleri vakfedilmiti. Vakflar Genel Mdrl Arivi, 624nolu Defter, sayfa 334ten nakleden Tunca 2000, s.66

40eitli rnekler ve ileyi hakknda ayrntl bilgiler iin bkz: Vakf Su Defterleri Su Tahrirleri.Su lleri iin ayrca bkz: elik 2000, s.31.

41rnekler iin bkz: SK Vakf Sular Arivi 1 Numaral Defter, 75, 121. Nakleden stanbul SuKlliyat, I.

42Sivas Ahkm Defteri2, 40/4.

43 Gmil kazasnda bal Kprl Mehmet Paa vakf kylerinden Hackyde akan pnar

byk ihtimalle kyn tek su kaynayd ve tm kyn ortaklnda tasarruf edilmekteydi.Sivas Ahkm Defteri3, 39/3.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

9/24


197

kullanlyor (rb) ve bata temizlik olmak zere suyla giderilecek dierihtiyalar iin (intifa) de kendisinden yararlanlyordu. Bu ekilde bir kye ihdas

edilen ve ortak kullanma verilen sular ayrca vakf artlarna uygun olarakkiilerin mstakil kullanmlarna da sunulmaktayd. Nihayet vakflara ait sulariinde ime ve sulama suyu dnda vakf hamamlarnn kullandklar sular davard. Bu tip kaynaklar da o vakfn mlk ve mahsus suyu oluyordu.44

Her eit suda olduu gibi vakfsularnda da usulszlkler ve ihtilaflaryaanmaktayd. Vakflara bal bazfonksiyonlar icra eden binalar, bir bakmakamusal hizmet veriyor olmalar sebebiyle mstakil hanelerin su ihtiyacndandaha fazlasna muhta idiler. Dolaysyla bunlarn bir ya da birden fazlakaynaktan beslenen sularna yaplan haksz mdahalelerin nlenmesi kendi

hayatiyetleri asndan kanlmazd. Aksi halde vakftan faydalanan insanlarnbirdenbire susuz kalmalar sz konusuydu.45Bu ekilde vakf sularna mdahaleedenler pek ok hukuk kuraln ihmal etmekteydiler. Mesela Kazabada balYenikyde bir vakfn su ve deirmenlerine mdahale edenler, hem yllardrdevam eden eski dzene (kadime), hem kanuna (hilaf- er-i erif) hemeyhlislam kararna (feteva-y er-i erife) hem de vakfiye artlarna (mugayir-i art- vkf) aykr davranmlard.46Vakf kapsamndaki sular ile ilgili dikkatekici bir baka husus da deeri byk olan vakf sularna mdahale edenlerinsradan insanlar olmayp mtegallibe ve cabbre diye ifade edilen daha nfuzlu

kimselerden olmalaryd.47

Bunlar kimi zaman etraflarna silahl ekyalar datoplayarak amalarna ulamak adna her trl yolu gze alyorlard.48Oysa buekilde vakf sularna yaplan mdahaleler sadece vakf sahibini deil o vakftanyararlanan halk da madur etmekteydi.49 Tm bunlara ek olarak vakflarnortak kullanmnda olan sular hususu da sklkla Osmanl hukukunun megulolduu konular arasnda yer alyordu. Bu durumda hukuk kurallar suyun adil

44Sivas Ahkm Defteri4, 23/4.45

Vezir-i azam Mustafa Paa vakfnn Merzifondaki cami, hamam ve emelerine akan suyabizzat mtevelli kaymakam olan Ali hakszca mdahil olmu, vakfn hayrat kabilinden olansuyunun mecrasn deitirerek baz kimselere satmaya kalkmt. Neticede bu hareketi ilevakftan yararlanan insanlarn su darl ekmelerine neden olmutu. Sivas Ahkm Defteri 2,40/4.

46Sivas Ahkm Defteri2, 452/2.47rnek iin bkz. SivasAhkm Defteri3, 39/3.48

Tokatl mtegallibe Serdengeti aas Sarraclu mer Aa 1750 yl baharnda ehirdeki birvakfn hamamnn suyuna haksz bir ekilde mdahil olmu, yanna toplad eli silahlekyalardan g alarak suyu daha nce satn aldn iddia ederek kaynan mahzeninikilitlemiti. Bununla yetinmeyen aa suyolcularn darp etmi, onlara kfr ederek hamam

kurunlatmt. Sivas Ahkm Defteri4, 23/4.49Einde yaanan byle bir olay iinbkz: Sivas Ahkm Defteri3, 205/4.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

10/24

Zafer Karademir

198

bir ekilde datmna dikkat ederken vakflardan hi birisini de maduretmemek adna hareket ediyordu.50

3- Sahipsiz (Basz) SularKimsenin mlk veya tasarrufunda olmayan ve boa akan sular bu

kapsamda deerlendirilebilir. Belgelerde geen hali ile kimesnenin alakasolmayanbu sular, yle anlalyor ki bazen, akt blgede yaayan insanlarnittifak ve mahkemenin onay ile birinin mlkne verilebiliyordu.51 Bir suyun

basz, yani sahipsiz su olup olmamas durumu suyun bulunduu mevki ile onuinsanlarn kullanp kullanmamasna bal olan hukuki bir durumdu. Bir dadankanveya yamur sular ile birikerek akan, eitli zamanlarda kuruyup eitli

zamanlarda cari olan ve aslnda kimseye faydas olmayan sular da bu sulardansaylabilir.

Kendiliinden akan ve amme tarafndan ortak ekilde tasarruf edileneme sularna kanun d olarak mdahale etmek, onun yatan deitirmek venne set ekmek gibi kiisel tasarruflar sorun olabilmekteydi.52 Kimseninmlk olarak grlmeyen (mstakil bal olmayan) sularn, suya ihtiyaduyulan azalma(kllet) dnemlerinde kullanlma ihtiyac doduunda mlkiyetve tasarruf haklarnn kimlerde olaca konusunda da anlamazlklarolabiliyordu. Hele bu su bir kaynaktan kyor ve iki farkl yerleim birimi o

suda hak iddia ediyorsa ihtilaf kanlmaz oluyordu. Kanuni olarak bu tip sularhangi kyden kyorsa (hurc ediyorsa) kullanm hakk onlarnoluyordu.53

B- Deirmenler ve SuOsmanl ekonomisinin en nemli imalathanelerinden birisi olan

deirmenler zellikle krsal kesimde vazgeilmez kk birer aile iletmeleriidiler. Toplumun temel besinlerini salamada birincil neme sahip olan buyaplarn nemli bir ksm su gc ile altrlmaktayd. Mstakil mlkiyet

50

rnekiin bkz: stanbul Mftl eriyye Sicilleri Arivi, Havass- Refia (Eyp) MahkemesiSicil Defteri, 258 Nolu M-i Lezz Defteri, 1-3. Nakledenstanbul eriyye Sicilleri M-i LezzDefterleri,1, s.22.

51 Ein kazasndan bir zimm ayn kyn bitiiinde kimesnenin alakas olmadan akan suyasahip olmak istediinde bu su nce kylnn ittifak ve rzasyla sonra da resmi kararlakendisine mlk olarak verilmiti. Sivas Ahkm Defteri3, 139/5.

52 Haziran 1755 tarihinde, Zeytunlu Ali bin Receb, Mehmed Bee bin Alinin mlk bannyannda akan sebil suyunun nnde set ektiinde Mehmedin tarlas ve mahsul zarargrmt. Sivas Ahkm Defteri5, 313/3.

53Kederaya bal obanviranllar ile Havzaya bal Kemeriz kylleri, kylerinin yaknndakibir dadan zellikle yamur zamannda kan basz suyu kullanagelmiler iken, Haziran 1753

tarihinde Merzifon sakinleri ortaya karak ayn suda hak iddia etmiler ve anlaamayncamahkemenin yolunu tutmulard. Sivas Ahkm Defteri5, 75/3.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

11/24


199

halinde ya da ortak tasarruf edilen deirmenler olduu gibi vakflar veya devletelinde olanlar da bulunmaktayd. Su deirmenlerinin dolaplarnn (arklarnn)

dnmesi ve dolaysyla retim faaliyetlerini devam ettirebilmeleri iin kesilmezsu kaynaklarna sahip olmalar artt. Bu nedenle deirmenler daha ok nehirazlarnda, zerlerinde veya suyun hzla akabildii eimli arazilerdekurulmaktayd. Nehirler ortak kullanlan sular olmas hasebiyle zerlerindekurulan deirmenler de kimi zaman ortak iletilmekteydi.54.

Osmanl hukukuna gre birden fazla kiinin sahip olduu yine birdenfazla deirmen ayn su zerinde kurulduunda bu deirmenlerin harklar vedolaplar arasnda dolaan su, belirlenmi bir yol zerinden ve belirlenmimiktarlarda akmalyd. Belli bir sistem ile alan bu dzenekler kimi zaman on

yllarca devam edebilmekteydi.55

Bu yle bir dzendi ki yklan bir deirmeninyeniden yaplmas halinde yksekliindeufak bir oynama dahi yaplamazd vesonradan yaplan ksm eskisine bire bir benzer olmak durumundayd.56 Budzenin bozulmas halinde ise aadaaklanaca zere bir takm sorunlarnyaanmas kanlmazd. Ortak iletilen deirmenlerde (ber vech-i itirak) herzaman ortakln oran belli olmasa da iki kiinin yar yarya ortaklkla (nsfiyyetzere) ilettii deirmenlerin yaygn olduu anlalmaktadr.57

Osmanl ehirlerinin iinde akan nehirler balarn sulanmasnda nemlikaynaklard. Bunlarn nne yaplan deirmen ve dolaplar ile ak gcnden

istifade edildii gibi suyun ynnn ayarlanmasnda da bu mekanizmalardanyararlanlyordu. Bu tip yaplar tebaa tarafndan ina edilince belirli kurallariinde kendilerine mlk olarak verilebiliyordu.58Yine baz durumlarda sulamasuyu ile deirmensuyunun ortaklaa kullanld vebu ortak kullanmn gnn

belli saatlerine gre ayarland oluyordu. rnein gndz saatlerinde deirmen

54 rnein Zileli Elhac Ahmed ile shak adl ahslar, Dereboaz denilen mevkide akan nehirzerine kurduklar deirmeni ortak iletmekteydiler. Sivas Ahkm Defteri 1, 7/5. Bu ortaklariinde kadn-erkek ortaklklarnn da olduu vakiiydi. rnein Zilede yaayan shak Bee ile

emsi adndaki kadn ortak bir deirmeni tasarruf etmekteydiler. Sivas Ahkm Defteri1, 62/4.Kadnlarn su kaynaklar konusundaki olduka aktif olduklar dikkat ekmektedir. Bu durumhem tarada hem de bakentte aka grlmekteydi. Kadnlarn su kaynaklar konusundakifaaliyetleri konusundaki saysz rnekten birka iin bkz: 258 Nolu M-i Lezz Defteri, 27, 28,48. Nakleden stanbul Mftl eriyye Sicilleri Arivi, Havass- Refia (Eyp) MahkemesiSicil Defteri, 258 Nolu M-i Lezz Defteri, 1-3. Nakledenstanbul eriyye Sicilleri M-i Lezz

Defterleri,1, s.6.55

En az 80 yllk bir rnek iin bkz: Sivas Ahkm Defteri1, 250/3.56atalcal Ali Efendi, s.209.57

Akda kazasna bal Yahyasaray (?) kynde yaayan Ahmed bin Hasan ile ayn kydenbrahim, yar yarya ortaklk zere ilettikleri deirmene 1746 ylna gelinceye kadar en az krk

senedir sahiptiler. Sivas Ahkm Defteri2, 441/2.58Amasyada bir nehir nnde ina olunan dolap rnei iin bkz: SivasAhkm Defteri4, 89/2.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

12/24

Zafer Karademir

200

dolaplarn dndren su, gnein batmasndan itibaren sabaha kadarbakalarnn tarlalarna akarak kendisinden tarmda istifade ediliyordu.59

Daha nce de ifade edildii zere su deirmenleri genelde ortakkullanmda olan nehirler zerinde kurulmalar hasebiyle bu konudaki ikyetlereksik olmuyordu. Zira su, deirmenin ileyiindeki temel hareket ettirici golduundan ona yaplacak bir mdahale sregelen dzenin bozulmasanlamnageliyordu. Bir deirmeni iletmede kullanlan su zerinde bir bakasnnyapaca ikinci bir yapilkinin iptaline neden olup sahibini madur ediyordu.60Bu durumda Osmanl hukuku kesinlikle eski dzenin yeniden teminini artkouyordu.61Dolaysyla bir su zerindebirden fazla deirmen iletildiinde busuyun akt mecra kanunen belirlendii ekliyle devam etmeliydi. Deirmenler

zerinde izinsiz yaplacak eklemeler62

ve tamirler63

mevcut dzeninbozulmasna sebep olabilmekteydi. Ayrca yata deitirilen bir deirmen suyubakalarnn tarla, ev veya deirmen gibi gayr-i menkullerine zarar verdiindeve bu durum mahkemece onandnda, buna yol aan kii ya da kiilerverdikleri zarar tazmin etmek yani ykmna neden olduklar yerleri tamirettirmek durumundaydlar.64

Nehirler zerinde yaplan dolaplar da sk sk anlamazlklara konuoluyordu. Bu durumda arabulucular devreye girebiliyordu.65 Bazen dedeirmenler zerinde yaanan ihtilaf byk olunca blgenin ileri gelenlerinin

(vukuf- tam olan cemm-i gafir) hakemlii ve stanbuldaki resmi kaytlarn59 Merzifonda Rumcuk kynde akan bir kaynak suyu ile gndz saatlerinde ortan

deirmeni dnyor, gece saatlerinde ise ayn su kyller tarafndan kullanlyordu. SivasAhkm Defteri5, 73/2.

60 rnein Sivasta Taldere mevkiinde byle bir su zerinde deirmene sahip olan El- HacMuslihiddin ismindeki ahs, bir bakasnn kanuna muhalif yapt deirmen nedeniyle madurolmu ve kendi deirmenini iletemez hale gelmiti. Sivas Ahkm Defteri2, 58/1.

61atalcal Ali Efendi, s.209.62skilipli Hac Recebolu Mehmed adndaki ahs, Hseyin ve Ahmedin ortak sahibi olduklar

balarnn hemen yanndaki deirmene sonradan bir hark ina ettiinde ortaklarn bana zarar

verdii iin ikyet edilmiti. Sivas Ahkm Defteri1, 251/1.63 Gm kazasndan Hac (?) isimli kyde oturan Mehmedin deirmeni stnde baka birdeirmene sahip olan Osmankocaolu Mehmed adndaki bir ahs kendi deirmenini tamirettiinde mevcut suyun akt yata deitirmi ve seksen-doksan yllk kadim yapyazararvermiti. Sivas Ahkm Defteri1, 250/3.

64Tokatl Muslibeyolu diye bilinen Ahmed (?) isminde birisi deirmeninin suyunu az bularakyatan biraz yukar ekince bakalarnn balarna ve yaplarna zarar vermi ve bununneticesinde onlar tamir etmekle ykml klnmt. Sivas Ahkm Defteri4, 300/1.

65 rnein Amasyada Abdlgazi ve Abdlkerim isimli ahslar, Caallarn Kprs denilenkpr altndan akan nehir zerinde ina ettikleri dolaplar ile balarn sularken hemenaalarnda baka bir ba olan bir ka kii ayrca dolap yaparak bunlarn sularnn akna ve

dolaplarnn deveranna engel olmulard. Bu anlamazlk araclarn yardm ve mahkemekararyla zlmt. Sivas Ahkm Defteri4, 89/2.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

13/24


201

(kuyd- ahkm defterlerinin) destei ile ihtilaflarn zlmesi yolunagidiliyordu.

66 Ancak her konuda olduu gibi deirmenler hakknda yaanan

anlamazlklarda da toplum zerinde nfuzu olan kimseler bu glerini kendilehlerine kullanmak istiyorlard.67

Mlk deirmenler al verilere de konu olabiliyordu. Ancak bu durumdadeirmenin suyu ile birlikte mi yoksa sadece kendisinin mi mlk olaraksatlaca hususu sorun olabilmekteydi. Ancak Osmanl hukukunun bu tipkonularda suyu gayr-i menkullerden ayr olarak deerlendirdii ynndeki

bulgular68

sz konusu satlarda da ayn ilemin uygulanm olabileceini ifadeetmektedir. Bununla alakal bir vaka Nisan 1751 tarihinde deirmenleriylenl Amasyaya ehrinin69 bir nahiyesi olan Arguvada yaanmt. Acsu

zerinde bir deirmeni satn alan El-Hac brahim, olu mer ve Hac Hasanisimli kimseler bu deirmen ile birlikte Acsuyun da kendilerinin mlkolduunu iddia edip bir oluk kazarak kendi tarlalarna akttklarnda, daha nceayn su zerinde deirmenleri olan ve o su ile balarn sulayanlar bu durumaitiraz etmilerdi.70Devlet ise suyun eski sahiplerinde kalmas konusunda kararvererek eski dzenin devamn salamt.

C- Sivas Eyaletinde Sulak Araziler ve Bunlarn KullanmndaYaanan Sorunlar

Osmanl tarm ekonomisinde sulak ve otluk olan ancak hububat tarmnaelverili olmayan ya da temel olarak tarmsal amalar dnda kullanlan arazilerde bulunmaktayd. AhkmDefterlerine yansdna gre Rum eyaletinde bu traraziler mezra, mera, sulak, yaylak ve klak olarak be farkl ekilde yeralmaktayd (bkz. Tablo 2). Bu arazilerin zerindeki otlar ve iinde akan sularyerleik kyller ve konar-ger airetler iin, daha ok hayvanlarnotlatlmasnda nemlikaynaklard. Osmanl hukukuna gre meralar devlete aittive kylere tahsis edilmi olmakla birlikte orada yaayanlarn ortak mlkdeildi. Ky halk bu arazilerden sadece tasarruf hakk olarak yararlanrlar ve

bu topraklar alp satamazlard. Ayrca hi kimsenin meralardan bir paraymlk haline getirip bahe ya da tarlaya evirme salahiyeti de olamazd.71Yine

66rnek vaka iin bkz: Sivas Ahkm Defteri1, 124/167rnek vaka iin bkz. Sivas Ahkm Defteri1, 7/5.68Bakentte gayr-i menkul iindeki sular sat esnasnda ayr olarak fiyatlandrlyor ve bu fiyat

suyun lsne gre ayarlanyordu. SK Vakf Sular Arivi 2Numaral Defter, 80. Nakledenstanbul Su Klliyat, II, s.119.

69 Evliya elebi, Amasyadaki su kaynaklarn verek ehirdeki dolaplar iin bu ifadeyikullanyor. Evliya elebi, s.96.

70

Sivas Ahkm Defteri4, 180/1.71atalcal Ali Efendi, s.244.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

14/24

Zafer Karademir

202

bir kye eskiden beri (mine'l-kadim) mahsus olan bu tip topraklarda sadece okyn kullanm (intifa) hakk vard. Yani hariten kimselerin bir kye ait yaylak

ya da klan otundan ve suyundan yararlanma hakk bulunmamaktayd. Ancakbirden fazla kyn kullanmnda olan ortak araziler de bulunmaktayd. Hibirortak bir bakasn bu arazileri tasarruf hakkndan mahrum edemezdi.72. Bukurallar belirleyen, yine eksiden beri resmi belgelerde (defter-i hkande)yazl olan kaytlard.73 Yine bu tip araziler tmar dhilinde olan topraklararasnda yer alabiliyordu. Sahib-i arzdan alnan belge (tapu) ile tasarruf edilen

bu topraklar da yasal kaytlarda snrlar aka belli olan ve daha okhayvanlarn otlatlmasnda kullanlyordu.74 Ayn zamanda vakf topraolabilen bu arazilerin mtevelli tarafndan kyllerden birine tapu ile verilmesi

mmkn deildi.75

Bu almada incelenen beikyet defterinde bu konuda kaydedilmi 42

ikyete rastlanm olup bunlarn iinde en fazla ikyet (17 adet) meralarkonusunda olmutur. Onu 15 ikyet ile yaylalar zerindeki anlamazlklarizlemitir. Bunlardan baka klaklar hakknda alt ikyet kaydedilirken,mezralar konusu drtkez kayda geirilmitir(bkz: Ekler- Tablo 2). ikyetlerindaha ok Sivas il merkezi, Arabkir ve Einde76 younlat gzlenmitir.Aslnda buradaki anlamazlk ifadesini dardan birilerinin hakszmdahalesi olarak ifade etmek daha yerinde olacaktr. Nitekim ismi geen

topraklar ounlukla ve yasal olarak belli kimselerin tasarrufunda olan arazilerolup hayvanlarn otlattklar ve suyundan yararlandklar yerlerdi.77 Subakmndan grece fakir bir blge olan eyalette elbette bu traraziler oldukakymetliydi. 78 Dnemin Osmanl merkezi gcnn tarada atrdamaya

balad ve yerel idarelerde ayanlarn etkisinin artt bir sre olduudnldnde79 dier sulara tecavz edenler gibi burada da sulak ve otluk

72Akgndz 1986, s.706.73 Ayrca bu tip arazileri tasarruf edenler maddi glerine gre yaylakiyye ve klakiyye adyla

vergiler derlerdi. Akgndz 1986, s.707.74 Mesela Erim kazasndan Sleyman Aa isimli bir ahsn, kynn hemen yannda, sahib-iarzdan ald belgeyle tasarruf ettii kla vard. Sivas Ahkm Defteri3, 70/4.

75eyhlislam Feyzullah Efendi, s.485.76Ein(Kemaliye), Fratn Karasu kolukenarnda, iindenemlibir su kaynana sahip yerleim

birimidir. Ktipelebi, s.705.77Hemen hemen bu konu ile ilgili tm belgelerde ayn ifadelerle, herhangi birisinin suyundan ve

otundan intifa ede geldii sulak arazisine yaplan kanun d mdahaleden bahsedilmektedir.78Zira baz vakalarda sonradan araziye girerek hayvanlarn otlatan ya da kendileri yerleenlerin

mtegallibeden, ayandan vecebbareden diye anlan kimseler olmas bu anlamdanemlidir rnekler iin bkz: Sivas Ahkm Defteri3, 377/3; Sivas Ahkm Defteri4, 101/3.

79

On sekizinci yzyl ayanlarn ykseliinin gzlendii bir dnem olarak bilinmektedir. Bukonuda ayrnt iin bkz: zkaya 1994.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

15/24


203

arazilere haksz yere mdahale edenlerin nfuzlu kimseler olmas artcdeildir. Mesela kimi sipahiler bakalarnn tasarrufunda olan sulak arazileri,

nfuzlarna gvenerek topladklar kimselerle igal edebilmekteydiler.80 Tabiikonarger gruplar da hem kendileri hem de hayvanlar iin bu itah acarazilere gz dikiyorlar ve onlara sahip olma arzularn gizlemiyorlard.81Ancak

bu tr olaylarda her zaman zorbalarnigali sz konusu olmuyor bazen arazilerievreleyen komu kyler arasnda da anlamazlklar yaanabiliyordu.82

Su ve bitki bakmndan zengin byle arazilere sahip olmak isteyenlersadece hayvanlarn otlatmak ya da sulamak gayesiyle hareket etmiyorlard.Bazen de her ne kadar bu araziler resmen yaylak, klak ,mera gibisfatlarla tescillenip ziraata kapatlyor olsa da buralar ele geirerek tarla haline

getirmek isteyen kimseler de ortaya kabiliyordu.83

Oysa Osmanl hukukunagre bir kyn kullanmnda olan mera ve benzeri yerlerinmlk gibi istenildiiekilde tasarruf edilmesi veya kyllerden birisi tarafndan bir bakasnasatlmas mmkn deildi.84

SonuBu almada tarih boyunca yaamn entemel kaynaklarndan olan suyun

Osmanl devletinin byk eyaletlerinden saylan Rum eyaletinde yaayan halknsosyal ve ekonomik yaamndaki yeri incelenmitir.almada incelenen ve on

sekizinci yzyln ortalarna ait olan Sivas Ahkm (ikyet) defterlerineyansyan davalarn aka ortaya koyduu zere Osmanl toplumunda adna suhukuku denilebilecek olan zel bir alann varlndan sz edilebilir. Sivaseyaletindeki tzel ya da zel kiilerin sahip olduklar veya kullanma hakknelde ettikleri su kaynaklarnn adeta onlarn varlk sebebi olarak ortaya ktgzlenmitir. Bu anlamda su,blgede sadece bir doal kaynak olarak kalmam

pek ok kii ya da kurum iin bal bana temel ekonomik deer olmutur.Eyalet iinde su kaynaklarnn mlkiyet hakknn ou zaman mstakil

olarak insanlarn elinde olduu gzlemlenmi ancak bunun dnda ortak

kullanlan ya da sahibi bulunmayan su kaynaklarnn olduu da grlmtr.Ortak kullanlan sular daha ok birden fazla kyn arasnda kalan rmak vedereler olmu, bunlarn kullanmartlar ve snrlar konusunda Sivas kadsnn

80rnek iin bkz: Sivas Ahkm Defteri3, 220/3.81Konarger Trkmenlerden olduu anlalan Sleyman ismindeki bir ahs da onlardan biriydi

ve Divriide tapulu bir meraya yerlemek iin byk mcadeleler vermiti. Sivas AhkmDefteri3, 108/2.

82rnek iin bkz. Sivas Ahkm Defteri3, 429/3.

83Tokatta bir meray haksz yere zirai tarla haline getirme davas iin bkz: Sivas Ahkm Defteri

5, 51/3.84atalcal Ali Efendi, s.83.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

16/24

Zafer Karademir

204

kararlar ile bakent kaynakl kanunname ve fetvalar belirleyici olmutur.Ayrca toplumsal hayatn ok nemli kurumlarndan olan vakflarn da su

kaynaklarnn kullanmndaki youn faaliyetleri gzlemlenmitir. Bu konudaSivas ve Amasyann dier yerleim yerlerine oranla ne ktn ve

buralardaki gl vakflarn gerek sulak arazilere ve cari sulara sahip olmagerekse eme hizmeti sunma bakmndan aktif bir ekilde hareket ettikleriizlenmitir. Bu konuda eme hizmetlerinin aksamamas adna Sivas veMerzifondaki vakflarn hatr saylr abalar dikkat ekmektedir. Ayrcaeyalette meskn olan kadnlar sahip olduklar sulara mdahale edildiindeekinmeden haklarn aramlardr.

Rum eyaleti tebaasnnsahibi ya da mutasarrf olduklar su kaynaklarnn

kullanm srasnda her zaman devletin koyduu kurallara uymadgrlmtr. zellikle elinde siyasi ve askeri nfuzbulunan resmi grevliler yada yerel sivil gler bu hususta kurallar inerken hi de ekingendavranmamlardr. Bu noktada blgesel idare merkezi olan Sivasa nispetenuzak olan Ein ve Tokat gibi iki merkezin ne kt sylenebilir.Kukusuz suhukukunun gz ard edilmesi meselesinde sradan reaya da sklkla birbiriylekar karya gelmitir. Buna ramen devlet eyhlislammft ve kadlar eliyleadaleti salamak adnabyk aba sarf etmitir. Gerek en cra kylerdekiinsanlar gerekse eyalet merkezinde ve kazalarda ve kylerde yaayanlar

mahkemelerde haklarn ararken iddialarn kantlamak adna ellerindeki btnbelge ve bilgileri resmi makamlarla paylamlardr. Hakkn arayan madurlaryerel mahkemelerde adaletin salanmadna kanaat getirdiklerindeikyetlerini eyalet merkezine ya da bakente aksettirmekten de uzakdurmamlardr.

Sivas eyaletinin vazgeilmez geim kaynaklarndan olan deirmenlerinsulara olan ball bu iletmelerin ve sahiplerinin de hemen her dnem karkarya gelmelerine neden olmutur. Devlet tarafndan olduka sk ekildedenetlendii gzlenen ve zerlerindeki en ufak deiikliklerin bile izlendiianlalan deirmenlerin eyalet iinde her yere yaylm olmas onlar hakkndakiusulszlklere dair kaytlarn da blge geneline orantl olarak dalmasnaneden olmutur. Dolaysyla bu iletmelere dair vakalarda eyalet iinde belli

blgelerde younlama olmad hemen her yerde konu ile ilgili davalarnyaand sylenebilir

Cari olan sular kadar yaylak ve klaklar bata olmak zere otu vesuyundan istifade edilen araziler de hem tarma hem de hayvancla baleyalet halknn vazgeemedikleri alanlardan olmutur. Hi phesiz nehirlergibi ou zaman birden fazla yerleim birimininortak kullanmnda olan bu tiparaziler zerinde de pek ok ihtilaf yaanmtr. Daha ok Arapkir ve Einkazalarnn ne kt gzlemlenen sz konusu ihtilaflarda devlet adeta

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

17/24


205

arabulucu rol oynam ve mmkn olduunca ortak kullanmn devamynnde karar vermitir.

Her ne kadar bu alma kapsamnda incelenen blgeler arasndabugnk Sivas ili snrlar dnda olan ve iklim bakmndan ksm deiikliklerarz eden yerler bulunsa dabu yerlerin yllk ya miktarlarnn Sivastan pek defarkl olduu sylenemez85. Bu noktadan bakldnda birinci ve ikincigrafiklere gre on sekizinci yzylda Sivas vilayeti snrlarnda ahalinin yaadsu konusundaki ikyet ve anlamazlklarn vilayetin ya rejimi ile okyakndan ilikisi olduu anlalmaktadr. Sularn oald zamanlardaihtilaflarn dadoru orantl olarak artt gzlemlenmektedir. Nitekim sulamafaaliyetlerinin azald ya da hi yaplmad, ime ve sulama suyuna , sair

aylara gre daha az ihtiya duyulduu sonbahar ve k aylarnda ise sukonusunda yaanan problemlerin azalma seyrine girdii grlyor. Bunakarlk tarmda ve imede suya duyulan ihtiyacn ve tabii suyun da arttilkbahar aylarnda ise insanlarn su paylamnda daha fazla sorun yaadklarortaya kmaktadr.

Su paylam konusunda ilkbahar aylarnn ve bu mevsim iinde de Nisanaynn ne kmas ilgintir. Blgede karlarn eridii ve bahar yamurlarnndt bir ay olmas hasebiyle suyun oald sralarda insanlarn bol sudandaha fazla pay alma mcadelesine girdikleri dnlebilir En ok anlamazlk

yaanan ay (Nisan- Mays-Haziran), ehrin ya rejiminde de en fazla yaalan aylardr. Suyun iyice azald Temmuz aynn ise en az ihtilaf yaanan ayolmas olduka ilgintir. Hububatn sulanmasnda fazla ihtiya hissedilmeyen

bir dnem olduu iin bu ekilde bir sonucun ortaya kt anlalmaktadr. Bunoktada en az anlamazlk yaanan aylarn (Temmuz-Austos-Eyll) ya

bakmndan da en fakir aylar olduu grlmektedir. Dolaysyla su konusundayaanan problemlerin oalmas, tahmin edilenin aksine, sularn azald deilartt dneme rastlamakta ve bu durum problemlerin says ile su miktararasndaki doru orantya iaret etmektedir.

85Baz ileleri bu almada incelenen illerin aylk ya miktarlar arasnda bir uurum olmaddikkat ekmektedir:

l Aylk Ortalama Ya Miktar (kg/metrekare)Sivas 442

Amasya 457

Tokat 441

Malatya 372

Erzincan 351Kaynak:http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler istatistik.aspx?m=MALATYA# sfB
http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler%20istatistik.aspx?m=MALATYA#%20sfBhttp://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler%20istatistik.aspx?m=MALATYA#%20sfB

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

18/24

Zafer Karademir

206

KAYNAKLAR

a. Ariv KaynaklarBabakanlk Osmanl Arivi, Sivas AhkmDefterleri(Balang ve Biti Tarihleri):1 Nolu Defter (BOA, A.DVNS.AHK.SS.d.1), 1742-1744

2 Nolu Defter (BOA, A.DVNS.AHK.SS.d.2), 1744-1747




b. Yaynlanm Ana Kaynaklar

Evliya elebi Evliya elebi Seyahatnamesi, Haz: Zekeriya Kurun, Seyit AliKahraman, Ycel Dal, II. Kitap, YKY, stanbul 1999.Ktip elebi Cihnnum, Yayn Ynetmeni: Nevzat Bayhan, stanbul

Bykehir Belediyesi Kltr A.. Yaynlar, stanbul, 2010.eyhlislam Feyzullah Efendi

Fetv-y Feyziye, Haz: Sleyman Kaya, stanbul, 2009.stanbul Su Klliyat, stanbul Su Klliyat, I, II, Vakf Su Defterleri Hatt-

Hmyn, Yayn Ynetmeni: Ahmet Kala, stanbul 1997.stanbul eriyye Sicilleri M-i Lezz Defterleri 1

stanbul eriyye Sicilleri M-i Lezz Defterleri, 1, Yayna

Hazrlayan: Ahmet Kala, stanbul 1998stanbul eriyye Sicilleri M-i Lezz Defterleri2-3

stanbul eriyye Sicilleri M-i Lezz Defterleri, 2-3, YaynaHazrlayan: Ahmet Kala, stanbul 1999

Vakf Su Defterleri Su TahrirleriVakf Su Defterleri Su Tahrirleri stanbul Su Klliyat, XXXII,Proje ve Yayn Ynetmeni: Ahmet Kala, SK Yaynlar,stanbul 2003.

Vakf Su Defterleri Su Keif Defterleri, 1-2,Proje ve Yayn Ynetmeni: Ahmet Kala, SK Yaynlar,

stanbul 2003.

c. Aratrma- nceleme EserleriAkda 1995 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, II, Cem

Yaynevi, stanbul.Akgndz 1986 Ahmet Akgndz, Mukayeseli slam ve Osmanl Hukuku

Klliyat, Diyarbakr.Atalay ve Mortan 2011 brahim Atalay - Kenan Mortan, Resimli ve Harital Trkiye

Blgesel Corafyas, stanbul.

Ayverdi 2010 lhan Ayverdi,Misalli Byk Trke Szlk, stanbul.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

19/24


207

elik 2000 Glfettin elik, Su Hukuku ve Tekilt, SK Yaynlar,stanbul.

Darkot 1965 Besim Darkot, Sivas, slam Ansiklopedisi, Milli EitimBakanl Yaynlar, Cilt: 10, stanbul, s.569- 577.Demirel 1992 mer Demirel, Sivas emeleri, OTAM3, s.169- 178.Gkbilgin 2006 Tayyip Gkbilgin, 15. ve 16. Asrda Eylet-i Rm, Vakflar

Dergisi, Say: VI,s.51-61.lhan 2008 M. Mehdi lhan, Osmanl Su Yollarnn Sevk ve daresi,

Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt: 27, Say: 44, s.41-66.nalck 2009a Halil nalck, Adlet ve ikyet Hakk: Arz- Hl ve Arz-i

Mahzarlar,Dou-Bat Makaleler II, s.168-186.nalck 2009b Halil nalck, Su, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,

C. 37, stanbul, s.437-440.Kl 2004 Selda Kl, Su Yollar ve Su- Yolcu Esnafna Dair Baz

Tesbitler, Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt: 23, Say: 36,s.175-188.

Martal 2010 Abdullah Martal, Suyolcu, Trkiye Diyanet Vakf slamAnsiklopedisi, C. 38, stanbul, s.1-2.

zkaya 1994 Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, TrkTarih Kurumu Basmevi, Ankara.

Tunca 2000 Aylin Tunca, Vakfiyelerine Gre Tokat Vakflar (H.1000-1200/ M.1591-1785), Gazi niversitesi Sosyal BilimlerEnstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara.

d. nternetatalcal Ali Efendi 2013 atalcal Ali Efendi, Fetev-y atalcal

(http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015079128644)

adresinden temin. (15.08.2012)

http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-

istatistik.aspx?m=MALATYA#sfB (15.03.2012)

Zafer Karademir
http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015079128644http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015079128644

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

20/24

Zafer Karademir

208

Ekler

Grafik 1: ncelenen Dneme Ait Su Konusunda Kaydedilen Dava Saylarnn Aylara

Gre Dalm (Vaka Adedi)

0

5

10

15

Grafik 2: Sivas line Ait Ya Deerlerinin Aylara Gre Dalm (mm)86

0

10

20

30

40

50

60

Grafik 3: ncelenen Dnemde Su Konusunda Kaydedilen Dava Saylarnn MevsimlereGre Dalm (% Olarak)

0

5

10

15

20

25

30

Y S K

lkbahar 29 vaka %43,9Yaz 18 Vaka %27,2

Sonbahar 5 Vaka- % 7,5

K 14 Vaka- %21,2

86Kaynak: Atalay ve Mortan 2011, 543.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

21/24


209

Tablo 1: Bu alma Kapsamnda ncelenen Vakalar87

Kaynak88

htilaf Yeri Hicri Tarih Miladi Tarih Mevsim2-441-2 Akda Evil-i evval1159 17-26 Ekim 1746 SB2-207-2 Amasya Evhir-i Zilkade 1158 14-22 Aralk 1745 K3-264-4 Amasya Evahir-i Rebilevvel 1162 9-17 Nisan 1749 B4-86-1 Amasya Evast- Ramazan 1163 13-22 Austos 1750 Y4-89-2 Amasya Evahir-i Ramazan 1163 23-31 Austos- 1750 Y

4-147-2 Amasya Evast- Rebilevvel 1164 6- 15 ubat 1751 K4-180-1 Amasya Evahir-i Cemaziyelevvel

1164

16- 24 Nisan 1751 B

1-98-1 Arabkir Evast- Muharrem 1156 6-15 Mart 1743 B

2-147-4 Arabkir Evhir-i Cemaziyevvel 1158 20-28 Haziran 1745 Y3-72-1 Arabkir Evahir-i Cemaziyel ahir 1160 29 Haziran- 7 Temmuz Y3-154-1 Arabkir Evahir-i R. Evvel 1161 21- 29 Mart 1748 B4-50-1 Arabkir Evahir-i Cemaziyelahir 1163 27 Mays-5 Haziran

1750

B

4-198-1 Arabkir Evahir-i Cemazyelahir 1164 16- 24 Nisan 1751 B5-251-1 Arak Evail-i Rebilahir1168 24 Ocak- 2 ubat 1755 K3-64-2 orum Evail-i Cemaziyel ahir 1160 10- 19 Haziran 1747 Y

3-128-2 Divrii Evast- Muharrem 1161 11-20 Ocak 1748 K4-323-1 Divrii Evast- Cemaziyelahir 1165 5- 14 Mays 1752 B4-336-1 Divrii Evast- Receb 1165 24 Mays- 2 Haziran

1752

B

5-178-2 Divrii Evahir-i Receb 1167 13- 21 Mays 1754 B1-190- 2 Ein Evail Receb 1155 10- 19 Eyll 1941 SB3-139-5 Ein Evahir-i Safer 1161 20- 28 ubat 1748 K3-206-4 Ein Evast- aban 1161 5-14 Mart 1748 B1-250- 3 Gm Evahir-i Safer 1157 4- 12 Nisan 1744 B2-101-2 Gmabad Evahir-i Safer 1158 24 Mart- 1 Nisan 1745 B

3-39-3 ve

4

Gmil Evil-i Rebilahier 1160 12- 21 Nisan 1747 B

3-39-5 Gmil Evhir-i Rebilahir 1160 12- 20 Nisan 1747 B2-73-4 lbegl Evast- Muharrem 1158 12-21 ubat 1745 K

1-251-1 skilip Evahir-i Safer 1157 4- 12 Nisan 1744 B5-128-3 skilip Evast- Safer 1167 7- 16 Aralk 1753 K3-285-2 Kelinkiras Evast- Cemaziyelevvel 1162 28 Nisan- 7Mays 1749 B2-51-3 Karayaka Evil-i Rebilahir 1157 14- 23 Mays 1744 B

2-452-2 Kazabad Evahir-i Zilkade

1159

4-12 Aralk 1746 K

1-1-1 Kedera Evail-i Cemaziyelahir 1155- 3-13 Austos 1742 Y

87 ncelenen belgeler ierisinde zellikle Amasya ve Merzifonun su problemleri bakmndan dier yerlere oranla daha fazla kaydedildii grlmektedir. Yaklak 25 farkl yerleim

biriminden elde edilen toplam 66 kayttan 14 (%21) bu iki yerleim yerine aittir.88Sivas Ahkm Defteri No-Sayfa No-Hkm No eklinde sralanmtr.

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

22/24

Zafer Karademir

210

4-54-4 Kedera Evahir-i Cemaziyelahir 1163 27 Mays- 4 Haziran1750

B

5-75-3 Kedera Evail-i aban 1166 3- 12 Haziran 1753 Y2-401-4 Kelinkiras Evil-i Cemaziyelahir 1159 21 Haziran- 1Temmuz1746

Y

4-279-2 Merz.orum Evast- Safer 1165 8-17 Ocak 1752 K2-40-4 Merzifon Evail-i C. Evvel 1157 12- 21 Haziran 1744 Y

2-50-1 Merzifon Evhir-i Cemaziyevvel 1157 1-9 Temmuz 1744 Y4-155-5 Merzifon Evail-i Rebilahir 1164 27 ubat- 8 Mart 1751 B

5-59-2 ve

5-61-2

Merzifon Evail-i Receb 1166 4- 13 Mays 1753 B

5-73- 2 Merzifon Evast- aban 1166 12- 21 Haziran 1753 Y5-81-1 Merzifon Evahir-i aban 1166 22- 30 Haziran

1753

Y

5-123-3- Merzifon Evail-i Safer 1167 28 Kasm- 7 Aralk1753

K

3-167-2 Niksar Evast- Rebilahir 1161 9-18 Nisan 1748 B4-170-3 Saz Evail-i Cemazyelevvel 1164 28 Mart- 6 Nisan 1751 B

1-2-3 Sivas Evail cemaziyelahier 1155 3-13 Austos 1742 Y1-6-2 Sivas Evail cemaziyelahir 1155 3-13 Austos 1742 Y

2-58-1 Sivas Evahir-i Rebilahir 1157 2-10 Haziran Y2-401-2 Sivas Evil-i Cemaziyelahir 1159 21 Haziran- 1Temmuz

1746

Y

3-107-5 Sivas Evahir-i Zilkade 1160 23 Kasm-1 Aralk 1747 K

4-160-2 Sonya Evast- Rebilahir 1164 8-17 Mart 1751 B2-39-3 Sleymanl Evahir-i evval 1157 26 Kasm-4 Aralk 1744 K3-145-1 Taabad Evail-i R. Evvel 1161 1- 10 Mart 1748 B1-213-3 Tokat Evast- evval 1156 27 Kasm-5 Aralk

1743K

3-24-3 Tokat Evil-i Rebilahir 1160 12- 21 Nisan 1747 B3-241-1 Tokat Evail-i Muharrem 1162 22- 31 Aralk 1748 K4-23-4 Tokat Evahir-i Rebilahir 1163 29 Mart-5 Nisan

1750

B

4-202-1 Tokat Evail-i Cemaziyelahir 1164 27 Nisan- 6 Mays 1751 B4-300-1 Tokat Evahir-i Rebilahir 1165 7-15 Mart 1752 B

2-73-3 Tosya Evast- Muharrem 1158 12-21 ubat 1745 K3-77-4 nye Evail-i Receb 1160 9-18 Ekim 1747 SB

5-313-3 Zeytun Evast- aban 1168 1- 10 Haziran 1755 Y1-7-5 Zile Evast- Cemaziyelahir 1155 14-23 Austos 1742 Y

1-62-4 Zile Evast- Zilkade 1155 6-15 Ocak 1743 K1-124-1 Zile Evail Rebilevvel 1156 25 Nisan- 4 Mays 1743 B

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

23/24


211

Tablo 2: ncelenen Dneme Ait Sulak Arazilerin Paylamnda Yaanan Anlamazlklar

89Sivas Ahkm Defteri No-Sayfa No-Hkm No eklinde sralanmtr.

Kaynak Anlamazlk Yeri Anlamazlk Alan

2-427-3 Arabkir Mera2-439-1 Arabkir Mera

3-377-3 ve 4 Arabkir Klak4-202-4 Arabkir Yayla

4-297-3 Arabkir Yayla

4-320-2 Arabkir Yayla

4-388-1 Bozok Mera

3-220-3 ama (?) Mezraa3-309-1 orum Mera5-264-2 orum Mera4-130-2 Divrii Klak5-233-1 Divrii Mera2-429-3 Ein Mera2-466-2 Ein Mezraa3-363-1 Ein Yayla4-6-2 Ein Mera3-226-1 ve 2 Ein- Yayla3-70-4 Erim Yayla

4-31-3 Geldiklan Mera

4-300-3 skilip Mera3-321-2 Karasarbehramah Mera4-266-2- Karayaka Yayla

3-158-5 Niksar Mera

5-233-3 Niksar Yayla

1-38-4 Osmanck Klak2-447-1 Sivas Yayla

2-470-2 Sivas Yayla

3-108-4 Sivas Mezraa

3-158-2 Sivas Mera

3-214-1 Sivas Yayla

4-101-3 Sivas Mera

4-144-3 Sivas Yayla

5-111-1 Sivas Mlk mera5-259-5 Sivas Mera4-344-1 Sivas- Karaku Klak5-11- 3 Sorgun Yayla

5-214-2 Sorgun Klak3-4-1 Taabad Yayla5-48-3 Tokat Mezraa

5-51-3 Tokat Mera

5-251-2 Tokat Klak5-302-2 Arabkir Yaylak

7/25/2019 500013598xyz0-5000214159-1-PB

24/24

Documents

500013598xyz0-5000214159-1-PB