6 - 7 Eylül Olayları - Dilek Güven

8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven

1/219


2/219

Dilek Gven

Cumhuriyet Dnemi Aznlk

Politikalar ve Stratejileri Balamnda

6-7 EYLL OLAYLARI


3/219

TARH VAKFI YURT YAYINLARI 149

Cumhuriyet Dnemi AznlkPolitikalar ve Stratejileri Balamnda

6-7 EYLL OLAYLARI

Dilek Gven

eviriBaharahin

2005, Tarih Vakf Yurt Yaynlar

Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda.yayncnn yazl izni olmakszn,

hibir yntemle oaltlamaz.

ISBN: 975-333-196-7

Birinci Basm:stanbul, Austos 2005 (2000 Adet)

Yayn Ynetmeni

Zafer Karaca

RedaksiyonAkn Ylmaz

Son OkumaNihal Boztekin

Grafik Tasar

m3tasarmwww.3tasarim.com

UygulamaMelek Yavuz

BasmSena Ofset Tel:

0212 6133846

Tarih VakfBarbaros Bulvar Yldz Saray Arabaclar Dairesi

Beikta 34349-stanbulTel: 0212 2273733www.tarihvakfi.org.tr


4/219

Dilek Gven

Cumhuriyet Dnemi AznlkPolitikalar ve Stratejileri Balamnda

6-7 EYLL OLAYLARI


5/219

Ksaltmalar

AESF Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Arivi

BCA Babakanlk Cumhuriyet Arivi

CADN Nant Diplomatik Ariv Merkezi

CHP Cumhuriyet Halk Partisi

CO Kolonyal Ofis

DP Demokrat Parti

FO Dlikiler Ofisi

KTC Kbrs Trktr Cemiyeti

MAH Milli Emniyet Hizmetleri

M.T.T.B. Milli Trk Talebe Birlii

NARA Ulusal Arivler ve Kaytlardaresi

PA AA Dileri Bakanl Siyas Arivi

PREM Babakanlk Ofisi

PRO ngiliz Devlet Arivi

T.M.T.F. Trkiye Milli Talebe FederasyonuT.M.G.T. Trkiye Milli Genlik Tekilat


6/219

nsz

6-7 Eyll 1955 Olaylarna tank olmam bir nesle mensup olmak, ku-

kusuz beni bu aratrmaya ynlendiren olgulardan biriydi. Ayaklanmalarla ilgili

bize aktarlan bilgi krntlar, yaanm trajediyi tarif etmek ve nedenlerinianlamak iin yeterli gelmiyordu. Kemalist uluslama projesini daha iyi

deerlendirebilmek iin, Cumhuriyet dnemindeki tm aznlk kart politi-

kalarn analizinin gerekli olduu dncesi ise bu almaya balamamn baka

bir nedeniydi.

Elinizdeki kitap, 2004 ylnda Almanya'nn Bochum Ruhr niversitesi

Tarih Fakltesi tarafndan kabul edilen doktora tezimin -baz kk dzelt-

meler dnda- Almanca aslndan yaplan evirisidir.

Bu alma birok kiinin yol gstericilii ve teviki olmadan yaplamaz-d. Bata hocam Fikret Adanr'a, okynl destei ve yapc eletirileri iin

minnetarm.

Sevgili arkadalarm ve meslektalarm Christoph Ramm ve Berna Peke-

sen zamanlarn cmerte ayrarak, taslak metni okuyup deerli ynlendir-

melerde bulundular; onlara kran borlarm belirtmek isterim.

Bu almann aratrma ve yazlma safhasnda eletiri ve dnceleriyle

katkda bulunan, moral destek salayan dostlarma, zellikle tm Alatl ai-

lesine, Ayegl oran'a, Salasa'ya, Yasemin ve Nesrin Takran ile Murat G-

ren'e mteekkirim. almamn Almanca'dan Trke'ye evirisini yetkinlikle

gerekletiren Baharahin'i de burada anmak isterim.

almann sonulanmasn sabrszlkla bekleyen aileme ise her daim

verdikleri destek iin ne kadar teekkr etsem azdr.

Dilek GvenKurtulu,

Temmuz 2005


7/219

NDEKLER

GR................................................................................................................1

Aratrma Dzeyi .....................................................................................5

Yntem ....................................................................................................8

Orijinal Kaynaklarn Kullanm .............................................................12

I. Yeniden Kurgulamak..................................................................................13

Balang Aamas ....................................................................................14

Gvenlik Glerinin Pasiflii...................................................................20

Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi ....................................23

zmir'deki Saldrlar ..............................................................................26

Ankara'daki Saldrlar ............................................................................29

Olaylarn Ardndan Hkmetin Aldlk nlemler..............................30

Hasar........................................................................................................34

Maddi Hasar......................................................................................34

Hrszlk.............................................................................................37

Yaralama Olaylar ve lmler ........................................................ 39

Devletin Tazminat demeleri ........................................................40

II. Ba Aktrler..............................................................................................51

Komnistlerin Sulanmas.......................................................................55

Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin

ve Sendikalarn Rol................................................................................56

stanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) ........... 71

Hkmet yeleri .................................................................................. 73


8/219

III.Perde Arkas ....................................................................................................... 79

Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi ........................................................ 84

Dilin Trkletirilmesi ......................................................................................88

Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi ..............................................90

skn Politikalar ................................................................................................92

Trakya Olaylar (1934) ....................................................................................97

Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934) ....................................................... 103

Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)..................................106

Varlk Vergisi (1942).......................................................................................108

okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu.......................118

Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk ......................................................... 1276-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G ...................................... 138

50Ti Yllarn Politik ve Sosyoekonomik

Koullar erevesinde 6-7 Eyll Olaylar ......................................................152

Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay ..............................................159

SONU .............................................................. .................................................... 173

EKLER............................................................... ..................................................... 178

KAYNAKA...................................................... .................................................... 183

DZ N ............................................................. ..................................................... 197

NGLZCE ZET............................................................... .................................. 201


9/219

Giri

LNZDEK almann konusu, okuluslu Osmanl Im-

paratorluu'ndan Trk ulus-devletine gei sorunsalyla

ilintilidir. Dilsel ve dinsel olarak kark bir nfusa sahip

olan okuluslu Osmanlmparatorluu da, 19. yzyldaki ulus-

devlet kurma abalarndan nasibini almt. 18. yzyln yarsn-

dan 20. yzyln bana kadar geen sre, Yunanllarn, Srpla-

rn, Rumlarn ve Bulgarlarn bamsz devletlerinin kuruluuna

sahne olmutu. Ermeniler, Krtler ve Araplar arasnda da ayr-

lk eilimler kendini gsteriyordu. Reform hareketi, Tanzi-

mat'n btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk halk-larnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem er-

evesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir.

Sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olur-

sa olsun, bir ve tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurt-

1

E


10/219

6-7 EYLL OLAYLARI

talar olacaklard. 1908'den sonra Jn Trkler tarafndan da srdrlen bu de-

neme, eski "millet sisteminin demokratik meruluu olan ve sekler bir devletle

deiimini ngryordu. Ancak, bylesi bir deneme Osmanl halklarnn ulusal

kurtulu hareketlerini durdurmayacakt; bu hareketlerin elitleri, kendileri iin

daha elverili olan eski sistemin erevesi iinde, her biri kendi ulusunun

yeniden douu iin alyorlard.

Ancak, Jn Trklerin Osmanlclk kavramnn baarszlnn nemli bir

nedeni de, aslnda yeni bir anayasal dzenin taycs olarak hizmet edebilecek

Mslman bir burjuva snfnn var olmamasnda grlmelidir. Birok etnik top-

lumu barndran imparatorluk nfusunun orta snf katmanlar, neredeyse tama-

men gayrimslim cemaatlerin mensuplarndan olumutu ve bunlar, siyasi ola-

rak halihazrda var olan ya da olumak zere olan kendi ulus-devlet meseleleri

zerinde younlamlard.

Ge dnem Osmanlmparatorluu'ndaki ulusal sorunun geliiminde, 1913-

14 yllar yeni bir dnemin balangcna iaret eder. 1912 ylndaki Balkan Sava

yenilgisi, arlkl olarak, halkn henz az gelimi olan ulusal bilincine dayand-

rld. Bu nedenle, "ulusal ruh"un yeni bir terbiyeye tbi tutulmas zorunluydu. Bu

adan bakldnda, 1. Dnya Savann kmas da bir anlamda, yeni ulusal prog-

ram devreye sokmak iin birans olarak grld. Bu erevede atlan nemli biradm, Avrupallarn tm ayrcalklarnn (diplomatik dokunulmazlk, vergi muafi-

yeti, kendi postanelerine sahip olma, dk gmrk tarife oranlar) yasal zeminini

oluturan kapitlasyon sisteminin kaldrlmas oldu. Ayrca Trke'nin ekono-

mideki zorunlu iletiim dili olarak belirlenmesiyle, ounluu Hristiyanlarn te-

kil ettii memurlarn Mslman olanlarla deitirilmesinin n alm oldu. By-

lece, sava koullar altnda, "ulusal burjuvazinin" yaratlmas iin gerekli artlarn

yerine getirilmesi salanyordu.

okuluslu imparatorluun ekirdeini oluturan Kk Asya'nn etnik ve

demografik olarak homojenletirilmesi ile ilgili kayg da bununla balantlyd.

Baarl bir ulus-devlet oluturmann zorunlu nkoulu buydu. Bu balamda,

1915-16 yllar arasnda, yz binlerce -belki de bir milyondan fazla- insann ha-

yatna mal olan, Dou Anadolu'daki "sava blgesinde yaayan Ermeni nfusun

2


11/219

GR

tamamnn gneye -Suriye ve Mezopotamya'ya- srlmesi ya da Kk As-

ya'nn Rum-Ortodoks nfusuna kar uygulanan iskn politikas (1912-23), asl

olarak ulus-devlet ekseninde gerekletirilen homojenletirme abalarnn so-

nular olarak deerlendirilmelidir.

Gayrimslimlere ve Trk olmayan etnik gruplara kar uygulanan ayrmc-

lk, 1923'te Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan iddetlenerek srd. Her ne

kadar yeni kurulan devlet, Hristiyan aznlklarn (Rumlar ve Ermeniler) zerk-

lik haklarn devletler hukuku erevesinde gvence altna alm olsa da,

1920'lerin ve 30larn hkmetleri zaman zaman aka asimilasyon politikalar

izlemilerdir. ekli olarak bakldnda yasalar karsnda tm vatandalarn hak

ve devleri birbirinin ayn grnse de, gndelik hayatta baskn Trk etnik kim-

liine aidiyet, devletin kimlik politikasnn temelini oluturuyordu. Bylelikle,

ulus inasnn, modernlemenin ve batllamann hzlandrlmas amalanyor-

du. zellikle hkmetin ekonomi politikalar, aka Trk etnisitesinin Cumhu-

riyetin temel tayc unsuru olarak tasarlandn ortaya koymaktayd. Aka

belirli mesleklerin Trkletirilmesini ieren ekonomik-milliyeti bir izgi izleni-

yordu: rnein 1930 ylnda, demiryollarnda alan gayrimslim personel i-

ten kartld. Yan sra, 1942 ylnda istisnai olarak karlan Varlk Vergisi ile

Ermeni, Rum ve Yahudilerin ekonomide teden beri stlendikleri nc role sonverilmesi hedeflenmiti.

19501er Trkiye'sindeki ulusal-siyasi durum, tamamyla 19301u ve 401

yllarn devam olarak grlebilir. Buradaki somut aratrma konusunu olutu-

ran, 1955 ylnda meydana gelen "6-7 Eyll Olaylar" da, ekonomik hayatn mil-

liletirilmesi ve etnik homojenletirme balamnda incelenecektir.

6-7 Eyll 1955'te, stanbul ve zmir'de, bu kentlerde yaayan gayrimslim-

lerin mlklerine saldrlmt. Dnemin babakan Adnan Menderes'in aklama-

sna gre bu olaylarn sebebi, milliyeti Trk basnnda da ayrntyla haberleti-

rilen iki gelimedir:

1) Szde, Kbrsl Rumlar, Kbrs'n Trk aznlna kar bir saldr hazrl iindeydi.

Bu duruma Hrriyet gazetesinin yaz kurulu misilleme tehdidiyle karlk verdi ve

hararetle "stanbul'da, saldrabileceimiz yeteri kadar Rumun yaadn" vurgulad.

3


12/219

6-7 EYLL OLAYLARI

2) stanbul Ekspres adl akam gazetesinin 6 Eyll 1955 tarihli bir haberine gre,

Mustafa Kemal Atatrk'n doduu Selanik'teki evde bir bomba patlamt.

Babakan Menderes, bu olayn Trk halkn fkelendirdiini ve spontane

bir biimde Rum aznla saldrldn iddia etti. Birka gn sonra, hkmet

aklamas tekrar gzden geirilerek deitirildi; buna gre, olaylar Trk kom-

nistleri tarafndan planlanm ve hayata geirilmiti. Olaylar, 9 Eyll 1955'te

2000'in zerinde insann "komnist'' grlerinden dolap tutuklanmas izledi.

Ancak, 1955'teki saldrlarn gerekte devletin yneticileri tarafndan planland-

n ve hayata geirildiini gsteren yeteri kadar dayanak mevcuttur.

1955 saldrlar, stanbul'da zellikle Rum-Ortodoks bir cemaatn varlnn

sona eriine iaret eder. 1955'ten sonra giderek artan sayda, Rumlar Yunanistan,

Avustralya ya da Kanada'ya g etmek zere stanbul'u terk etmilerdir.

Ancak, bunun tesinde, sz konusu 6-7 Eyll Olaylar, 1950' yllarn siyasi

ve sosyoekonomik koullar erevesinde ele alnmaldr. Demokrat Parti'nin

1950 ylndaki seim zaferi, sadece okpartili sisteme geii deil, ayn zamanda

Kemalist eilimli brokrasi eltinin yerini, arlkl olarak Anadolu'dan gelen ve

o zamana kadar Ankara'dak hkmet kurumlaryla neredeyse hi temas olma-

m olan kadrolarn almas anlamnda da gelir. Bu siyasi "evre"nin elit "mer-

kez"e kar oluturduu muhalefet, taradaki fti-kyl kitlelerden ve topraksahibi gruplardan, eletirel entelektellerin de iinde bulunduu kentsel nfusu

oluturan eitli gruplara kadar geni bir yelpazede, eitli toplumsal gler ta-

rafndan destekleniyordu. evredeki yeni toplumsal gruplarn bu siyasi ykseli-

i, nceleri ekonomideki gelimelerle de korundu. D ticaretteki canlanma, ta-

rmdaki rekolte ykselii, kentlerdeki yksek istihdam oranlan ve GSMH'daki

art, yeni hkmetin dikkat eken ekonomik baarlarna rnektir.

Erken 50'l yllarn konjonktrel canlanma koullar altnda, gayrimslim azn-

lklarla Adnan Menderes hkmeti arasndaki ilikinin nceleri gerginliini yitirdi-

i gzlemlenebilir. Ancak, uzun vadede, Trkiye'deki liberallemenin baka bir bo-

yutu olan, geleneksel slama ayrcalk tannmas, arlkl bir unsur olarak kendini

ortaya koyar. 50'li yllarn sonlarna yaklarken, hkmet giderek zorlaan bir eko-

nomik durumla yz yze kalm ve zellikle, yksek enflasyon nedeniyle yaam

4


13/219

GR

standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. Hkmetin kukulu

yntemler kullanarak muhalefeti susturmas, toplumun "zinde gleri" olarak ta-

nmlanan basn, entelektelleri ve rencileri de yabanclatrmt. ktidar partisini

zorlayan bu durum srasnda Kbrs sorunu da uluslararas dzeyde dikkat eken bir

anlamazla dnm ve Trkiye'nin o dnemdeki i politikasn belirlemeye

balayan baskn bir unsur haline gelmiti. Bu kez siyasi ve ekonomik bir krizin iin-

de bulunan Menderes hkmeti, Trk kamuoyunun dikkatini Kbrs sorununa y-

neltmeye alt. 6-7 Eyll Olaylar, aka hkmetin rfi idare ilan etmesi in bir

bahane de oluturuyordu; zira bylelikle, siyasi olaylarn daha kolay kontrol edile-

bilmesi olanakl hale gelmiti.

1955 Eyll'nde gerekletirilen saldrlar, Trk tarih aratrmalarnda bug-

ne dek sorunsallatrlmamtr. Bu nedenle, burada sunulan alma erevesin-

de, ncelikle olaylarn yeniden kurgulanmas hedeflenmektedir. Her halkrda,

imdiye dek yaplan -zellikle de yaymlanm olan- almalarda, pek ok nokta

akla kavuturulmamtr. Buradan hareketle, 6-7 Eyll Olaylarnn istisnai, bir

defaya mahsus bir olgu olarak anlalamayaca gsterilmek istenmektedir. stan-

bul'un gayrimslim sakinlerinin kentten g edilerine ya da kovulmalarna iaret

eden, 1955 ylnn pogrom benzeri olaylar, yapsal ve nedensel olarak srmekte

olan homojenletirme abalaryla yakndan balantldr ve "1908 Jn Trk devri-mi" milliyetiliinin sreklilii ierisinde ele alnmaldr.

Aratrma Dzeyi

stanbul'da yaayan gayrimslimlere kar 6-7 Eyll 1955'te gerekletirilen

saldrlar, imdiye dek tarih aratrmalarnn konusu olmamtr. Bu konuda var

olan yaynlar daha ok tasvir dzeyindedir. rnein, Hulusi Dosdoru'nun a-

lmas, konuyu balna tayan tek kitaptr; ancak, ierik itibaryla olaylarn

dnemin gazete haberleri temelinde anlatlmasndan teye gitmez.1 Ayrca yazar

bu almasn, ayaklanmann i politikadaki sonular -ve zellikle de halk tah-

1 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar,stanbul, 1993

5


14/219

6-7 EYLL OLAYLARI

rik etme ya da "komnizm" gibi blc niyetler gtme gerekeleriyle sulanan

muhalif siyasetilerin ve yazarlarn tutuklanmas- ile snrlandrmtr.

Popler tarih dergisi Tarih ve Toplumun 1986 ylnda kan iki saysnda, 1955

olaylaryla ilgili bir dosya yer almsa da, bu dosya stanbul'daki iddet olaylarn tek

ynl bir biimde, "Kbrs sorununun sonucu" olarak deerlendirmitir.2 Burada, Yu-

nanistan'n Kbrs'la ilgili "Enosis" talebi3 ve Kbrsl Rumlarn adadaki Trk aznla

ynelik saldrlar, stanbul'un Rum sakinlerine kar giriilen mdahalenin tetikisi

olarak gsterilmektedir. Sunulan belgelerde, baz grg tanklarnn ifadeleri hk-

metin olaylarn hazrlanmasndaki katksna iaret etse de, genel olarak, d politika-

daki gelimeler nedeniyle kkrtlm olan halkn olaylarn sorumlusu olduu tezi sa-

vunulmakta ve bylelikle Adnan Menderes'in resmi gr onaylanmaktadr.

Tarih ve Top!um'da yer alan olduka dar kapsaml bir baka yazda, 6-7 Ey-

ll Olaylarnn tasviri iin, stanbul'da kan Rumca gazeteler kaynak olarak kul-

lanlmtr.4 Yazar, iki Rum gazetesinden Trke'ye evirdii ksa makaleleri de-

erlendirerek, Rumlarn stanbul'dan ayrllarnn ardndaki nedenin 1955 sal-

drlar olmad tezini ileri srmektedir. Her ne kadar yazarn kulland kay-

nakann tr, sorunun irdelenmesi iin bir malzeme sunuyor olsa da, olaylarn

madurlarn gznden incelendiini sylemek mmkn deildir.

Elbette halihazrda, Trk devleti ve gayrimslim aznlklarn arasndaki iliki-yi genel olarak konu edinen almalar vardr. Bunlardan biri, Alexis Alexandris'in

stanbul'daki Rum aznln 1918-1974 yllar arasndaki siyasi, ekonomik ve kl-

trel yaantsn tasvir eden incelemesidir. Yazara gre, Trk devleti Hristiyan

aznln devletler aras hukuka uygun olarak gvence altna alnm zerkliini gz

ard ederek, stanbul'daki Rumlar asimile etmek amacndayd. Yazarn vurgulad-

bir dier nokta, Trk-Yunan ilikilerinde atmalara gebe gelimelerin, Hristi-

yan aznln sadakati konusunda tereddde dlmesindeki temel unsur olarak

ortaya ktdr. Kitapta, 1955 ylnda meydana gelen olaylar da bu ereve ieri-

sinde ayr bir blm olarak ele alnmtr.5

2 Ed: nan zyldz, "6/7 Eyll Olaylar", Tarih ve Toplum, 33 (1986), s.140-146 ve 34 (1986), s. 178-181.

3 Kbrs'taki Yunan-Ortodoks ounluun giderek artan, "Yunan anavatanyla birleme lks.

4 Orhan Trker, "6/7 Eyll 1955 Olaylarnn istanbul Rum Basnndaki Yanklar", Tarih ve Toplum 177 (1998), s. 13-15

5 Alexis Alexandris, The Greek Minority ofstanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, Atina, 1983, s. 256-266

6


15/219

GR

Faik kte'in, 2. Dnya Sava srasnda orta snf gayrimslim aznlklar-

dan alnan ve aznlklarn kolektif belleinde bir facia olarak yer eden Varlk Ver-

gisi hakknda kaleme ald alma da, bu balamda anlabilir.6 Kendisi de yk-

sek dzeyli bir maliye memuru olarak bu zel verginin tasarlanmasna katkda

bulunan yazar, sz konusu verginin, gayri milli olarak alglanan "komprador

burjuvazi"nin milli bir orta snf adna ihrac iin gelitirilmi etkili bir nlem ol-

duunu kantlar.

Ancak, 6-7 Eyll Olaylar, Trkiye'nin 50'li yllardaki sosyal, siyasal ve eko-

nomik dnm sreleri balamnda da incelenmelidir. Bu alandaki almala-

rn nispeten daha gelimi olduunu sylemek mmkndr. rnein, Feroz Ah-

mad ve Kemal H. Karpat gibi yazarlar, muhalefetteki Demokrat Parti'nin (DP)

1950'deki seim zaferini, lkedeki toplumsal yaplarn deiim srecine bala-

maya almlardr. Baka yazarlar ise bu balamda, elit oluumu ve siyasi kat-

lm konularna odaklanmlardr.

Genel olarak DP'nin sansasyonel ykselii, toplumsal "evre"nin o zama-

na dek hkim olan devlet snf karsndaki zaferi olarak ele alnmtr.8 Yeni

hkmetin balangtaki ekonomik baarlar Zvi Yehuda Hershlag ve Ergun

zbudun tarafndan, temelde tarmdaki makineleme ve tarm rnleri ihra-

catndaki gelimeye dayandrlr.9

Her ikisi de, 50'li yllardaki siyasi krizlerinardnda yatan nedeni, lkenin ekonomik koullarnn giderek ktlemesi

olarak grrler.

6-7 Eyll Olaylar srasnda Kbrs sorununun milli siyasetin nesnesi ola-

rak arasallatrlmas, Menderes dnemindeki Trk d politikasnn paramet-

relerini, aratrmann merkezine tar. Buna gre, Kemal H. Karpat, Menderes

dneminin karakteristik zellii olarak, keskin antikomnizmi ve ABD ile

6 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, 1951. (ngilizce basm: The Tragedy of the Capital Tax, Kent, 1987)7 Friedrich F. Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965; Leslie L. Roos ve Noralou P Roos, Managers of Modernization

Organizations and Elites inTurkey (1950-1969), Cambridge, 1971; Kemal H. Karpat, Social Change and Politics in Turkey. A

Structural-Historical Analysis, Leiden, 1973; Ergun zbudun, Social Change and Political Participation in Turkey, Prnceton,

1976.

8 Osmanl- Trk tarihindeki merkez-evre ilikilerinin genel deerlendirmesi iin bkz. erif Mardin, "Center-Periphery Relations: A

Key to Turkish Politics?", Daedalus 102 (1973), no. 1, s 169-90

9 Zvi Yehuda Hershlag, TheChallenge of Growth, Leiden 1968; Hershlag, The Contemporary Turkish Economy, Londra, 1988;

Ergun zbudun, The Political Economy of Income Distribution in Turkey, Princeton, 1980.

7


16/219

6-7 EYLL OLAYLARI

mmkn mertebe sk ibirlii iinde olma arzusunu vurgular.10 Kbrs'taki

Yunan-Ortodoks ounluun, Enosis'i anavatan Yunanistan zerinden ger-

ekletirme niyeti, 50'li yllarda Kbrs meselesini Trkiye'de hkim bir konu

haline getirdi. Hseyin Bac'nm almas, siyasi ve ekonomik bir kriz iinde

bulunan Menderes hkmetinin Trk kamuoyunun dikkatini bir d politika

sorunu olan Kbns'a ynlendirmeye altna dair ipular ierir.11

zetle u sylenebilir ki, 1955 olaylarn Trkiye'deki i politika gelimeleri

balamnda ele alan almalarn varlna karn, olaylarn kendisi, imdiye dek da-

ha dar kapsaml bir tarih yazm aratrmasna konu edilmemitir. Benzer biimde,

konuyu Trk ulusal tarihinin sreklilii balamna yerletirmeye de giriilmemitr.

Yntem

almann genelinde, olaya dayal tarih temelinde gerekletirilen yeniden-

kurgu geni yer tutmaktadr. Ancak ikinci ve nc blmlerde, olaylarn arka-

sndaki nedenler aydnlatlmaktadr. Bilinli olarak bu yolun tercih edilmesinin ne-

deni, imdiye dek 6-7 Eyll Olaylarnn tarih biliminde aratrma konusu edilme-

mi olmasdr. Saldrlan yorumlayabilmek iin, hereyden nce olaylarn seyrinin

ve genel durumun detayl bir sunumuna ihtiya vard. Ancak bu ekilde, rneindevlet mercilerinin saldrlarn hazrlanma ve uygulama aamalarndaki katlmna

dair kantlar, anlalr biimde tasvir edilebilirdi.

ncelikle unu ortaya koymak gerekir ki, aznlklar sorununun Trkiye'de

neredeyse hi aratrma konusu edilmemi olmas, ariv konusunda zorlayc bir

unsur olarak kendini ortaya koymutur. Bu nedenle, kullanma hazr ikincil kay-

naklar snrldr. Bunun yan sra, 1955 olaylarnn arka plann aydnlatmaya ya-

rayacak bilgiler, muhtemelen Menderes dneminde yok edilmi olmaldr.

Kaynaklarn toplanmas aamasnda, ncelikle Trkiye'deki nemli ariv ve

ktphanelere bavuruldu ve ilk mlakatlar yapld (K 200 l/lkbahar 2002).

10 Kemal H. Karpat, "Turkish Soviet Relatonshps", Turkey's Foreign Policy in Transition 1950-1974, (Der.) Kemal H. Karpat,

Leiden, 1975, s. 73-105.

11 Hseyin Bac, De trkische AuBenpolitik whrend der Regierungszeit Menderes von 1950 bis 1960, Bonn, 1988.

8


17/219

GR

Beklendii zere, Ankara'daki Cumhuriyet Arivi'nde ayaklanmalarla ilgili bir belgeye

rastlamak mmkn olmad. Ancak, Ankara'daki Milli Meclis Ktphanesi'n-de,

Yassada'daki': mahkeme tutanaklarna ve (1950-60 aras) konuyla ilgili parlamento

tutanaklarna ulaabildim. 1950-60 aras dnemde kan gnlk ve haftalk Trke

gazeteleri stanbul'daki Atatrk Ktphanes'nde, stanbul'daki Rum basnn da

stanbul Rum-Ortodoks Patrkhanesi'nin arivinde inceledim. stanbul Ticaret Odas'nn

ve "Osmanl Bankas, Bankaclk ve Finans Tarihi Aratrma ve Belgeleme

Merkezimin arivleri, zellikle Trkiye'deki gayrimslimlerin ekonomik faaliyetlerine

dair eitli kaynaklar bulundurmaktadr.

Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf'nn arivinde bir "Fahri ker

Dosyas" bulunmas, srpriz bir gelime olarak deerlendirilebilir. Yarg Fahri

oker'in vakfa balad, stanbul'daki davalarla'' ilgili pek ok belge, olaylara katlan

dernekler, rgtler ve devlet mercileriyle ilgili nemli bilgiler ieriyordu.

2002'nin sonbaharnda ariv almas ve mlakatlar Yunanistan'da (Selanik ve

Atina) srdrld. Yunan Dileri Bakanl'nm arivindeki belgeler. 50 yllk bir sre

iin incelemeye kapatldndan, buradaki kaynaklar bu alma iin kullanlamad.

Yunan gazeteleri, Selanik'teki Center for Macedoni-an History and Documentation'da

incelendi. "6-7 Eyll olaylar" ile ilgili eitli kaynaklara ve saldrlarla ilgili

grmelerin belgelerine u arivlerde ulatm: Selanik'teki Historical Archive ofHellenic Refugees; yine Selanik'teki Ins-titute for Balkan Studes; Atina'daki Centre for

Asia Minr Studies ve yine Ati-na'daki Historical Archive of Hellenic Refugees from

stanbul. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde saldrlarla ilgili belge bulunmamas,

eitli lkelerin diplomatlarnn olaylarla ilgili raporlarnn n plana kmasna neden

oldu. Gerekten de Bonn/Berlin (lkbahar 2000), Londra, Nant ve Washington'daki

(Yaz 2002) dileri bakanlklarnn arivleri, 6-7 Eyll Olaylarnn hem yeniden

kurgulanmasna, hem de yorumlanmasna byk katk sundu. Bu balamda, aadaki

arivlerin ieriklerine bakld:

12 Bkz. Blm 2: Hkmet yeleri.

13 Bkz. Blm 2: istanbul'daki zel Mahkemeler.

9


18/219

6-7 EYLL OLAYLARI

Berlin'deki Dileri Bakanl Siyasi Arivi

-Almanya'nn Ankara Bykelilii belgeleri

-Almanya'nn Atina Bykelilii belgeleri-Almanya'nn stanbul Konsolosluu belgeleri

Londra'daki ingiliz Devlet Arivi

-ingiltere'nin Ankara Bykelilii belgeleri

-ngiltere'nin Atina Bykelilii belgeleri

-ngiltere'nin stanbul Konsolosluu belgeleri

Washington'dak Arivler ve Kaytlar idaresi

-Amerika'nn Ankara Bykelilii belgeleri

-Amerika'nn Atina Bykelilii belgeleri

-Amerika'nn stanbul Konsolosluu belgeleri

Nant'daki Diplomatik Arivler Merkezi

-Fransa'nn stanbul Konsolosluu belgeleri

Fakat, olaylarn yeterli bir "yeniden ina"sn sadece bu kaynaklara dayanarak

gerekletirmek mmkn olmadndan, dneme tanklk edenlerle grmek artt.

Yazl kaynaklara ulama zorluu nedeniyle, szl tarih yntemi, ngrlen ampirik

alan aratrmas iin olduka byk nem kazand. Bu yntemle, grlen kiilerin

dn, davran ve deneyimlerini n plana karmak ve znelliklerini yeniden

yaplandrmak mmkn oldu.15 Dier yandan, szl tarih ynteminin ounlukla

pheyle karland ve tesadfi, tek tarafl ve nesnel olarak deerlendirildii

bilinmektedir.16

Byle bir itiraza u nedenle kar durmak gerekir: Szl tarih grmeleri, itiraza

neden olan tm bu zellikleri, "normal'' tarihsel kaynaklarn byk bir ksmyla

paylar. Yanl hatrlama, ideolojik koullanmalarla yorumlama ve olumlama,

geleneksel kaynaklarda da mevcuttur.'" Bundan dolay, szl tarih

14 Paul Thompson, The Voce of the Past, Oral History, Oxford 1988, s. 26; Gerhard Botz, "Oral History Wert, Probleme,

Mglichke

ten der mndlichen Gesch

chLe", Josef We

denholzer (yay. haz.), Mndliche Geschichte und Arbeiterbevvegung.Eine Einfhrung in Arbeitswelsen und Themenbereiche der Geschichte "gesch chtsloser Sozalgruppen", Viyana 1984, s. 23-51

15* Ronald J. Grele, Movement wthout Aim: "Methodologcai and Theoretcal Problems in Oral History", Robert Pers ve Alistar

Thomson (der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s. 38-53; Waltraud Hoii, "GeschichtsbevvuBtsein und Oral History."

Geschchtsdidaktsche Uberiegungen", Herwart Vorlander, Oral History Mndltch erfragte Geschichte, Gttngen 1990, s. 63-8316 Alice Hoffman, "Reliability and Validty in Oral History", David K. Dunaway ve Wlla K. Baum, Oral History. An Interdisciplinary

Anthology, Londra 1996, s. 87-94; Lutz Niethammer (yay. haz.), "Einleitung", Lebenserfahrung und kolleklives Gedachtns. Die

Praxis der "Oral History", Frankfurt/Main 1 985, s. 1 0

10


19/219

GR

yntemi ile ulalan malzemeler de aynekilde biimsel, dilsel, ierksel ve ide-

olojik anlamda eletirel bir yaklama tab tutularak deerlendirilmitir.

Grlen kiiler, 6-7 Eyll Olaylarn bizzat yaayan, dolaysyla gr-

len dnemde 60 ya ve zerinde olan kimselerdi. Toplam 40 kiiyle mlakat

yapld. Dneme tanklk eden bu kiiler arasnda saldrlarn bizzat madurlar

(Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler), saldrlarn hazrlanmas ve uygulanmasnda

sorumluluu bulunan kiiler ve sadece olaylar izleyenler mevcuttu. Yukarda

belirtilen ya faktr dnda, mlakat yaplan kiilerin seiminde cinsiyet ve

meslek deikeni dikkate alnmad. Ayrca, blgesel ylmalarn olumamasna

dikkat edildi. Dolaysyla, madurlar zellikle stanbul'un farkl semtlerinden

seildi. Anketler, standardize edilmemi grmelereklinde uyguland. Bu tip

grmelerin avantaj, anket uygulamasnn sadece kabaca biimlendirilmi bir

ema (Leitfaden) araclyla gerekletiriliyor olmasdr. Mlakat yapan,

grlen kiiyi daha yakndan inceleyebilir; bylece, sorular formle etmek,

dzenlemek ve sonradan baka sorular sormak iin kendi hareket alann

geniletir.17

stanbul, Selanik ve Atina'dak aratrmalarn hazrlk srecinde, pek ok

Trk ve Yunan bilim adam ve resmi kurumla iletiime geildi. Bu kiilerin her bi-

ri, alan aratrmasnn ncesinde, yaplacak grmeler iin dnemin tanklarylabalant kurmaya hazrd. Genellikle bu kiiler, balayacak alan aratrmas iin

baka grmeciler de buluyorlard. Mlakatlar ounlukla tek kiilik grmeler

eklinde yapld. Ancak, seyrek de olsa baz durumlarda, rnein "aile ziyaretlerin-

de" ayn anda drt kii ile grld de oldu. Mlakatlar grlen kiilerin ev-

lerinde, brolarda ya da kafelerde olmak zere, eitli yerlerde -ve olanaklar elver-

diince, iki konuma turundan oluacakekilde- gerekletirildi. Birinci tur, g-

vene dayal bir atmosferin oluturulmas ve verilerin aydnlatlmasna yararken,

ikinci tur, 6-7 Eyll Olaylarna adanmt. Mlakatlarn snrlar kesin olarak tespit

edilmemiti. Yine de, aada rnei sunulan bir klavuzdan yararlanld ve mla-

katlarn birounda, burada yer alan sorular soruldu:

17 Kathryn Anderson ve Dana C. Jack, "Learning to listen: lnterview Techmpues and Analyses"; Robert Pers ve Alistair Thomson

(Der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s, 157-172

11


20/219

6-7 EYLL OLAYLARI

-iddet olaylarnn kndan nceki renci gsterilerinin seyri nasld?

-Saldrlar kim gerekletirdi?

-Hangi aletler kullanld?

-Saldrlanlar kimlerdi?

-Saldrlacak yerler / objeler nasl belirleniyordu?

-Evlerde, dkknlarda ve mezarlklarda nelere, nasl zarar verildi?

-Saldrlar esnasnda polisin ve itfaiyenin tutumu neydi?

-Saldrlar esnasnda Mslman komu / tandk / izleyicilerin tutumu neydi?

-Devlet tarafndan tazminat dendi mi / zararlar karland m?

-Saldrlar "spontane" ve plansz saldrlar myd?

-Saldrlardan sonra hrszlk olaylar meydana geldi m?

-Gayrimslimlere bedensel olarak zarar verildi m? Tecavz vakalar oldu mu?

-Yaklaan iddet olaylar ile ilgili uyarlar ya da talimatlar var myd?

-Saldrlar neden dzenlenmiti?

Mlakatlar ses kayt cihaz ile kaydedildi. Grlen kiinin ekingen

davrand durumlarda, alan aratrmasnn geri kalan ksmnda baka kaytlar

yaplmasndan vazgeildi; bunun yerme yazl notlar alnd ve grmelerden sonra

protokoller hazrland. Grmeler bir ila saat srd ve tamamen "kaynan"

verimliliine gre ynlendirildi. Adlarnn aklanmasn istemeyen tanklarn ifadeleri,adlarnn ba harfleri kullanlarak alntland.

Orijinal Kaynaklarn Kullanm

Bu almada, byk oranda orijinal ifadelere -ksmen ok detayl biimde- yer

verilmitir. Bunun k nedeni var: Birincisi, okuyucuyla baka trl buluma ans

olmayan bu ifadeler, yazarn yorumlar dorultusunda de getirilmemeliydi. Dier

yandan, bu alma pek ok yeni -ya da imdiye dek dikkate alnmam- kaynak

ieriyor ve bu kaynaklarn, bu ekilde eriilir hale getirilmesi amaland. Ne var ki,

alntlarn "btnden kopuk kalmamasna" dikkat edilmi, tersine bunlarn almada

sunulan argmann btnne yedirilmesine zen gsterilmitir.

12


21/219

6-7 EYLL OLAYLARI

YenidenKurgulamak

EYLL 1955 gn saat 13.00'te, devlet radyosu, Selanik'te

Atatrk'n doduu eve yaplan bombal bir saldr haberini

duyurdu ve bu haber leden sonra stanbul Ekspres ga-

zetesinin iki ayr basksyla yayld.l8Ayn gnn leden sonras-

nn ge saatlerinde, eitli renci birliklerinin ve "Kbrs Trktr

Cemiyetinin (KTC) ars dorultusunda, Taksim Meydan'nda

bir protesto mitingi dzenlendi. Bu mitingin ardndan, baz grup-

lar stiklal Caddes'nde bulunan gayrimslimlere ait iyerlerinin

camlarn talamaya baladlar.19 Ksa srede Taksim civarndaki -

gayrimslimlerin geleneksel ikamet ve i evresi olarak bilinen-

Beyolu, Kurtulu, ili, Nianta gibi blgeler, eitli ara gere-

lerle donanm olarak gelen ve iyerlerini, evleri, okullar,

18 AA PA 264 Trkiye 2! 1-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13,09,1955

19 NARA 782,00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14,09,1955

13

6


22/219

6-7 EYLL OLAYLARI

kiliseleri ve mezarlklar tahrip eden insan ynlarnn aknna urad.20 Ayn bi-

imde, stanbul'un Eminn, Fatih, Eyp, Bakrky, Yeilky, Ortaky, Arnavut-

ky, Bebek gibi daha uzak semtlerinde, kentin Asya ktasnda yer alan Moda, Ka-

dky, Kuzguncuk, engelky gibi semtlerde ve hatta Adalar'da iddet olaylar

meydana geldi.21 Bu saldrlara aa yukar 100 bin kiinin katld dnlmek-

tedir.22 Mihalis Vassladis, olaylarn balangcnyle anlatr:

"O zaman 15 yandaydm ve Tahtakale'de Rzapaa 19 numarada bir tand-

mzn yannda alyordum. O dnem dkknlarn yzde ellisi gayrimslimlere

ait idi. Saat ikiye doru daha Selanik'teki bomba haberi duyulmadan evvel orta-

l

k yava yava kar

maya balam

t

. Trk dkkn sahipleri yan

m

za gelip bi-zeyle diyorlard: 'Dkknlarnz hemen kapatp eve gitseniz iyi olur.' Saat

bee doru gayrimslimlere ait tm dkknlar kapanmt. Tahtakale'de inanl-

maz bir kalabalk birikmiti. Ne araba, ne otobs, ne de tramvay geebiliyordu.

Eminn'nde kk gruplar halinde adamlar bekliyordu. Bankalar Caddesinde

durum ayn idi. Karaky ve Kuledibi'nde yine grup grup bekleen adamlara rast-

ladm. Taksim Meydan ise artk ine atsan yere dmeyecek hale gelmiti. O s-

ra stanbul Ekspresgazetesi kt. Beklenen haber gelmiti. Birden ortalk kar-

t, sesler ykseldi. Saldrlar artk balayabilirdi."23

Balang Aamas

Saldrlar 20 ila 30 kiiden oluan organize olmu birlikler tarafndan ger-

ekletirildi; bu birlikler kendi aralarnda kkrtclar, nderler, tahripiler ola-

rak snflandrlabilir.24Kkrtclar, ounlukla Trk bayraklar ile Atatrk ve

Celal Bayar'n bst ve fotoraflarndan oluan donatlara sahipti. KTC'nn rozet-

lerini datyor ve halk kendi dkknlarna, evlerine ve arabalarna Trk bayra-

ile iaret koymaya aryorlard.

20 Eleuphtheria, 09.09.1955; Vrna 08.09.1955.

21 Mskedona, 09.09.1955, Eleuphtheria, 10.9.1955

22 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09 1955

23 Mihalis Vassiladis ile mlakat, 22.09.2002.

24 AA, PA 264, 205-00/92.42, tanbul Bakonsolosluu Raporu, stanbul, 06.09.1955

14


23/219

YENDEN KURGULAMAK

Gstericiler, halk tahrik etmek iin ya K bns sorununu" kullanyor ya da halk

arasnda mevcut olan gayrimslim antipatisini krklyordu.26 Bunun yannda, kah-

vehanelerde oturan erkeklerin dorudan saldrlara katlmas talep ediliyordu:

"Beyolu'nda sabaha kadar ak olan bir kahve vard. Oraya genelde belediye

otobslerinin ofrleri ve biletileri giderdi. Orada vardiya zamanlarn bekler-

lerdi. O akam birisi ieri dald ve onlara bard: 'Siz ne biim Trksnz! Tm

halk ayakland siz daha hl oturmu burada kart oynuyorsunuz.' Hemen birok

kii kalkt ve saldrganlarn arasna kart."27

Hatta, yayalar ve izleyiciler, dorudan hitap edilerek harekete geirilmeye

allyordu:

"Ben 14 yandaydm ve Beyolu'nda bir orap dkknnda alyordum. Kalaba-

lk artnca, konumaclar dinlemek iin Taksim Meydanndaki gstericilerin aras-

na kartm. Fakat orada birka kii beni dirsekleyip bana srekliyle diyordu: Bu-

rada daha ne duruyoruz, hadi gidip dkknlarn camlarn aa indirelim."28

Grup nderlerinin grevi, hereyden nce, tahrip edilecek nesneleri kefetmekti.

Bunu yapmak iin eitli yntemlerden yararlanyorlard. Bir ksmnda, gay-

rimslimlerin ev ve iyerlerinin adreslerinin yazl olduu listeler bulunuyordu:

"Bir Rum arkadamn dkknnn nnde elimde bir Trk bayra ile nbet tutu-

yordum. Ellerinde bir listeyle geldiler. Onlara bu dkknn bir Trke ait olduunu

syledim. O bunun imknsz olduunu, nk ismin listede olduunu belirti. Ben de

'O zaman listede bir hata olmutur' dedim. Ellerindeki listelerde tm cadde isimleri

ve ev numaralar vard. Kendi aralarnda srekli birbirlerine talimat veriyorlard.

'Bu ev bir Rumun,u Etmeninin, bu dkkn yamalayn,u eve girin' vs."29

25 " ... 'Makarios'a lm!', 'Kbrs Trk'tr!', 'Emret, lelim!'..." Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri,

Ankara, 1962, s 73

26 "... 'Allahszlar gebertin!', 'On binlerce lira kazanyorlar ve ucuz eyleri pahalya satyorlar!' "Ta Gegonota Tis Konstantionopols.

6-7 Septembriou 1955" [istanbul'daki 6-7 Eyll 1955 Olaylar], Syllogo Konstantinoupoliton, Atna, 1995, s. 12.

27 Yervant Gobelyan ile mlakat, 09.04.2002

28 slam B. ile mlakat, 08.05.2002.

29 Suphi B. ile mlakat, 09 05.2002

15


24/219

6-7 EYLL OLAYLAR

Daha uzak semtlerde yaayan gayrimslimlerin ev ve iyerleri bile, adresler

sayesinde kolayca bulunabiliyordu. Tarihi Yarmada'da (zellikle Eminn'nde)

bu yntemle, kapsnda isim ya da numara olmayan byk binalarn drdnc,

beinci katlarndaki Rumlara ait eya depolarna dahi zarar verilebldi.30

Olaylarn balamasndan birka hafta nce ilgili mahallelerin muhtarlarn-

dan ev ve iyerlerinin adreslen istenmiti.31 Fransz Konsolosluu'nun bir rapo-

runa gre, daha 2. Dnya Sava srasnda, zel bir birlik tarafndan, herhangi bir

atma durumunda daha kolay "ntralze" edilmelerini salamak amacyla, gay-

rimslim aznlklarn adresleri kaydedilmiti.32 Raporda, ayaklanmalar srasnda

bu bilgilerin kullanlm olmas olaslna da yer veriliyordu. Ayaklanmalardan

ksa bir sre nce, gece bekileri baz sakinlerden duvarlardaki ev ve iyeri nu-

maralarn belirginletirmelerini istedi.33 Yine gayrimslimlere ait baz ev ve i-

yerleri ise, bir ha figr, GMR (Gayrimslim Rum) 34 gibi ksaltmalar ya da

"Trk deil", "Trk"35 gibi tanmlamalarla iaretlendi:

"Ben o zaman Yedikule'de otunyordum. Olaylardan iki hafta evvel genelde Rum,

ama Ermeni evleri de, yaldz soba borusu boyas ile iaretlendi. Biz bu iaretleri

siliyorduk, ama ertesi gn evler yine boyanvordu."36

Bu nc birlikleri semt sakinleri de ynlendiriyordu. Kendi oturduklar ev-reyi ok iyi tandklarndan, gayrimslim komularn ihbar ediyor, saldrganlara

Ermenilerin, Rumlarn ve Yahudilerin evlerini gsteriyorlard.37 Gruplarn nder-

leri de ayn biimde, isimleri Trke olmayan dkknlara ynetiyorlard:

"Yksekkaldrm'da bir Yahudi, o kargaada kendi levhasn bir Trk dkknnn

tabelasyla deitirdi. Yahudinin dkknna hibirey olmad ama Trknki ya-

malanmt. Sonra komusuna dedi ki 'Ne vapalm, senin insanlarn bunu yapt-

30 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09. 195 5.

31 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13.01 1956; Anastatsos reni ile mlakat, 20.10.2001

32 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 8.09.1955

33 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13 01.1956

34 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Elhnismou Ts Polis, s. 136.

35 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955

36 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001

37 Rober Haddeciyan ile mlakat, 20.03.2002

16


25/219

YENDEN KURGULAMAK

lar.' Ama garip hatalar da oluyordu. Benim bir profesr arkadam vard Mu-

ayenehanesinin zerinde Doent Dr. diye bir levha yazlmt. Doent kelimesini

gayrimslim bir isim zannedip muayenehanesini tahrip etmiler."38

Mslman halk, ev ve dkknlarna Trk bayraklar asarak ve tm klarn

yakarak, kendi mlklerim korumaya alyordu.39Yalnzca baz istisnai durumlarda

hedef oluyorlar. Trk bayran ya da haftalardr datlmakta olan "Kbrs'n Trk

olduunu gsteren haritay" zamannda gsterebildiklerinde veya duvara "Kbrs

Trktr" yazdklarnda, kendilerini kurtarabiliyorlard.40Bazen de trajikomik

yntemlere bavurulablyordu:

"Tnelde Cevat Bey'e ait bir kuma dkkn vard. Adam Trkt, ama onun da

i yerini yamalamaya baladlar. Adam hemen pantolonunu aa indirdi ve

snnetli olduunu gsterdi. O da bu ekilde adamlar durdurmaya alt.'"1

Grubun nc ksm ise talar, kaldralar, latalar, krekler, testereler, kaynak

makineleriyle donanm olarak, belirlenen nesneleri paralyordu.42 Gerekli aletler,

saldrlarn balamasndan nce kamyonlarla kent iindeki merkezi noktalarda ya da

otobs duraklarnda hazr tutuluyordu:43

"Sekiz buua doru dardan sesler gelmeye balad. ki kamyon evimizin nn-

de durdu, ilk kamyondan kyafetlerinden fakir olduklar anlalan adamlar indi.

kinci kamyon ise sopa ve kaln demirlerle doluydu. Kilisenin n avlusundaki

aileyi papazn ailesi zannetmilerdi. ki buuk metrelik duvarlara trmandlar ve

aniden bahenin iindevdiler. Evimize girmek istiyorlard. Kap ve camlar par-

alamaya baladlar."44

38 Yorgo Adosolu ile mlakat, 1 5 03.2002

39 Makedonia, 10.09.1955; Christoforou, Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Smyrni1955 [istanbul ve zmir'de Eyll

Olaylar

], At

na 2000, s. 163; Vazo reni ile mlakat, 20.10.200140 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955

41 kr ile mlakat, 04.12.2001

42 A!exandrou Phiopou, Nykta Tis Ektis Septembnou Eis Tin Konstantinoupoli Kai Tn Smyrni[stanbul ve izmir'de Uzun Eyll

Gecesi], Atna, 1955, s. 16; AA, PA 264 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955.

43 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nvit Yetkin, s. 164; Chrstidi, Ta Septembriana,

Konstantinoupoli kai Smyrni1955., s. 162.

44 Pineiop, Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis [1955 Eyll Olaylar;

istanbul'daki Rumlarn Kristal Gecesi], s. 89.

17


26/219

6-7 EYLL OLAYLARI

Hatta, zel arabalar, taksi ve kamyonlarn yan sra otobs, vapur ve hat-

ta askeri aralardan oluan bir ulam ann oluturulmas sayesinde, faillerin ve

aletlerinin kent iindeki ulam garanti altna alnmt."45 Bu ekilde kolaylkla

hedeflerini buluyor ve tm kentte saldrlarn baarl bir biimde

gerekletiriyorlard:46

"Bana yakn olan en byk caddeye gittim. Bu, Gazi Bulvar'yd. Oradaki genle-

ri izledim. Bahem iin biraz toprak tayabilmek iin tam alt gn bir kamyon iin

beklemitim. imdi ise tam 21 kamyon, ileri adam dolu ve yeni olduklar

belli olan bayraklarla nmden geiyorlard. Bu konvoyu ise 13 araba izliyordu."47

Kentin her yerinde yamalar ayn yntemle gerekletirilmiti. Dkknlar

sz konusu olduunda saldrganlar nce vitrinleri talayarak paralyor ya da vit-

rinlerin nndeki demir parmaklklar kaynak makineleri veya tel makaslar yar-

dmyla ayordu. Sonrasnda, dkknn iindekiler saldrlan yer kk bir ima-

lathaneyse alet ve makineler ya ieride ya da dar kartlarak sokan ortasn-

da parampara ediliyordu.48 Saldrlarn balamasndan ksa bir sre sonra, stan-

bul'un caddeleri dkknlardan karlan eitli eyalarla dolmutu:

"zellikle Galatasaray'la Tnel arasndaki caddeler tamamen kuma artklar

ve krk paralar yla doluydu. Caddelerde buzdolaplar , elektrikli sprgeler,

pastalar,ekerler, kuma toplan, gmlekler, kravatlar ve bir manavn artklar

vard. Tramvay, araba ve otobslerin arkasna taklm halatlarla buzdolaplar,

diki makineleri ve daktilolar sokaklar arasndan geirtiyordu. Dkknlardaki

tm eyalar, tek tek paralanyordu."49

zellikle apartmanlara ve evlere ynelik saldrlar, gayrimslimler arasnda

byk korku ve panie yol amt:

45 Vima, 09.09,1955.

46 Milliyet, 07.09 1955

47 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955.

48 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1409 1955, CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu,

09.09.1955.

49 Milliyet, 07.09 1955.

18


27/219

YENDEN KURGULAMAK

"Dkknlarn yamalanmasndan daha kt olan, evlere girilmeziydi. vey an-

nem ve kzkardem evin ikinci katna kp kapy kilitlemilerdi. Adamlar aa-

da kapy zorlamaya baladklar zaman, onlar pencereden atlamay

dnyorlard."50

Evlerin nce camlarna ta atlyor, sonra giri kaplar baltalar ve demir u-

buklarla krlyor, sonrasnda ise evin iinde ne varsa gerekli aletlerle paralan-

yor ya da camdan darya atlyordu:

"Her zamanki gibi o gn de kahveye gittim. Kahvenin sahibi yanma geldi ve dedi

ki: 'Anton'cuum bugn sen eve gitsen daha iyi olur.' 'Niye ne oldu?' dedim. O

sadece acele etmemi ve doru eve gitmemi syledi. Birka cadde daha ilerledik-

ten sonra ne olduunu anladm. Baltalarla dkknlarn kepenklerini ve evlerin

kaplarn kryorlard. Camlardan piyanolar ve dolaplar aa atlyordu ve ba-

ryorlard: 'Bugn malnz ve mlknz, yarn hayatnz'... "5l

"Yayann evindeyken orada grdklerime inanamadm. Kaplar ve pencereler

artk yoktu. Buzdolaplar, dolaplar, aynalar paralanm ve evinin nne yl-

mt. Yataklar, yorganlar kesilmi , ynler her tarafa datlmt. Elbiseler,

ayakkablar, rtler, hallar lime lime edilmi, ynlar halinde tabak anak bin-

lerce paraya blnmt. Somya paralanm, avizeler, vitrinler, masalar, san-

dalyeler ve koltuklar baltayla kesilmiti. Yerde odun, kmr ve gaz, tuz ve eker,

yave yumurtalardan bir birikinti olumutu. Soba da tahrip edilmi, baz valiz-

lerin iindekiler dahi makasla kesilerek kullanlamaz hale getirilmiti.'52

Kiliseler de saldrlardan payn almt. Kiliselerin iindeki kutsal resimler,

halar, ikonalar ve dier kutsal eyalar tahrip edildii ve yakld gibi, bazen ki-

lisenin tamam atee verilmiti:33

50 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26.09.2001.

51 Antonis Augustionis ile mlakat, 20.10.2001.

52 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylarstanbul 1993, s 29.

53 Irakles Mllas, "To Katastrophiko Ergo Stis Ekklisies Kai Ta lera Skinomata Tis Polis" [ stanbul'daki Kilisenin ve Dier Kutsal

Meknlarn Tahribat], Epta imeres 10.09 1995, s. 10-13; Christidi, Ta Septembriana, Konstantlnoupoli kai Smyrni1955, s 111.

19


28/219

6-7 EYLL OLAYLAR!

"Kumkap'da bir binann st ksmnda bir blm vard; orada Rumlar ibadet edi-

yordu. Yukar ktmdau manzara ile karlatm:konalar,amdanlar, re-

simler, hepsi odann ortasna toplanmt ve birileri zerine smt.'"54

zellikle ili ve Balkl'dak Rum-Ortodoks mezarlklarna da zarar veril-

miti. 55 Buralarda mezar talarnn paralanmasyla yetinilmemi, karlan iske-

letler de krlm ya da yaklmt."56 Hatta bir olayda, henz lm bir kiinin be-

deni mezarlktan karlarak baklanmt."57

Gvenlik Glerinin Pasiflii

Polis memurlar, sadece Taksim'deki milliyeti gsteri esnasnda harekete

duyduklar sempatiyi gstermekle kalmam, sonrasnda kamu dzeni bozuldu-

unda ve iddet olaylar meydana geldiinde de pasif bir tutum taknmlardr.

Bu tutumu yalnzca kalabalk halk kitleleri karsnda deil, sayca kk ancak

kararl gruplarla kar karya kaldklarnda da gstermilerdir :58

"Neler olduunu merak ettiimiz iin hepimiz dar ya ktk. Grup halinde

adamlar ellerinde sopalar ve ekilerle bize doru yaklayorlard. Biz lokantaya

geri dndk ve perdeleri geriye kadar atk. zerimizdeki askeri niformalarn

onlar rkteceini dndk. Sonra oturduumuz lokantaya sra gelmiti. Bizigrdkleri halde bahalarla n camlar aa indirmeye baladlar. Bu grubun

arkasnda polis memurlar vard. Ama sanki polisler, saldrganlarn ilerini

rahata yapabilmeleri iin balarnda bekliyor gibiydiler. "59

Vasiliads'in grme srasnda anlattna gre, baka zamanlarda kendile-

riyle gayet arkadaa ilikilerin kurulabildii mahalli polis memurlar bile, iddet

olaylar srasnda herhangi bir mdahalede bulunmamlard:

54 Jaklin, elik, "6/7 Eyll 1955, Kumkap", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s, 42-44.

55 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955.

56 -NARA 882.413/9-2755, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 27.09.195557 "ili mezarlnda, Yunanistan Merkez Bankas mdrnn bir ay nce len amcas Nicolas Elasco'nun tabutu alm ve

ceset baklanmtr." NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955.

58 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955; PRO FO 371/11772, stanbul Bakonsolosluu Raporu,

07.09.1955; NARA 782 00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955.

59 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri , s 250.

20


29/219

YENDEN KURGULAMAK

"Beyolunda evimizin kesinde bir frn vard. Sahibi aslnda Arnavuttu ama

Rumca konutuu iin ve Ortodoks olduu iin herkes onu Rum zannederdi. Bizim

karmzda ise bir karakol vard. Bu adam pasta veya reklerini hibir zaman er-

tesi gne brakmazd. Her akam frn kapattktan sonra arta kalanlar karakol-

daki polislere verirdi. O gn, ikikii frnn camlarn aa indirince hemen komi-

sere gitti. Komiser onayle bir cevap verir: 'Hibirey yapamam, ben bugn po-

lis deil Trkm.' Bu garip, ama bu cevap o gnler polislerden ska duyuldu."60

stanbul'un baz semtlerinde, gvenlik gleri, iddet olaylarna tanklk et-

mi olmalarna ramen karakollar terk etmemiler. rnein, Samatya Kara-

kolu'nun komiseri ve polis memurlar kendilerini karakola kilitleyerek, ancak

ertesi gnn erken saatlerinde tekrar dar kmlar.61 Baz durumlarda polis

memurlar olaylar srasnda alk bile tutmu62 ve saldrganlarn devam etmesi

iin onlar cesaretlendirmilerdir.63 Polis memurlar, silahlarn talar skmek

iin kullanarak, ykmlar srasnda saldrganlara yardm etmilerdir.64 Yine baz-

lar, bizzat kendileri de, yamalanan dkknlarn mallarn paralamlardr:

"Aacamii'nin nnde saldrganlar ellerindeki krk mantolar yrtmaya al-

yorlard. Baaramayacaklarn anlaynca polisten bak istediler. Polis ban

vermedi ama mantoyu daha rahat yrtabilmeleri iin biraz kesti."65

Saldrganlarn saysnn ok olmas nedeniyle polisin aresiz kaldn d-

nmek mmkn deildir. Zira, stanbul Emniyeti'nin yaklak 1.500 kiilik per-

soneli austos ayndan beri alarmdayd; yle ki, memurlar Emniyet binalarn

terk etmiyor, hatta alma masalarnda uyuyorlard.66 Nfusu arlkl olarak

Rumlardan oluan Bykada'nn polisi, takviye glerle kuvvetlendirilmiti; bu

gler, iskeleye demirlenmi gemilerde geceliyorlard. Patrikhane ve Yunan Kon-

60 Mhals Vassliads ile grme, 22 09.2002.

61 Dokdakis Donos ile grme, 12.10.2001.

62 CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09 1955

63 Milliyet07.09.1955.

64 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank emsi Ulengin, Emniyet Bamfetti

Muavini, s. 1 59.

65 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Hicri Tan, s. 273


21


30/219


31/219

YENDEN KURGULAMAK

Polis karakollarnda grevli memurlarn, iddet olaylarnn patlak vermesi-

nin ardndan karakollar terk etmeleri yasaklanmt:

"Olaylardan saat evvel, yani saat drtte, bize Emniyet Mdrl merkezin-

den bir emir geldi. Saat beten sonra hibir polis memuru karakollar terk etme-

yecekti. Bu haber zerine biz 5. ube olarak hepimiz binada kaldk. Saat altya

doru her taraftan, zellikle Beyolu'ndan saldrlarla ilgili haberler geliyordu.

Dkknlar yamalanp kiliseler yaklyormu. Polis efimiz Celal Kosova o za-

man Avrupa'dayd. Onun vekili olan Necati Ein'e sorduk. Kendisi ikinci bir

emre kadar hibir mdahalede bulunmamamz syledi. Kaplar kilitleyip ierde

bekledik. Burnumuzun dibinde adamlar dkknlar

ve evleri yerle bir ederkengryorduk ama hibirey yapamyorduk."74

Dikkat ekici bir baka nokta, itfaiyenin yangn yerlerine ok ge gelmesi,

ya da yangn sndrme tehizatnn yetersiz olduunun iddia edilmesiydi. Bir

grg tan, kiliselerdeki pek ok deerli ikona ve tablonun, itfaiyenin ge

gelmesi veya yangn isteksizce sndrmesi nedeniyle kaybedildiini

aktaryor."

Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi

Rum, Yahudi ve Ermenilere ynelik saldrlar srasnda ou durumda Ms-

lman komular, gayrimslimleri korumaya almlardr. Saldrganlar bedensel

zarar vermemeleri iin talimat aldklarndan, kk apl direnmeler bile iddet

olaylarn engelleyebilmiti. rnein Heybeliada'da (CHP yesi) bir kadnn saldr-

gan grubun karsna dikilip, bulunduklar caddede hibir eve dokunulmamasn

istemesi yeterli olmutu. Saldrganlar ekinmi ve adann baka blmlerine

ynelmilerdi.76 Donias'n da mlakatta vurgulad gibi, cesurca gsterilen

bireysel tepkiler, bazen tm bir caddeyi saldrganlardan koruyabiliyordu:

74 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Berkan Tmerkan, Polis memuru, s. 260

75 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis. s. 92

76 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26 09 2001.

23


32/219

6-7 EYLL OLAYLARI

"Bizim sokamzdaofr Nusret yaard. O gn 40 kiilik bir grup bizim evlere

doru gelmeye balad. Nusret bunlarn nn kesti ve ne istediklerini sordu. On-

lar Rumlarn evlerine saldracaklarn sylediler. Nusret, burada Rumlarn otur-

madn syledi. Gruptan birka kii yine de yrmeye devam edince Nusret ba-

rd ve ancak onun cesedinin zerinden yollarna devam edebileceini syledi. Ve

grup hemen geri dnd. Nusret, 50 metrelik bir soka kurtarmt. Yan sokakta ise

arkadam Zajer'n teyzesi Rum komusunun kapsna dikildi ve adamlarayle de-

di: 'Pavli Ejendi'nin evine girmek iin ilk nce bana saldrmanz gerekir.' Adamlar

hemen geri dndler. Bu sokaktaki 60 Rum evinden sadece ikisi tahrip edilmiti."77

Yine dier Trk komular, saldr yaplacana dair dedikodular ktn-

da ve saldr srasnda, gayrimslimleri kendi evlerinde saklamlard. Topha-

ne'den kr I., 6 Eyll gn, alt katlarda oturan iki Rum komusunu kendi

evine saklam ve st katlara kan saldrganlar da ancak havaya ate aarak

kovalayabilmiti.78 Baz Mslmanlar ellerindeki Trk bayrayla madurlarn

ev ve iyerlerinin nnde durmu, buralar, sahiplerinin Trk olduunu iddia

ederek koruyabilmilerdi.79 Ayaklanmalardan sonra gayrimslimler gazetelere

ilan vererek, yardmlar iin Mslmanlara teekkr ediyordu.80 Baz Msl-

manlar madurlara parasal yardmda da bulunmutu. Bununla ilgili, misyoner-

lerin ngiliz Dileri Bakanl'na yazd bir raporda, "bir Trk subayn, Rum

kiracsna, kiray demek iin saldrlardan doan maddi zararn telafi edinceye

kadar bekleyebileceini nerdiinden" bahsedilmektedir.81

Fakat baz durumlarda, komu veya tandklarn gayrimslimlerin otur-

duklar yerleri gstererek saldrganlarn iini kolaylatrd da olmutu.82 Bir

77 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001.

78 kr . ile mlakat, 04.12.2001

79 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton

Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s 81.

80 "Yedkule'de olum Viros Ermai (fabrika mdr) silahl adamlarn saldrsna uramtr. Subay Celal Siren'in mdahalesiyle

kurtarlmtr. Kendisine bunun iin teekkr ederim. TEKTA Tekstil Sanayii", Yeni Sabah, 12.09.1955; "Makbule Hanm,

ayaklanmalar srasnda gstericilerin iddet kullanmasn engellemitir. Ermeni Patrii kendisini davet etti ve angajman iin

teekkr etti.",Akam, 10.09.1955

81 PRO FO 371 /11 772 1, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.1 1.1955

82 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s. 58, s.167; Hikmet Dikmen ile mlakat,

09.05.2002.

24


33/219

YENDEN KURGULAMAK

Rumun mlakat srasnda vurgulad gibi, "iyi ve kt komular" vard.83 Bir Er-

meni, Elmada'daki apartmanlarnn kapcsnn bir Trk bayran binann cep-

hesine takarak evi koruduunu, ancak bir komunun, 100 kiinin zerindeki bir

gruba apartmanda Ermenilerin oturduunu ihbar ettiini anlatmtr. Apartman

bu ekilde tespit edilmi ve yamalanmt.84

Yaptm mlakatta Vassiliadis, Trklerin, komuluk ya da i arkadal gibi

kiisel ilikiler iinde olduklar gayrimslimlere ayaklanma srasnda yardm

ettiini anlatt. Ancak, Vassiliadis'in oturduu apartmann kapcs rneinde g-

rlecei gibi, ayn kii bir yandan bizzat tand gayrimslimleri korurken, tan-

mad gayrimslimlere saldrabiliyordu:

"Bizim evimiz, Beyolu'ndaki Kalyoncu Sokak'tayd. iddet olaylar patlak ver-

diinde, kapc Mehmet, anneme 'Korkmayn Madam, bizim evde saklanabilirsi-

niz dedi. Eline bir Trk bayra ald, d kapy kilitledi ve binann nnde dur-

du, ilk saldrganlar geldiinde, onlara burada Rum oturmadn syledi ve

adamlar gerekten de evimizi yamalamadan gittiler. 2. kattaki Madam Kati-

na'y, 3. kattaki Maria'y ve 4. kattaki Anton'u korumu olan Mehmet, binadan

kt, Trk bayran brakt, eline bir odun paras ald ve caddenin karsndaki

gayrimslimlere ait dkkn ve evlere saldrmaya balad. Ben onu evimizin

penceresinden izleyebiliyordum. "85

83 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis. s. 169.

84 Vahram T. ile mlakat 13.05.2002

85 Mihalis Vassiliadis ile mlakat, 22.09.2002

25


34/219

6-7 EYLL OLAYLARI

zmir'deki Saldrlar

Atatrk'n doduu eve saldrda bulunulduu haberi, zmir'de de yerel bir

gazete tarafndan yayld. Gece Postas06.09.1955 gnk basksnda u manet-

le kt: "Madem Yunanllar Trk Konsolosluu'nu bombalad, yleyse onlarn

bayra da artk Konak Meydan'nda dalgalanmamal." Gerekten de ayn akam,

uluslararas fuar nedeniyle Konak Meydan'na ekilmi olan Yunan bayra, bir

saldrnn hedefi oldu. Genlerden oluan bir grup, bayra "Kbrs Trktr! G-

vurlara lm!" nidalaryla indirip yakt.86stiklal Mar eliinde, Yunan bayra-

nn yerine Trk bayra ekildikten sonra, grup fuar alanna doru hareket etti.

Burada da fuarn "Lozan" ve "Dokuz Eyll" girilerindeki Yunan bayraklar aa-

ya indirilip yakld.87

Kalabalk, ayrca Yunan pavyonunu talay p idonanmn paraladktan sonra, binay atee verdi.88

Ayn anda, Alsancak'ta bulunan Yunan Konsolosluu nnde baka bir

grup protesto iin toplanmt. Konsolosluk mensuplarndan Trk bayra ek-

meleri istenip bu talep yantsz kalnca, saat 21.00'e doru konsolosluk binasna

hcum edildi, mobilyalar paraland ve atee verildi: bylece tm bina yanp kl

oldu. Konsolosluk alanlar arka kapdan kaablmilerd.89 Bu esnada zmir'in

eitli semtlerinde 20-30 kiilik gruplar ortaya kmt. Bu gruplar iki ya da

kii tarafndan ynlendirilerek belirli hedeflere saldryordu. Eylemcilerin top-

lam says 400' gemiyordu.90 Yunanl 6 NATO subaynn da evleri ayn

gruplarca baslm ve yamalanmt. Memurlar ve aileleri saldrlar srasnda ha-

karete uram, hatta bir memur ve kars dvlmt.91 Yunan NATO subaylar

ve bakonsolos, o geceyi Amerikan Konsolosluu'nun korumas altna geir-

dikten sonra, ertesi gn uakla Yunanistan'a gittiler.92

Tpkstanbul'da olduu gibi zmir'in Alsancak, Bornova ve Buca semtle-

rinde Rumlara ait ev ve iyerleri de saldr ve yamalamann hedefi olmutu.93

86 PRO PREM 1 1834/ 479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09,1955

87 Demokratzmir, 07.09.1955, Eleuphtheria, 08,09.1955.

88 Yeni Asr, 07 09 1955,89 Vima, 08,09,1955

90 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01,12 .19 55

91 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13,09.1955

92 AA PA 231 Kbrs 21 1-00/92.09, Atna Bykelilii Raporu, 08.09.1955

93 PRO FO 371/1 17721, RG 59/78200 9/655, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955

26


35/219

YENDEN KURGULAMAK

Ancak, zmir'deki toplam on kilise ve sinagogdan yalnzca Alsancak'taki Or-

todoks kilisesi yamalanm ve atee verilmiti.94 Alsancak'taki ngiliz Kltr

Enstits'ne yaplan saldry, ingiliz Konsolos bir "yanllk" olarak deerlendir-di, nk enstitnn bulunduu binann mal sahibi bir Rumdu.95

Limanda bulunan Rum bayrakl teknelerin Trk bayra takmalar talep

edildi. Bu teknelere ynelik saldrlar, ancak limanda bulunan Trk sava gemi-

lerinin subaylarnn mdahalesi ile engellenebildi.96 Brescia ve Livorno adl iki

ngiliz gemisinin mrettebatna "ate toplar" -yani, mazota bulanp tututurul-

mu talar veya kuma sarlm teneke kutular- ile saldrld:97

"Saat 23.00'te sahilde, kalabal

k bir erkek grubu ba

r

yor, taveieler savuru-yordu. Sahilde polis de vard, ancak isyanclar durdurma gayreti iinde deiller-

di. Gece saat 03.00'te bir grup asker gelene kadar bu byle devam etti, askerle-

rin geliiyle isyan snmeye balad. Kalabahktakiler, mrettebatm zda Yunan

olduunu syledi, jakat mrettebat sadecengilizlerden oluuyordu."98

zmir'deki tahribat eylemleri de aslnda gvenlik glerinin mdahalesi ile

nlenebilecekken, onlar burada da tepkisiz kalmlardr.99

"Evime gece l'de saldrmaya baladlar. O zaman zmir'de Gazikadnlar

Caddesinde oturuyorduk. Gece yarsndan sonra yamalamalar balad.

Camlara Trk bayran , Menderes ve Bayar'n fotoraflarn astm. Evdeki

tm eyalar kr p dktler. Kz kardeimi komuda sakladm. Saldrlar s-

rasnda polisi aradm ama bana valinin emri olduu ve silah kullanmayacak-

larn sylediler."100

Saldrganlara kar sert davranmamalar kendilerine emredilen polis me-

murlar, fuar alanndaki saldrlar esnasnda pasif bir tutum taknmlardr:

94 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12. 195 5.

95 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09.1955.

96 Makedona, 09.09 1955

97 PRO FO 371/117714, RG 1034/4123, zmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955

98 PRO FO 371/1 17714, RG 1034/4123, izmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955

99 NARA 782.00/10-455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955.

100 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 358

27


36/219

6-7 EYLL OLAYLARI

"Olaylarn gittike daha fazla bydn fark ettim. Kordondan sesler

geliyordu, o tarafa doru yrdm. Orada grup grup adamlar vard ve limandaki

gemilere saldrmak istiyorlard. renebildiim kadar Basmahane'de de olaylar

kmt. O tarafa doru gittim. Orada kalabaln iinde vali de vard. Orada

beni tan yan birka polis memuruna rastladm, onlara burada neler olduunu

sordum. Bana, Yunan pavyonuna saldrldn , konsolosluun yakldn sy-

lediler. Neden mdahale etmediklerini sordum, nk etrafta dank birekilde

duruyorlard. Aldm cevap ise, yle bir emir almadklarna dair idi. Hatta po-

lislere, saldrganlara agresf davranmamalar emri verilmiti."10 1

tfaiye ise, yang

ndan ok daha nce fuar alan

na varm

t

r. 6 Eyll akam

n

nerken saatlerinde, itfaiyecilerzmir Fuar alanna gelmi ve fuar pavyonlarndan birinin

nnde beklemeye balamtr. Neden geldikleri sorulduunda, itfaiye erlerinden birisi

"Birazdan yangn kacak, biz de sndreceiz" eklinde yant vermitir.102

tfaiyecilerin Yunan pavyonunda ve konsoloslukta kan yangn sndrmek

konusundaki beceriksizlii, yangn karanlarn sndrme abalarna mdahale etmesi

ile de aklanabilir. Saldrganlar, su hortumlarn kesmi ya da itfaiye erlerinin srtlarna

karak, ilerini yapmalarna engel olmulardr.103

Toplam olarak zmir'de 14 ev, 6 iyeri, bir pansiyon, bir kilise, Yunan fuar

pavyonu, Yunan Konsolosluu binas ve ngiliz Kltr Enstits'n barndran bina

saldrya uramtr.104 7 kii ar, 50 k ise hafifekilde yaralanmtr.105

zmir'deki toplam hasar 475.500 TL tutarndadr. Yunan Konsolosluu bi-

nasndaki zarar 90.000 TL, Yunan pavyonundaki zarar ise 57.000 TL olarak bil-

dirilmitir. Kabul edilen zarar tutarlar. Yunan Konsolosluu iin 52.000 TL, Yunan

NATO subaylar iin 42.000 TL ve zmir'de yaayan dier Yunanistan vatandalar iin

235.500 TL'dr.106

101 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Akn, s. 363

102 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 8, '5. nikat, 16.12,1955.

103 Eski tfaiye Mdr Ahmet Yetiner ile mlakat, 28 03,1998, Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih. 8

(19981, s. 34-41.

104 Son Saat, 08 03.1955, Hrriyet, 08.09,1955

105 Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s. 34-41.

106 Christidi, Ta Septembrlana, Konstantnoupoli ka Smyrni1955, s. 256.

28


37/219

YENDEN KURGULAMAK

Ankara'daki Saldrlar

Ankara'da arlkl olarak yalnzca renci protestolar gereklemi,, ancak

iddet olaylar meydana gelmemitir.107 Bunun en nemli nedenlerinden biri,

Ankara'daki gayrimslim nfus orannn ok dk olmasdr. Ayrca, Ankara Valisi

Kemal Aygn'n, Ankara genelindeki tm toplantlar yasaklayan acil tedbiri de etkili

olmutur.108 Aygn, 6 Eyll 1955 gn stanbul'da bulunmu ve ayaklanmalara tanklk

etmiti.

rencilerin ifadelerine gre, 6 Eyll gece yarsna doru, Trkiye Milli Talebe

Federasyonu (TMTF) yeleri stanbul'dan, Ankara'daki tm renci yurtlarn telefonla

arayarak ''Genliin Deklarasyonu"nu duyurmulard. Deklarasyonda stanbul'daki

ayaklanmalardan bahsediliyor ve Ulus'ta dzenlenecek bir protesto gsterisine katlma

ars yaplyordu.109 Bu deklarasyon zerine Siyasal Bilimler ve Hukuk Fakltesi

nnde toplanan renciler, askeri glerin de takviyesyle polis tarafndan gz

yaartc gazla datlm, renci yurtlar ise gzetim altna alnmt.110

Gstericilerden oluan dier gruplar Cebeci ve Ulus ile Yunan Bykeliliinin nnde

toplanmt."' Gstericilerin toplam saysna dair verilen rakamlar, 1.000 ile 4.000

arasnda deimektedir.112 Bu gruplar da polis tarafndan etkili bir biimde datlm,

479 k tutuklanmtr.113

Bursa ve Samsun'daki yetkililer, Rum yerleimleri ve evler iin gvenliktedbirleri almlardr. Bu kapsamda. Bursa'da 97 Rum, bir otele yerletirilmitir.114

Adana'da 6 Eyll 1955 akam, genlik rgtlerinin ve esnaf birliklerinin yaklak

3.000 yesi protesto iin toplanmtr. Toplant, polisin iddet kullanmasyla

datlmtr.115 Eskiehir'de genlerin katld kk apl bir gsteri, olaysz sona

ermitir.116

7 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955.

8 Yassada, Yksek Adalet Divani Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Kemal Aygn, Ankara Valisi, s, 90.9 Ulus, 08 09.1955

10 Hrriyet, 08 09 1955

11 Cumhuriyet, 08.09.1955, Milliyet08 09 1955

12 Yeni Sabah, 08 09,1955,Akam, 08 09,1955

13 Vatan, 08 09.1955

14 Milliyet, 08.09,1955

15 Milliyet, 08.09 1955, Vatan. 08,09 1955, Yenistanbul08 09,1 955.

16 Milliyet, 08 09,1955

29


38/219

6-7 EYLL OLAYLAR!

Olaylarn Ardndan Hkmetin Aldlk nlemler

6 Eyll akam trenle Ankara'ya doru hareket etmek zere stanbul'dan ay-rlan cumhurbakan ve hkmet yelerinin birou, yolda ayaklanmalarn boyutu

konusunda bilgilendirilmilerdi. Derhal geriye dndler, "rfi idare" ilan ettiler ve

birlik komutanlarna, silah kullanarak sknet ve dzeni salamalarn emret-

tiler.117 1. Ordu Komutan Vedat Garan Paa, "ikinci bir Mustafa Mulal olmak is-

temedii iin" bu ate emrini reddetti.118 6 Eyll akamnn son saatlerinde devreye

sokulan birlikleriddet olaylarn kontrol altna alabildiler; ancak, huzursuzluklar

sonraki gn ve haftalarda, blgesel dzeyde yeniden alevlendi119 7 Eyll gn

leden sonra, Beyolu'ndak

Belediye Meclisi binas

n

n nnde toplanan vemilliyeti sloganlar atan bir grup, polis tarafndan datld.120 8 Eyll 1955 gecesi,

skenderun'daki bir Rum-Ortodoks kilisesine dinamitle saldrld. Patlama ne-

deniyle kilisenin yan duvarlar zarar grd. Failler yakalanamad.121 9 Eyll 1955

gn Alsancak'ta, tren garnn karsndaki Aya Vuklin kilisesi atee verildi; yangn

itfaiyenin zamannda mdahalesi ile sndrlebildi.122 10 Eyll 1955'te, Balkldaki

Rum hastanesini atee vermek isteyen kadn tutukland. Ayrca, polis ayn gn,

Emrgn'dak bir kahvede bir gayrimslimin fabrikasna saldrmak zere

hazrlklar yapan 70 kiilik bir grubu datt.123 25 Eyll 1955'te Kadky'de bulunan

bir kilise yaklmaya alld.124 Saldrlarn hemen akabinde, gayrimslimler ska

szl olarak da taciz edildiler.125 anakkale'deki antisemitist bildiriler, Istan-

1 17 AA PA 264 Trkiye 205-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.118 Dnemin 3. Dou Anadolu Ordusu Komutan Albay Mustafa Mulal, Ankara'nn emriyle, 1945'te Ar blgesinde snr geen

33 pheliyi yargsz infaz ettirmitir. Demokrat Parti 1950'de iktidara gelince, sonradan kendisini bu olay iin sorumlu tutmu ve

Askeri Mahkemede yarglamtr: AA PA 264 Trkiye 205-0092.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; 1960'da

Yassada'da yaplan durumalarda tank olarak dinlenen General Vedat Garan bu ifadeyi yalanlam ve cephane

bulundurulmas emrini vermekle birlikte, kullanlmas ynnde bir emir vermediini belirtmitir: Yassada, Yksek Adalet Divan

Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 325

119 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.

120 Son Posta, 07.09.1955

121 skenderun, 10.09 1955; Vatan, 10.09.1955.122 Eski itfaiyeci Ali Ulvi Gltekin ile mlakat, 13.03.1998, Arzu Kldere: "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s

34-41.

123 Hrriyet, 11.09.1955

124 PRO 371/117717, RG 1016/20, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18.10.1955.

125 "Bireylere ve din adamlarna ynelik yeni tehditleryar. Bir adam, bir papaza' 'Sen hl burada msn? Bir dahaki sefere seni

ezeceiz' dedi." : PRO FO 371/117721, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11.1955.

30


39/219

YENDEN KURGULAMAK

bul'daki Yahudilerin evlerine "gamal halarn izilmesi ve 1955 ylnn Kasm aynda

yeni antsemitist yaynlarn126 kmas, Hahamba Rafael aban'n stanbul valisini

resmi dzeyde protesto etmesine dahi neden oldu.127 Hkmetin ilan ettii rfi idare,

lkenin byk kentiyle -stanbul, zmir ve Ankara'yla- snrlyd. rfi idare

Kumandanlna artk yrtme gcn elinde bulunduran 3. Dou Anadolu Ordusu

Komutan General Nurettin Aknoz getirildi.128 Geceleri saat 24.00-05.00 aras

uygulanan "sokaa kma yasa", devriyelerin kontrolleri ve stanbul, Ankara,

zmir'de yaplan tutuklamalarla, her kentteki iddet olaylarna son verilebldi.

stanbul'da 5.104119 kii tutukland. Ankara'da tutuklananlar iin verilen rakamlar 300

ila 469;130zmir'dekiler iin verilen rakamlarsa 50 ila 170131 arasnda deimektedir.

ileri Bakan Namk Gedik, emniyetin baarszl nedeniyle istifa etti ve

yerine, geici olarak Savunma Bakan Ethem Menderes atand. Bakan Fuat Kprl,

vekleten Savunma Bakanl grevini stlendi.132 Ayn nedenlere dayanarak, Milli

Emniyet Hizmetleri efi (MAH Reisi), zmir valisi, zmir'de bulunan birliklerin

komutan, stanbul emniyet mdr ve general, iktidar tarafndan grevden alnd.

Milli Emniyet efliine Kemal Aygn atand.133 Bunlarn dnda, yerel dzeyde bir

dizi memurun, kan huzursuzluk ve bunlarla yeterince mcadele edilmemesinden

sorumlu olduklar gerekesiyle grev yerleri deitirildi.134 Anayasaya gre rfi idare

durumunun meclis tarafndan en ksa srede onaylanma zorunluluu bulunduundan,12 Eyll 1955 gn meclis toplantya arld. Toplantda nce iktidar ve muhalefet

szcleri, ayaklanmalarla ilgili grlerini bildirdi. Ba bakan Vekili Fuat Kprl,

hkmetin gsterilerin yaplacandan haberdar olduunu, ancak zamannn kesin

olarak bilinmediini aklad:

126 Burada zellikle sz konusu olan, antsemtist olarak tannan yazar Cevat Rfat Atilhan'n "Sionizm- Mslman Dnyasna Bir Tehdit"kitabdr. Bu

kitap, ayaklanmalarn ardndan stanbul'da cretsiz olarak datlmtr.

127 NARA 882 411/11-1 55, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25.11.1955

128 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.129 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Su Endeksi, s. 67

130 Akam, 08.09 1955, Vatan, 08.09.1955, Yeni istanbul, 08.09 1955

131 PRO CO 926 184/172, Istanbui Bakonsolosluu Raporu, 09.09.1955



134 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, i,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.

31


40/219

6-7 EYLL OLAYLARI

"Arkadalar polis glerinin saldrlardan daha nceden haberleri olmadndan

bahsetti. Ben sadece u kadarn syleyebilirim: Hkmet nceden bilgilendiril-

miti. Buna gre tedbirler de alnmt. Fakat, olaylarn hangi gn ve saatte ka-

ca bilinmiyordu. Tm abalara ramen, baskn gibi gelien olaylar engellene-

medi. Hatrlarsanz, tarihte buna benzer ok olay olmutur. En yakn rnek Pe-

arl Harbour Amerikan Silahl Kuvvetlerine yaplan baskndr."135

Fuat Kprl, aklamalarnn geri kalan ksmnda, saldrlarn hazrlanma-

s ve uygulanmasndan komnistleri sorumlu tutuyordu:

"izninizle imdi saldrlarn kendisi hakknda konuacam. Kbrs meselesi nede-

niyle tahrik edilmi olan genler ve vatanseverler, olaylarn kndan sorumlu-

dur. zellikle genlik, ok hrn tepki vermitir. Dier taraftan basn provoke et-

mitir. Selanik'te patlayan bombann da haberi gelince, nihayet bir frsat do-

mutur. Komnistler hareketin arasna karp genlerin vatansever gsterisini

kullanarak, ykp yamalamlar dr. nk komnistler, ayaklanmalar nceden

planlam veimdi de komutay ellerine almlardr. Bu olaylar aylar ncesinden

planlanm olmasayd, bylesi bir saldr mmkn olmazd. [...] Saldrlarnekli

ve hedefleri doru incelenirse, burada sz konusu olann yalnzca komnist bir

komplo olduu grlecektir."136

Babakan Adnan Menderes, btn Trk halknn, komnist kkrtclarn

ii olarak grlmesi gereken olaylar nedeniyle akn olduunu aklad. Hk-

met, ayaklanmalarn iyzn ortaya karmak iin hereyi yapacakt. Olaylarn

kayna, Kbrs sorununun gerek Yunanistan'da gerekse Trkiye'de yol at ar

kkrtlm vatanseverlikte aranmalyd. Kbrsl Trklere kar bir kymn

gerekletirileceine dair dedikodular ortamn gerilmesine katkda bulunmu,

neticede "caniyane" unsurlarn etkisiyle gerek bir psikoza dnm ve buna

bal olarak zellikle genler arasnda duygu patlamalarna yol amt. 6 Ey-ll'deki gerek huzursuzluklar, aslen bir renci grubunun eylemiyle

135 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09.1955.

136 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8.nikat, 12.09.1955.

32


41/219

YENDEN KURGULAMAK

balam, bu gruba ksa srede dierleri de katlmt. Bu ateli vatanseverliin

patlak vermesi, sorumlu emniyet mdrlerin neredeyse felce uratarak, ateli si-

lah kullanma emri vermek konusunda kararsz kalmalarna sebep olmutu. kti-

dar da, gsterilerin dzenleneceinden haberdar olmakla beraber, bu denli geni

apl psikozlara dneceklerini kestirememiti. ktidar, aclar sarmay ve

zararlar tazmin etmeyi olduu kadar, bylesi olaylarn tekrarn nlemeyi de

kendine vazife edinmiti. Balatlan adl inceleme olaylarn gerek niteliini or-

taya koyacak ve tm dnyaya olanlarn Trklerin ii olmadn gsterecekti...

Meclis Genel Kurulu toplantsnda tm konumaclar, olaylar, Trkiye'nin bir

hukuk devleti olarak itibarn zedeleyecek ulusal bir facia olarak deerlendir-

diler.137 Bir konumacnn, suu Rumlara atmay denemesi Meclis Kurulu'nu

hiddetlendirirken, kurulun bu tutumu, olaylarda ailesi madur olmu bir Rum

milletvekiline duyduklar yaknl sergiliyordu. Muhalefet partisi CHP'nin lideri

smet nn, daha nce de pek ok basn aklamasnda, olaylar nedeniyle

duyduu znty beyan etmi ve hkmetin ald nlemleri desteklemiti:

"Demokrat Parti grubunun, olaylar ciddi ekilde tarttn tespit ettik. Hk-

metin anavatann byk bir tehlikede olduunu idraki, partiler aras rekabete

stn gelmitir."138

nn, Meclis Genel Kurulu'nda yapt konumasn, devlet erkinin iflas-

na iaret etmek ve acil bir aklama talep etmekle snrl tuttu. Genel Kurul ise

byk bir ounlukla, muhalefetin rfi idareyi iki ayla snrlandrma ya da An-

kara'y bunun dnda tutma talebini reddetti.l 39

137 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955

138 Ulus, 19,09 1955,

139 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955

33


42/219

6-7 EYLL OLAYLARI

Hasar

Maddi Hasar

Hangi kaynan esas alndna bal olarak, ayaklanmalar srasnda

meydana gelen zararla ilgili farkl rakamlara ulalmaktadr. Resmi bir Trk

kaynana gre 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastr, 26 okul

ile aralarnda fabrika, otel, bar vb. yerlerin bulunduu 5.317 tesis saldrya

uramtr.140

Nfusun yzde 15'inden fazlasn Rumlarn oluturduu Beyolu'nda,

2.293 obje ile en yksek ykm oranna ulalmtr. Geleneksel olarak gayrims-

limlerin iyerlerinin ve atlyelerinin bulunduu Eminn ise, tahrip edilen1.134 obje ile ikinci srada yer almtr. Fatih'te 652, ili'de 525, Beikta'ta

273, Saryer'de 227, Kadky'de 222, Adalar'da 152, skdar'da 123, Bakr-

ky'de 71, Beykoz'da 9 ve Eyp'te 1 obje tahrip edilmitir.141

Bir Yunan kayna, tahrip edilen nesnelerin saysn doruluyor. nemsiz

saylabilecek bir sapma, sadece tahrip edilen iyerlerinin saysnda ortaya k-

yor; burada say 4.228 olarak veriliyor.142 Alman Dileri Bakanl Arivi'ndeki

belgeler ise sadece tahrip edilen iyerleri ile ilgili bilgi veriyor. Buna gre, stan-

bul'daki 36.000 iyerinden 3.900' yklm ya da yamalanmtr. Bunlarn din-

sel ya da etnik gruplara gre bir snflandrmas yapldnda, ortaya yle bir

tablo kmaktadr:

TABLO 1: TAHRP EDLEN YERLERNN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI143

iyerleri

Rumlar 2.200

Ermeniler 900

Museviler 400

Mslmanlar 400

140 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler.

141 AESF, ker Dosyas: 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler.

142 Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Srnyrni1955, s. 260.

143 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10.1955

34


43/219

YENDEN KURGULAMAK

Amerikan Dileri arivlerinde, tahrip edilen yerler kendi ilerinde ayrlm

ve farkl etnik gruplara gre snflandrlmtr:

TABLO 2: TAHRP EDLEN YERLER VE EVLERN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI144

iyerleri yerleri Evler Evler(%) (Say) (%) (Say)

Rumlar 59 2.500 80 670

Ermeniler 17 1.000 9 150

Museviler 12 500 3 25

Mslmanlar 10 400 5 40

Bu kaynaa gre, sald

r

ya urayan iyerlerinin yzde 59'u, evlerin ise yz-de 80'i Rumlara aittir. Saldrya urayan iyeri says 2.500'e, ev says ise 670'e

tekabl etmektedir.

Ermenilere ait evlerin says 150, iyerlerinin says ise 1.000 olarak belirtil-

mitir. Yzde olarak ifade edildiinde, saldrya urayan tm iyerlerinin yzde

17'sinin ve tm evlerin yzde 9'unun sahiplerinin Ermeni olduu ortaya k-

maktadr. Ayrca toplam 33 Ermeni kilisesinden 3' ve toplam 22 Ermeni oku-

lundan 4' saldrya maruz kalmtr.

Bu kaynaa gre, tahrip edilen iyerlerinin yzde 12'si ve evlerin yzde 3' Ya-

hudilere aittir. Rakamlarla ifade edilecek olursa, bu yzdeler 500 iyeri ve 25 eve te-

kabl etmektedir. Zarara uratlan iyerlerinin yzde 75'i Pera'da, yzde 25'i ise Ta-

rihi Yarmada'dadr. stanbul'da 38 sinagog ve 8 Musevi okuluna saldrlmamtr.

Amerikan verilerine gre, zarara urayan iyerlerinin arasnda Trklere ait

olanlarn oran yzde 10, Trklere ait evlerin oran ise yzde 5'tir. Bu oranlarn

saysal karl, iyerleri iin 400, evler iinse 40'tr.

stanbul Ba piskoposluk Arivinde kaytl olan 95 Rum-Ortodoks kilisesi-

nin, yine bu kaynaa gre 61'i ya ksmen ya da tamamen tahrip edilmi,

bunlarn 8'i bir kundaklamaya maruz kalmtr145 Bir Rum-Katolk kilisesi ve baka kilise daha ar zarara uratlmtr.

144 NARA 782.0O/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12 1955

145 Zarar verilen kiliselerin listesi iin bkz. Ekler.

35


44/219

6-7 EYLL OLAYLARI

Ayrca St. Sinai Manastr'na bal olan ve Bizans dneminden kalma pek ok

kutsal eseri barndran manastr da tahrip edilmi ve yamalanmtr.146 Verilere

gre, Rum cemaatine ait 48 okuldan 36's tamamen ya da ksmen zarara uratlmtr.

Ar zarar grenler arasnda Zapyon Kz Okulu, Heybeliada'da-ki Megali Okulu ve

Hasky, Edirnekap, Bakrky, Galata, Taksim ve Arnavut-ky'deki liseler

bulunmaktadr.147

stanbul'da Rumca yaymlananApoycumatini (10.000 bask), Tachydromos (5000

bask), Embros (7.000 bask) gazeteleri ve haftalkChronos (5.000 bask) gazetesinin

yaynevleri de saldrlarn hedefi olmutur.148 Sz konusu gazetelerin ilk ikisinin

redaksiyon brolar talan edilmi ve matbaalar tahrip edilmitir. Embros ve Chronos

gazetelerinin ise kendilerine ait matbaalar bulunmad iin sadece brolar

yamalanmtr.149 Apoycumatini gazetesi, ald ar hasar nedeniyle ancak

saldrlardan k hafta sonra yemden yaymlanabilmitir. Sadece bu gazetenin kaybnn

yaklak yarm milyon TL'y bulduu tahmin edilmitir.150

Ayaklanmalarda gayrimslim aznlklar dnda, yabanc uyruklu kiiler de zarar

grmtr.151 sve Bykelilii binas yamalanm, Franszlara, talyanlara,

Avusturyallara ve Almanlara ait baz iyerleri de tahrip edilmitir.152 Alman

Bakonsolosluu'nun verilerine gre, bildirilen hasarn yeknu yaklak 150 milyon

TL'yi bulmaktadr -bu rakam, o dnemin 54 milyon Amerikan Dolarna edeerdir-.Bunun 28 milyon TL'lik ksm Yunan vatandalarnn, 68 milyon TL'lik ksm Trk

vatanda olan Rumlarn, 35 milyon TL'lik ksm kiliselerin, 18 milyon TL'lik ksm ise

yabanclarn ve dier aznlklarn (Ermeniler, Yahudiler) hasarlardr.153 ngilizler (48

gerek ve tzel kii), stanbul'daki bykelilie

146 Sz konusu manastrlar, Heybeliada'daki Ayios Yeonyos Manastr, Fener'deki Ayos Yeonyos Manastr ve

Yeniky'deki Ayios Yeonyios Manastrndr

147 Zarar verilen okullar

n listesi iin bkz. Ekler.148 PRO PREM 11834/479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 2 2,09 ,195 5; AA PA 270 Trkiye 211-00/92,42, stanbul

Bakonsolosluu Raporu, 20,09.1955,Akam, 07,09,1955.

149 Stephanou Papadopoulou, Anamniseis Apo Tin Poli [stanbul'dan Hatralar], Atna, 1978, s, 210 212.

150 NARA 782,00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01,1 2,195 5.

151 PRO FO 371/1 17710, RG 10344/20, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955,

152 CADN B Sen C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955; PRO PREM 11834/447, stanbul Bakonsolosluu Raporu,22 09.1955

153 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11,01,1956.

36


45/219

YENDEN KURGULAMAK

toplam 2 milyon 154 hasar bildiriminde bulunmulardr. ngiliz Konsolosluu

binas da olaylar srasnda hafif hasar grmtr. Kundaklar, Rumelihisarnda

yaayan bir ngiliz ailenin evini atee vermi, bir ingiliz kadm bakla ya-

ralamlardr. Bir dierngiliz erkek, yamaclar tarafndan evinde tehdit edilmi-

tir. ngiliz vatandalarnn mezarlar tahrip edilmi, tabutlar alm ve iskeletler et-

rafa salmtr.113 Fransz vatandalarnn hasar bildirimi 4,6 milyon TL, Alman va-

tandalarnmki 632.319 TL, italyan vatandalarnn bildirdii hasar ise 3,3 milyon

TL'ye ulamtr.156 Saldrlarn sonucunda oluan ve byk bir ksm bildirilmeyen

gerek hasarn, yaklak 1 milyar TL tutarnda olduu tahmin edilmektedir.157

Hrszlk

Olaylarn ilk evresinde dikkat ekici biimde az sayda hrszlk vakasnn

grlmesi, muhtemelen, isyanclarn elebalarnn bu ynde talimat almalaryla

ilgilidir:158

"Gruplarn liderleri hrszla izin vermiyordu. Hatta hrszlk yapmak isteyen

baz kiiler dvlyordu. Ancak, pek ok kii kargaadan istifade ediyordu. Da-

ha sonralar liderler de duruma kar koyamyor, hatta kendileri de alyordu.

1960 Mays'ndaki askeri darbe esnasnda, askerdeydim. Sulukule'de bir adr

kurmamz gerekiyordu. O zamanlar orada daha elektrik yoktu. Ama bu blge-deki evler buzdolaplar, amar makinalar, radyolar ve dier elektrikli aletler-

le doluydu. Bunlar 6-7 Eyll 1955'in ganimetleriydi."159

Saldrlar srasnda nemli kavaklara dikilen nbetiler, yayalarn zerleri-

ni arayarak beraberlerinde alnt mal tayp tamadklarn kontrol ediyorlar-

d. rnein, o esnada Beyolundaki bir iyerinde alan slam B., Tnel'de

renciler tarafndan durdurulmu ve hrszlk yapp yapmadnn belirlenmesi

154 AA PA 9 Trkiye ,205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 26.03.1956

155 PRO FO 3

Documents

6 - 7 Eylül Olayları - Dilek Güven