T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

TRKYE DE 68 KUAI VE DN(DN SOSYOLOJS AISINDAN BR NESLN ANALZ)

Doktora Tezi

TAHR PEKASL

STANBUL, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI FELSEFE VE DN BLMLER BLM DALI

TRKYE DE 68 KUAI VE DN(DN SOSYOLOJS AISINDAN BR NESLN ANALZ)

Doktora Tezi

TAHR PEKASL

Danman : Prof. Dr. ZEK ARSLANTRK

STANBUL, 2007

NDEKLERNSZ .......................................................................................................................................................V KISALTMALAR ..................................................................................................................................... VI GR ........................................................................................................................................................ IX 1. KONU ................................................................................................................................................... IX 2. AMA VE NEM ............................................................................................................................ XIX 3. HPOTEZ .......................................................................................................................................... XIX 4. TEMEL KAVRAMLAR ....................................................................................................................XX 5. SINIRLAR VE GLKLER........................................................................................................ XXI 6. METOD VE TEKNKLER.............................................................................................................XXII 6.1. ARATIRMA MODEL................................................................................................................... XXII 6.2. EVREN VE RNEKLER ................................................................................................................. XXII 6.3. VERLER ELDE ETME VE YORUMLAMA ..................................................................................... XXII I. BLM................................................................................................................................................... 1 68 KUAININ DOUU VE GELM ........................................................................................... 1 1. BATIDA 68 KUAININ DOUU VE GELM...................................................................... 1 1.1.2. ekoslovakya Problemi............................................................................................................ 4 1.1.3. zgrlk Sosyalizm Talebi .................................................................................................. 8 1.2. BATIDA 68DE RENC, GENLK VE HAREKETLER ............................................................ 10 1.2.1. Amerikada Genlik ve renci Hareketleri.......................................................................... 11 1.2.2. Bat Almanyada Genlik ve renci Hareketleri.................................................................. 15 1.2.3. talyada Genlik Ve renci Hareketleri.............................................................................. 17 1.2.4. ngilterede Genlik Ve renci Hareketleri ......................................................................... 18 1.2.5. Fransada renci Ve i Hareketleri ................................................................................... 18 1.3 BATIDA 68 HAREKETNE YN VEREN K VE GRUPLARIN FKR, AMA VE NTELKLER............ 23 1.3.1. Frankfurt Okulu ve Dierleri.................................................................................................. 30 1.3.2. Provalar (Anti-Nkleer Hareketin Dedesi): Avrupann Yippileri ......................................... 37 1.3.3. Bir Maocu rgt: Proleter Sol............................................................................................ 41 1.4. BATIDA 68N SONULARI VE YORUMLANMASI ............................................................................ 44 2. TRKYEDE 68 KUAI ................................................................................................................ 59 2.1. TRKYEDE 68 KUAI KATEGORZASYONU ............................................................... 59 2.1.1. TP.......................................................................................................................................... 59 2.1.2. Yncler ................................................................................................................................. 62 2.1.3. Milli Demokratik Devrimciler................................................................................................ 69 2.1.4. Emek Grubu ve Sosyalist Genlik rgt (SG) .................................................................. 72 2.1.5. M. Ali Aybar ve Gleryzl Sosyalizm ................................................................................. 73 2.1.6.Hikmet Kvlcml izgisi ....................................................................................................... 74 2.1.7. TMGT, TMTF ve MTTB ....................................................................................................... 75 2.1.8. Fikir Kulpleri Federasyonu .................................................................................................. 76 2.1.9. DB, Dev-G, Dev-Gen .................................................................................................... 79 2.1.10. ASD (Aydnlk Sosyalist Dergi) ve PDA (Proleter Devrimci Aydnlk) izgisi -Dou Perinek ve TKP............................................................................................................................ 81 2.1.11. THKP-C ............................................................................................................................... 88 2.1.12. THKO................................................................................................................................... 90 2.1.13. TKP/ML (Trkiye Komnist Partisi Marksist-Leninist) ve TKKO.................................... 91 2.1.14. Dier Gruplar Ve Tekilatlar................................................................................................ 93 2.2. 68 KUAINDAK K VE GRUPLARIN ORTAK VE FARKLI YNLER ............................................ 95 2.3. TRKYEDE SOL VE GENLK HAREKETLER .............................................................................. 102 2.3.1. 1960 ncesi Sol Hareket ve Genlik.................................................................................... 102 2.3.2. 1960-1965 ARASI SOL VE GENLK HAREKETLER (68 KUAININ HAZIRLIK DNEM) 121

III

2.3.3. 1965-1971 Aras Sol ve Genlik Hareketleri (68 KUAININ OLUUMU) ................... 129 3. 68 KUAININ GERD DEMLER .............................................................................. 247 3.1. 1971-1980 ARASI DNEM............................................................................................................. 250 3.2. 1980 VE SONRASI DNEM ............................................................................................................. 258 3.3. SSCBDEK DEM VE REEL SOSYALZMN KMES ............................................................... 265 II. BLM ............................................................................................................................................. 275 TRKYEDE 68 KUAI VE DN ................................................................................................... 275 1. DEOLOJ, PRAKSS VE KOLEKTF KMLK ......................................................................... 275 1.1. 68 KUAI-KTDAR SYLEMLER VE DEVRMC DDET .............................................................. 301 1.2. MODERNLEME BALAMINDA SOSYALST HAREKETLER VE GENLK ......................................... 310 1.3. MODERNLEME BALAMINDA MARKSZM, MLLYETLK VE SLAMCILIK ................................. 313 2. MARKSST DEOLOJ VE DN..................................................................................................... 314 2.1. DEOLOJ, DN VE KMLK ............................................................................................................. 326 2.1.1. Resmi deolojinin Dine Yaklam, Pozitivist Eitim ve Kimlik nas ............................... 326 2.1.2. Trkiyede Resmi deolojinin Sylemlerine Eklemlenen Solun Dine Yaklam (1923-60) 340 2.2. TRKYEDE 68 KUAINA ETKDE BULUNAN K VE GURUPLARIN DNE YAKLAIMI ( 1960-71 ) ............................................................................................................................................................ 345 2.2.1. Yn Hareketinin nde Gelenlerinin Dini Yaklamlar ....................................................... 353 2.2.2. TPin nde Gelenlerin Dine Yaklam .............................................................................. 355 2.2.3. MDD (Milli Demokratik Devrim) Grnn nde Gelenlerinin Dine Yaklam............. 356 3. 68 KUAININ DNE LKN YAKLAIMLARIYLA LGL SYLEMLER ................... 358 3.1. MARKSST YORUMLAR ................................................................................................................. 358 3.1.1. Dinin Emperyalizmin Smr Arac Olduu Yaklam...................................................... 360 3.1.2. lericilik Gericilik (rtica) Yorumlamalar......................................................................... 364 3.1.3. Din stismaryla Kullanlan Cahil Halkn Yaptklarnn Dine Uymad Gr: ............... 380 3.1.4. slam Sosyalimi Sylemleri ve Tepkiler .............................................................................. 380 3.2. DNN BLME/AKLA AYKIRI OLDUU YAKLAIMI ....................................................................... 386 3.3. LAKLK YORUMLARI .................................................................................................................... 386 4. 68 KUAININ HALKIN NANLARINA VE DN HAREKETLERE LKN PRATKTEK TAVIR ALILARI...................................................................................................... 390 4.1. HALKI KAZANMAYA YNELK POPLST YAKLAIM (PRATK YAKLAIM) .................................. 390 4.2. DN MUHATAP ALMAMA/ GRMEZLKTEN GELME TAVRI ........................................................... 399 4.3. SINIFSAL, TEPKC, MCADELEC TAVIR....................................................................................... 400 5. DEOLOJLERE DN BR HVYET VERLMES .................................................................. 415 III. BLM............................................................................................................................................ 439 DEERLENDRME VE SONU........................................................................................................ 439 KAYNAKA.......................................................................................................................................... 449

IV

NSZ Bu alma da Trkiyede 68 Kua ve Din ana bal altnda 68 Kua olarak kategoriletirdiimiz genlik kesiminin dnya grnn sosyal ilikiler sistemi iinde nasl olutuunu ve bu dnya grnden hareketle sz konusu kuan dine, kltre olan yaklamn ele aldk. 68 Kuann sre ierisinde hangi ideolojilere niin sarldn anlamaya alarak bu kuakta yer alan insanlar eyleme gtren sebepleri, sosyal ilikiler an ve bunlarn oluturduu modelleri ortaya koymaya altk. Bilindii gibi Kemalist, Sol Kemalist ve sosyalist sylemler ve icraatlar Trkiyedeki modernleme sreci aamalarn anlama asndan nemlidir. Dinin egemen olduu bir toplum yapsndan modern toplum yapsna geite ideolojik gruplarn ve hareketlerin dinin yerine bir dnya gr kazandrd ve kimlik ina edilmitir. Tezimiz ksmdan olumaktadr: I. Blmde, Batda 68 Kuan ve Genlik Hareketlerini; Trkiyede 68 Kua st bal tayan II. Blmde 68 Kua Kategorisindeki gruplar, Trkiyede Sol ve Genlik Hareketlerini, 68 Kuann Oluumunu, deoloji, Praksis ve Kolektif Kimlik ilikisini, 68 Kuann iktidar sylemlerini ve devrimci pratiklerini, geirdikleri deiimleri anlattk. III. Blmde ise Trkiyede 68 Kuann Dine Yaklamlarndaki sylem ve tavrlaryla ilgili kavramlar; yaklamlarnn dayand temelleri vererek tasvir ve tasnif ettik. Tezimizde, 68 Kuann dine kar yaklamlarn, bu yaklamlarn dayand temelleri, kullandklar kavramlar ve grlerindeki deiimleri ele alarak bir din sosyolojisi yapmaya altk. Dkmantasyon metot ve tekniklerini kullanarak tasvire dayal bir alma yaptk. Olduka byk bir evren olan 68 Kuann iindeki farkl renkleri oluturduumuz rneklerden hareketle tasvir etmeye altk. Bununla birlikte iinde farkl renkleri barndran 68 Kuan btnyle tasvir ettiimiz iddiasnda deiliz. almamzn bundan sonraki almalara basamak olacan dnyoruz. Bu almann ortaya kmasnda byk pay olan kymetli hocam ve danmanm Prof. Dr. Zeki Arslantrke, deerli eletiri ve katklaryla bana ufuk aan tez jrisindeki hocalarm Prof. Dr. smail Karaya, Prof. Dr. M. Tayfun Ammana, Do.Dr. Niyazi Akyze, Do. Dr. Kemalettin Taa, ilgi ve katklarndan dolay Prof. Dr. Ymni Sezene, burada adn zikredemediim btn hocalarma, tezin ortaya kmasnda maddi ve manevi katklaryla bana destek olan herkese teekkr ediyor, bana sabrla katlanan ailemi sayg ve kranla anyorum.

Tahir PEKASL stanbul, 2007

V

KISALTMALAR A.B.D. A.P. A.S.D. A.S.T. A.S.T.A. A..T.B. a.g.e. a.g.m. a.g.r. B.S.P. C.F.D.T. C.G.T. C.H.F. C.H.P. C.L.E.R. .H.C. D.D.K.D. D.D.K.O. D.D.Y. D..S.K. D.P. Dev-Gen Dev-G D.M.O. D..B. D.T.C.F. D.Y.P. F.K.F. F.K.. G.Y.K. H.O. .T..T.B. .T.. : Amerika Birleik Devletleri : Adalet Partisi : Aydnlk Sosyalist Dergi : Ankara Sanat Tiyatrosu : niversite renci Birlikleri Federasyonu : Ankara niversitesi Talebe Birlii : ad geen eser. : ad geen makale : ad geen rportaj : Birleik Sosyalist Parti : Sosyalistlerle, Ar Solcu Gruplarn alt Fransz Demokratik Emek Konfederasyonu. : Fransz Komnist Partisi nderliindeki i Sendikalar Konfederasyonu : Cumhuriyet Halk Frkas : Cumhuriyet Halk Partisi : Comit de Laision des Rvolutinnaires (Trokist bir rgt ) : in Halk Cumhuriyeti : Devrimci Demokratik Kltr Dernei : Devrimci Dou Kltr Oca : Devlet Demiryollar : Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu : Demokrat Parti : Devrimci Genlik Federasyonu : Devrimciler Gbirlii : Devlet Malzeme Ofisi : Devrimci renci Birlii : Dil Tarih Corafya Fakltesi : Doru Yol Partisi : Fikir Kulpleri Federasyonu : Filistin Kurtulu rgt : Genel Ynetim Kurulu : Halk Oyunlar : stanbul Teknik niversitesi Talebe Birlii : stanbul Teknik niversitesiVI

.T..T.O.T.B. : stanbul Teknik niversitesi Teknik Okul Talebe Birlii.

..T.B. .Y.T.O.T.B. J.C.R. K.D.P. K..T. K.K.K. K.P. K.U.K. M.B.K. M.D.D. M.D.D.-S.D. M.I.R. M.N.P. M.P. M.T.T.B. M.Y.K. N.A.T.O. O.C.. O.D.T.. O.L.A.S. O.S.P.A.A.L. P.D.A. P.K.K. Provalar P.T.T. R.S.D.P. S.B.F. S.D. S.D.D.F. S.D.S. S.D.S.

: stanbul niversitesi Talebe Birlii : stanbul Yksek Teknik Okul Talebe Birlii : Jeunesse Communiste Rvolutionnaire / Komnist Devrimci Genlik rgt : Krdistan Demokrat Partisi : Kamu ktisadi Teebbsleri : Ku Klux Klan : Komnist Parti : Krdistan Ulusal Kurtuluular : Milli Birlik Komitesi : Milli Demokratik Devrim : Milli Demokratik Devrim-Sosyalist Devrim : Devrimci Sol Hareketi : Milli Nizam Partisi : Millet Partisi : Milli Trk Talebe Birlii : Merkez Ynetim Kurulu : Kuzey Atlantik Pakt Organizasyonu : Anarist Komnist rgt : Ortadou Teknik niversitesi : Latin Amerika Halklar Dayanma rgt : Asya, Afrika ve Latin Amerika Halklar Dayanma rgt : Proleter Devrimci Aydnlk Dergisi : Krdistan i Partisi: : Kkrtclar-Provokatrler (Anti-Nkleer Hareketin Dedesi); Avrupann Yippileri : Posta Telefon Telgraf : Rusya Sosyal Demokrat i Partisi : Siyasal Bilgiler Fakltesi : Sosyalist Devrim : Sosyal Demokrasi Dernekleri Federasyonu. : Students for a Democratic Society (Amerikal gen militanlar, 1962 ylnda SDSi Demokratik Toplum in renci Derneini kurdular). : Sozialistische Deutschen Studendtenbund (S.D.S: yukarda sz edilen Amerikan rgt ile ayn harflerle belirtiliyor ama ayn anlam tamyor. Bu rgt Almanyada Sosyal Demokrat Bir renci rgtdr). : Sosyalist Genlik rgtVII

O.D.T...B. : ODT renci Birlii

S.G..

S.N.E.S. S.P.D. S.S.C.B. Sa. s. T.B.K.P. T.D.G.F. T.E.P. T.H.K.O. T.H.K.P-C T...K.P. T..K.K.O. T..P. T.K.. T.K.P. T.K.P.-M.L T.K.S.P. T.M.G.T. T.M.L.G.B. T.M.T.F. T..D.M.F. T..S. T.R.T. T.S..P. T.S.P. U.N.E.F. U.N.E.S.C.O. Y.D.H. Y..P. Y..S. Y.S.E. Y.T.P.

: Syndicat National de lEnseignement Suprieur : Almanyada : Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birlii : Say : Sayfa : Trkiye Birleik Komnist Partisi : Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu : Trkiye Emeki Partisi : Trk Halk Kurtulu Ordusu : Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi : Trkiye htilalci i Kyl Partisi : Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu : Trkiye i Partisi : Trkiye Kmr letmeleri : Trkiye Komnist Partisi : Trkiye Komnist Partisi/Marksist-Leninist : Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi : Trkiye Milli Genlik Tekilat : Trkiye Marksist Leninist Genlik Birlii : Trkiye Milli Talebe Federasyonu : Trkiye retmen Dernekleri Milli Federasyonu : Trkiye retmenler Sendikas : Trkiye Radyo ve Televizyonu : Teori ve Pratik Birlii Dergisi : Trkiye Sosyalist Partisi : Union Nationale des Etudiants de France (Fransada komnist eilimli gl bir genlik rgt) : Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu : Yeni Demokrasi Hareketi : Uluslararas Genlik Partisi : Yap ileri Sendikas : Yol-su-elektrik : Yeni Trkiye Partisi

T..B.-D.E.R : Trkiye retmenler Birlii Dernekleri?

VIII

GR

1. KONU Batda, 68 renci olaylar ile gndeme gelen, daha sonra 68 Kua olarak anlan kua ele almadan nce Sol Dncede ortaya kan farkllamay anlamamz gerekiyor. Eski Sol-Yeni Sol olarak ortaya kan farkllamada, Yeni Solun ortaya kmasnda Batdaki 68 Eylemlerinin nemli bir etkisi vardr. Eski Solun Sovyet Rusya veya yabanc siyasal sistemlere eilimleri, Bat lkelerinde eitli sosyalist ve komnist partilere katlma gcnde bir arta yol amtr. Snf atmalar ve iilerin siyasal stnlk salamalar bu gelimenin ana motifini tekil etmitir. Fakat Eski Solun tad bu Marksist zellik, 2. Dnya Savandan sonra sert bir dnle Sovyet kart bir kimlie brnmtr. Bilhassa ABDde 1950lerde balayan medeni haklarla ilgili eylemler, Vietnam Sava kart hareketler, 1960dan sonra geni apta genlik hareketlerinin ortaya kmasna yol amtr. Bylece Eski Sola kar, farkl bir sol anlay olarak Yeni Sol ortaya kmtr. Eski Sol ile Yeni Sol arasndaki farkllklar temel noktada zetlenmektedir: a) Toplumsal kkleri ve ynetimleri (ynelimleri) bakmndan Eski Sol, gmenler, proletarya ve orta snf aydnlara dayanrken; Yeni Sol rencilere, burjuvaziye, aydnlara ve siyahlara dayanyordu. Bunun gibi, Eski Sol ekonomik adalet ilkesini benimserken, Yeni Sol, sosyal adaleti, idealizmi, zgecilii (altrizm) benimsemitir. Eski Solun kahramanlar ve modelleri arasnda Lenin, Mussolini, Stalin dikkat ekerken; Yeni Sol kendine Fidel Castro, Mao, Che Guevera, Fanon ve Haoyu rnek almtr. b) Eski Sol, siyasal ideoloji ynnden Marksist, Fabian, Kollektivist ve Meliorist iken; Yeni Sol Maoizm ve Marksizmin ihtilalci yntemlerini uzlatran, bireyci ve bir lde de nihilisttir. c) Strateji ve taktik asndan Eski Sol oturma gibi pasif eylem, boykot, frsat bulduka sabotaj ve i yerlerinde iddet kullanma taraftar iken; Yeni Sol, Eski Soldan fazla olarak, niversite kampslerinde, eitli retim kurumlarnda gsteriler dzenlemekte ve terrizme ynelmektedir. Grlyor ki, Eski Sol ile Yeni Sol arasnda benzerlik ve birlemeler vardr. Bu da hr dnya ve Demir Perdenin (Iron Curtain) dnsel bir rn, bir devamdr.1 Yeni Solun, geni apta, orta snf; renciler, aydnlar ve liberallere dayanmas, onu proleter snftan ok burjuvaziye kaydrmtr. Bu gelimenin doal bir sonucu olarak da, Eski Sol snf atmasnn yaratcs olan eski Marx; Yeni Sol ise, yabanc1

Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, stanbul: Birleik Yaynclk, 1997, s. 255-256.

IX

lama teorisiyle, gen Marx benimsemitir. Bunun gibi, Eski Solun btnleme (entegrasyon) taraftar olmasna karn; Yeni Solun hizipi, blc bir nitelik tamas ve Beyaz Solun Siyah Solu desteklemesi de Yeni Solu eskisinden ayran nemli bir noktay tekil eder. Yeni Sol veya Yeni Radikalizm bundan byle, ezilen snflarn sorunlar yerine, eitlik, hrriyet, uygar zgrlkler gibi kavramlarn savunulmas gndemine almtr. Marxn kiiliinde kahramana tapnma klt artk, eskiden olduu gibi Yeni Solu megul etmeyecektir.2 Buradan Trkiyedeki 68 Kuana geebiliriz. Yeni Sol, Batda 68 Eylemleri ile gndeme gelirken, Trkiyede yeterli bir sosyalizm birikimi ve tecrbesi olumamt. Daha ok merkeziyeti, brokratik karakter tayan Eski Sola ait ahsiyetlerin ve dncelerinin tartlmaya alld bir ortamda Trkiyedeki 68 Kuann Yeni Solu pek tanmad sylenebilir. Bu balamda, Trkiyedeki 68 kuann nc isimlerinden ve gnmzde de Sol ile ilgili dnceleri ile gndemde nemli bir yer tutan Murat Belgenin grleri dikkat ekicidir. Murat Belge, 1968in greneksel dnyaya kar bir ba kaldrma olduunu; Bat dnyasndaki hem muhalif yaplarn baz zelliklerini bir lde deitirdiini, hem de daha nce var olmayan muhalefet hareketleri ve biimleri yarattn ifade etmektedir. Belge, 1968in uzun vadede KPleri zayflattn; Yeni Sol anlaynn gndeme gelmesinde 1968in dorudan bir etkisi olduunu; 68 toplumsal hareketlerinin silahlanmaya, savaa, ABDnin haksz mdahalelerine byk tepki gsterdiini; modern zamanlarn yeni sosyal hareketleri olarak feminizm ve evreciliin de bu dnemle birlikte nce gelimi Bat lkelerinde sonra giderek btn lkelerde gndemin ilk sralarna doru trmana getiini; 68in rk kart bir sylem gelitirdiini ve gelimi lke genliinin modern insan modeline tepkisinin bir rn olan Hippilik, Punklk gibi eitli genlik akmlarnn ve underground kltrlerinin temelini 68in oluturduunu ileri srmektedir.3 Belge, 68 kua ile ilgili yaklamlarna u ekilde devam etmektedir: Sosyalizmin teorisinde somut bir dzen deiiklii vaadi vardr. Toplumdaki snfsal egemenlik yaps deitirildiinde ktlklerin kaynann yok olaca vaadidir bu. 68 sosyal akmlarnda belirgin belirgin bir dzen deiiklii ngrlmyor. Sorunlarn indirgenemez olduunu ve zgrl savunuyorlar. 68 Hareketlerinin ortak paydas olan zgrlklk, geleneksel Solun brokratik, merkeziyeti tavryla eliiyordu. Bat toplumlar, 68 dnemini tecrbe ederken, dnyann baka blgelerindeki brokratik, merkeziyeti sosyalizmin varlndan haberdard. Sovyetler Birliini de,2 3

Trkdoan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, s. 256. Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, 6. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 58-61.

X

Avrupann eitli lkelerindeki KPlerde yansmalarn da yakndan izlemiti. Bu erevede Berlin ve Budapete hakknda bilgi sahibi olunmas dolaysyla, Pragn Stalin Rusyas tarafndan igal etmesi pek fazla aknlk yaratmamtr. Daha da tesi, Moskovada faaliyette olan mahkemelerden, Sovyet-Nazi Paktn vb. gelimelerden haberdardlar. Batda 68 kuaklarnn bu fikri altyapsna karn, Trkiyede sosyalizm tecrbesinden ve bilincinden bahsetmek mmkn deildir. Bir avu TKPlinin kural olarak acl mcadeleleri dnda rgtl bir sosyalizm olmad gibi, sosyalist dncenin entelektel bir donanm salayacak eserlerinden izler de yoktu. 1968de kendilerini eylem iinde bulan ve sosyalizme hem merak hem de ilgi duyan genler, dnya komnizminin somut tarihinden de habersizdiler.4 68 Kuan ele almadan nce Trkiyede Solun tarihine ksaca deinmemiz gerekmektedir. Tarihsel srete, 68 Kua zerinde Jn Trkler, ttihat ve Terakki ve Kemalizmden gelen etkiler olmakla birlikte, konumuzun snrlarn ok aacan dndmzden konumuzu Cumhuriyet tarihi ile snrlandrdk. Trkiyede Solun tarihi, 1950, hatta 1960lara kadar TKP tarihidir5 TKP ve devamndaki sol hareketler, genel anlamda resmi tarihte ortaya konulduu ekliyle ilerici-gerici ayrmn benimsemitir. 1960 sonras Sosyalist hareket, ttihat-Terakki geleneinin mirass olmay kabullenmek zorunda kalmtr.6 Metin ulhaolu, sz konusu bu mirasln bir ifadesi olmak zere, Trkiyedeki sol hareketin devrimci deil, aksine evrimci, aydnlanma dncesine dayanan ilerlemeci bir yol izlediini ileri srmektedir.7 Bu balamda, Trkiyedeki sosyalist hareketin pek ok yerde resmi sylemle rten, i ie geen bir yol izledii grlmektedir. Sol hareketler, resmi sylemin evrimci, brokratik, tepeden inmeci, aydnlanmac, pozitivist zellikleri ile rtmektedir. Edward Shillsin ortaya att merkez-evre kavramlarnn* 60 ncesi ve sonras renci hareketlerini anlamada bir anahtar vazifesi greceini dnyoruz. Merkezevre kavramlarnn 68 Kuan ve eylemlerini anlamada, zellikle iktidar-iktidara4 5

6

7

*

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, 6. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 62-64. Haluk Yurtsever, Sreklilik ve Kopu inde Marksizm ve Trkiye Solu, 2.Bask, stanbul: El Yaynevi, 2002, s. 136. Murat Belge, Trkiye Cumhuriyetinde Sosyalizm (1960dan Sonra), C.D.T.A , stanbul: letiim Yay., 1983, c. 7 , s. 1962. Metin ulhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Modernleme ve Batclk, stanbul: letiim Yaynlar, c. 3, s. 170-188. Edward Shillsin nerdii merkez-kenar modelinden hareketle erif Mardin, Trk siyasal hayatn zmlemek iin bu modeli Trkiyeye uyarlamtr. Bkz. erif Mardin, Center-Periphery Relations: A Key To Turkish Politics?, (Ed.), Engin D. Akarl, Gabriel Ben-Dor, Political Participation In Turkey Historical Background and Present Problems-, First Edition, stanbul: Boazii University Press, 1975, s. 7-32.

XI

etki etmeye alan bask gruplar ve rencilerin referans ald bu gruplarn rencilerle ilikileri balamnda alm salayacan dnyoruz. Shills, merkezi, toplumu yneten semboller, deerler ve inanlarn oluturduu bir btn olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda merkez, toplumsal eylemlerin gerekletirilmesindeki meruiyet kaynan oluturmaktadr. Merkezde bir a rgs eklindeki kurumlar rol datmn gereklemektedir. Merkezin inan ve deerleri dorudan bu rollerde somutlarken, merkezi besleyen, kendi iinde btn oluturan bir takm alt sistemler de mevcuttur. Trkiyede merkez, Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte ina edilmeye allan Kemalist deerler etrafnda bir araya gelerek, Batllama yolunda bir dizi devrimler yapmtr. TKP kapatlnca yelerinin bir ksm (Kadrocular)** sisteme uyum salayacak bir yapya brnmek zorunda kalmtr. Merkezin otoritesine bal alt sistem olarak Kadrocu elitler, merkezin deer sisteminin oluturulmasnda bir etki grubu grevi grmtr. Devletilik, Halklk, Laiklik ilkelerinin iini doldurmaya ve devlete yn vermeye almlar ve bylece sistemle btnlemilerdir. Fakat Kemalizmi sola yatkn yorumlamaya altklarnda, merkezde sz sahibi olmaya giritiklerinde, Kadro dergisi kapatlm ve Kadrocular deiik grevlere atanarak grubun ilevine son verilmitir. erif Mardine gre, 1923-46 yllar arasnda tara veya evre, merkez tarafndan kendisine pheyle baklan ve gzetim altnda tutulmas gereken bir alan olarak grlmtr.8 nn dnemiyle birlikte merkezin deer sistemi, Kemalizmin kat laiklik yorumlar ve uygulamalaryla devam ettirilmitir. evre, yani halk, uzun sren bu kat laiklik uygulamalarna kar DPyi desteklemitir. 1950 ylnda yaplan seimler sonucunda, evrenin siyasi alandaki temsilcisi konumundaki DP, merkezde yer almaya balamtr. Fakat, brokrasi, ordu, CHP, aydnlar gibi merkeze etki eden gler evreyi, evrenin deerler sistemini, evrenin siyasette temsilcisi konumuna ykselen DPyi kabul etmeye yanamamlardr. DPnin iktidarda olduu 1950-60 dneminde merkezde gl konumlar bulunan brokratlarn, ordu mensuplarnn, aydnlarn otoritesi ve etkinlii azald gibi, bir ksm merkezdeki statlerini de kaybetmeye balamtr. Devleti, brokratik elit, merkeze sahip olabilmek iin devletin imkanlarn ellerinde tutmak gereini kavramlard; nk ancak bu ekilde otoriteyi, iktidar temsil**

8

Kadro; 1932 ylnn Ocak aynda yaymlanmaya balamtr. Yakup Kadri Karaosmanolu, evket Sreyya Aydemir, smail Hsrev Tekin, Burhan Asaf Belge, Vedat Nedim Tor ve evki Yazman tarafndan karlan Kadroda, kurucularn sk sk yaymlanan yazlar dnda Behet Kemal alar, Neet Halil, Falih Rfk Atay, brahim Necmi, A. efik, Ahmet Hamdi Baar, Tahir Hayrettin, Hakk Mahir, Mhendis Nazir, Mehmet lhan, Eflatun Cem Gney, akir Hazm, Muhlis Etem, Vala Nurettin, Ahmet Hamdi Tanpnar, Mnir ribozun yazlar yaymland. Son says Aralk 1934-Ocak 1935 tarihini tayan Kadro, bu tarihten sonra yaynn durdurmutur. Bkz. Hikmet zdemir, Kalknmada Bir Strateji Aray Yn Hareketi, I. Basm, Ankara: Bilgi Yay., 1986, s. 269. erif Mardin, Center-Periphery Relations: A Key To Turkish Politics?, (Ed.), Engin D. Akarl, Gabriel Ben-Dor, Political Participation In Turkey Historical Background and Present Problems-, First Edition, stanbul: Boazii University Press, 1975, s. 23.

XII

eden devlete hakim olmak suretiyle hem iktidarn imkanlarndan yararlanmak, hem de halk merkeze uygun olarak yukardan aaya deitirmek mmkn olabilirdi. Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumunda Genlik rgtlenmeleri ile ilgili konuan Ferhat Kentel, Trkiyede sivil toplum ve devlet arasndaki ilikilerde devletin, modernlemenin yklenicisi ve yukardan aaya bir ajan olmas itibariyle zellikle temel aktr olduunu, sivil toplum iinde herhangi bir sosyal kategoriye bal genlerin hareketinden ok, devletin, -olmayan toplumsal aktrler koullarndacumhuriyet ile birlikte genlie ve aydnlara ykledii bir ilevden sz ediyor. Kentel, Trkiyedeki genlik hareketlerinin esas olarak devletin modernlemeci politikalarna getirmi olduu ereve ve sivil toplumun toplumsal aktrlerin zayflyla ortaya ktn, dolaysyla devletin genlere ve aydnlara ykledii misyonun, bu kesimler tarafndan bir tr iradecilik (volontarizm) denilebilecek bir zihniyet eklinde toplumsal aktrlerin zayf olduu bir durumda genler tarafndan kabul edilen bir sre olduunu belirtiyor. Kentel, genliin tarihinin devlete paralel bir tarih olduunu, devlet toplum ilikilerine de olduka bal bir tarih olduunu belirtiyor.9 Kentel, 1950lerden itibaren balayan merkez-evre atmas olarak adlandrlabilecek, siyasal ifadesini Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti geriliminde bulan bir tr toplumsal atma iinde genliin devletin merkezi yetki ve modernlemeci hareketinin taycs roln stlendiini ve bir anlamda, evrede ykselmekte olan toplumsal hareketlere kar devletin kulland bir aktr ya da ajan olarak ortaya ktn, dolaysyla 27 Mays genliinin temel zelliinin devletin modernlemeci ve merkeziyeti anlayyla rttn ifade ediyor. 12 Mart darbesine kadar bu modelle rtme zelliinin devam ettiini, fakat toplumda yeni bir takm aktrlerin, siyasal ifadelerin ortaya ktn, dnya konjonktrnde etkilenmelerin arttn, nc dnyacln genleri etkilediini, sendikalarn doduunu, 1960larn sonlarnda 15-16 Haziran ii hareketiyle genlik hareketlerinin son noktaya ktn ve daha sonra da dtn ifade ediyor. Kentel, toplumlarda kabaca iki srecin hakim olduunu, bir yandan hareketlilii salamak gibi bir ilevin, dier yandan bu hareketi emebilecek bir entegrasyon srecinin olduunu, toplumlarn ayn zamanda, hem hareket etmeye hem de beraber olmaya altn, entegrasyon ve deiimin ayn btnn iki ucu olduunu, Trkiye Cumhuriyetinin istemi olduu modernlemeci politikalar erevesinde entegrasyonun n planda olduunu, 15-16 Haziran hareketleriyle entegrasyonun salandn belirtiyor.

9

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 136.

XIII

Kentel, 1920lerden 1960lara 70lere kadar Cumhuriyet genliinin darbelerin destekleyicisi olarak gelien bir srete, 1970lerde devletten koptuunu, fakat Cumhuriyetin kuruluundan beri tad toplumsal bellekten aktarlan iradeci mantktan kopamadn, dolaysyla bal olduklar toplumsal ilikileri, gruplarn problemlerini anlatmaktan ok, esas olarak yukardan mdahaleci bir misyon tayan misyoner mantyla rnein bir sosyalist devletin taycs olarak genliin yukardan aaya bakan bir mantk ierisinde mcadeleye devam ettiini ifade ediyor.10 Kentele gre, 60l 70li yllardaki temel tartma devletin nce ele geirilmesi, sonra da toplumun dzeltilmesidir.11 in eylem boyutunda ise merkezdeki siyasal oluumu temsil eden CHPnin genlik rgtlerini harekete geirmesiyle olaylar farkl bir mecraya doru seyretmitir. Bu gelime karsnda mevcut DP hkmeti olaylar nlemede yetersiz kalmtr. DPnin CHP hakknda meclis tahkikat karar vermesi siyasi tansiyonu ykseltmi, akabinde . nn ihtilali artran szler sarfetmi, CHPnin destekledii renci eylemleri yaplmtr. Bunun zerine, merkezdeki gruplarca ordu ynetime el koymaya davet edilmi ve ordu 1960 ihtilalini yapmtr. Bylece merkez-evre atmas merkezin askeri g kullanarak otoritesini salamasyla merkez lehine kazanlmtr. 1961 Anayasas, merkez ile i ie ve merkeze yakn solun faaliyetlerine zemin hazrlayacaktr. nk, 1960 sonras kurulan TP, Kemalist devrimleri, yani merkezin deerlerini esas alr, bununla birlikte TP, Kemalist devrimi, sosyalist bir sisteme giden yolda eksik kalm, tamamlanmam bir devrim olarak grr. Yn Dergisi de, merkezin deerlerinden hareketle sosyalizmi milliyeti bir tarzda yorumlamaya alr ve Sol Kemalizmi savunur. Merkeze etkide bulunmaya alan etki gruplar, merkezin deerlerini daha sol deerlerle eklemlendirerek veya Kemalizm zerinden kendisini ifade eden sosyalizm anlaylar ile merkeze hakim olmaya alrlar. Ksaca bu ynelim, iktidar ele geirip reformlarla sosyalist bir dzene geme abasdr. M. Belge, 68deki zgrlk anlaynn, toplumun btnn iine alan bir zgrlk anlay olmadn, aksine toplumu dlayan ve daha ok politik hayatta dorudan belirleyici olan siyasi elitlerin kendi aralarndaki manevralarla iktidara gelme mcadelesini ortaya koyduklarn ileri srmektedir. Belge bu konudaki grne devamla, sz konusu hareketi elit bir hareket olarak deerlendirmekte ve halkn oy verme gibi son derece doal demokratik haklarnn hayata geirildii 1950 ylnn sosyalistler tarafndan kar devrim olarak tanmlandn, halkn kurtarlacak bir unsur olduunu belirtir.1210

11 12

Ferhat Kentel, Genlik, Katlm ve Sivil Toplum konusundaki bildirisi, Yayna Hazrlayan: Ahi akmak, Sivil Toplum Kurulularnda Gnlllk ve Genlik, Trkiyede Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, X. Sivil Toplum Kurulular Sempozyumu, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, 2002, s. 137-8. Ferhat Kentel, a.g.e., s. 164. Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, I. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 68.

XIV

1965lere kadar renci genlii CHPnin etkisi altnda merkeze bal olarak faaliyetlerini srdrr. 1965ten sonra genlik, sosyalist gruplarn, derneklerin (TP, YN grubu, Mihri Belli ve MDDciler, H. Kvlcml grubu vb.) etkisiyle Sol Kemalizm zerinden sosyalizme kaymaya balar. TP, genlere sosyalist tekilatlanmay retirken, YN Dergisi ve Devrim Gazetesi fikri altyapy oluturmaya alr. Bu arada genlerin sosyalizme sempati duymasnda, kendilerini sosyalist olarak grmelerinde, sosyalist bilincin olumasnda Marx, Lenin, Mao vb. nderlere ait eserlerin Trkeye tercme edilmesi kadar, eitli sol dergiler (Trk Solu, Ant, Aydnlk Sosyalist Dergi vd.), niversite hocalar, aydnlar ve yazarlar, eitli konferans, panel ve formlar da nemli rol oynamtr. Eylemler vastasyla genler arasnda anti-emperyalist, anti -feodal kollektif bilin pekiir ve siyasi kimlik n plana kar. M. Belli, MDD hareketiyle genlere yn verir, TPin legal erevede hareket edip aktif genlie cevap verememesi, pasif kabul edilmesi MDDcileri hakim hale getirir. 1968lerde hemen btn gruplar, dernekler MDDcilerin eline geer. TKP geleneinden gelen M. Belli, geni cephe faaliyeti anlay erevesinde sistemi, merkezi deitirip dntrmeye alan, merkezin bir takm deerlerine Sol Kemalist deerleriyle eklemlenerek Marxist Leninist ve son kertede Maoist bir sistem getirmeye alan bir alt grup oluturmutur. Merkezdeki dier gruplar (Ordu, iler, Kyller, Aydnlar vb. emekiler) geni cephe faaliyeti anlayyla rgtleyerek merkeze hkmetmeye almtr. 1960 htilalinin ve 61 Anayasasnn getirdii imknlarla Trkiyede sosyalizm gelime katetmitir. Anayasann sosyalizme ak olup olmad tartmalar yaplm, sol kesim ak olduunu iddia etmi, TP, sosyalizmi kitlelere duyurmakta ve meru hale getirmekte nemli roller oynamtr. Bunun yannda, Yn Dergisi, Kemalizmle eklemlenmi sosyalizm tartmalaryla gndemi oluturmu; sosyalizmin Trkiye artlarnda ina edilebilmesi tartmalarn genliin gndemine sokmutur. Mihri Belli, Milli Demokratik Devrim (MDD) tartmalaryla ve sosyalist eylem anlayyla sosyalist dncenin kamuoyunda kabullenilmesini salamaya alm, geni cephe faaliyeti anlay ierisinde sosyalizme giden yolda asker-sivil aydn zmrenin nclk edecei geni bir anti-emperyalist cephe oluturmak iin mcadele etmitir. Bu balamda genlik, eylemleriyle kamuoyunu etkileyen bir sosyal bask grubu gibi ilev grm; kamuoyunda sosyalizmin meruiyet bulmasnn zeminini hazrlamasnn yannda sosyalist bir iktidara giden yolda iktidar olabilme imknlarnn arand bir ortamda bir askeri ihtilale de zemin hazrlamtr. MDD hareketi daha sonra ikiye blnd. nceleri niversitelerde devrimci renci tekilatlar ortak hareket ettiler. niversitelerde devrimci renciler birlii (DEV-GEN) renci derneklerinin ynetimini ele geirdi. CHPli Ulu Grkan ve grubu 27 Mays benzeri bir darbe iin alyordu. Deniz Gezmi ve bir grup gen, orduXV

mdahalesini dnmekle beraber iileri, kylleri rgtleyerek geni bir sosyalist cephe faaliyetiyle sosyalist bir uur ve bir snf bilinci oluturma abasndayd. Marksist bir cuntaya da scak bakyordu. Mahir ayan ve ekibi daha sonra silahl mcadele yntemini seecektir. renciler, ii snfnn nc olmad Trkiyede, nceleri ii, emeki snflara bilin tamaya alrken daha sonra ncnn ncs gibi bir devrimci bir grev stleneceklerdir. 70 sonras genlik iktidar mcadelesine ynelecektir. Sosyalist genlerle milliyeti-muhafazakar grl genlerin tartmalar ve birbirlerine mdahaleleri ve mdahalelere kar cevap verme refleksleri atmalara yol am, daha sonra bu atmalarn bir takm kkrtmalarla, provokasyonlarla birlemesi sosyalist ve milliyeti genliin silaha sarlmalarna yol amtr. Trkiyede 68 hareketi ve devamndaki hareketler toplumsal bir eletiri olmaktan ziyade siyasi bir eletiridir. Genlik hareketleri, hzl bir ekilde siyasi yn ar basan hareketlere dnmtr. Genlik hareketleri, balang itibariyle siyasi partilerin (CHP, TP) genlik kollarnn denetiminde cereyan eden, daha sonra YnDevrim Grubu, TKP geleneinden gelip TKP dnda kalan eski tfek sosyalistlerin etkileriyle gelien, Milli Birlik Komitesi yelerinin ihtilale ynelik eylemleriyle kesien, siyasi hedefleri n plana kan, devrimci sosyalist eylemlerin yaygnlk kazand, sol kolektif bilincin oluumuna temel salayan bir sretir. 1971 htilaliyle askerler ynetime el koymu, sol darbe beklentileri boa kmtr. 71 sonras genlik daha radikal tavrlar gelitirmilerdir. 1974 affyla birlikte sosyalist genler hizipler halinde ufak kmelere blnerek tekrar rgtlenmilerdir. Sa-sol atmas iinde atmaya dayal bir kimlik gelitirmilerdir. M. Belge, 68in Trkiyede mevcut olmayan klasik solun boluunu doldurduunu, Trkiyenin merkeziyeti, brokratik siyasi kltrnn, yeni yeeren sosyalist harekette arln duyurduunu ve bu lkede 68 ile balayan politik hareketliliin Batdaki gibi zgrlk ve bireysellikten yana gelimemesinin nemli bir nedeni olduunu; 1968deki Batl genler iin Stalinin komnist militan tipinin fazla ekici olmadn; Trkiyede ise bu olgularn pek bilinmediini, bu insan tipinin yer ald TKPnin deneyimlerinin snrl olduunu ve dolaysyla 60larda sosyalizme, 68den sonra da ciddi bir devrimci eyleme ynelen Trkiyeli genlerin rotay n bilgisiz, kendi tecrbelerine dayanarak kat ettiklerini sylyor.13 Ona gre, Trkiyede 68 hareketine katlan genlerin byk blm parti bnyesinde bir alma tarzn deil, aksine daha canl ve heyecanl Dev-Gen eylemliliine ynelmi, bir aparatk olma tehlikesini ieren, disiplinli rgt adam olmann alternatifi gibi grnen Dev-Genlilik yani Devrimci Genlik, yerli13

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, I. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar, 1997, s. 64.

XVI

ideolojiden daha batan etkilenmitir. Bu kesimi belirleyen Milli Demokratik Devrim ideolojisi, varsaylm bir yurtsever tipini kapitalist dzene kar ajite etmeyi amalam, sosyalizmden ok anti-emperyalizm sylemini kullanmtr. Trkiyede solcu genlii bir devrim aciliyetinin sardn ifade eden Belge, 68 Kuann nemli bir ounluunun o dnemde Marxist-Leninist izgiden yrdn ve insanlarn ayn bilin formasyonu tamadn ileri srmtr. Ayrca, Trkiyenin toplumsal bir skma ierisinde bulunduunu, altmlarn Trkiyede ezeli kimlik araynn belli bal dnemelerinden birine tekabl ettiini ve 68 Kuann deiimden yana olduunu; kalknma, sanayileme yannda kltrel dzeyde de farkllama eilimi tadn belirtiyor.14 68 Kuann dnyadaki btn devrimci sosyalist hareketlerden etkilendii grlmektedir. Bu sosyalist hareketler arasnda farkllklara hakim olan devrimci bir heyecan ve ruh ile olaylara yaklalmakta ve dnyadaki sosyalist devrimci hareketler rabet grmektedir. Eklektik veya badatrmac bir tavrla her trl sosyalist yaklam, zihinlerde ayr bir yer igal etmektedir. 68 Kua genliinin btncl bir bak asyla teorik bir ereve btnlne sahip olmadan, eklektik veya badatrmac bir tavrla btn sosyalist hareketlere, dnyadaki devrimci eylemlere sempati ile baktklar ve sahip ktklar grlmektedir. Sonraki aamada dnyadaki devrimci hareketleri Trkiyeye uyarlama abasnda, teori ve pratik tartmalar gndeme gelmitir. 68 Kuann yeterli Marksist formasyona sahip olmadan, sosyalizmi ideal bir sistem ve kimliin bir arac olarak grdkleri anlalmaktadr. 68 Kua, Sosyalizmi, Marksizm biimlerini yer yer, bir tr kimlik kart deklarasyonu biiminde kabul etmitir. Yani, sosyalist dnya gr ve sosyalist eylemler kimlik ina srecinin nemli birer paras haline gelmitir. 68 Kua, iinde ok farkl gruplar barndrmaktadr: TP, Yn-Devrim Grubu, Milli Demokratik Devrimciler, Gleryzl Sosyalistler, Emek Grubu, Fikir Kulpleri Federasyonu, Dev-G, Dev-Gen, Mihri Belli ve ASD izgisi, Dou Perinek ve PDA izgisi, THKP-C, THKO, TKP-ML-TKKO vd. Bu gruplar, homojen bir kategori oluturmamakla beraber aralarnda ortak ynler bulmak mmkndr.15 Din, sosyal bir fenomendir, toplumsal bir kurum ve bir pratiktir. Pozitivizmin hakim olduu devrelerde dinin giderek etkisizleerek yok olaca inanc vard. Daha sonra bu inancn yanll anlalmtr. Seklerlemenin artmasyla, dinin etkileri kurumsal anlamda azalmakla birlikte bireysel anlamda etkisini devam ettirmektedir.

14 15

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, s. 67-81. Kemal Can-Cengiz Erdin, Sistem D Sol Muhalefet, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, stanbul: letiim Yaynlar, c. XV, s. 1202-1206.

XVII

Karl Marx, Hegelin Hukuk Felsefesini Eletiriye Katk balkl yazsnda insan dini ina eder, din insan deil...Din insann afyonudur16 demektedir. Marxn, dini kitlelerin afyonu deerlendirmesine kitakse, Marxizmi Aydnlarn afyonu olarak niteleyen Aron iin Mays 68 bir psiko-dramd ve bu karnaval ancak Tocquevilleci bir yaklamla yorumlanabilirdi.17 nsanlar iin ideoloji bazen dini artrc bir hviyet kazanabiliyor. Bat iin Mays 68 ile patlak veren bunalm, bir uygarlk bunalmyd ve sol bu deerler yozlamasndan doan manevi, ahlaki bolukta, genlii cezbedebilmitir. Hatta, F. Mauriaca gre Mays bunalm politik deil, dinsel bir olgudur.18 Marksizm ve din ksmnda nce Marxizm hakknda bilgilendirme balamnda, Marx, Lenin, Mao vb. dier Marxist ideolog ve eylem adamlarnn grlerine yer verilecektir. Marxizm deki pozitivizm ve ilerleme fikrine deinilecektir. Trkiyede Cumhuriyet i kuran iradedeki pozitivist dnce ve dini kurumlara ynelik tutum ve uygulamalar ile TKP nin Kemalist modernlemeye verdii destein kesitii; Trkiye solunun da Batllama taraftar olduu, Marksist ilerleme yerine pozitivist ilerlemeyi tercih ettii vurgulanacaktr. Pozitivist eitimden geen gelecein aydn ve brokratlarnn sol dnceyi dnyadaki konjonktrn de etkisiyle daha kolay benimsedii; dine ilgisiz kald veya kar tavr ald vurgulanacaktr. Eskiye ait kurumlarn ve deerlerin gerici saylmas, yerine sosyal ilikiler sistemini kuatacak btncl bir deerler sistemi getirilememesi ve verilen pozitivist eitim Cumhuriyet in ilk nesillerinden balayarak sonraki nesilleri de etkilemitir. Kanaatimize gre 68 Kua, aydnlanmac, pozitivist eitimlerine eklemlenen Marksist kltrle beslenmi; bu durum 68 Kuann dine yaklamnda temel rol oynamtr. Bununla birlikte, gerek dokmantasyon teknii ve gerekse 68 Kuandan olan insanlarla yaptmz mlakatlar sonucunda, 68 Kuandan olan kiiler, kendi dnya grlerine ve eylemlerine aykr hareketlerin, olumsuz rnek ve durumlarn dine yaklamlarn etkilediklerini belirtmektedirler. Zaman ierisinde bu kuaktaki insanlarn siyasi dnceleri deise de aydnlanmac, pozitivist yaklamlarnn devam ettii; bununla birlikte dini kltrel bir olgu olarak kabul edenler de grlmektedir. Dini grmezlikten gelme veya dini Marxist adan yorumlama gibi anlaylarn var olduunu gryoruz.19 Din konusunda 68 Kuandaki insanlarn nasl bir anlaya16

17

18 19

Yasin Aktay, M. Emin Kkta (der.), Din Sosyolojisi, 2. Bask, stanbul: Vadi Yaynlar, 1998, s. 119120. Ercan Eybolu, Devrim Dnda Devrim, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, say: 14, 1998, s. 182. Ercan Eybolu, a.g.m., s. 185. Metin Kayaolu, slamda Bir Keif Turu: Marx tan Gazali ye, Teori ve Politika, stanbul: K 2000, sa.: 17 s. 19.

XVIII

sahip olduu ok ak deildir. Marksist dnya grnde dinin ne anlam ifade ettii ak olmakla beraber, mslman bir toplumda yaamaktan kaynaklanan pratik kayglar, sosyalist dnya grnn kitlelerce benimsenmesinde ve iktidar olmasnda izlenecek strateji ve taktikler ile kltrel etkileimler dolaysyla kiilerin kendi dnyalarnda dinin ifade ettii anlamn farkllk arzetmesi, kuaktaki kiilerin dine yaklamnn anlalmasnda ortaya kan zorluklardr. 68 Kuandaki insanlarn dine yaklamlarn, 68 Kuann din erevesinde kulland kavramlar ortaya koyarak anlatmaya altk. Bu balamda, dine yaklamda Marksist yorumlar, laiklik yorumlar, ilericilik-gericilik (irtica, din istismar), pozitivist yorumlar, dine ilgisiz yaklamlar, dini sosyalizmle birlikte yorumlayan ya da sosyalizmi benimsetmek iin dini terimleri yorumlayan yaklamlar, dine kltrel bakan yaklamlar alt balklar olarak verilmitir. 68 Kuann pozitivist eitim srecine eklemlenen Marxist-Leninist, Maoist izginin sz konusu dnemde arln hissettirdiini; bu durumun kuan dine yaklamnda belirleyici olduunu grdk. 2. AMA VE NEM Bu aratrmay yapmaktaki amacmz, 68 Kua olarak kategoriletirdiimiz bir genlik kesiminin dnya grn sosyal ilikiler a ierisinde ortaya koymak ve bu dnya grnn dine, kltre olan yansmalarn ortaya koymaktr. 68 Kuann hangi ideolojilere, niin sarldn anlamaya alarak, bu kuakta yer alan insanlar eyleme gtren sebepleri, sosyal ilikiler a ve bunlarn oluturduu modelleri ortaya koymay amalamaktayz. Sol-Kemalist ve sosyalist sylemler ve ortaya koyduklar icraatlar Trkiyedeki modernleme srecinin bir aamasn anlama asndan nemlidir. Bunun yannda, 68 Kuann dine kar yaklamlarn, bunlarn dayand temelleri ve grlerindeki deiimleri anlamaya altk. Dinin egemen olduu bir toplumdan ideolojik temelli gruplarn ve hareketlerin nem kazand devreye geilmesi ve bu durumun dnya grn ina etmesi nemini korumaktadr. Bu balamda, konu kimlik ina etmede dinin yerine ideolojinin roln anlama asndan dikkate deerdir. Ayrca, bu kuaktaki insanlarn gemite ve gnmzde kamu ve zel kurumlarda rol almalar ve gndelik hayat belirleyici konumlarda bulunmas da sosyolojik adan nemlidir. 3. HPOTEZ Hipotezlerimizi u ekilde sralayabiliriz: 1. 68 Kua, homojen bir grup deildir, bir kategoridir. 2. 68 Kua, eylem yn ar basan ideolojik bir kuaktr. 3.12 Eyll 1980 htilali ve S.S.C.B.nin dalmas ile reel sosyalizmin kmesi, 68 Kuann siyasi dncesinde farkllamalara yol amtr.XIX

4. 68 Kuann dine yaklamnda, Souk Sava dnemi sonrasnn kat ideolojik kamplamasnn etkisi olmutur. 5. Trkiyede 68 Kuann gemite dine baklarn belirlemede, pozitivist eitimlerine eklemlenen Marksist yorumlar etkili olmutur. Alt hipotez: Trkiyede 68 Kuann gemite ve gnmzde dine baklarn belirlemede, akla, bilime, ilerlemeye, devrimci mcadeleye kar olduu dnlen, emperyalizmin yannda kabul ettikleri eylemler ve dindar tipi etkili olmutur. 6. Gemite ve gnmzde 68 Kuann din yaklamnda sekler zihin yaps etkili olmutur. 7. Bir dine inanma srecinde ileyen mekanizmalar ile Marksizme inanma srecindeki mekanizmalar arasnda benzerlikler vardr. Yani inanma sreci benzer ilemektedir. Bu erevede 68 Kuandan olup gemite Marksizme ve yorumlarna gnlden inanp balanan genler, bir inan sistemine inanmaya benzer sreleri yaamtr. 4. TEMEL KAVRAMLAR 68: zellikle Batda, 1968 renci hareketleriyle gndeme gelen toplumsal hareketlerde patlama yaand bir zaman dilimidir. 68 Kua: Dnya da 1968 renci hareketleriyle kendisini duyuran, Bat da daha ok Yeni Sol, Maoist, Anarist ve Anti-emperyalist gruplarn etkili olduu sosyal hareketlerde yer alanlar tanmlamada kullanlr. Trkiyede 68 Kua: 1965-71 aras dnemde homojen bir grup olmayan, sosyal srete yllara gre deien baat gruplarn, dncelerin, strateji, taktik ve eilimlerin hakim olduu, genel olarak emperyalizme, smrgecilie ve gericilie kar olan, Kemalizm ile eklemlenmi milli bir soldan sosyalizme evrilen, Marksizmin, Leninist, Maoist, ehir gerillacl, Kr gerillacl yorumlarn hayata geiren, zaman zaman cuntac eilimlerin arln hissettirdii, ideoloji ve eylem yn ar basan genliin oluturduu, iinde bir ok sosyal grubu barndran bir kategoridir. Din: Bir toplumsal kurum ve olgu olarak dini inan ve pratikler. Genel olarak btn dinler, zelde slam dini. Din bir toplum olaydr. Din bir toplum olay olmasayd din sosyolojisi adn tayan bir bilim dal ortaya kmazd. Din sosyolojisi, dini yaand gibi inceler. Dinin yaanmas demek, din olaynn corafi, sosyal, kltrel deikenlere gre deimesi demektir. Dinin yaanmas kavramnn akla getirdii bir dier fikir de, dinin bir sosyal kurum (messese) olduu ve insan davrann belirleyen ynlerinin, teki sosyal kurumlarnkiyle benzerlik gsterdiidir. rnein, merasim, yalnz dinin deil, btn sosyal kurumlarn bir niteliidir.2020

erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, Beinci Bask, stanbul: letiim Yaynlar, 1998, s. 238-9.

XX

5. SINIRLAR VE GLKLER Aratrmamzda yukarda tanm verilen 68 Kua bir kategori olup, ierisinde barndrd sosyal gruplar ksaca tantlarak bu gruplara yn veren, etkide bulunan insanlarn genlerle etkileimleri, gruplarn birbirleriyle olan ilikileri ve bunlarn genlik zerindeki almlarn vermeye altk. 60l yllarn kendine zg sosyal gereklii ierisinde incelememize konu olan sosyalist genlik karsnda kendilerini milliyeti-muhafazakar tanmlayan insanlar da yer almtr. Bu insanlarn bir blm kendilerini 68e nispet etse de, bu yaklam ideoloji ve eylemin arlkta olduu bir zaman dilimine vurgu yapmaktadr. Bu anlamda, konuyu sol-Kemalist, sosyalist genlik ile snrlandrmak durumundayz. 68 Kuan tasvir etmede 1965-71 aras dnemin belirleyici olduunu dnyoruz. 1965 tarihinde TP parlementoya girmitir. 65 tarihi ayn zamanda APnin iktidara geldii yldr. San iktidarda olmas renci hareketlerini hzlandrmtr. 1965 tarihini Kemalist genliin sosyalizme ynelmesi ve sosyalist bir bilinlenmenin younlamaya balad yl olarak grmekteyiz. Ankarada kan Dnm Dergisi ve daha sonra kurulan FKFnin Sosyalist bilincin ortaya kmasnda nemli rolleri vardr. 1971 tarihi, sol rgtlenmelerin gerilla mcadelesine giritii, kitleden koptuu ve Askeri Muhtrann yapld, sosyalist ve milliyeti hareketlerin kesintiye urad yldr. Bu yzden 1971 tarihini belirleyici olarak grmekteyiz. Trkiyedeki Sol Hareketler, 68 Kuann oluumu, Kua oluturan gruplar, gruplar arasndaki farkllklar, kuan sylemleri ve eylemleri konularnn ayr birer alma konusu olduu izahtan vrestedir. Sz konusu balklar zetlemenin zorluunu yaadmz belirtelim. 68 Kuann dine ilikin yaklamlarn anlatan ok fazla esere sahip deiliz. Daha ok dergilerden, hatratlardan daha nce yaplm mlakatlardan hareketle satr aralarn okuyarak konuyu tasvir etmeye altk. Dorudan 68 Kua ile ilgili olmamakla birlikte dnyada ve Trkiye de 68 Genlik eylemlerini anlatan birka bilimsel almay zikredebiliriz. Ahmet Taner Klalnn 68 renci Ayaklanmalar konulu bir doktora almas olmakla birlikte, bu alma, sz konusu dnemi renci eylemleri balamnda ele almtr. 68 Kuana kaynaklk eden her bir grubun (TP, Yn-Devrim, MDD vd.) ayr birer alma konusu olduunu da belirtmeliyiz. altmz evrende ele alnan sz konusu gruplarn ve bu gruplardaki kiilerin saysal okluundan ve gruplarla ilgili bilgilere kaynaklk eden yazl materyallerin zenginliinden dolay konunun farkl ynlerden ele alnarak ilenmesi mmkndr. 68 Kuann gnmzdeki deiimlerini ve bu deiimlerin dine olan yansmalarn ortaya koyabilmek iin ampirik almalara ihtiya olduunu ifade etmeliyiz.XXI

6. METOD VE TEKNKLER 6.1. Aratrma Modeli 68 Kuan ve bu kuan dine yaklamn, din sosyolojisi asndan tespit amacyla yaplan bu aratrmada dkmantasyon metot ve teknikleri 21 kullanlmtr. Tez konusuyla ilgili kitap, dergi, ansiklopedi, hatrat kitaplar gibi dkmanlar taranm ve ilgili ksmlar seilmi ve tasnif edilmitir. Analize konu olan verilerden rnekler seilmi; kategoriler gelitirilmitir. Aratrmamz nitel bir aratrma olup 68 Kuann iindeki gruplar tasvir edecek kategoriler gelitirilmi, buna gre metinler seilmi ve metinlerdeki temalar verilmeye allmtr.22 6.2. Evren ve rnekler Aratrmann evreni, 68 Kua kategorisi iinde yer alan gruplardr. Bu kadar geni bir ana ktlenin incelenmesinin gl ortadadr. 68e damgasn vuran, fikir ve eylem ynyle etkili olan gruplar belirlenmitir: Yn-Devrim Grubu, Trkiye i Partisi (TP), Milli Demokratik Devrimciler (MDD), Aydnlk Sosyalist Dergi evresi (ASD), Proleter Devrimci Aydnlk grubu (PDA), renci tekilatlar (Fikir Kulpleri Federasyonu, niversite Fikir Kulpleri, Sosyalist Fikir Kulpleri, DB, Dev-G, Dev-Gen, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO), Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi (THKP-C) vd. Szkonusu gruplara ait kiilerin grleri belgelere dayal olarak verilmitir. 68 Kuann dine yaklamnda Souk Sava dnemi sonrasnn ideolojik kutuplama ortamn kuak temsilcilerinin dine de ideolojik olarak yaklamalarnda etkili olmutur. Fakat daha nce, resmi ideolojinin cumhuriyetin ilk kuaklarndan itibaren verdii pozitivist eitimin yan sra yobaz, gerici din adam motiflerinin kuaklarn dine yaklamnda etkili olduunu grmekteyiz. 68 Kuann alm olduu pozitivist eitime eklemlenen Marksist yorumlarnn yansra szkonusu kuan dnya grlerinin ve toplumsal kimliklerinin ina edilmesinde nemli rol oynyan kolektif eylemler ile teki ye ait eylemlerin kuan dine yaklamnda belirleyici etkenkenler olduu grlmektedir. 6.3. Verileri Elde Etme Ve Yorumlama Daha nce de sylediimiz gibi aratrmamzda dkmantasyon yntem ve tekniklerini kullandk. 68 Kuann zellikleri, 68i oluturan siyasi, sosyal, kltrel sebepler ve 68 Kuann dine olan yaklamn ortaya koymaya yarayacak kavramlar21

22

Zeki Arslantrk, Sosyal Bilimciler in Aratrma Metod ve Teknikleri, II. Bask, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1995, 64-75. Ali Yldrm, Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, 3. Bask, Sekin Yay., Ankara, 2003, s. 140-154.

XXII

kitap, hatrat, dergi ve makalelerin taranmas ile elde edilen bulgularla ortaya konularak tasvir edilmi; bulgular teorik erevede sistematize edilmitir. I. Blmde, Batda 68 Kuann olumasna kaynaklk eden gruplar, kuan oluumunda etkili olan faktrler, sz konusu kuan sylemleri ve eylemleri, kuaa kaynaklk eden gruplar arasndaki farkllklar ve 68in sonular anlatlmtr. II. Blmde, Trkiyede 68 Kua blmnde 68 Kategorizasyonu iinde 68 Kuana etkide bulunan temel gruplar, Trkiyede Sol ve Genlik Hareketlerini, 68 Kuann Hazrlk ve Oluum dnemlerini, 68 Kuann toplumsal sre ve ilikiler a ierisinde, i ve d konjonktrn de etkisiyle dnya grnn nasl ekillendiini, sosyal varlk alanlarnn belirlenmesinde etkili olan determinasyon ilkelerini23, sosyal grup ve eylemlerin bu dnya grn nasl ina ettiini, ideolojilerini, iktidar sylemlerini ve praksislerini, kolektif kimliklerini, sre ierisinde kuan deiimi konularn anlattk. 68 Kuann Trkiyede 68 Kua ve Din balkl III. Blmde ise resmi ideolojinin dine yaklam, pozitivist eitim ve kimlik inas; Trkiyede resmi ideolojinin sylemlerine eklenen Solun dine yaklam; Marx ve yorumcularnn dine yaklam, Trkiyede 68 Kuana etkide bulunan kii ve gruplarn dine yaklamlar, 68 Kuann dine ilikin yaklamlaryla ilgili sylemler ve pratik yaklamlar anlatlmtr.

23

Zeki Arslantrk, Sosyal Bilimciler in Aratrma Metod ve Teknikleri, II. Bask, M.. lahiyat Vakf Yay., stanbul, 1995, s. 35-44.

XXIII

I. BLM 68 KUAININ DOUU VE GELM 1. BATIDA 68 KUAININ DOUU VE GELM1.1. Batda 68 Hareketini Ortaya karan Sosyal, Siyasal, Kltrel Faktrler

1930lu yllarda Sovyetlerde yaayan -terr ve hatalarla dolu deneyim, dnyada sistem kart hareketleri sarsmtr. Ne var ki bu terr ve hatalar komnist devletlerde 1945ten sonra da birbiri ardna yinelenmekten geri kalmamtr. Smrgelerde basky srdren sosyal demokrat hkmetler de. dardan bakanlar iin iyimser bir grnm izmiyordu.24 1945de dnya sistemi iinde ABD hegemonyasnn kurumsallamas, sistem kart hareketlerin artan politik gcnn geliimini engelleyerek genel bir kar hamleyi mmkn klmtr. ABD, SSCB tarafndan ynetilen komnist devletler blokuna gem vurmaya alyordu. ABD hkmeti, kinci ve nc Enternasyonaller arasndaki tarihsel farkllar keskinletirerek ve komnizm kartln ideolojik bir unsur olarak ortaya karak, Bat ii ve sosyal demokrat partilerinin dilerini skmeye almtr. 1967 sonras konjonktrn geni toplum kesimlerini etkileyen birka unsur bulunmaktadr. Birincisi, ABDnin gc nispeten ylesine zayflamtr ki, artk hegemonyas sorgulanr hale gelmitir. ABDnin bu nispi zayflamasnn eitli ve farkl gstergeleri vardr. 1960lardan itibaren Japonyann ve Bat Avrupann nisbi ekonomik ykselileri buna rnek gsterilebilir. kincisi, ABDnin nc Dnyadaki gelimelere dorudan mdahale etme yeteneinin nemli lde azalmasdr. ncs, dnemin sosyalist lkelerinde, deien tempolarla da olsa, dikkat eken ekonomik ve toplumsal yeniden yaplanma sz konusudur.2524

25

G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. Wallerstein, Sistem Kart Hareketler, ev.: C. Kanat, B. Somay, S. Skmen, I. Bask, stanbul: Metis Yaynlar, 1995, s. 99. Immanuel Wallerstein, Sosyal Bilimleri Dnmemek, 19. Yzyl Paradigmasnn Snrlar, ev.: Taylan Doan, stanbul: Avesta Yay., 1997, s. 309.

1

Bir yandan ABD ve daha genelde dnya sistemine egemen yaplar ve kurumlar sistem kart hareketlere dsal olarak saldrrlarken, bununla e zamanl olarak bu hareketler de isel rahatszlklar, yani kendilerini giderek daha ok sorunun bir paras gibi gsteren rahatszlklar ekiyordu. 1960l yllarda yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmas, geleneksel eski sol hareketlerin dsal ve isel olmak zere bu ifte glne bir tepki olmutur. 1960l yllarn banda ortaya kan bu yeni hareketler ierisinde statko taraftarlarnn gc en n plndayken ve eski sol muhalefetin yetersizliklerine ilikin dnceleri ise ikinci plndayd. Ancak 1960larn sonlarna doru yeni hareketlerin eski hareketleri giderek daha fazla eletirmeye balamasyla vurgu da kaymaya balad. nceleri, yeni unsurlar eski sistem kart hareketlerin taktiklerini reforme etmeye altlar. Ama daha sonralar ounlukla onlardan belirgin bir ekilde kopu gstererek cepheden saldrya getiler. Dnya sisteminin olumsuzluklarna kar yrekten gelen bir lk ve ayn zamanda, bu dnya sistemine ynelik eski sol muhalefetin stratejisinin temelli bir sorgulan olarak grmediimiz srece 1968i anlamamz olanakszdr. Yeni sol hareketin giderek glendii bir dnemde, bu hareket ierisinden eski sola kar zayflk, yozlama, su ortakl, ihmal ve kibir gibi ok ar itham ve sulamalarn yneltildiini grmekteyiz.26 Dou Almanyadaki Forum Hareketi ile Stalinist egemenliinin sosyalist ve demokratik deerlerin iinin boalmasna ve yoksullatrlmasna yol at ifade edilmektedir. 60l yllardaki Batl radikalizmin ykseliine esin kayna olan ve arkasndan 70lerdeki feminist vb. hareketleri douran, hi bir koulda, asla fiilen var olan sosyalizm olmamtr. O gnlerde metropollerde her trden anarist, topyac, Trokist, pasifist, devrimci, reformist ve nc yolcular bir arada grlmtr. Lynne Segal, Batdaki 68 iin yle bir tespitte bulunmaktadr: Stalinizm kartl, bizim ortak evimiz, hepimizin yola kt yer, soluduumuz havayd. Parti yesi bilmece gibi bir eydi.27 1960l yllarn banda Amerikal genler, ok sevdikleri Amerikann, Bat dnyasna rnek ve klavuz olarak tantlan Amerikan toplumunun, kendilerine inandrlmak istendii kadar mkemmel bir toplum olmadn kefettiler. Bireysel haklara sayg temelinde yetitirilen genler, bir siyahn okula alnmamasn anlayamazlard. Anayasann koruyucusu olan hkmetin, parklarda beyazlara ayrlan banklara siyahlarn oturmasn yasaklamasn anlayamazlard. Siyahlar ve beyazlar iin ayr barlar olduunu anlayamazlard. Bu durum hogryle26

27

G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. Wallerstein, Sistem Kart Hareketler, ev.: C. Kanat, B. Somay, s. Skmen, I. Bask, stanbul: Metis Yaynlar, 1995, s. 100. Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, Der.:Robin Blackburn, ev.: Osman Aknhay, I. Bask, stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 149-150.

2

karlanabilecek bir durum deildi. Genlere retilen iyi (Amerika) ile kt (komnizm) arasndaki mcadelede byle eyler yoktu, byle ayrmlar anlalamaz ve kabul edilemezdi. Amerika kendi deerlerini yalanlyordu ve genler, bu gerei haykrmak amacyla sokaa indiler, Amerikann gney yollarna dtler. Amerikan iktidar, cop savurarak, yangn bombalar atarak ve kamu dzenini bozduklar gerekesiyle onlar gzaltna alarak, genlere Amerika Birleik Devletleri gereini retti. te, Amerikan ryasnn yenilmezlii ve meruluuna olan inantaki ilk atlak, byle ortaya kyor ve 60l yllarda giderek byyordu. st ste depremler geliyordu. nce tabii ki siyahlarn sorunu, ardndan da byk sanayi kentlerinin kenar mahallelerinde patlak veren isyanlar balamt. Daha sonra Amerika tarafndan Asya yada Gney Amerikada balatlan yada alttan alta desteklenen savalarn yanklar duyulur oldu. Genlerin niversite kampuslarnda bu bakaldrlarn ifade etmelerinin yasaklanmas, Amerikal genlerin her trl iktidara meydan okumalarna giden yolda ilk fnyeyi atelemiti. Beatnik ozanlar, genlerin her trl iktidara meydan okumalarna giden yolda bakaldrsna ruh verdi. Aklla mizah da genlerin mttefikiydi. Herbert Marcuse, retim arac rolnde skp kalm, zevk ve cokudan yasaklanm genlere, bireyin yabanclamasn retiyordu. Mac Luhanda, genlere yeni kitle iletiim aralarnn olaanst gcn; Bob Dylanla Joan Beas ise kitleleri seferber edebilecek nitelikteki militan metinlerin, mziin ve ritmin erdemlerini iletiyorlard. Siyahlar ise, genlere, yengi kazanmak iin, ne pahasna olursa olsun, sonuna kadar mcadele etmenin gerekli olduunu gsteriyorlard. Amerikal gen militanlar, 1962 ylnda SDSi (Demokratik Toplum in renci Dernei) kurdular. Dernek, niversite kampuslarndaki tm isyanc genleri bir at altnda topluyordu. Kennedy, Vietnamda amura batar; Kba kartmas fiyaskoyla sonulanrken, SDS hareketi, isyann nderi oluyordu. Bu dnem iinde genler, gelenek-greneklerin, anlaylarn, insanlar arasndaki ilikilerin deiik yaand devrimin itici gc haline gelmilerdi.28 1.1.1. Tekno-demokrasi, Manev Bunalm ve Sisteme Kar k Batda kiiye salanan hayat seviyesi, her yerde olduundan ve bugne kadar tarihte grlenden daha yksektir. Siyasal kurumlar artk pek tartlmamaktadr ve partiler olduka kirelenmi, dinamizm ve ekiciliklerini kaybetmi bir durumda olsalar bile, siyasal zgrlk, zellikle dnyann geri kalan ksmnn bundan daha da az yararlandnn bilinli lde, hala nemle aranmaktadr. Bununla beraber, Bat sistemi 60 yllarnn sonundan beri bir bunalma girmitir. Hi olmazsa grnte, 1929da olan trden bir iktisadi bunalm deil ama daha ok bir manevi bunalm sz konusudur. ok aznlkta kalan ve ok faal olan birtakm kmeler,28

Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, ev.: Ragp Duran, I. Bask, stanbul: Afa Yaynclk, 1987, s. 17-18.

3

bunun aralarndan ok, amalarn reddetmek suretiyle, tekno demokrasiye* btnyle kar kmaktadrlar. Tmyle iktisadi bymeye ve kra ynelmi bir toplumun, mutlulua yer tanmayan, insanlk d bir toplum olduunu sylyorlar. Modern retim mekanizmalarndan doan disiplini, ast-st ilikisini, uzmanlamay, rgtlenmeyi reddedip doal davrann, anarinin, elencenin, iirin peinde kouyorlar. Babann inkrn ve cinsel zgrl gerekletirmek suretiyle, geleneksel ahlkn yasaklarna kar kyorlar. Nerdeyse umutlarnn snrlarn zorlayacak biimde, kardelik ve sevgi aryorlar. Parann egemen olduu bir dnyada, serveti kmseyen bir hayat sryorlar. Maurice Duverger konuyla ilgili birtakm sorular soruyor ve tesbitlerde bulunuyor: Sessiz ounluk bunlar itiyor ve nefretine konu ediniyor olmal ama garip bir biimde, davranlarnn etkisi altnda da kalyor. ten ie onlara imreniyor. Vicdann rahatsz ediyorlar. Yoksa, bu ounluk Bat sisteminin deerinden ve geleceinden phe mi duymaya balamtr? Devin ayak bast toprak kaymakta mdr? imdiye kadar ei grlmemi ve bugn iin eriilmesi imkansz olan muazzam iktisadi gc, bir ahlk bunalmnn kurban olabilir mi? u an iin bunu iddia etmeye imkan yoktur. Tekno demokrasi ok salam grnyor. Duverger, Bat sisteminin 60l yllarn sonundan itibaren bir bunalma girdiini ve bu bunalmn 1929da yaanan iktisadi bunalma benzemediini, aksine daha ok bir manevi bunalm olduunu; ok aznlkta kalan ve ok faal olan bir takm kmelerin aralarndan ok amalarn reddederek tekno-demokrasiye kar ktklarn; tmyle iktisadi bymeye ve kra ynelmi bir toplumun, mutlulua yer tanmayan, insanlk d bir toplum olduunu sylemektedir. Duverger, szkonusu toplumun modern retim mekanizmalarndan doan disiplini, ast- st ilikisini, uzmanlamay, rgtlenmeyi reddedip doal davrann, anarinin, hazzn ve iirin peinden kotuklarn; babann inkrn ve cinsel zgrl gerekletirmek suretiyle, geleneksel ahlki yasaklara kar ktklarn; umutlarnn snrlarn zorlayacak biimde, kardelik ve sevgi aradklarn; parann egemen olduu bir dnyada, serveti kmseyen bir hayat srdklerini belirtmektedir.29 1.1.2. ekoslovakya Problemi ekoslovakya 1945te mttefik kuvvetlerce kurtarld ve Sovyetler Birliine terk edilen Alt-Kayoal Rutenya blgesi hari 1919 snrlarn kazand. Komnist Parti Mays 1946 seimlerinde oylarn yzde 38ini ald. 1948 ubatnda mehur Prag*

29

Tekno-demokrasi: retim glerinde, liberal demokrasinin gelimesine yol aan ve 19. yzyl sanayi devrimine benzeyen bir dnmdr. Teknik ilerlemeler, byk kolektif rgtlerin kurulmasna yol ayor. Dev firmalar, yn partiler, gl sendikalar, bask gruplar, byk idari birimler vs. ada retim ancak bu ller ierisinde tam anlamyla geliebilir (Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977. s. 125). Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 188-189.

4

darbesinde 12 komnist olmayan bakann istifas zerine Komnist Parti iktidar tek bana ald. Mays 1948 genel seimlerinde tek liste oylarn % 86sn salad. 9 Mays 1948 Anayasas ile ekoslovakya bir Halk Demokrasisi oldu ve Sovyet gelime modeli lkeye zorla uyguland. Milliletirme o kadar sratli cereyan etmiti ki 1949da sadece iilerin % 4 devlet sektr dnda alyorlard ve d ticaret Batdan Douya yneltilmiti. 1946 ile 1955 aras birok siyasi yarglamalar oldu. Eski Komnist Partisi Birinci Sekreteri Rdolf Slanisky dahil pek ok kimse idama mahkum edildi. 1957de Antonin Novotny Cumhurbakan seildi ve 1962den sonra ayn zamanda Komnist Partisi Birinci Sekreterliini de yrtt.30 ekoslovakya genlii Novotny ve arkadalarnn yrdkleri Stalinci yola 1955den beri kar kmaya balamtr. zellikle niversite genliinin ekoslovakya Komnist Partisindeki oran gitgide azalyordu. Bir dikta nitelii tamas yznden, halkn nemli bir ksm, rejimin liberallemesi yolunda genleri desteklediler. Genler Sovyet sosyalizmini beenmedikleri iin Dubek ve Suoboday tutuyorlard.31 5 Ocak 1968de Komnist Parti Merkez Komitesi Devlet Bakanl ve Komnist Parti Bakanlklarn ayrd ve Alexander Dubek Novatnynin yerine parti bakan oldu. Prag darbesinden yirmi yl sonra Prag bahar geldi. 28 Martta general Svoboda Cumhurbakan seildi. Yeni liderler insan yzl sosyalizm yaratmak istediler. 1968 Hazirannda sansr kaldrld ve siyasi mahkumlar salverildiler. Sratle ilerleme iin reformcularn yaynladklar ki Bin Kelime manifestosu Sovyetler Birliince iddetle takbh edildi. Varova Pakt ekoslovakyada manevralara balad ve 20 il 21 Austosta Sovyet, Polonyal, Dou Alman, Bulgar ve Macar ordular ekoslovakyay igal edip Prag Baharn ezdiler.32 Demokratik sosyalizm denemesine kar Varova Pakt lkelerinin silahl mcadelesi renci hareketini sertletirdi. Kasm 1968 iinde boykot ve igal gibi eylemler yaygnlat. rencilerin yaynladklar on maddelik istek listesinin ilk maddesi: Bizim programmz, 1968 Nisannda kabul edilen Komnist Partisi Faaliyet Program zerine kurulmutur ve gelecekte de bu byle olacaktr. niversite retim ye kadrosunun ok byk bir ounlukla rencilerin hareketini desteklemesi dikkati ekiyordu. Ayn destek iiler tarafndan da gsterildi. rencilerin on maddelik istekleri eitli sendikalarca benimsendi. Bu isteklerin byk ksm zgrlkler ve halkn ynetime katlmas ile ilgiliydi.33

30 31 32 33

Ylmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 9-10. Ahmet Taner Klal, renci Ayaklanmalar, I. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974, s. 71-72. Ylmaz Altu, a.g.e., nsz, s. 10. Ahmet Taner Klal, a.g.e., s. 72.

5

Mukavemet eylemleri sklat. 16 Ocak 1969da renci Jan Palack kendini yakt. 17 Nisanda Gustav Husak, Dubekin yerine Komnist Partisi Birinci Sekreteri oldu ve normalleme balad. 1969 ve 1970 hemen hemen yarm milyon ye Komnist Partiden atld. Muhaliflerden partiyi temizlemek iin komiteler kuruldu. Sansr genelletirildi.34 ekoslovakyann igalini dnya basn ve dnya dnrleri byk ounlukla knamlardr. Hatta komnist partilerin ou bu ekilde hareket etmilerdir. ekoslovakyann igalini iddetle tenkit edenlerin banda bir Varova Pakt lkesi olan fakat igale katlmayan Romanya gelmekteydi. Onu Yugoslavya izledi. Waldeck Rochet ynetimindeki Fransz Komnist Partisi olay takbh etti. nl Fransz Komnist yazar ve dnr Aragon komnist partiler arasndaki kardelik duygularn ykacak ekilde ekoslovakyay igal edenlerden yana acr ve bunlar gln bulurum diyordu. Herbert Marcuse IExpress gazetesinde ekoslovakyann igali, sosyalizm tarihinin en knanacak olaylarndan biridir diye yazyordu. Altm kadar kapitalist lkede komnist partileri de Sovyetleri iddetle protesto etmekteydiler. talyan ve Japon partileri de Fransz Komnistleri gibi igale kar cephe almlard. Fransz Komnist Partisinin mensuplarnn sadece te biri igali savundu. Rus taraftar Hint Komnist Partisi bile igale alk tutmad. ngiliz, skandinav, svire, Fin, Belika ve Hollanda komnist partileri de ayn ekilde hareket ettiler, igali knayan bildiriler yaynladlar. Komnist in, Sovyetleri tecavz suunun en byn ilemekle sulam bu surette modern Sovyet revizyonizminin tam iflas ettii ortaya kmtr demitir. inliler Dubekin reformlarn da batan beri beenmediklerinden igali iki revizyonistin arasnda iktidar mcadelesi diye nitelendirmilerdir. Rusyann hareketini alklayanlar ise gizli Trk Komnist Partisi, gizli Yunan Komnist Partisi, Latin Amerika Komnist Partisi, Arap Komnistleri, Cezayir, Lksemburg Komnist Partisi, D Moolistan, Kuzey Kore ve Kuzey Vietnam Komnist Partileri ile gizli Bat Alman Komnist Partisi, Kba Komnist Partisi idi. Fidel Castro, ekoslovakya iin verilen karar hukuki bulmamakta, ancak siyasi adan savunulabileceini ne srmektedir. Ylmaz Altu, Afrika, Asya ve Ortadoudaki birok lkenin ekoslovakya igalini knadn belirtmektedir.35 Sovyet yrngesinde Batdakinden farkl bir model geerlidir. Kapitalist toplumdaki nemli eletirel ilevden giderek yoksun kalan kltrel modernizm, Dou Avrupada zaman zaman demokrasi ve toplumsal deiim iin ya da en azndan dogmatik ve otoriter bir Marxizm trnn salkl biimde gzden geirilmesi iin ykc ve zgnletirici bir g olmutur. rnein, 1968 ek Baharndan sonra34 35

Ylmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 10. Ylmaz Altu, a.g.e., s. 52-53.

6

Stalinist Dou Alman Kltr Bakan Dr. Klaus Gysi modern edebiyat savunan muhalif eletirmenlere, Eduard Goldstcker ve Ernst Fischere saldrd. Kafkaya sayg duymak, diyordu, ekoslovakyada nc sosyalizm yolunun btn teori ve eilimlerinin ideolojik kkeni olmutur tespitinde bulunuyor. Kafkann odak olarak seilmesinin yan sra, buradaki abartma da anlamldr: Batda ticar aklcla dayanan iktidar modernizmin eletirel drtsnn fitilini sker ve onu zararsz hale getirirken, Komnist Dou Avrupada modernizm, gizemliletirilmi otoriter brokratik aygtlara ynelik bir tehdit olarak yorumlanr. Eugane Lunn, Kafka savunusunun 1963-68 yllarnda ek entelektel muhalefetinin nemli bir odak noktas olduunu, bu modelin ilk kez kamuya ak bir forumda ortaya konulduunu ifade etmektedir.36 ekoslovak revizyonistlerinin ileri srdkleri sosyalizmde unsurun balangtan beri mevcut olduu grlmektedir. Birincisi Jean Paul Sartre ve Emanuel Mouniernin eksiztansiyalizmiyle etkilenmi yeni bir filozofi ve etik; ikincisi partinin, devletin, ekonominin ve kltrn brokratlamasna kar radikal bir eletirme, ncs Bat Avrupa etelijansiyas ile birlikte btn Avrupa zerinde bir demokratik sosyalizm, bir ak Marxism gerekletirme tahayyl. 1968de Amerikaya iltica etmi olan ek filozof ve yazar van Svitak, ekoslovak Marxist revizyonistlerinin platformunu yle zetlemiti: Enternasyonalizmle, Avrupaya, egemen ekoslovakyaya, sosyalizme, dorudan demokrasiye, parlamentarizme, kltre, hmanizme, eletiricilie, halka, kiiye, zgrle EVET; Milliyetilie, Asya ve Amerikada yeni smrgecilie, devlete, kapitalizme, diktatrle, iktidar tekelciliine, ynlara, elite, anariye HAYIR ekoslovak revizyonistleri hukuka bal hkmet, fikir ve vicdan hrriyeti, parlamenter demokrasiye bal dier zgrlkler istemilerdir ekoslovaklarn istedikleri sosyalizmde kii hr bir varlk olup ideolojiler (mesela Marxizm, hmanizm, Hristiyanlk gibi) arasnda kendi tercihini yapmak hakkna sahiptir. 1968 Nisannda yaynlanan ekoslovak Komnist Partisi Hareket Program, Lenin ve Stalinin partinin elit roln oynamasna dair olan anlay reddederek kitlelerin itiraki ilkesini ileri srmt. Parti, ii snf tarafndan dorudan doruya kontrol edilecekti. Revizyonistlerin ekonomik programnda hem piyasa, hem de planl ekonomik unsurlar bulunmaktayd, tketimde tketici seme hrriyetine sahip farzediliyordu. Aralarnda olduka farklar olmasna ramen 1968 felsefesi etkin temsilcileri Karel Kosik, Ivan Svitak, Milan Prucha ve van Dubsky idiler.37 Yeni felsefe alma ve yabanclama kategorileri zerindeki yorumlarda orijinallik arz etmektedir. alma ile Kosike gre insan, tabiat insanlar iin bir rn36

37

Eugene Lunn, Marxizm ve Modernizm Lukcs, Brecht, Benjamin ve Adorno zerine Bir Tarihsel nceleme, ev.: Yavuz Alogan, I. Bask, stanbul: Alan Yaynclk, 1995, s. 352 (Lunn, Liblice in 1963teki Kafka konferans zerine iyi bir tartma iin bk. Peter Demetz, Marxist Literary Criticism Today, Survey, 82 (K 1972), 63-65. Ylmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 34-35.

7

haline sokar ve bundan gnlk hayatn bir ilikisine dair pratik kazanr. Bunu yapan tek kii kendini epeevre saran balar koparr. Mesela parti ve devlet brokrasisi tarafndan konulmu balar koparr. Resmi hayatn brokrasisi ise Kosikte yabanclamann tam semboldr. Bu gr dier komnist lkelerinde Macaristan, Yugoslavya ve Dou Almanyadaki isyanc sosyalist aydnlar tarafndan da ileri srlmekte ve parti brokrasisi yabanclamann bir tezahr olarak gsterilmekte idi. ekoslovak revizyonist filozoflara gre yabanclama insan hayatnn asl bir vehesidir ve bu insanlarn iinde yaad nizam ne olursa olsun byledir. Revizyonist filozoflar yaratc zgrl, almay ve yabanclamay Bat eksiztansiyalizmi ile Marxizm arasnda bir sentez yaplmasnda har olarak kullanmaktadrlar. Bunlardan Kosik ve Svitak 19. yzyl Alman idealist filozoflar Schelling ve Feurebachn fikirlerinin etkisi altnda kalarak ferdin zgr faaliyetini, tarihte devaml bir rol oynayabileceini ileri srdkleri insancl sosyalizm iin esas kabul etmektedirler.38 1.1.3. zgrlk Sosyalizm Talebi Althusserin* k noktasnn, 1956da Sovyetler Birlii Komnist Partisinde Kruevin nl konumas olduu sylenebilir. Bilindii gibi bu konuma, daha nceki souk sava dneminin bir lde ortadan kalkmasna denk der. Kruevin yapt o konuma ile balatt yeni dnemde, gerek Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkelerinde, gerekse Bat Avrupann Komnist Partilerinde nemli deiiklikler oldu.39 Kruevin konumas, Stalin dneminde eletirilmesi gereken pek ok ey olduu gereini meydana karmt. Althussere gre, Stalin dnemine getirilen eletiri yanl ynden alan bir eletiriydi ve bunun da yeni yanllklar dourmas kanlmaz bir eydi. Stalinin genel baskclna kar tepki, kendini sol terimlerle deil, sa terimlerle dile getirdi. Proletarya diktatrl dneminin baz yanl uygulamalar Marxiste eletirilip alacak yerde, daha geri bir perspektiften, burjuva demokratizmi ve liberalizmi asndan eletirildi. Kullanlan balca terimler, zgrlk, insan, insan kii, hmanizm ve yabanclama idi. Stalin dneminde yaynlanmam olan 1844 ktisadi-Felsefi El Yazmalar Kruev dneminde yaynland. Stalinin bu kitab saklam olmas, onun, bu kitapta verilmi olan Marxizmin zn bilerek arptt eklinde yorumland. Yukarda sraladmz terimlerle Stalini eletirenler El YazmaYlmaz Altu, ekoslovakya Sorunu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994. nsz, s. 35. * Althusser, egemen yaplar ve greli zerklik kavramlarn gelitirdi ve eklemleme nosyonunu ayrntlandrd: Bu dncelerin Fransa, ngiltere, ve dier bir ok Avrupa lkesinde (dikkat ekicidir; ana akm Marxist gelenekten gelen yazarlardan ok, Frankfurt Okulunun popler olduu Birleik Devletlerde deil) Marxist teori, sosyoloji ve kltrel, edebi ve film incelemeleri zerinde muazzam bir etkisi olacakt. Bkz. Michele Barrett, Marxtan Foucaultya deoloji, Trkesi: Ahmet Fethi, I. Bask, stanbul: Sarmal Yaynevi, 196l, s. 57. 39 Louis Althusser, Lenin ve Felsefe, ev.: Blent Aksoy, Erol Tulpar, Murat Belge 2. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989, s. 838

8

larnda kendilerine ideolojik dayanak buldular. Marxizm, bylece, insann kendi insani z olan zgrle yabanclatran etkenlerden kurtarma abas olarak yorumland. Marxizmin Bat Avrupada hmanistletirilmesi belki daha eskilere uzanan bir sretir. Avrupada Faist rejimlerin kurulmasndan sonra, Faizme kar mcadelede zaman zaman kurulmasna teebbs edilen cephelerde, liberal burjuvazi ve kk burjuvaziyi ekebilmek iin, Faizme kar hmanizmin konduunu gryoruz. rnein Lukacs, bireysel de olsa, byle bir teorik tavrn kendi iinde tutarl bir ncs olmutu. kinci Dnya Savandan ve zellikle souk savan sona ermesinden sonra ise, hmanizmin, bar gei anlay iin onsuz edilmez bir ideoloji olduu dnlebilir. Avrupada devrim ajitasyonu yapmaya elverili sefalet koullarnn ortadan kalkmasyla, kapitalizmin hmanist adan eletirisi arlk kazand. Meta fetiizmi, kapitalizmin insan yabanclatrmas40 Gene de otuz be yl akn bir zamandr birok Batl sosyalist, yalnzca kapitalist gelimenin ykc sonularyla deil, bunun yannda Sovyet tipi devlet yada brokratik sosyalizminin boucu, otoriter rejimleriyle ve Stalinizmle de savamt Neredeyse btn eitliki ve kollektivist abalarn on yllk yenilgisi, solda yer alan pek oumuzun kronik bir karlkl sulamaya kaplmasna, kendi kllarnn stne dmesine ya da bir daha asla ayaa kalkmamak zere- deli doktorunun yatana serilmesine neden olmutur. Sovyet bloku iinde, Yeni Forumla demokratik bir sol muhalefete sahip grnen tek lke olan Dou Almanyada muhafazakr ittifakn geni yanklar uyandran bir zafer kazanmas, siyasal yelpazede yer alan pek ok kii tarafndan, sosyalizmin hibir trnn asla popler bir cazibe kazanamayacann kant saylmtr. Aslnda, bar, evre ve insan haklar aktivistlerinin Kilisenin emsiyesi altnda kurduklar trde-olmayan bir ittifak olan Yeni Forum, hibir zaman, brakn sosyalist bir muhalefet olmay, siyasal bir muhalefet olarak bile rgtlenmemiti. Yeni Forumun dramatik ykselii ve d bize, hem Dou Almanyada muhalif entelektellerin ar derecede tecrit edilmilii, hem de krk yllk Stalinist egemenliin gerek sosyalist, gerekse demokratik ideallerle deerlere korkun derecede deer kaybettirip yoksullatrmaktaki baars konusunda ok ey anlatr. 60l yllardaki Batl radikalizmin ykseliine esin kayna olan ve arkasndan 70lerin feminist ve dier hareketlerini douran, hibir koulda, asla fiilen var olan sosyalizm olmamt. O gnlerde radikal metropoller sahnesinde her trden anarist, hayalperest, topyac, sendikalist, Trokist, pasifist, devrimci, reformist ve nc yolcular grnmtr. Ancak var olduklarn ok iyi bildiimiz halde, zlemleri ve inanlaryla bugn gya sosyalizmin tipik rnei saylan bir Stalinistle, bir kumandaekonomisi sosyalistiyle ok ender olarak karlard. Anti-Stalinizm, bizim ortak40

Louis Alhthusser, Lenin ve Felsefe, ev.: Blent Aksoy, Erol Tulpar, Murat Belge 2. Bask, stanbul: letiim Yay., 1989, s. 8-9.

9

evimiz, hepimizin yola kt yer, soluduumuz havayd. Parti yesi bilmece gibi bir eydi ve bence hala yledir: Sovyet toplumlarn eletiren, demokratik geie bal ama son zamanlara kadar (Gorbaov gibi bazlar gz gre gre piyasann eletirel olmayan mttefikleri haline gelmeden nce) aka otoriter ve demokratik olmayan Sovyet rejimlerini savunmaya hala hazr. Leninist ve sosyal demokrat sol (mevcut rk, cins ve genel olarak snf hiyerarilerini yanstmasna karn) kendi partilerinden btn alan insanlarn ve onlara baml olarak yaayanlarn karlar iin merkezi bir devleti ynetmelerinin istenebilecei (Leninist sol devrimden sonra, sosyal demokrat sol seimle) inancn paylayorlard.41 Solculuk diyorum ama aslnda solculuklar demem gerekir yani zgrlklkten balayp disiplin yanllna varncaya kadar, on yllar boyunca Stalinciliin ekingen davranmaya ittii, politika alt cehennemlerde tuttuu devrimci eilimler ve birden Mays 68in hzlandrlmasyla bir dnce, zynetim dncesi politika cehennemlerinden su yzne kyor. Byk deiimler yer altnda, biz nasl olduunun farkna varamadan maynlanan kltrmzn yer altnda, bundan byle maynlandn bildiimiz toplumumuzun yer altnda. Mays 68in, gizliden gizliye hazrlanmakta olan bir eylerin katalizr, hzlandrcs, ykselticisi olduunu sanyorum; yle ki, bunu kltr devrimi olarak adlandrmak ok iddial, kltrel geliim demek ok gevek kaacak; kltrel dnm, diyelim.42 1.2. Batda 68de renci, Genlik ve i Hareketleri i snfnn karsnda kalan liberal demokrasinin, burjuvazinin karsnda kalan eski monarilerin aksine, tekno demokrasi, nfusun nemli blmleri tarafndan reddedilmiyor. tiraz edenler, kenarda kalanlar yani kendi dlarnda fazla destek bulamayan birtakm dar kmeler: renci, aydn, retim yesi, yabanc ii vs. Bu unsurlarn her biri dar snrldr ve hepsi birden ok zayf kalr. kisi de ok aznlkta kalmakla beraber, her yerde gen kuaklar ve Birleik Devletlerde siyahlar nispeten daha geni bir temele sahiptir. Sadece kadnlar baz kurtulu hareketleri bunlar srklemeye almaktadr-, ounlua yakndr ve bazen bunu aarlar ama zel baz konular dnda, henz isyana az yatkn grnyorlar. stelik, sz edilen bu nfus dilimleri aznlkta bulunmakla kalmyorlar, bunlarn iindeki isyanc unsurlar, aznln da genellikle ok zayf bir aznln oluturuyorlar. Ama tarih, sessiz ve uslu ounluklarn eseri deildir. Yn halindeki

41

42

Lynne Segal, Hangi Sol? Sosyalizm, Feminizm ve Gelecek, kten Sonra Sosyalizmin Gelecei, ev.: Osman Aknhay, stanbul: Ayrnt Yay., 1993, s. 149-150. Edgar Morin ile Sylei, *, Bir Uygarlk Bunalm Mays 68, Cogito, stanbul: Yap Kredi Yay., say: 14, 1998, s. 102-103 (*Magazine Littraire, Mays 1976, -Jean- Jacques Brochriernin yapt sylei).

10

koyun srleri, ister kendiliklerinden olsun, ister birka oban kpeinin veya sopa darbesinin drtmesiyle olsun, genellikle, aznlktaki kk kmelerin ne atln izlerler. Ekim 1917de, Rus Komnist Partisinin devrimi yapan sadece 25.000 yesi vard. Bugn, birok Bat lkesinde, faal itirazclarn oran bundan aa deildir. Birleik Devletlerde, Beyaz tekno demokrasiyi btnyle reddeden siyahlarn oran herhalde ok daha yksektir. Bu, sz edilen faal aznlklarn kurulu dzeni devirmeyi baaracaklar demek deildir, nk gemite onlardan daha gl kmeler bunu yapamamlardr ama onlar kadar az kalabalk itirazclar, bazen amalarna ulatklarna gre, saylarnn azlnn bu bakmdan bir engel olmad anlamna gelir.43 niversitede yer alan yeni hareketler, Birleik Devletlerde balad. Duverger, 1960da gneyin siyah niversitelerinde rk eitlii ve rklarn btnlemesi ile balayan mcadelenin S.D.S44 ile gelitiini ve Amerikan emperyalizmine kar mcadele ile rk eitlii eyleminin birletiini sylyor. Duverger, 1966da Bat Berlin Hr niversitesinde Vietnam kart mcadele ile balayan hareketin bir sosyal demokrat renci rgt olan S.D.S45nin gsterileriyle yaygnlatn belirtiyor. Ayn 1966 ylnda, renci hareketleri, 1967-1968de faklte igalleri ve sokak gsterileri ile doruuna varaca talyada geliiyor. renci hareketleri, burada, ii sendikalar tarafndan Birleik Devletlerde, Almanyada olduundan daha az olumsuz bir biimde karlanyor ama sendikalar yine de ok ekimser kalyorlar. Avrupada, sadece Byk Britanya ve skandinav lkeleri, bu eit olaylardan az etkileniyorlar. London School of Economics igalli bir boykota uruyor ama Oxford ve Cambridge bar vahalar olarak kalyorlar. Stokholm niversitesi, Mays 1968 srasnda bir ate ykselmesine uruyor fakat, bu, son derece snrl kalyor. Belikada, Louvaindeki olaylar, birka yl sonra Qubecte, Montrealde grlenler gibi, milliyeti bir nitelik muhafaza ediyor. Fransada, Mays 1968 renci ayaklanmas, daha nce yer alan bu olaylarn bir lde devam ve en yksek noktas gibi grnyor.46 1.2.1. Amerikada Genlik ve renci Hareketleri Amerikada 1950 yllarnda balayan renciler arasndaki kprdanlarna yol aan tatminsizliin kayna medeni haklar oluturmaktayd. Bunun yannda renciler statkoyu eletirici hareketlere de ilgi gstermilerdir.47 niversitelerde balayan yeni hareketler, toplum dzeninin ok salkl bir ekilde iledii ve bozgunculuk tehlikesinin en zayf ihtimal olarak grnd, en43

44 45 46 47

Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 190-191. (S. D.S: Students for a Democratic Society). (S. D.S: Sazialistische Deutschen Studendtenbund). Maurice Duverger, a.g.e., s. 192-193. smail Sandkolu, Birleik Amerikadaki renci Hareketleri : Columbia niversitesindeki Son Olaylar, 1968 Yl renci Hareketleri (Dnyada ve Trkiyede) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Ankara n. E. Fak. Yay., 1969, s. 144.

11

gelimi lkede, yani ABDde balad. ABDde 1960taki hareketlerin balang noktas, rklarn btnlemesi yolunda rencilerin bar aralarla mcadeleye giritikleri Gneyin Siyah niversitelerinde dodu. Dier niversiteler, dayanma gstererek harekete katldlar. 1960 Nisannda, bar rencilerin bir e gdm komitesi Haziranda, Students for a Democratic Soclety* kurulmutur. Irk eitlii iin eylem, daha balangta Amerikan emperyalizmine kar mcadele ile birlemitir. Vietnam Sava, Kbayla balayan byk siyasal gerginlik, Santa-Domingoya mdahale v.s. Hindinine kuvvet amacyla askere alma hareketinin geniletilmesinin buna byk bir yaygnlk kazandrmtr.48 Columbia niversitesinde 1968 baharnda gerekletirilen olaylar, 1964 Berkley sz hrriyeti hareketinden beri en byk eylemci hareket olmutur. SDSnin nderlik ettii gsteri ve igal ettii hareketleri btn renciler tarafndan destek grmemitir. Harekette bulunanlar daha ok sosyal bilimler rencileri olmutur. rencin talep ettikleri spor salonu inaat durdurulmu ve genel bir af karlmtr.49 niversitede yer alan yeni hareketler, toplumsal dzenciliin en byk ve bozgunculuk tehlikesinin en zayf grnd, en gelimi lkede, Birleik Devletlerde balad. 1960ta, rklarn btnlemesi yolunda rencilerin bar aralarla mcadeleye giritikleri Gneyin Siyah niversitelerinde dodu. Baka niversiteler, dayanma gstererek, harekete katldlar: 1960 Nisannda, bar rencilerin bir egdm komitesi ve Haziranda, Students for a Democratic Society kuruluyor. Irk eitlii iin eylem, daha balangta, Amerikan emperyalizmine kar mcadele ile birleiyor: Vietnam sava, Kbaya hasmane tavr, Santa-Domingoya mdahale vs. Hindinine kuvvet gstermek amacyla askere alma hareketinin geniletilmesi buna byk bir yaygnlk kazandryor. Ayn 1960 yl, Japonyada niversite olaylarnn douuna tank oluyor. Amerikan-Japon gvenlik antlamasnn sebep olduu bu hareketler, esas itibariyle, Birleik Devletler emperyalizmini hedef alyor. Bunlar, ok gl, ok rgtl, ok disiplinli bir renci rgt Zengakuren ynetiyor. Balk, kalkan, cop, molotof kokteyli vs. kullanan militanlarn yrtt bir ehir gerillas biimini alyorlar. niversite binalarnn igali ya nemsiz kalyor, yada bunlar, polisin kyasya muharebelerle fethetmesi gereken gerek mstahkem mevkler haline dntrlyorlar. Amerikan niversitelerindeki ilk mcadelelerin bar nitelii ile bunlar arasndaki fark byk fakat daha sonra, polisin hoyrata mdahalesi ve siyahlarn rk eitlii yolundaki mcadelesinin sertlemesi sonucunda, bu fark azald. Zengakurenin yntemleri btn Bat lkelerinde taklit edildi; bununla beraber, renciler bylesine gl bir rgt yaratmay baaramadlar.50*

48

49 50

Students for a Democratic Society (Amerikal gen militanlar, 1960 ylnda SDSyi Demokratik Toplum in renci Derneini kurdular.). Maurice Duverger, Batnn ki Yz, ev.: Cem Eroul Fazl Salam, Ankara: Doan Yay., 1977, s. 191-192. smail Sandkolu, a.g.m., s. 144-152. Maurice Duverger, a.g.e., s. 191-192.

12

Dany Cohn-Bendit, yllar sonra A.B.Ddeki Yippi Hareketi ve Uluslararas Genlik Partisinin kurucularndan olan arkada Abbie Hoffman ile bir rportaj gerekletiriyor. Hoffman yle sylyor: Eskiden uzun salarmz, hippi giysilerimiz, plak ayaklarmz vard, esrar ekerdik, rock dinlerdik, topluma kfrederdik Kesinlikle hibir siyasi z olmayan hippi hareketiydi bu. Hippilerin lkenin siyasi dzenini deitirmek diye bir iddialar yoktu. Onlar, sadece kimsenin kendilerine ilimemesini istiyorlard. Biz, bu durumu deitirmek istedik ve isyanc hareketi siyasallatrmak iin Yippi Hareketini yarattk. Daha sonra, kendi gazetelerimizi yaynlamaya baladk, polise kar savunma komiteleri kurduk, Amerikan yaam tarzn reddeden genleri kendi saflarmza ekmek iin yarattmz bu kar kltrden yararlandk. Tm bir kuan kendiliindenci isyanna dayanyorduk. Kendine zg gereksinimleri, eilimleri olan bu genlii, toplumsal bir snf olarak deerlendiriyorduk ve bu snfn devrim yapacana inanmtk. eitli hkmetleri, Vietnamda uyguladklar askeri siyasetleri deitirmeye mecbur braktk. Bu durum, Bat uygarlnn tarihinde ilk kez gerekleti. Sava dneminde, bir halkn mevcut iktidara kar ayaklanmasn dnmek bile lgnca bir eydir. 1967de insanlar sokaa dktk ve Uluslararas Genlik Partisini (YP) kurduk. Bylece, 1968 ylnda Vietnam Savana kar kanlar seferber edip Demokrat Partinin Chicagoda yaplan yllk kurultay srasnda byk bir gsteri dzenledik Sokaklarda bedava konserler verdik, insanlar parklarda topladk. Dahas Yippi Olimpiyat Oyunlarn dzenledik. Bir hafta boyunca, Chicagolulara bir baka yaam tarz sergiledik. Gerek stc haberler yaymaktan da ekinmedik: nsanlar kentin ime suyuna LSD kartrdmza inandrdk51 Gerek anlamda nc birka kadn meydanlarda herkesin nnde styenlerini karp atee verdiler ve Amerika gzellik yarmas treninde olay kardlar. ktidar sarslmt ama sallanmyordu. Amerikan halk, ocuklarn isyanndan hayrete dyor ama toplumsal dzenin temellerini tartma konusu yapmyordu. syanc genlerin arasnda yapay