679497gramatike-kapitulli-2-doc (1).doc

8/17/2019 679497gramatike-kapitulli-2-doc (1).doc

1/33

II

STRUKTURA E FJALËS

LEXOJMË

Rasat Lakimi i emrit punë-a Lakimi i emrit punëtor-i EmëroreGjinoreDhanoreKallëzoreRrjedhore

pun-a i, e pun-ëspun-ëspun-ënprej pun-ës

punëtor-ii, e punëtor-itpunëtor-itpunëtor-inprej punëtor-it

Vetat Zgjedhimi i foljes punoj

unëtii!ajone

juta!ato

puno-jpuno-npuno-npuno-jmëpuno-nipuno-jnë

PYESIM

1. Në tabelën e parë lak!en e"rat punë #!e punëtor në tra$tën e %!&'ar n$ë$ë%. An#r(%!$në ata )$atë lak*"*t+

,. S* &'!et p$e%a e -$alë% &ë n#r(%!n+. P p$e%a e -$alë% &ë n'k n#r(%!n %* &'!et+/. Në tabelën e #(të 0)$e#!!et -l$a punoj në k!ën e ta%!"e të "ën(rë% #ë-tre. A

n#r(%!n a$ )$atë 0)$e#!*"*t+. S* &'!et p$e%a e -$alë% &ë n#r(%!n+2. P p$e%a e -$alë% &ë n'k n#r(%!n %* &'!et+

MËSOJMË

Fjala përbëhet nga tema dhe mbaresa. Mbaresa është pjesa e fjalës që ndryshon : pun3a4

i, e pun3ë%4 pun3ë%4 pun3ën4 prej pun3ë%4 punëtor 3*4 i, e punëtor 3*t4 punëtor 3*t4 punëtor 3*n4 prej punëtor 3*t5 puno3$4 puno3n4 puno3n4 puno3$"ë4 puno3n*4 puno3$në. Mbaresat tregojnëkarakteristikat gramatikore të fjalës: gjininë, numrin, rasën, shquarsinë; vetën, kohën, mënyrën.Pjesa e kuptimshme e fjalës që mbetet në qoftë se heqim mbaresën ( –a, -i, -j) është tema e fjalë s: p'në-a, p'nëtr-i, p'n-j LEXOJMË TA6ELAT

15


2/33

II

"jalë e parme #ema $%aresa

&arashtesa Rrënja &rapashtesa pun-a ------------- pun'ë( ------------------ -a

"jalë jo tëparme

#ema $%aresa

&arashtesa Rrënja &rapashtesa

puna puno-jpërpuno-j

------------------------------për

pun'ë(pun'ë(pun'ë(

--------------------------o-o

-a -j-j

PYESIM

• 7-arë -$ale ë%!të -$ala puna+•

A 8$en -$ala punë n)a n#n$ë -$alë t$etër+• S* &'!en -$alët &ë n'k 8*$në n)a n#n$ë -$alë t$etër+• 7*lat $anë p$e%ët përbërë%e të -$alë% puna+• 7-arë -$alë%! $anë -l$et punoj, përpunoj+• N)a 9*la -$alë 8$en -l$a punoj+• P -l$a përpunoj n)a 9*la -$alë 8$en+• S* &'!en -$alët &ë 8*$në n)a n$ë -$alë t$etër+• :*lat $anë p$e%ët përbërë%e të t(re+

MËSOJMËFjala pun-a që nuk vjen nga një fjalë tjetër quhet fjalë e parme. Ajo është edhe rrënjë e

fjalës sepse nuk mund të ndahet në pjesë përbërëse. Fjalët punoj e përpunoj janë fjalë jo të parmesepse rrjedhin, e para nga punë > pun--j, e dyta nga punoj >për-punoj. Fjalët jo të parme

përve temës !p'në , p'n- j) kanë edhe parashtesa !për punoj) ose prapashtesa !pun""j) ose tëdyja së bashku përfund- j. #ek fjalët jo të parme rrënjë është pjesa e fjalës që mbetet po të heqim

parashtesat dhe prapashtesat. $ër shembull te fjalët pun-oj, për-pun-o-j rrënja është p'n;ë).Pjesa e kuptimshme e fjalëve që mbetet në qoftë se heqim parashtesat, prapashtesat dhembaresat është rr ë një .

$arashtesa janë elemente që vendosen para temës së një fjale: bu%ë & për bu%5 punë < pun j & r* punoj. Ato ndryshojnë kuptimin e temës dhe krijojnë një fjalë me kuptim të ri: paaftësi,i paditur, i pa fund; "%besim, "%bindje; për forcoj, për punoj, për shpejtoj; "b*ngarkesë,

"b*vlerësoj, r* shkruaj, r* punoj.$rapashtesat janë elemente që vendosen pas temës së një fjale: p'në < p'no3$ < p'nim.

$rapashtesat i japin fjalës kuptim të ri = nënë% , ndihmë% , vend ë%; not ar , shqiptar , udhë tar;dimër r , leshtr; i lëvi! %!ë" , i rrjedh%!ë"4 bark a% , bar a0*; miqësi%!t , !yrtar *%!t.PËRM6LE>?IM

16

Përbërësit e fjalës janë tema, rr ë nja, mbaresa, parashtesa dhe prapashtesa. Mbaresë quhetpjesa e ndryshueshme e një fjale. Temë e fjalës quhet pjesa e fjalës që mbetet po tëheqim mbaresën. Rrënja e fjalës është ajo pjesë e temës që mbetet pasi të hiqenparashtesat e prapashtesat. Parashtesa është ajo që vendoset para temës së një fjale.Prapashtesa është ajo që vendoset pas temës së një fjale. Parashtesat dhe prapashtesatshërbejnë për të formuar fjalë të reja.


3/33

II

US?TRO?EMI

1. @$en* në -$alët "e %!krn$a të 0e0a temën4 parashtesat #!e prapashtesat .Aeroplani merr lartë%*në me %!pe$të%*. 'emra më rreh me for(ë. Përpara meje një mori

instrumentesh. isa lëvi%in si të gjalla disa vështrojnë të palë8*0%!"e numrat, shigjetat dheakrepat e tyre. *a, me këto instrumente piloti bën 8a0!#*"*%!t një dialog të gjatë, këtu, lart nëqiell. +juha e tyre është e saktë, e përp*ktë. Mos u beso syve, thonë ata, kur përret! ështëerrë%*rë. a beso neve, tani je në këtë lartësi. $o mua më duket se jam më ulët- *o, të gënjejnë

dritat e tokës. Më duket sikur motori po pakëson hirot. /0është e vërtetë. #ë gënjejnë veshët.Motori p'nn në rregull. 1nstrumentet l'-t$në va%hdimisht me ilu%ionet që mund t2i lindin pilotit në -l't'r*", sidomos në fluturimet e natës. $iloti duhet t2u be%$ë gjithmonëinstrumenteve. 3ur humbet be%*"*n në to, atëherë rre%ikun e ke mbi kokë, ai -l't'rn bashkëme ty.

1smail 3adare,. @$en* para%!te%at në -$alët e )r'p*t të parë #!e prapa%!te%at në at të )r'p*t të #(të.a) përmbledh, nënkryetar, !bardh, skuq, i paplotë, rindërtoj, mbingarkoj,

b) urdhëroj, tregtar, vendos, traktorist, lumturi, hyrje, nisje, i kapshëm, shtëpi!ë.

. Ja tr* rrën$ë punë, komb, anë, besë . @$en* #!$etë -$alë #'ke * ba%!k'ar "e kët

para%!te%a e prapa%!te%a = sor, im, ësi, tor, im, tar, ndër, mos

/. Fr"n* -$alë të re$a #'ke ' %!t'ar -$alë8e argjend, central, dritë, peshk, akull, "rishtinë, iegër, plak, frikë kët prapa%!te%a atar, ore, as, is, tar, acak, ëri, are, si.

. Pltë%n* -$alët &ë 8*$$në "e para%!te%at pa, mos, para, jo, sipër, për .bara!i, i banueshëm, i pijshëm, mirënjohje, besim, normal, shkollor, faqe, caktoj, forcoj, bu!ë.

2. Me n#*!"ën e para%!te%a8e #$sh-$!h- -r"n* -$alët &ë tre)$në të k'n#ërtën e -$alë8e të"ëp%!t"e =

organi!oj, vulos, qep, dredh, thur, orientojK'$#e%

$arashtesa !h- vendoset përpara fjalëve që fillojnë me një nga këto bashkëtingëllore: f, k, p, q, t, th.

$arashtesa !h- vendoset përpara fjalëve që fillojnë me një nga këto bashkëtingëllore: b, d,

17


4/33

II

g, gj, v.

$arashtesa #- vendoset përpara fjalëve që fillojnë me një nga këto bashkëtingëllore: l, ll, r,rr, m, n, nj, j.

BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB

EMRI

LEXOJMË

6a)ët* e b'$&ë%*a

4 "alet e S!&*për*%ë e ju o l*%at e )$atë,-'%!at e )$era me lule4 q0ju kam ndër mend dit2 e natë,

ju bre)re b'k'r%!e e ju l'"en$ të k'll'ar,uka, kodra, brinja, gërhe dhe p($e të )$elbër'ara.o këndoj bagëtinë që mbani ju e ushqeni:o 8ën#ët!*t e bek'ar, ju mendjen ma dëfreni.#i /hqipëri, më jep nderë më jep emrin shqipëtar...5'emrën ti ma gatove plot me dëshirë dhe me %jarr.

aim Frashëri

PYESIM

• 7-arë $anë )r'pet e -$alë8e "e n)$(rë të 0e0ë+• :*la ë%!të -$ala bërt!a"ë në )r'pet e"ërre "e %!krn$a të 0e0a+• 7-arë #all*"* 8*n* re n#ër"$et e"ra8e mal, lis, fushë #!e e"r*t %hqipëri+• 7-arë tre)$në e"rat e për8eCë"+• @$en* e"rat knkretë #!e 9*lët ab%traktë në tek%t*n e "ë%*për"+ Ar)'"ent$en*

"en#*"*n t'a$.

MËSOJMË

6mri, %akonisht, është pjesë e grupit emëror dhe përbën bërthamën e tij: l*%at e gjatë,-'%!at e gjera, l'"en$ të kulluar etj.

6mrat janë të përgjithshëm dhe të përve#ëm. 6mrat e përgjithshëm emërtojnë qenie,objekte dhe ide të të njëjtit lloj ose kategori: "al4 l*%4 -'%!ë l'le4 l'"ë4 k#ër4 p(ll4 ba)ët*4%!&*ptar4 0e"ër4 #ë%!*rë4 0$arr. 6mrat e përveëm emërtojnë një qenie, objekt ose ide të vetme,

18


5/33

II

të dalluar nga të gjitha të tjerat : S!&*për*4 Ma&e#n*4 T*ranë4 S!k'p4 Mana%t*r4 @%t*8ar4K'"an8ë.

Emra të përveçëm mund të jenë: emra njerëzish (Hasan, Ardit, Krenar, Mirlind,Majlinda), emra kafshësh (Laro, Tonka, Balash), emra vendesh, malesh, fushash, ishujsh,

gadishujsh, detesh, liqenesh, lumenjsh, yjesh planetësh (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Shkup,Korab, Pollog, Korfuz, Karaburun, Adriatik, Treska, Drin, Harusha e Madhe, Marsi,Merkuri ), emra veprash letrare, gazetash, revistash, shkollash, ndërmarrjesh, fabrikash,rrugësh, sheshesh (“Lumi i vdekur”, gazeta “Fakti”, revista “Jehona” shkolla “ Liria” ,ndërmarrja “ Renova” , rruga “ Hasan Prishtina”,sheshi “ Skënderbeu”).

6mrat që emërtojnë objekte që mund të shihen, të preken, të dëgjohen, të numërohen, tëshijohen ose të nuhaten janë emra konkretë& "al , l*%4 -'%!ë4 l'le4 l'"ë4 k#ër4 p(ll4 ba)ët*40e"ër4 0$arr. 6mrat që emërtojnë ide, ndjenja, dhe do gjë tjetër që nuk mund të per(eptohetnga shqisat tona janë emra abstraktë & #ë%!*rë4 "*&ë%*4 l'"t'r*4 e)ër%*4 "en#*"4 ke&k'pt*"4)ën$e%!tër.

K'$#e% Të gjithë emrat e përveçëm shkruhen me shkronjë të madhe.

PËRM6LE>?IM

.Emri është bërthama e një grupi emëror. Ai shërben për të emërtuarqenie, objekte dhe ide. Ekzistojnë dy kategori emrash : emra të

përgjithshëm dhe emra të përveçëm. Ekzistojnë disa kategori emrashtë përgjithshëm : emra konkretë dhe emra abstrakt ë. Emri është pjesë endryshueshme e ligjëratës

USHT!HE"#1. irrni nga poe%ia 7 /ulltani 8 e 9ajupit emrat e përgjithshëm dhe të përveëm dhe i vendosninë dy kolona.

*am sulltan, mbret i vërtetë, vrava, preva e shkretova,shoq të tjerë s0kam në jetë botën me gjak e mbulova5gjakatar e %emërderr, 3ur %aptova Anadollë,nga frika më bëjnë nder5 erdha mora dhe /tambollë,ola nga fund2 i A%isë, njerë%it i shkova në thikësi rrebesh i perëndisë dhe, kush mbeti, rron me frikë... . Andon 'ako 9ajupi

,. irrni nga poe%ia 7 /ulltani 8 e 9ajupit emra frymorësh dhe jofrymorësh dhe i vendosni në dy

kolona.#hera grekër e bullgarë, #ë mbetej dheu i shkretë,thera armenët e mjerë, si të doj0 të rroja vetë:thera sa munda të tjerë5 me egërsira të rroja,$se s0u bë nga $erëndia pa frikë të mbretëroja,me një kokë njerë%ia, se më duan. e i dua,

19


6/33

II

që ta prisja menjëherë-5 se jemi një gjak e një sua;5#ë mos mbeteshin të tjerë5 Andon 'ako 9ajupi

DS'a" soj, fis

. irrni nga poe%ia 7 /ulltani 8 e 9ajupit dhe i vendosni në dy kolona emrat konkretë dheabstraktë.

/0lashë njeri pa te keq5 3udo shkela, u tha bari+ra, burra, djem e pleq 90la pushka e dogji %jarri5...dridhen kur më kujtojnë, 6gërsirë si ariu,

mëmatë më mallëkojnë, hëngra dhe u2 mish njeriu5më mallkojnë të vatë; /i kam dashur, kam punuar,edhe qajnë ditë e natë5 pse nuk jam i gë%uar-


7/33

II

Trutë e gomarit

Luani dhe dhelpra shkuan të gjuanin së bashku. U vërtiten sa andejkëtej, por gjahu nuk u eci që nuk u eci. Dhelpra, kur luani ishte ne kulmine dëshpërimit i foli diçka në vesh dhe ai i dërgoi lajm gomarit se kishtevendosur të lidhte miqësi. Gomari, sapo mësoi se luani, mbreti ikafshëve kishte vendosur të lidhte miqësi me gomarin, erdhi në vendin etakimit. djehej i gë!uar që më në fund do te jetonte këtej e tutje meskafshëve të tjera pa frikë. " kush do të gu#onte ta prekte një gomar qëkishte mik luanin. $apo arriti në sheshin e takimit, luani u hodh dhe e!uri nga gr%ka gomarin.

()ES#"

• *jeni emrat në këtë tekst.• Emra+e luani dhe dhelpra në ja-inë e parë u +ini një përpara.

arë +ini re/• Tani zë+endësoni një0në me ca ose disa përpara. arë +ini re/• (ro+oni t1i përdorni në njëjës dhe në shumës si kryeja-ë.

arë +ini re/

"'S!&"'

2. Trajta e emrit

ë gjuhën shqipe emrat përdoren në trajtën e pashquar &luan,dhelpër) dhe në trajtën e shquar( luan-i, dhelpr-a). 'ër të gjetur trajtën e

pashquar të një emri, mjafton t(i vëmë përpara fjalën një për numrin njëjësdhe fjalën ca ose disa për numrin shumës.

*jinia mashku--ore *jinia emërore E pashquar e shquar e pashquar e shquar

3jëjës &një) luan luan - i (një) dhelpër dhelpr - a

Shumës &ca) luan – ë luanë- t &ca) dhelpr - a dhelpra - t

21


8/33

II

'ër ta vënë emrin në trajtën e shquar , e përdorim me mend sikryejalë në fjali, pa fjalë të tjera përcaktuese* $uani dhe dhe-pra shkuantë gjuanin së bashku. $uanët dhe dhe-prat shkuan të gjuanin së bashku

Emrat e gjinis

ë mashkullore edhe ato t

ë gjinis

ë fem

ërore q

ë dalin n

ë trajt

ën e pashquar

me togjet -ë l, -ë m, -ë r dhe -ë rr në trajtën e shquar e humbasin zanoren – ë : vegë l – vegla,dasë m – dasma etj.

LEXOJMË

6'k'r*a &ë 8ret

he agimi %bardh me b'k'r*në e bar#!ë që vret. 9ohen njer%it me tr'pnat e "p*"ë

dhe me kujtim në ndërgjegje se u ka kalue edhe një natë e 8ë%!t*rë. = uen, por nuk ohet njivo(rrak5 ora e s0amës shtrihet mbi të dhe m0at ast nji br*t"ë e t"err%!"e i poi %emrat ekasollës. hima e nanës i shkrin %emrat në vaj, por e do, kur nuk shkrin 0e"rën e n)r*"e tëvo(rrakut.

$o, ishte ngrimë, lokja e nanës. @$ak' * k'& e i purpurt ish ngri ndër dej dhe në %emër, ish bamë kristal, që të bahet një servis për milionarin> . 6 trupi i vo(rrakut, i lokes së nanës, ishte bamë një %!tatre e n)'rët4 %!tatre e )'rët e %hgulun nga gjini i nanës.

"Merrnie dhe onie në qytet kët shtatore5 ?endosnie në një shesh5 he si përmendorekushtonia ndokujt5 3ushtonia atij që ka ma shumë merita për këtë vend5 $o, ndoj ministrit edeputetit o ndokujt tjetër...

Migjeni

PYESIM

• 7-arë $anë )r'pet e -$alë8e "e n)$(rë të 0e0ë+• :*la ë%!të -$ala bërthamë në )r'pet e"ërre "e n)$(rë të 0e0ë+• Në C)$*n* $anë e"rat bërthamë'• P -$alët &ë %!&ër$në e"rat bërthamë, C-arë $anë+

• Në C)$*n* $anë mbiemrat e )r'pe8e e"ërre "e n)$(rë të 0e0ë+

MËSOJMË

,. @$*n*a e e"ra8e #!e e "b*e"ra8e

22


9/33

II

6mrat në gjuhën shqipe ndahen në tri gjini= mashkullore, femërore dhe asnjanëse. Emratqë mbarojnë me m -i dhe -u, janë të gjinisë mashkullore. Emrat që mbarojnë me -a dhe - ja , janëtë gjinisë femë rore. Emrat që mbarojnë me t ( t ë ose it : të zitë , të ecurit), janë të gjinisë

femërore.

Ma%!k'llre Fe"ërre A%n$anë%agim3* bukuri3a të ftohtë3ttrup3* natë3a të kuq"tëkujtim3* dorë3a të folur"*tvo(ërrak 3' britmë3agjak 3' %emër 3anjeri3' dhembje3a

Mbiemrat kanë dy gjini, mashkullore dhe femërore. Gjinia e mbiemrit ndryshon sipasemrit që e përcakton : djalë * #a%!'r@vaj%ë e #a%!'r. Gjinia e mbiemrave ndryshon sipas klasëssë mbiemrave në të nyjshëm dhe të panyjshëm. Mbiemrat e nyjshëm e formojnë gjininëfemërore :

-duke ndryshuar nyjën e përparme –i në - e (i mirë - e mirë);-duke ndryshuar nyjën e përparme –i në – e dhe duke marrë mbaresën -e ( i madh - e

madhe, i pathyeshëm – e pathyeshme, i kalueshëm – e kalueshme).Mbiemrat e panyjshëm gjininë femërore e bë jnë:- duke marrë mbaresë – e (faqekuq – faqekuqe, fisnik – fisnik e, dinak – dinak e, armik –

armik e);

- duke mos e ndryshuar formën : sy bojëkafe – rroba bojëkafe, plak shpirtmirë – plak ë shpirtmirë etj.).

PËRM6LE>?IM

US?TRO?EMI

1. Thoni trajtën e shquar dhe gjininë e këtyre emrave:

23

3ë gjuhën shqipe emrat përdoren në trajtën e pashquar (luan,dhelpër) dhe në trajtën e shquar( luan-i, dhelpr-a). Ato kanë trigjini : mashkullore, emërore dhe asnjanëse. Emrat që mbarojnëme -i dhe -u , janë të gjinisë mashkullore . Emrat që mbarojnë me -a dhe - ja ,anë të gjinisë femërore. Emrat që mbarojnë me -t ( -t ë ose -it : t ë zit ë , t ë ecurit ) ,anë të gjinisë asnjanëse. "biemrat kanë dy gjini, mashkullore dhe


10/33

II

laps, libër, fletore, klasë, shkollë, tavan, dritare, bank ë, dysheme, djalë, nxënës, nxënëse, burrë,grua , pulë, gjel, pelë, kalë.

2. Formoni gjininë femërore të emrave të mëposhtëm (trajta e pashquar):

fshatar, qytetar, artist, tetovar, gjysh, profesor, mësues, drejtor, plak, ari, kunat

Thoni çfarë i shtuat emrit të gjinisë mashkullore për të formuar gjininë femërore. Shembull: fshatar (m.) - fshatare (f.)

3. Emrat e mëposhtëm shkruani në trajtën e shquar dhe shënoni në kllapa gjininë:moshatar, motor, nxitim, notë, vatër, dushk, punë, ndryshk, peshk, pullaz, rreze.

Shembull : moshatari

4. Emrat e mëposhtëm shkruani në trajtën e pashquar:burri, djali, kali, gjalpi, mjalti, gruri, uji, dhjami, brumi, dylli, balli.

Shembull : kalë

5. Emrat në vijim përdorini si kryefjalë dhe i shkruani fjalitë.shkollë, Vardar, kopsht, qytet

Shembull: Vardari buron në fshatin Vrutok.

6. Shkruani në trajtën e shquar emrat në vijim:vatër, çadër , kok ërr, ëndërr , lodër, motër, kodër , urdhër, vegël, pupël, gjarpër,numër , libër.

Pasi t’i shkruani emrat e mësipërm në trajtën e shquar , thoni gjininë e tyre.

. Në C-arë )$*n*e $anë e"rat e "ëp%!të"= burrë, gjumë, kalë, atë, lumë, ballë, brumë, gjalpë, dhjamë, dyllë, grurë, djathë,ujë, mjaltë.

K'$#e%

E"rat e "ë%*për"4 e#!e p%e $anë në )$*n*në "a%!k'llre4 %!kr'!en "e ë në tra$tën epa%!&'ar.

24


11/33

II

G. Në C-arë )$*n*e $anë e"rat =ekë"a, edë"a, 3olë"a- P e"rat = ermin"i, Antigon"i, 1ris"i-

Pr8n* t' %!tn* prapa n)a n$ë "b*e"ër. Në C-arë )$*n*e $anë "b*e"rat &ë %!t'at+

H. S* e -r"$në %!'"ë%*n kët e"ra = pus, artist, ofi(er, dru, kushëri, mulli, krua, kufi, budalla, shkëmb, gisht, nip, shi,bujk,

akull,portokall, shkak, bllok, lëng, shteg, mashkull, gardh.

NUMRI I EMRAVE DHE MBIEMRAVE

LEXOJMË

Tani, të shtrirë nëpër bodrumet me lagështirë, me veshin të mbështetur në tok ë , njerëzittanë ndjekin hap pas hapi udhë n e tyre nën dhe. Ata gërmojnë vazhdimisht, gjithmonë e mekujdes. Tani e kanë ndarë llagë min në dy degë si gjarpë r me dy kokë. Ai zvarritet, zvarritetvazhdimisht poshtë nesh. Ne, me dhjetëra, duke zëvendësuar njëri-tjetrin, përgjojmë nat ë edit ë . Veshët na gjëmojnë pa pushim.

Ismail Kadare

PYESIM

• Çfarë janë fjalët me shkronja të zeza dhe kursive?• Në çfarë numri janë emrat me shkronja të pjerrëta ? Argumentojeni

përgjigjen.• Në çfarë numri janë emrat me shkronja të zeza ? Argumentojeni përgjigjen.

• Si është formuar shumësi i këtyre emrave ?

25


12/33

II

MËSOJMË

Si formohet numri shumës i emrave?

Shumësi i një emri, i shkruar në cilëndo formë, mund të gjendet duke i vënë përparafjalën një e pastaj fjalën ca dhe mandej shkruhen të dyja format: (një ) shkollë – (ca ) shkolla.I krahasojmë k ëto dy forma dhe mësojmë se si është formuar shumësi i emrit shkollë . Në k ëtë rast duke i shtuar formës së numrit një jës mbaresën –a.

Të shohim si e kanë formuar numrin shumës disa nga emrat e pjesës së mësipërme:bodrumet , veshët, degë.

Shfrytëzojmë udhëzimin e mësipërm:

1. (nj ë) bodrum -(ca) bodrume. Formës së numrit shumës i shtohet mbaresa –e.2. (një) vesh– (ca) veshë. Formës së numrit shumës i shtohet mbaresa –ë.3. (një) degë – (ca) degë. Forma e shumësit është e një jtë me formën e numrit një jës.

MBANI MEND ___________________________________

A.. Numri më i madh i emrave në shumës marrin mbaresa të ndryshme, si:

mbaresën –e: (një) qytet mbaresën -nj (një) bari

(ca) qytete (ca) barinj

mbaresën –ë : (një) profesor mbaresën –ra (një) fshat (ca) profesorë (ca) fshatra

mbaresën –a (një) vatër(ca) vatra

B. Disa emra shumësin e formojnë duke ndërruar tinguj:

(një) ujk – (ca) ujq (tingulli –k është shndërruar në -q)(një) zog - (ca) zogj (tingulli –g është shndërruar në –gj)(një) dash – (ca) desh (tingulli –a është shndërruar në –e) etj.

26


13/33

II

C. Disa emra shumësin e formojnë duke ndërruar tinguj dhe njëkohësisht duke marrë mbaresa:

(një) varg – (ca) vargje (tingulli –g është shndërruar në-gj, është shtuar edhe mbaresa – e)(një) hark – (ca) harqe (tingulli -k është shndërruar në –q, është shtuar mbaresa –e) etj.

Ç. Disa emra numrin shumës e bë jnë si një jësi:

(një) nxënës- (ca) nxënës; (një) mësues - (ca) mësues ; (një) vendas – ( ca) vendas, (një) rrugë – (ca) rrugë, (një) fole – (ca) fole etj.

Trajtën e shquar në numrin shumës shumica e emrave e bë jnë me – t. Por kemi

disa emra që trajtën e shquar e bë jnë me – të: bari – barinjtë, mulli – mullinjtë, dru –drunjtë, pe – penjtë, djalë – djemtë, plak – pleqtë, qen – qentë etj.

Si formohet numri shumës i mbiemrave?

Edhe mbiemrat e kanë kategorinë gramatikore të numrit. Numri shumës i mbiemrave

ndryshon sipas grupeve të mbiemrave të nyjshëm dhe të panyjshëm.Mbiemrat e nyjshëm shumësin e formojnë:-duke ndryshuar nyjën – i në – t ë për gjininë mashkullore (një lis i gjatë – ca lisa të

gjatë dhe –e në – të për gjininë femërore (një çantë e kuqe – ca çanta të kuqe);-duke ndryshuar tinguj në temë (i keq – të këqij, i lig – të ligj, i ri - të rinj,

i zi - të zinj (por edhe të zezë, i vogël – të vegjël etj.).Mbiemrat e panyjshëm shumësin e formojnë:-duke marrë mbaresë –ë (një shok besnik – ca shok ë besnik ë, një shok bujar – ca shok ë

bujarë);

-duke e ruajtur trajtën e një jësit edhe në shumës (një njeriliridash

ës – ca njerëzliridashës, një shpend vrapues – ca shpendë vrapues).

Emrat që e bë jnë shumësin me mbaresën – e dhe me mbaresën –ra në numrin shumës endërrojnë gjininë. Në këtë gjini vihen edhe fjalët që i përcaktojnë.

ky vend i bukur këto vende të bukura

27


14/33

II

ky qytet i madh këto qytete të mëdha

USHT!HE"#

1. Në C-arë tra$te4 )$*n*e #!e n'"r* $anë e"rat "e të 0e0a në pe0*në S'lltan* të7a$'p*t.

ukë e di se 0kam i %iu,nga -r*ka )$ak' më ngriu...Me p'nëra që kam bërë,më duken ar"*& të tërë,"(%l*"an e të kr*%!terë

sa dhe tr*"at shqiptarë %unB e më punojnë 8arrë5

S* ë%!të -r"'ar %!'"ë%* * e"ra8e në pe0*në e #!ënë+2. Lexoni fragmentin e mëposhtëm dhe, po të jetë e nevojshme, bëni ndryshimet e duhuratek emrat në kllapa.

Lum ai që lufton e vdes për truallin e vet, për fisin e vet, për liri! (Emër) i tij rron për jetë. Atij i falen e do t’i falen gjithë (breza) e pastajmë, do t’i k ëndojnë trimëritë e do t’ia marrinsi shëmbëlltyrë.

(Vend) ynë ka nxjerrë shumë (burrë) të k ëtillë që rrojnë dhe do të rrojnë në zemrën epopullit. Midis burrave luftëtarë shquhej Pjetër Shini, apo zoti Pjetër, siç i thoshin arbrit. Ky ukish kallur tmerrin (turk)...

Mbreti i turkut dëgjonte gjithnjë të qarat e ulërimat e turkeshave.Niste e dërgonte ushtri të reja, nga më të mirat. Këto ushtri kishin urdhër ta zinin të gjallë

a të vdekur Pjetër Shinin. Ato niseshin, po nuk ktheheshin prapë. I grinte Shini me shok ë, ipërpinte varri në tok ën e Arbrit.

3. Emrat në kllapa të ushtrimit 2 shkruani në fletore në trajtën e pashquar një jës dhetrajtën e pashquar shumës. Thoni si e formojnë shumësin.

Shembull: (një) emër - (ca) emra (shumësin e bën me mbaresën –a)

4. Emrat e mëposhtëm i vini në shumës dhe mandej vendosni në tabelën e mëposhtme:mësues, flutur, arë, mjek, vizatim, shtet, gjysh, mbret, krushk, shtog, shkak, trung, flamur, atë,vëlla

28


15/33

II

Numri shumës formohet

vetëm me mbaresë vetëm me ndërrimtingujsh me ndërrim tingujsh+ mbaresë njësoj si një jësi

5. Në vijim japim një listë emrash që e formojnë shumësin me ndërrim tingujsh. Thoni ciliemër nuk e ka vendin në këtë listë.

fik, vokal, peshk, akull, djall, bir, lepur, portokall, ujk

6. Cili prej emrave në vijim është futur gabimisht?pupël, vegël, çadër, drapër, ëndërr, djalë,

7. Ndërtoni nga një fjali në të cilat grupet emërore të mëposhtme të përdoren si kryefjalënë numrin shumës.

libër shkollor, pushim dimëror, shikim miqësor, proces mësimor

8. Emrat në vijim shndërroni në numrin shumës të pashquar, kur dini se ata që tregojnëfrymorë marrin në shumës mbaresën –ë, ndërsa ata që tregojnë jofrymorë marrin nëshumës mbaresën –e.kanal, vokal, duel, tunel themel, gjeneral, admiral, dembel, kriminel, elefant, laborant, student,

portier, klient

9. Ndryshoni gjininë e mbiemrave në vijim:e athët, i mençur, e drejtë, i kulluar, i sotëm , i jashtëm, fisnik, malor

10. Shkruani në numrin shumës mbiemrat e mëposhtëm:

i vogël , i madh, absurd, votues, e re, e ve, faqebardhë,fukara,përparimtar, sypishë

LAKIMI I EMRAVE

29


16/33

II

LEXOJMË

Fletë e 0)$8e3opshti im është i bukur. /a shumë 0)$ që ka5 ë dimër, gjethet e pemëve bien dhe nëpër

degë mbeten foletë e 0)$8e si shkarpa. ?etëm atëherë duket se sa shumë fole 0)$%! ka. he0)$të e dinë se aty nuk i prek kush. #0i prishësh folenë një 0)', është më keq se të godasëshgjyshin, që aq fort e do.

+aqo Cushaka

PYESIM

• A n#r(%!n e"r* 0) )$atë për#r*"*t të t*$ në -$al*+• Për%e n#r(%!n -r"a e kët*$ e"r* n)a n$ë -$al* në t$etrën+• 7-arë rl* l'an a* në %e9*l*n ra%t+• S* &'!en -r"at e n#r(%!"e &ë "err e"r* #'ke ' l*#!'r "e -$alë të t$era në -$al*+

MËSOJMË

1. Ra%a e e"r*t

ë vartësi nga roli që luan në fjali, emri përdoret në forma të ndryshme.D. /a shumë 0)$ që ka5 """"" & kundrinor i drejtë i foljes ka.E. ë dimër, gjethet e pemëve bien dhe nëpër degë mbeten foletë e 0)$8e si shkarpa. ""&

fjalë për(aktuese e emrit -letë në grupin emëror -letë e 0)$8e.. ?etëm atëherë duket sa shumë fole 0)$%! ka. 3333


17/33

II

6mrat ndahen në tre lakime sipas mbaresës që marrin në trajtën e shquar njëjës : lakimi i parë : emrat mashkullorë që mbarojnë me i = djal3*4 lis3*4 burr 3*4 fto3*4 vëlla3*4 %ër 3*4 libr 3*5 lakimii dytë : emrat mashkullorë që mbarojnë me I u &mik"', %og"', dhe"'5 lakimi i tretë emratfemërorë që mbarojnë me I a ose me ja & vaj%"a, dhi"a, fush"a, motr"a, lul" $a, del" $a etj.Emrat lakohen në trajtën e shquar dhe trajtën e pashquar; në numrin një jës dhe në numrinshumës.

A. Lakimi i parë ( emrat që mbarojnë me –i).

Trajta e pashquar

Rasa Numri një jës Numri shumës Pyetja Forma e emrit Pyetja Forma e emrit

E.

Gj.

Dh.K.

Rrj.

cili?

i, e cilit?

cilit?cilin?

prej cilit?

(një) lisi, e (një) lisi

(një) lisi(një) lis(prej) (një) lisi

cilët?i, e cilëve?

cilëve?cilët?prej cilëve?

(ca) lisa

i, e (ca) lisave

(ca) lisave(ca) lisa

prej (ca) lisash

Trajta e shquar

Rasa Numri një jës Numri shumësPyetja Forma e emrit Pyetja Forma e emrit

E.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

cili?

i, e cilit?

cilit?

cilin?

prej cilit?

lisi

i, e lisit

lisit

lisin

prej lisit

cilët?i, e cilëve?cilëve?cilët?prej cilëve?

lisat

i, e lisave

lisave

lisat

prej lisave

B. Lakimi i dytë (emrat që mbarojnë me – u)

Trajta e pashquar

Rasa Numri një jës Numri shumësPyetja Forma e emrit Pyetja Forma e emrit

E.

GJ.Dh.

K.

Rrj.

cili?

i, e cilit?cilit?

cilin?

prej cilit?

(një) shok

i, e (një) shoku(një) shoku(një) një shok prej (një) shoku

cilët?

i, e cilëve?cilëve?cilët?prej cilëve?

(ca) shok ë

i, e (ca) shok ëve(ca) shok ëve(ca) shok ëprej (ca) shok ëve

Trajta e shquar

Rasa Numri një jës Numri shumës

31


18/33


19/33

II

"mrat e gjinisë asnjanëse lakohen si emrat e lakimit të parë, vetëm seemëroren dhe kallë!oren e trajtës së shquar i kanë të njëjta &marrin mbaresatt!të, it ).

PËRM6LE>?IM

USHT!HE"#

1. Në #( tek%tet e "ëp%!t"e t!n* lak*"*n e e"ra8e "e %!krn$a të 0e0a.

/ami Frashëri !DJHK"DLKG)

Filo%of, #*$etar, %!kr*"tar dhe )a0etar i shquar. indi në -%!at*n Frashër të $ërmetit. /ë

bashku me aimin i kreu "ë%*"et në *aninë. *etoi në /tamboll duke iu kushtuar l'-të% për Cl*r*"*n e at#!e't dhe p'n*"e8e shken(ore e letrare. 3a shkruar l*bra të rëndësishëm si në)$'!ën shqipe ashtu edhe në gjuhën turke.ibri i tij /hqipëria 0ka qenë, 0është e 0do të bëhet i mësonte %!&*ptarët se si duhet e(ur

përpara.

aim Frashëri !DJGN " DLKK)

Oshtë pet* më i madh i R*l*n#$e% 3ombëtare /hqiptare. indi në Frashër të $ërmetit.S!kllën e mesme e kreu në *aninë. *etoi në /tamboll ku krijoi, punoi e luftoi për lirimin eatdheut. Cotoi shumë 8epra të shquara: L'let e ?erës, 6a)ët* e bujqësi, ?*%tr*a e

/kënderbeut etj.

1. Në vendet bosh shkruani lakimin e emrit ftua .

33

Format e ndryshme që merr emri gjatë përdorimit në fjali quhen rasa. Ndryshimi i emritnëpër rasa, në numrin një jës dhe shumës, quhet lakim. Gjuha shqipe ka pesë rasa :emë roren, gjinoren, dhanoren, kallë zoren, rrjedhoren. Emrat kanë tre lakime : lakimi i par ë ,lakimi i dyt ë , lakimi i tret ë . Lakimit t ë par ë i përkasin emrat që në trajtën e shquar marrinmbaresën –i (lis-lisi, djalë -djali, ftua-ftoi, vë lla-vë llai, zë -zë ri, libë r-libri). Lakimit t ë dyt ë ipërkasin emrat që në trajtën e shquar marrin mbaresën –u (mik-miku, dhe-dheu). Lakimitt ë tret ë i përkasin emrat që në trajtën e shquar marrin mb aresat –a, -ja (fushë -fusha, dele-

delja, mot ë r-motra, rrufe-rrufeja


20/33

II

E.

GJ.

Dh.

K.

Rrj.

(një) krua ( )i,e (një) kroi ( )(një) kroi ( )(një )krua ( )prej (një) kroi ( )

kroi ( )

i,e kroit ( )

kroit ( )

kroin ( )

prej kroit ( )

2. Në vendet bosh shkruani lakimin e emrit vë lla .

E.

GJ.

Dh.

K.Rrj.

(një) baba ( )i,e (një) babai ( )(një ) babai ( )

(një) baba ( )pre (një babai ( )

babai ( )

i,e babait ( )

babait ( )

babain ( )prek babait ( )

3. Vazhdoni të plotësoni lakimin e emrit pe.

E.

GJ.

Dh.

K.Rrj.

(një) pei,e (një) peri ( )

( ) ( )

peri

( )

( )

( ) ( )

4. Vazhdoni të lakoni emrin atdhe.

E.

GJ.

Dh.

K.

Rrj.

(një) atdhe( )

( )

( )

( )

atdheu

( )

( )

( atdheun )

( )

5. Vazhdoni të lakoni emrin rrufe.

E. (një) rrufe rrufeja

34


21/33

II

GJ.

Dh.

K.

Rrj.

i,e (një ) rrufeje ( )

( )

( )

i,e rrufesë ( )

( )

( )

6. Vazhdoni të lakoni emrin bukuri.

E.

GJ.

Dh.

K.

Rrj.

(një) bukurii,e (një ) bukurie

( )

( )

( )

bukuria

i,e bukurisë ( )

( )

( )

. E"rat në kllapa * 8en* në ra%ën e #'!'r #!e t!n* ra%ën në të 9*lën e ken* 8ënë.

Tre)*"e të "C"e %!&*ptare

/i thotë vetë titulli !libër), kjo përmbledhje e vogël përmban balada dhe rapsodi popullore, të (ilat !shkronjës) është munduar t0i kthejë në !tregim). ënda përkatëse është marrënga dy qerthuj të mëdhenj: nga ai !malësi) sonë !veri) dhe nga ai !arbëreshë). y qerthuj, por një

burim i vetëm: populli shqiptar.Aty përfshihen legjenda të mome dhe ngjarje historike, ashtu si i këndon !këngëtar) ynë

popullor pa emër.

!3ëngë) legjendare janë shumë të lashta, mbase me prejardhje ilire, të ndryshuara gjatë!shekuj), por me bërthamën e tyre të mbetur të pa(enuar nga !mbishtresa) e mëvona.

#ë gjitha bashkë, si !këngë) legjendare, ashtu dhe këngët me pikënisje historike, njerrinnë shesh !virtyt) e larta të popullit tonë: !trimëri) dhe qëndresën e papërkulur kundër !armik) për të mbrojtur vendin dhe !nder)

Mitrush 3=#61

G. Për%!kr'an* "e #*%a -$al* n$ë n)$ar$e të k!ë8e të -'n#*t. eCn* e"rat #!e t!n* ra%ën et(re.

PËREMRAT PRONORË

LEXOJMË

35


22/33

II

Kr*" k'n#ër k'lt'rë%...

'akonisht dera e biru(ës hapej dhe hetuesit kërkonin me këmbëngulje të njëjtën gjë: të pranoja dhe të firmoja 8epr*"et e "*a dhe të shokëve, të paqena. Ata përsëritnin: 3y ështëinteresi i $artisë5

ë një ditë të tillë u hap dera dhe rojet shtynë brutalisht në b*r'9ën t*"e një plak> Ainuk ishte le(kë, ai ishte njeri. griti kryet ashtu si ishte përdhe i shtrirë, më pa dhe shqiptoi:$etro Marko këtu-5 =në shpresoja te ju. 3am dashur t2ju drejtohem me një letër, që tësqaroni lart p0*tën t*"e. *am i pafajshëm. 6 pyeta: 7 3ush jeni ju- 8. Ai e fliste shqipen metheks të huaj.

"*am profesor 'yberi... $etro Marko

PYESIM

• 7-arë $anë )r'pet e -$alë8e "e n)$(rë të 0e0ë+

• :*la ë%!të -$ala bërthamë në kët )r'pe+

• 7-arë tre)$në -$alët e mia, time në kët )r'pe+• S* &'!en at+

MËSOJMË

Fjalët e mia, time që tregojnë se sendi ose veprimi i dhënë i përket një vete të (aktuar, janë përemra pronorë : veprimet e "*a, biru(ën t*"e4 po%itën t*"e. Përemrat pronorë mund tëpërdoren:

" si përcaktorë të një emri (veprimet e "*a, biru(ën t*"e4 po%itën t*"e);" si pronorë në vete (Shkolla jonë është më e re se juaja).

1. Fr"at e përe"r*t prnr

?eta e parë ?eta e dytë ?eta e tretë!shoku) im, ynë!shoqja) ime, jonë!shokët) e mi, tanë

!shoqet) e mia, tona

!shoku) yt, juaj!shoqja) jote, juaj!shokët) e tu, tuaj

!shoqet) e tua, tuaja

!shoku) i tij, i saj, i tyre!shoqja) e tij, e saj, e tyre!shokët) e tij, e saj, e tyre

!shoqet) e tij, e saj, e tyrePëremrat pronorë të gjinisë mashkullore kur përdoren më vete marrin mbaresën – i : im –

imi , ynë-(n*, yt – yti, juaj – $'a$*, i tij – i tiji; i saj – i saji; i tyre – i tyri,.Përemrat pronorë të gjinisë femërore marrin mbaresën –a: ime – imja , jonë - jona, jote

– jotja, juaj –juaja , e tij – e tija , e saj – e saja , e tyre – e tyrja.

36


23/33

II

Përemrat pronorë në numrin shumës marrin mbaresën – t(ë ), disa prej tyre edhe nyjën epërparme – t ë ; e mi – të mitë, e mia – të miat , tanë – tanët, tona – tonat, e tu – të tuat, tuaj –tuajt, tuaja – tuajat, i tij – të tijtë, i saj – të sajtë, e tij - të tijat, e saj – të sajat, e tyre – të tyret.

$ërdoren %akonisht pas emrit që për(aktojnë. Përpara emrave mund të vendosen vetëmpëremrat pronorë të vetës së parë dhe të dytë të numrit një jës. Përemrat pronorë të vetës së tretë një jës dhe shumës nuk mund të përdoren para emrave. 3ur për(aktojnë emra farefisnie, mund të

përdoren edhe para këtyre emrave: *" bir, *"e bijë, (t bir, (t bijë et$. ë vend të përemrave të vetës së tretë, njëjës dhe shumës, mund të përdorim edhe

përemrin pronor vetvetor = i (e, të) vet& djali * 8et4 djemtë e 8et; vaj%a e 8et4 vaj%at e 8eta. $ëremrat pronorë kanë kategorinë gramatikore të vetës, të gjinisë, të numrit #!e të rasës.

PËRMBLEDHIM

USHTROHEMI

1. Nënvizoni përemrat pronorë.

Fëmijët ishin mbledhur rreth mësueses, Verës, dhe po dëgjonin me vëmendje fjalët e saj.-Dje pashë krijimet tuaja. Vjersha jote, Bona, është e bukur. Më pëlqen. Tregimi yt,

Fatmir, është i mirë. Do t’ia dërgojmë revistës “Bota e f ëmijëve”. Edhe Astriti shkruan mirë.Puna e tij është për t’u lavdëruar. Kurse vjersha jote, Nora, duhet shkurtuar. Ka zgjatje të panevojshme. Nuk i ke zbatuar k ëshillat e mia... Ja, le t’i shohim së bashku dhe le të shfaqinedhe shok ët mendimet e tyre.

Thoni cilës vetë i përkasin përemrat që i nënvizuat.

2. Lexoni tekstin e mëposhtëm, gjeni përemrat pronorë dhe thoni në ç’vetë , numër dhegjini janë përdorur.

Nuk është e vërtetë që gjithë mësuesit e fizkulturës kanë qenë nxënës të dobët.

Sigurisht- tha ai. – Çdo rregull ka dhe përjashtime. Po ti mbaje mend k ëtë k ëshillën time:mësimet, dija para së gjithash. Po u pengove në rrugën e dijes, flake tej pengesën, qoftë sportiose tjetër gjë. Prirjet e tua nuk humbasin.

Mësuesi mbathi galloshet dhe doli në oborr. Vesonte shi. Hapi çadrën. Nga një vrimë në kulmin e saj , u duk llamba elektrike që ndriçonte në shkallët e gurta.

37

Përemrat pronorë tregojnë pronarin .Përdoren zakonisht pas emrit që përcaktojnë, poedhe më vete. Ato kanë kategorinë gramatikore t ë vet ë s, t ë gjinisë , t ë numrit dhe t ë rasë s.


24/33

II

Para se të mbyllte portën , Vasili që e ndiqte si hije, i pëshpëriti, por ai mbajti mendvetëm fjalët e tij të fundit:” Mendoni sikur të ishte f ëmija juaj...

...Si f ëmijët tuaj... Hm” “ Fëmijët e tij! Kishte pasur zhgënjime mësuesi i vjetër ihistorisë me f ëmijët e tij! ... Djali i tij , Antoni, duhej të bëhej mjek. mjek i shquar! Dhe në

portën e tyre të ngjitej një pllak ë e re tunxhi: “ Anton Radi –okulist”! në krye fati u printedëshirave të tij... Dhe Antoni përparonte si asnjë tjetër! Ç’gjë delikate të jesh mësues dhe të keshedhe f ëmijët e tu nxënës! Dhe ç’k ënaqësi e jashtëzakonshme pastaj, kur të gjithë të thonë se janëpik ërisht f ëmijët e tu më të mirët!

3. Plotësoni fjalitë me përemrat pronorë që duhet.a) Erdhën dhe herë të tjera në k ëto anë dhe dora-dorës edhe unë u binda që ... atë kishte të

drejtë.b) Siç më rrëfente ... gjyshe, k ështu e ka pasur ...atë edhe ... gjysh.c) -Ç’ke që i thërret k ështu ...bije, more Met?

4. Plotësoni lakimin e grupeve emërore: shoku im, shoqja ime, shoku ynë , shoqja jonë , shok ë ttanë , shoqet tona, shok ë t e mi, shoqet e mia, (veta e par ë )

Rasa Gjinia mashkullore Gjinia femëroreE.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

shoku im

i, e shokut tim

shokut...

shokun...

prej shokut ...

shoqja ime

i,e shoqes sime

shoqes ...

shoqen ...

prej shoqes ...

E.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

shoku ynëi, e shokut tonëshokut...

shokun...

prej shokut ...

shoqja jonëi, e shoqes sonëshoqes ...

shoqen ...

prej shoqes ...


Gj.

shok ë t tanëi, e shok ë ve tanë

shoqet tona

i, e shoqeve tona

38


25/33

II

Dh.

K.

Rrj.

shok ë ve ...

shok ë t ...

prej shok ë ve ...

shoqeve ...

shoqet ...

prej shoqeve ...

E.

Gj.Dh.

K.

Rrj.

shok ë t e mi

i, e shok ë ve të mishok ë ve ...shok ë t ...

prej shok ë ve ...

shoqet e mia

i, e shoqeve të miashoqeve ...shoqet ...

prej shoqeve ...

5. Plotësoni lakimin e grupeve: shoku yt, shoqja jote, shoku juaj, shok ë t tuaj, shoqet tuaja,shok ë t e tu, shoqet e tua (veta e dyt ë ).


Gj.

Dh.

K.

Rrj.

shoku yt

i, e shokut tëndshokut...

shokun...

prej shokut ...

shoqja jote

i, e shoqes sate

shoqes ...

shoqen ...

prej shoqes ...

E.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

shok ë t tuaj

i, e shok ë ve tuaj

shok ë ve ...

shok ë t ...

prej shok ë ve ...

shoqet tuaja

i, e shoqeve tuaja

shoqeve ...

shoqet ...

prej shoqeve ...

Rasa Gjinia mashkullore Gjinia femërore

E.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

shoku juaj

i,e shokut tuaj

shokut...

shokun...

prej shokut ...

shoqja juaj

i,e shoqes suaj

shoqes ...

shoqen ...

prej shoqes ...

E.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

shok ë t e tu

i,e shok ë ve të tushok ë ve ...

shok ë t ...

prej shok ë ve ...

shoqet e tua

i,e shoqeve të tuashoqeve ...

shoqet ...

prej shoqeve ...

39


26/33

II

6. Lakoni me gojë grupet emërore: lapsi yt, detyra jote, lapsi juaj, detyra juaj, lapsat tuaj,detyrat tuaja, lapsat e tu, detyrat e tua.

7. Lakoni me gojë grupet emërore: lapsi i tij, detyra e tij, lapsi i tyre , detyra e tyre, lapsat etyre , detyrat e tyre, lapsi i saj, detyra e saj, ( veta e tret ë ).

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

PËREMRI I PACAKTUAR

LEXOJMË

N$er*' &ë n#*&te k'a$t

>*%a pleq me takije të bardha ishin mbledhur rreth një arihiu dhe #*Cka bisedo

$ërjashta ishte edhe am /ollapi. Ai s2ishte në qejf, pasi kishte humbur tri lojë radha%i...." 6 solla, " i tha ?lashi, duke treguar kalin e lidhur... ." Mirë, mirë, " i tha ami pa interes... dhe u fut në dyqan. ?lashi e ndoqi prapa." 92do- " e pyeti ami, gati me inat." N#n$ë okë ori%, " u lut ?lashi, se kam dhe gruan sëmurë.

ami u kujtua dhe e pyeti kot, sa për të shuar kureshtjen:" 92të tha doktori-" Më tha se do të vijë nga java... ." $se, si thua ti, nuk do të vijë-" 3ushedi, edhe mund të vijë, po qe se i bie rruga.

ami hapi grykën e një thesi, shtiu në një qese letre dy grushte ori% dhe ia %g

?lashit. ... " /i pak, o ame, " i tha ngadalë, duke ia %gjatur qesen që tregtari të kujtohej e t2i hid

edhe n#n$ë dorë t$etër. aum $rifti

PYESIM

• @$en* )r'pet e"ërre k' bë$në p$e%ë -$alët "e n)$(rë të 0e0ë.• 7-arë tre)$në -$alët "e n)$(rë të 0e0ë+

• 7-arë $anë -$alët "e n)$(rë të 0e0ë+

MËSOJMË

Fjalët disa, di#ka, ndonjë, tjetër, që tregojnë frymorë ose sende në mënyrë të papër(aktuar, janë përemra të pacaktuar .

40


27/33

II

1. Pasqyra e përemrave të pacaktuar

-Kush, dikush, ndokush, çdokush, askush, kurrkush, gjithkush, kushdo,shumëkush;

-Cilido, cilado, secili, secila, gjithë, i, (e) gjithë, të gjithë, të gjitha, gjithsecili,Gjithsecila, gjithçka, i, (e) tërë, të tërë, të tëra;

-Një, ndonjë, njëri, njëra, ndonjëri, ndonjëra, asnjë, asnjëri, asnjëra, asgjë;-Disa, ca, pak, shumë, mjaft, aq, kaq;-Diçka, çdo, çfarëdo, kurrgjë

Përemrat e pacaktuar mund të jenë të parmë (kush, disa, ca, pak, shumë , mjaft, aq, kaq etj.).)dhe të përngjitur (dikush, ndokush, çdokush, askush, kurrkush etj.). Gjatë lakimit lakohetvetëm pjesa e përngjitur, ndërsa pjesa e parme është e ngurosur.

Çfarë funksioni mund të kryejnë përemrat e pacaktuar?

Përemrat e pacaktuar mund të përdoren si kryefjalë ose si kundrinorë kur përdoren të vetëm, ndërsa kur shoqërohen me emra përdoren si përcaktorë : Dikush përvjel, dikush qethsheleknë, dikush mjel dhitë, dikush dhentë. (Këtu dikush përdoret si kryefjalë). I shëtiti të gjitha qytetet. (të gjitha- përcaktor). Secilit duhet t’i përgjigjet mësuesi. (Secilit – kundrinor izhdrejtë pa parafjalë).

K'$#e% #re$t%!kr*"*n

S!kr'!en %* n$ë -$alë = gjith#ka, gjithkush, gjithsecili (gjithsecila), gjithsekush,kurrfarë, kurrgjë, shumëkush, gjësend, gjëkafshë, dikush, asnjë, asnjëri (asnjëra, cilido (cilado).

S!kr'!en "e 8*0ë në "e% : njëri-tjetri (njëra-tjetra), shoqi-shoqin.S!kr'!en pa ë -'n#re = gjithkush !PgjithëQkush), gjithsekush, gjithsecili (gjithsecila),

gjithfarë, kurrkush !Pkurr ëQgjë), kurrgjë, kurrfarë ,

USHTROHEMI

1. Në tekstin e mëposhtëm, gjeni përemrat e pacaktuar.

41


28/33

II

Është pranuar nga të gjithë se, sado i mençëm dhe i zoti që të jetë një njeri, ai kurrë nuk mund t’i dijë të gjitha. Shoqëria është një grumbullim individësh me mendime të ndryshme....Po qe se një njeri i vetëm k ërkon t’i zhvendosë gjithë të tjerët, atëherë rruga të çon në mënyrë tëpashmangshme tek pushteti njëdorësh. Besoj se ju nuk keni për qëllim që të arrini një gjë të tillë,

prandaj duhet të merrni të gjitha masat, duke ndërprerë të gjitha ato veprime organizative qëçojnë në drejtimin që thamë më sipër.

Kasem Trebeshina

2. E një jta kërkesëBariu plak, k ërrabën në dorë , edhe urdhëron të rinjtë,E ata të gjithë punojnë ngritur në brez pëqinjtë:Ca bë jnë vathën e shtrungën, ca ngrehin tendën e stanë.Dikush sjell gjeth e karthij e shkrapa, secili ndihmon më njanëDikush përvjel, dikush qesh sheleknë, dikush mjel dhitë, dikush dhentNjëri merr ushqen k ëlyshnë, tjetri përgëzon qentë:Stopani bër’i zi sterrë shikon bulmetin e bekuarTund, bën gjalpë, djathë, gjizë, edhe punon pa përtua;Udhëtar’e gjahtarë, q’u bie udha ndër male,U ep mish , qumësht, kos, dhallë, ajk ë, djathë, buk ëvalë...

(Naim Frashëri)

3. Zëvendësoni pikat me përemrin e pacaktuar që duhet (ndonjë , tjetri, asnjë , asgjë , tjet ë r).DITKA - (Shk ëputet prej saj) Për Lonin thua?AFROVITI - Po për k ë...?

DITKA- Shumë mirë. Nuk ka ... të keqe në k ëtë mes. Loni interesohet për mua. E kam kuptuar.Ka kohë që e kam kuptuar. Po unë nuk kam dhënë ... shenjë, as atij, as ..., se kam ndërmend tëmartohem. Loni është i mirë dhe i ndershëm. Po ja që s’ish e thënë të bashkohen fatet tona.

Spiro Çomora4. Plotësoni fjalitë me këto përemra: gjithë , askush, asnjeri, asnjë , kush, tjetri, një ri.

a) Që të merremi vesh dhe të mos i biem ... gozhdës dhe ... patkoit, duhet të dimë ... jemidhe ... kemi qenë.

b) ...nuk fliste, sepse ... s’kishte parë ndonjëherë një k ërcënim të tillë. c) Errësira sundon kudo edhe ... zë nuk dëgjohet, thua se ... qyteti ka rënë në zi

5. Formoni fjali me përemra të pacaktuar.

PËREMRI PYETËS

LEXOJMË

42


29/33

II

$o ti C2ke- $se s2flet- 6 shkunda nga supet. Ai uli kokën." Andre, " tha, " kur po niseshim ... shokët më lajmëruan..." 7-arë- " i thashë. " Fol5" /onja...

1 kapa të dy duart. " Mos5 1u luta. " Mos5" $o, Andre. /onja vdiq./onja vdiq. K'%! e tha këtë fjalë. 3adriu, jo se jo. $o atëherë k'%! e tha-

$etro Marko

PYESIM

•

Për%e %!ërbe$në -$alët "e n)$(rë të 0e0ë+• 7-arë $anë -$alët "e n)$(rë të 0e0ë+

MËSOJMË

Fjalët kush, cili, cila, cilët, cilat, #*, #farë, sa, i sati, se (me, nga, për), që përdoren për të pyetur, janë përemra pyetës.

+ush përdoret për të pyetur për njerë! ose qenie të paraqitura si njerë% (të personifikuara): K'%! e ka shkruar poemën Rahuta e MalësisëS- "+jergj Fishta. K'%! është mëe fortë se unë- " tha kuedra. $ërdoret vetëm në njëjës dhe nuk shoqërohet me emra.

ili përdoret për të pyetur për njerë! , kafshë ose sende. Ai mund të shoqërohet me emra::*l* sportist %uri vendin e parë- :*l* roman fitoi mimin e parë- ili përdoret edhe me parafjalë :Më thuaj "e 9*l*n rri, të të them se (ili je.

K'$#e%":*l* sportist %uri vendin e parë. ! "ërdorim i drejtë )"K'%! sportist %uri vendin e parë. ! "ërdorim i gabuar ).

$ëremri pyetës cili ka kategorinë gramatikore të gjinisë , të numrit dhe të rasës.

Pasqyra e lakimit të përemrit cili?

Një jës Shumës mashkullore femërore mashkullore femërore

E.

Gj.

Dh.

cili

i,e cilit

cilit

cila

i,e cilës cilës

cilëti,e cilëvecilëve

cilat

i,e cilave

cilave

43


30/33

II

K.

Rrj.

cilin

prej cilit

cilënprej cilës

cilëtprej cilëve

cilat

prej cilave

Përemri pyetës kush ndryshon vetëm sipas rasës.

Rasa Vetëm në një jës për të dy gjinitëE.

Gj.

Dh.

K.

Rrj.

kush

i, e kujt

kujt

k ë (prej) kujt

Përemrat ç’ dhe ç far ë nuk ndryshojnë formë, pra, kanë vetëm një formë pavarësisht nganumri,gjinia dhe rasa.

$ëremri pyetës se përdoret gjithnjë i shoqëruar me parafjalë !nga, me, për ) : Me se rrojnëfoshnjat - @92i rrit iliminjtë- @ashuri e mëmës dhe përkdhelitë...!9ajupi)

Në fjalitë pyetëse përemrat pyetës kush, cili, ç’, ç far ë , përdoren :- si kryefjalë: Kush bleu veturë? Cili shkoi? Çfarë (Ç’) u doli?- si kundrinor i drejtë: Kë mori në veturë? Cilin porosite? Çfarë (Ç’) i porosite?- si kundrinor i drejtë pa parafjalë: Kujt i kundërshtove? Cilit iu afrove?- si kundrinor me parafjalë: Me kë u takove? Me cilin erdhe? Për çfarë bisedove?

US?TRO?EMI1. Plotësoni vendet bosh me një nga këta përemra pyetës: cila, ç? kush?

______________ je ti? Me ______________ ke ardhur?

_____________ veturë përdorët sot? ________________ veturë është më e mirë?

_______________ mësimi do të merrni nesër? në _____________ shkollë do të shkoni?

___________ është udhëheqësi juaj?

2. Për çdo fjali në vijim shkruani fjalinë pyetëse dhe nënvizoni përemrin pyetës.a) Mësimin e parë e shpjegoi mësuesi.b) Ky k ëtu është përgjegjësi.c) Arditit i pëlqejnë shumë pemët?

44


31/33

II

d) Livadhi i Hasanit u kosit me kosë.e) Këto mollë do t’ia çoj gjyshit. f) Po merreshin vesh për ndarjen e roleve.

. Shkruani nga një përgjigje për secilën fjali pyetëse dhe thoni se përse përdoren?a) Kush e ka shkruar komedinë katërmbëdhjetë vjeç dhëndër?

b) Cili nga të dy tregimet të pëlqeu më shumë?() Ç’i dërgove mësueses tënde për festën e shkollës?d) Çfarë bisedove me mësuesin sot?

/. Fr"n* katër -$al* "e përe"ra p(etë%.

NUMËRORI

LEXOJMË

Tre &etë #!e '$k'Tre qe kishin dalë në bjeshkë dhe po kullotnin bashkë. 3ështu ndenjën gjithë verën. Më në

fund humbën rrugën dhe s2 ditën të kthehen në shtëpi.?jeshta i %uri në mal.

jë ditë prej ditësh, tre qetë i hetoi ujku:" #ë punoftë bafti5 " tha ai. " Më paska ardhur fati në derë5=jku iu soll rreth e rrotull tre qeve për t2i ngulur dhëmbët ndonjërit. $o ja, kaloi n$ë ditë

dhe s2bëri asgjë, sepse të tre, sapo shikonin ujkun, afroheshin kokë më kokë dhe i drejtonin atij brirët.

Cedri edja

PYESIM

• 7-arë tre)$në -$alët "e n)$(rë të 0e0ë+• 7-arë $anë -$alët "e n)$(rë të 0e0ë+• 7-arë #all*"* 8*n* re n#ër"$et n'"ërrë8e tre #!e të tre të për#r'r në tek%t*n e

"ë%*për"+

45


32/33

II

MËSOJMË

Fjalët tre, një, të tre që tregojnë numër të (aktuar qeniesh ose sendesh janë numërorë umërorët një, dy, tre ... , kur janë të shoqëruar me emra, tregojnë numrin e

frymorëve ose të sendeve për të (ilët flasim: tre qe, pesë lopë etj.

3ur nuk shoqërohen me emra, sidomos në veprimet aritmetike, tregojnë numra :HQHTDK, NGTEG

3ur tregojnë sasi për të (ilën është folur më parë, para numërorit vihet nyja të .jku iu soll rreth e rrotull tre qeve, për t*i ngulur dhëmbët ndonjërit. "o ja, kaloi një

ditë dhe s*bëri asgjë, sepse të tre , sapo shikonin ujkun, afroheshin kokë më kokë dhe i drejtoninatij brirët.

Numërorët ndahen në tri grupe:-numërorë t ë thjesht ë : një, dy, tre, tri, katër deri dhjetë- numërorë t ë pë rngjitur : njëmbëdhjetë deri njëzet dhe pesëdhjetë, shtatëdhjetë deri njëqind,

dyqind etj.- shprehje numë rore : njëzet e një, njëzet e shtatë, katër qind e shtatë, njëmijë e shtatëqind edyzet e katër etj

Me përjashtim të numërorit tre, numërorët e tjerë nuk e kanë kategorinë e gjinisë : katërdjem, katër vaj%a, po tre djem dhe tr* vaj%a.

umërorët me kuptim përmbledhës të dy, të tre etj. e kanë kategorinë e gjinisë: /a djemerdhën- Të tre ! të katër etj.). /a vaj%a erdhën- Të tr*a !të katra etj.) dhe të rasës = të #(4 * ;etë #(8e4 të #(8e4 të #(4 ;pre$ të #(8e et$.

Thyesat janë një lloj i numërorëve që tregojnë në sa pjesë ndahet një njësi e plotë.

E

D;

G

E;

J

G etj.

K'$#e% #re$t%!kr*"*n

umërorët shkruhen %akonisht me shifër , po mund të shkruhen edhe me fjalë p.sh. kur plotësojmë një ek.

umërorët e përngjitur DD"DL shkruhen njësh: njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë etj si edhe ataqë tregojnë dhjetëshe: tridhjetë, pesëdhjetë etj.

/hkruhen ndaras shprehjet numërore& tridhjetë e një, pesëdhjetë e dy etj., si edhe ato qëkanë në përbërje mijë, milion, miliard & pesë "*$ë, gjashtë "*$ë katër "*l*në , tetë "*l*ar#ë etj.

Datat në gjuhën shqipe shkruhen k ështu: 7.03. 1887; 22.11.1908; 1.01. 2009 etj.

46


33/33

II

PËRMBLEDHIM

US?TRO?EMI1. @$en* n'"ërrët në pe0*në pp'llre të "ëp%!t"e.

#rim mbi trima ai +jergj 6le% Alia5

Documents

679497gramatike-kapitulli-2-doc (1).doc