Монголын нутаг дахь анхны төрт улс Хүннү гүрэн

Э.Цэрэнбаатар

Хүннү гүрний үеийн он тоолол • МЭӨ IV-III зуун - Монгол нутагт хvннv, дунху нарын аймгийн холбоо байгуулагджээ.• МЭӨ III зуун - Хvннv улс байгуулагдсан. • МЭӨ 214 он - Цинь гvрний хаан Цинь Шихуан 100 мянган цэрэг хєдєлгєж Хvннv нарын

нутгийн ємнєд хэсгийг эзлэн авч урд талаар нь Цагаан хэрэм  босгожээ. • МЭӨ 209-174 - Тvмэн шаньюйн ахмад хvv Модунь Хvннvгийн шаньюй байв. • МЭӨ III-II зууны зааг - Хvннv нар зэргэлдээх нvvдэлчин аймгууд Дорнод, Єрнєд

Туркстаны том, жижиг хотууд болон Ордос хавийн нутгийг байлдан эзэлж, Тєв Азийн нvvдэлчдийн анхны хvчирхэг том эзэнт гvрэн болжээ.

• МЭӨ 201он - Модунь шаньюй 400 мянган морьт цэрэгтэйгээр Хятадад цємрєн орж, Тайюань, Датун хvртэлх газрыг эзлэн авчээ.

• МЭӨ 198 он - Хань улсын эзэн хаан Хvннvгийн шаньюйтай найрамдалт ургийн гэрээ байгуулав. Тэрхvv гэрээ ёсоор, Хvннv гvрэн, Хань улс хоёр  биеийг эн чацуу хоёр их эзэнт гvрэн мєн гэж хvлээн зєвшєєрчээ.

• МЭӨ 174 он - Модуний хєвгvvн Гиюй эцгийн орыг залгамжилж,    Лаошань цолтой шаньюй болжээ. Лаошаний vеэс эхлэн тийнхvv єєрийн хаанчлалын тусгай цолтой болсон. 

• МЭӨ 161 он - Лаошань шаньюйгийн хvv Гюньчен шаньюй болов.

• МЭӨ 60-аад оны vе - Хvннv сурвалжит язгууртнуудын дунд эрх мэдлийн төлөө тэмцэл хvчтэй єрнєв.

• МЭӨ 57-55 он - Хvннv гvрэн ар, євєр болон салсан. • МЭ 20 оны vе - Хятадад бослого гарч Гуан Уди хаан суув. Хvннv улс тэр vед

Модунь шаньюй, Лаошань шаньюй нарын эзэлсэн бараг бvх нутаг орныг захиран ноёрхсон их гvрэн болж сэргэн мандаж байв.

• МЭ 48 он - Хvннv гvрэн Би шаньюй тэргvvтэй Ємнєд хvннv, Пvпv шаньюй тэргvvтэй Умард хvннv болж хоёр хэсэг хуваагдсан байна.

• 87 он - Сяньби нар довтлон байлдаж, Умард Хvннvгийн шаньюйг алжээ.   • 89 он - Ємнєд Хvннvгийн шаньюй Тvньтvхэ Хятадын эрх баригчидтхй

хуйвалдан Умард Хvннvгийн нутагт цємрєн орж, шаньюйгийн єргєє ордыг бvслэн цохижээ.

• 93 он - Сяньби нар Хятадын цэрэг, Ухуань, Ємнєд хvннv нарын хамт Умард хvннvгийн эсрэг довтлон байлдаж Умард Хvннv улсыг мєхєєж, vлдсэн хvн ам, газар нутгийн ихэнхийг эзлэн авчээ.

• Хүн гүрэн :/МЭ93-МЭ469 он/ Умард Хvннvгийн дотроос нэг хэсэг нь баруун тийш гараад Паннонийн хээр талд нутаглан бусад аймаг, овгуудыг эзэлж, Визант гvрнээр алба бариулж, Ромын эзэнт улстай нэгэн vе єрсєлдєж байжээ. Гэсэн ч Ром, Герман, Франц зэрэг олон улс угсаатны нэгдмэл хvчинд цохигдоод 453 онд Аттила (445-453) хааныг нас барсны дараа бутран сарнисан байна.

Иншань нурууг алдсаны дараа Хvннv нар тvvний дэргэдvvр єнгєрєхдєє нулимс унагахгvй байж чадахгvй болжээ

• Хvннvгийн сонирхолтой тvvх эхэлж байна. Энэ тvvхээс та нар Монголын анхны тєрт улсын тухай олж мэдэхээс гадна Хvннvчvvдийн  соёл, зан заншлын тухай уншиж судлах болно. Хvн тєрєлхтєн тємрєєр багаж зэвсэг хийж хэрэглэх болсноор тэдний аж ахуй, vйлдвэрлэх хvчин нэмэгдэж, эдийн засгийн хуримтлал vvссэн нь ангийн ялгарал vvсэх vндэс болжээ. Улмаар энэ ялгарал нь овог бvлгийн дундах эд хєрєнгийн тєлєєх тэмцэл, овог аймгийн хоорондох эрх мэдлийн тєлєє дайн болон єргєжсєн юм. Овог аймгийн хоорондын дайн тулаан нь угсаа гарал нэгт аймгуудыг харь угсаатны тvрэмгийлэлд єртєх аюул дагуулж байснаас тэдгээр аймгууд тvр зуурын холбоотон болон оршин тогтнож байлаа.

• Ийм аймгуудын нэг нь Тvмэн шаньюйн тэргvvлж байсан Хvннvгийн 24 аймгаас бvрдсэн цэрэг аймгийн нэгдэл байсан юм. Хvннv нар жилийн дєрвєн улиралд євс, усны аяыг даган оторлон нvvж амьдардаг байсан аж. байна.

Тэд адуу, vхэр, хонь, ямаа голлон єсгєж тэмээ малладаг байсан тухай тvvхэн сурвалжид тэмдэглэсэн

Хүннү гүрэн

• Байгуулагдсан он- НТӨ 209 он • Байгуулсан хаан – Модунь • Хааны цол – Шаньюй • Сүлд – нар , сар , гал , шонхор • Бүрэлдэхүүн- 19 аймаг , 4 том овог

• Модунь шаньюй улсаа зvvн, баруун, тєв хэсэгт хуваан, єєрєє тєв хэсгээ, баруун, зvvн гараа вангууд томилон захируулж байжээ.

• Модунь шаньюй улсын дотоод хэргийг эмхэлсний дараа гол єрсєлдєгч болох Дорнод Ху аймгийн холбоог байлдан эзэлснээр Хvннv улсын газар нутгийг тэлж хvчирхэг гvрэн болгох замд орсон байна.

• Хvннv гvрэн Хятадын Хан улстай дайсагналцаж улмаар МЭӨ 198 онд Хан улстай гэрээ байгуулж, эн тэнцvv хvчирхэг улс гэдгээ зєвшєєрvvлж, хоёр улсын хилийн зааг Цагаан хэрмийг барьж байгуулахад хvргэжээ.

• Хан улс Хvннvд 50 орчим жил алба барьж, татвар єгч байжээ.

• Хvннv гvрэн Модунь шаньюйн vед их хvчирхэгжжээ. Та нар энэхvv газрын зургаас Хvннvгийн хаант улс баруун зvгт одоогийн дорнод Туркстан, дорно зvгт Солонгосын хойг, ємнє зvгт Тvмэн газрын Цагаан хэрэм, умар зvгт Байгаль нуур хvртэлх газрыг эзлэн захирч байсныг харж байна.

• Ийм єргєн уудам газар нутагтай их гvрний бvрэлдэхvvнд монгол, тvрэг, хамниган зэрэг олон угсаа гарлын овог аймаг багтаж байжээ.

Хүннү гүрний бүрэлдэхүүн

• Модунь НТӨ 176 онд Дорнод Туркестан болон баруун зүгийн 26 улс аймгийг эзлэн авчээ.

• Хүннү • Дунху • Динлин • Усунь • Юэжи

Модунь хаан

Хүннү гүрний доройтол

• МЭЄ I зууны vед Хvннv нар дотоод зєрчил, аймгуудын эсэргvvцэл тэмцлээс болж ємнєд, умард хоёр хэсэгт хуваагдан салсан бєгєєд ємнєд хэсэг нь Хятадын Хан улсад дагаар орж, умард хэсгийн зарим нь баруун зvгт нvvдэллэн

• МЭ V зууны vед Аттилаар тэргvvлсэн улсыг байгуулж байжээ.

Хүн гүрний задрал , мөхөл Хүн гүрэн

Умард хүннү\ НТӨ 53-93\

Баруун тийш нүүсэн хүн нар \Хүн 93-469 он \

Замд үдсэн хүн нар \ Юэбань 93-488 он\

Өмнөд хүннү \ 48-216 он\

215-304 он Умард Вей, Цинь улсад харьяалагдаж байсан

318-349 онд Чжао улс болж байсан

407-431 онд Ордост Ляо улс болсон

400-460 онд Ганьсу мужид Хэси уулс болж байсан

Хүннүгийн соёл дурсгал • Єнєєгийн Монгол нутаг нь Хvннv нарын газар нутгийн гол цєм нь

байжээ. • Манай орны 50 орчим газраас хvннvгийн жирийн иргэдийн болон

язгууртны булш 3000 гаруй олдсоны дотор Архангай аймгийн Хануй гол, Хvнvй гол, Худгийн толгой, Тєв аймгийн Ноён уул, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарс, Борбулаг, Ховд аймгийн Тахилтын завсар зэрэг язгууртны томоохон бvлэг булш бvхий оршуулгын газрыг нэрлэж болно.

• Мєн арав гаруй суурин, олон тооны хадны зургууд мэдэгдээд байна. Хvннvгийн хамгийн эртний суурин нь одоогийн Хятадын нутаг болох Иншань уулын хойно байсан Тvмэн шаньюйн анхны орд болох суурин юм.

• Хvннv нар хvч суларсны дараа Иншань уулаа алдсан бєгєєд “Иншань нурууг алдсаны дараа Хvннv нар тvvний дэргэдvvр єнгєрєхдєє нулимс унагахгvй байж чадахгvй болжээ” гэж Хятадын эртний сударт тэмдэглэгдсэн байна.

Ноён уулын Хүннүгийн булш

Төв аймгийн Батсүмбэр сум УБ хотоос зүүн хойт зүгт 140 км-т Төв аймгийн нутагт Ноён уулын булш буюу Хүннүгийн их хаадын хориг гэж нэрлэгдсэн нийтдээ 200 гаруй булш бүхий газар байдаг. Энэ дурсгалыг 1912 онд “Монголор” алт олборлох нийгэмлэгийн техникч Баллод гэгч алтны судал хайж яваад нээсэн байна. 1923 онд Оросын эрдэмтэн П.Козлов Хүннүгийн хаадын эдгээр булшны заримыг малтан эд өлгийн ихээхэн зүйлийг олсон бөгөөд түүний ихэнх нь Санкт-Петербургийн Эрмитажид, багахан хэсэг нь Төв музейд байдаг.

 

Ноён уулын булшнаас олдсон ваарууд

Ноён уулын булшнаас олдсон ширдэг

Дуурлиг нарсны хүннүгийн булш • “Дуурлиг нарсны Хvннv булш”

дурсгалт газар нь Улаанбаатраас зvvн хойд зvгт 500 орчим км зайд, Хэнтий аймгийн Баян-Алдрага сумын нутагт байрладаг. Дуурлиг нарс нь манай улсын нутагт илэрсэн Хvннvгийн зургаан том оршуулгын дурсгалт газрын нэг бєгєєд хамгийн зvvн захад байрлах язгууртны булш бvхий газар аж.

Дуурлиг нарсны Хvннv булшнаас мориний хазаарын бvрдэл болох амгай, зуузай, духавч, хазаарын сурыг холбох цагираг, сагалдарганы жижиг тємєр арал, төмөр зэв, хүрэл тогоо, малын яс, морины дүрст алт шармал хүрэл чимэг, авсны хүрэл бариул, алтан чимэг, гоёл чимэглэл, төмөр бул, булны төмөр таг, амьтны яс, том ваар, дэнгийн хүрэл цөгц болон хүрэл таваг зэрэг эртний олдворууд олджээ.

Дуурлиг нарны булшнаас олдсон олдворууд

Хүрэл тогоо ба малын яс

Алтаар бүрсэн төмөр хадаас

Морины дүрст алтан шармал чимэг

Авсны алтан чимэг

Гол модны булш

• Одоогийн байдлаар хүннү нарын хаад, язгууртны 6 оршуулгын газар олдсоны 5 нь Монгол Улсын нутагт бий.

• Үүний нэгэн томоохон дурсгалт газар нь Архангай аймгийн Хайрхан, Эрдэнэмандал сум дын заагт орших Гол мод хэмээх газар буй юм.

• Судалгааны явцад энд нийт 420 орчим булш байгааг олж тогтоожээ

Хүннүгийн хаадын оршуулга нь Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй голын хөндий дэх Балгасын талд байдаг аж.

Хүннүгийн соёл • Хvннv нар єєрсдийн гэсэн соёлыг бvтээсэн байна.• Тэд 12 жилийн тоолол, бєє мєргєлтэй, уртын дуу,

хэнгэрэг, хэл хуур, бийваа, цуур, лимбэ зэрэг хєгжмийн зэмсэг, шvлэг дуутай байжээ.

• “Морин толгойн” хvннv булшнаас хэл хуур олджээ. Уг хэл хуур нь энэ тєрлийн олдворын хамгийн эртнийх нь болж байна.

• Мєн бєх барилдуулж, морь, тэмээ уралдуулан, сур харваж нааддаг байсан нь эрийн гурван наадмын анхны эх vvсвэр болжээ.

• МЭЄ 121 онд зохиогдож, Хятадын эртний сударт тэмдэглэгдэн vлдсэн энэ шvлэгт Хан улсад алдсан газар нутгаа санагалзсан утга санаа илрэн гарчээ.

Хvннvгийн гунигт дуу Цагаан уулаа алдаадЗургаан хошуу мал минь єсєхєє болилоо.Ягаан уулаа алдаадАвгай хvvхнvvд минь энгэсэггvй боллоо.

• /Цагаан уул гэж єдгєєгийн Тэнгэр уул бєгєєд зургаа дахь хошуу мал гэж сарлагийг хэлжээ. Ягаан ууланд нь энгэсэг хийдэг гvргэм ургадаг байсан аж./

Хүннү гүрний мөхөл

• Хан улсын Хvннvгийн эсрэг урт удаан хугацааны туршид явуулсан

бодлогын vр нєлєєгєєр болон дотоодын хямрал тэмцэл, хагарал бутралаас болж МЭЄ 93 онд Хvннv

улс мөхсөн байна.

Умар Хүннүгийн үр сад Хүн гүрэн МЭ93-469 он

Аттилла хаан