-
6.kafli: höfuð og bolur Hryggsúla og höfuðkúpa
Uppbygging –anatómía Hlutverk hryggsúlunnar er aðallega: �
Vernda viðkvæm líffæri � Vöðvafestur � Hryggsúlan er stöðugur
grunnur fyrir útlimi � Hryggsúlan eykur hreyfanleika útlima.
Til upprifjunnar Bein hryggsúlunnar � 7 hálsliðir (cervical
vertebrae) � 12 brjóstliðir (thoracic vertebrae) � 5 lendarliðir
(lumbar vertebrae) � 5 spjaldbein (sacrum) � 3-4 rófubein
(coccyx)
Liðamót � Lumbar svæðið
• Facet joint • Intervertebral joint
� thoracic svæðið • Facet joint • Intervertebral joint
� cervical svæðið • Facet joint • Intervertebral joint •
Uncovertebral joint • Atlanto-occipital joint • Atlantoaxial joint
• Anterior atlantoaxial joint
Sveigjur hryggsúlunnar
Sveigjur hryggsins: � Auka styrkinn � Auka jafnvægið � Virka sem
höggdeyfir við hlaup og göngu
Hvað er betra við að hafa sveigjur? � Höggdempun, því bogin súla
fjaðrar betur en bein súla. Þá yrði miklu meira
álag á diskusinn og miklu meira högg sem færi upp í höfuð og
heila. Því eru sveigjurnar mikilvægar
Stöðugleiki
Hlutverk bols og bolvöðva er að halda búknum; axlar og
mjaðmargrindinni stöðugri,
-
Sagittal sveigjur hryggsúlunnar � Normal hryggur fullorðinna er
með 4 eðlilegar sveigjur:
• Hálssveigja og lendarsveigja eru convex • Brjóstsveigja og
spjaldsveigja eru concave
� Normal hryggur ungabarna er með eina concave sveigju • Fyrst
eftir fæðinguna þá leitar barnið í kyphosuna alla
leiðina, heldur ekki höfði, svo koma sveigjurnar smátt og smátt.
Fyrst í hálsinum þegar barnið nær að stjórna höfuðhreyfingum og svo
fylgir á eftir mjóbakssveigjan sem fer að myndast af einhverju ráði
þegar þau fara að taka þunga á fæturnar, byrja að labba.
� Lordosis
• Er “fetta” á bakinu, við lumbar sveigjuna. Þar er óeðlilega
mikil sveigja á hryggjasúluna inn á við.
� Kyphosis
• Óeðlilega mikil sveigja á hrygg og veit bungan aftur. • Það
fylgir oft þessari miklu sveigju á brjóstliði, mikil
sveigja á hálsliðina (cervical lordosis) og er þá lendarliðirnir
oft líka þá flatir eða sveigðir í vitlausa átt.
• Orsakir eru ýmsir sjúkdómar í hryggjarliðum t.d. beinkröm í
æsku, berklar í hrygg, afleiðing áverka og vaxtatruflanir.
� Pelvic tilt
• Posterior pelvic tilt getur eins og kyphosis aflagað
lendarliðina og gert þá ýmist flata, eða sveigða í ranga átt. Þetta
orsakast oft af of stuttum hamstrings vöðvum.
� Scoliosis
• Hryggskekkja er óeðlileg sveigja á hryggnum. Raunveruleg
hryggskekkja er galli sem kemur fram annað hvort í bernsku eða
snemma á unglingsárum. Liðbolirnir eru mjórri öðru megin, þannig að
hryggurinn hallast yfir til þeirrar hliðar og snýst. Skekkjan
virðist koma vegna truflunar í vexti mjúkvefjanna sem styðja
hrygginn.
-
Hreyfingar og vöðvar hryggsúlu
Rotation/lateral flexion � Quadratus Lumborum � Longissimus
Throacis � Erector Spinae
Flexion � External Oblique � Internal Oblique � Abdominis
Extension � uadratus Lumborum � Longissimus Throacis � Erector
Spinae
Bilateral – Vöðvarnir vinna beggja megin hryggsúlulunnar og
stuðla að extension
í hrygg, (háls og höfuð) og anterior tilt. Unilateral –Vöðvarnir
vinna öðru megin við hryggsúlunnar og stuðla að lateral
flexion til sömu hliðar og ipsilateral rotation (rotation til
gagnstæðrar hliðar) í bol, höfði og hálsi, elevation á mjöðm.
Rotatio – snúningur/lateral flexio – hliðarsnúningur (abductio)
Vinstri/hægri snúningur bols, vinstri/hægri bolvinda. Vöðvar sem
stuðla að hreyfingunni eru: Skávöðvar kviðar, m. obliquus
abdominis, m. psoas major, m. quadratus lumborum, m. multifidus, m.
iliocostalis lumborum, m. iliocostalis thoracis, m.
intertransversarii o.fl. Flexio – beygja Bolbeygja, minnkun
liðhorns, brjóstgrind hreyfist (pressast) að mjaðmargrind. Vöðvar
sem stuðla að hreyfingunni eru: Einkum m. rectus abdominis og
einnig skávöðvar kviðar, m. obliquus abdominis externi et interni.
Extensio – rétta/hyperextensio – yfirrétta Bolrétta, aukning
liðhorns, brjóstgrind hreyfist frá mjaðmargrind. Bakfetta. Vöðvar
sem stuðla að hreyfingunni eru: Vöðvalengjan m. erector spinae, m.
quadratus lumborum og niðurþræðir vöðvans m. trapezius.
Vöðvahópar
Posterior: Transversospinalis vöðvarnir (þverhryggjartinlingur)
– vöðvar sem eiga upptök
lateralt og stefna medialt og uppávið. Transversospinalis dregur
nafn sitt af því að þeir liggja frá processus transversus að
processus spinousus á hryggjarliðnum. Rotatores, multifidus, og
semispinalis. Starfsemi: þessi vöðvahópur vinnur unilateralt að
rotation til gagnstæðrar hliðar og bilateralt að extension (stuttur
vogararmur – lítið kraftvægi). Sumir koma einnig að lateral
flexion.
iinntteerrttrraannssvveerrssaarriiuuss
iinntteerrssppiinnaalleess
mmuullttiiffiidduuss
rroottaattoorreess
Extension Flexion Rotation Lateral flexion
-
Erector spinae (hryggréttir) – vöðvar sem eiga upptök medialt og
liggja langsum eftir hryggsúlu og mynda bungu sitt hvoru megin.
Þetta er stærsti vöðvahópurinn á bakinu og myndar talsverðar bungur
sitt hvoru megin við processus spinousus á hryggjarliðunum. Þessi
hópur skiptist í � Spinalis � Longissimus � Iliocostalis Starfsemi:
hann sér fyrst og fremst um extension á hryggsúlunni (bilateral
samdráttur) en er einnig mikilvægur við að stjórna flexion, lateral
flexion (unilateral samdráttur) og rotation á hryggsúlu og að
viðhalda lumbar lordosis þar sem mesti vöðvamassinn er á
lendarsvæðinu.
Splenius vöðvarnir - Vöðvar sem eiga upptök medialt og stefna
síðan lateralt og uppávið. � Bilateral vinna þeir í extension og
hyperextension á höfði og hálsi � Unilateral koma þeir að flexion í
haus og hálsi, auk þess að rotera þeim til sömu
hliðar. Anterior
Sternocleidomastoid (höfuðvendir) Starfsemi: sternocleidomastoid
vöðvarnir, báðum megin, vinna saman að því að beygja höfuðið og
extendera hálshrygginn (framhökustaða). Þegar annar
sternocleidomastoid vöðvinn vinnur í einu, þá framkvæmir hann
rotation til gagnstæðrar hliðar og lateral flexion til sömu
hliðar.
Segmental vöðvar – eru litlir vöðvar sem liggja mjög djúpt. Þeir
eiga upptök og festur á
processus spinosus eða transversus á hryggjaliðunum.
Scaleni vöðvar – taka þátt í að hreyfa hryggsúluna og þeir koma
einnig inn sem aðstoðarinnöndunarvöðvar. Bilateralt flektera þeir
cervical svæði hryggsins, en unilateralt vinna þeir að lateral
flexion í hálsi. Scaleni vöðvar lyfta rifjunum upp (elevate) í
djúpri innöndun.
lloonnggiissssiimmuuss IIlliiooccoossttaalliiss
cceerrvviivviiss
IIlliiooccoossttaalliiss
TThhoorraacciiss
IIlliiooccoossttaalliiss
lluummbboorruumm ssppiinnaalliiss
-
Kviðvöðvar – eiga einnig mjög stóran þátt í að hreyfa
hryggsúluna
Oblique external (ytri skávöðvar kviðar) � Starfsemi: Bilateral
virkni veldur þrýstingi í kviðarholi og
flexion á hryggsúlu. Unilateralt virkni veldur lateral flexion
(til sömu hliðar) og rotation á hryggsúlu ( í andstæða átt),
sérstaklega á lendarsvæði
� Hlutverk: Þrýstir brjóstgrindinni niður, Snýr bolnum,
hliðarbeygir hryggsúlu
Oblique internal (innri skávöðvar kviðar) � Starfsemi: bilateral
virkni veldur þrýstingi í kviðarholi og flexion á
hryggsúlu. Unilateralt verður lateral flexion og rotation á
hryggsúlu (til sömu hliðar og vöðvinn er) sérstaklega á
lendarsvæði.
� Hlutverk: Dregur rifin niður og beygir fram og til hliðar.
Oblique kviðvöðvarnir (innri og ytri) vinna með transversospinalis
vöðvunum – þeir vinna báðir sömu megin við lateral flexion Internal
oblique hægra megin og external oblique vinstra megin vinna saman
að rotation.
Rectus abdominis (kviðbeinn) � Starfsemi: beygir hryggsúluna,
sérstaklega lendarhlutann, og
myndar þrýsting inni í kviðarholi til aðstoðar við þvaglát,
hægðir, útöndun gegn þrýstingi og við fæðingu.
� Rectus abdominis hefur ekkert afl í hliðarhreyfingu � Saman
með oblique external vinna þeir að flexion.
Transversus abdominis (kviðarþvervöðvi) � Starfsemi: myndar
þrýsting í kviðarholi við samdrátt
Quadratus lumborum (huppvöðvi) � Starfsemi: þessir vöðvar vinna
bilateralt að því að toga 12. rif niður
þegar við öndum frá okkur af krafti, fixera 12. rif til að koma
í veg fyrir að þau lyftist við djúpa innöndun og hjálpa til við að
extendera endarhluta hryggsúlu. Unilateralt vinna þessir viöðvar í
lateral flexion á hryggsúlu, sérstaklega lendarhrygg
(“hip-hiking”).
-
Opnar og lokaðar hreyfikeðjur Hreyfikeðjur: � Með því að leggja
okkra aðlæga líkamshluta saman,
sem tengjast með liðum, fáum við hreyfikeðju. � Í göngu er bæði
notuð opin og lokuð hreyfikeðja:
þegar stigið er á jörðina er keðjan lokuð, en þegar fótnum er
lyft upp þá er keðjan orðin opin.
Opnar hreyfikeðjur: � proximal hluti fastur (origio), en distal
hlutinn (insertio)
er hreyfanlegt, t.d. mjaðmaflexion, eins og á mynd A Lokaðar
hreyfikeðjur: � Distal hluti fastur (insertio), en proximal hlutinn
(origio) er hreyfanlegur, mynd B.
Kraftar sem verka á höfðuð og bol
Mismunandi stöður Mismunandi ytri kraftar Mismunandi innri
kraftar � Vöðvar � Krafar í liðum (joint reaction forces eða
compressive forces – þrýstingur inni í
liðnum) Dæmi um álag á hálsvöðva
Inga: 1.6 m, 60 kg, höfuð = 5 kg. Össur: 2 m, 65 kg, höfuð = 5
kg, 30° flex í hálsi
� Hreyfiás = C5 og þungamiðja h = TMJ (temporomandibular
joint)
� Inga: MAh = 2 sm (MA = mechanical advantage höfuðs) � Össur
Mah = 6 sm
• Vogararmur = 2 sm = 0,02m og 6 sm = 0,06m � Mae = 4 sm
(vogararmur extensor vöðvanna) � Fyrsta stigs vogarstangakerfi. �
∑T = 0 � Inga:
• Te + (Th) = 0 • Fe x Mae = Fh x Mah • Fe =50 x 2 / 4 = 25
N
� Össur • Te + (Th) = 0 • Fe x Mae = Fh x Mah • Fe =50 x 6 / 4
=75 N
� Kraftar inni í liðum?
• ∑T = 0 • Þurfum hornaföll
A B
25 N 75 N
Setstöður Stöðuleiki mjaðmagrindar Fjötrar?
-
Prófspurningar og markmið úr 6.kafla
Greint á milli open- og closed-chain hreyfinga Opnar
hreyfikeðjur: � proximal hluti fastur (origio), en distal hlutinn
(insertio)
er hreyfanlegt. � Lærleggur hreyfst upp og myndar
mjaðmaflexion,
mynd A Lokaðar hreyfikeðjur: � Distal hluti fastur (insertio),
en proximal hlutinn (origio)
er hreyfanlegur � Búkurinn færist fram og niður og myndar
þannig
mjaðmaflexion, mynd B.
Lýst sambandinu á milli lengdar á hamstrings og lumbar sveigju
Hamstrings vöðvarnir, ásamt psoas vöðvanum, halda okkur í uppréttri
stöðu og
styttingar í hamstrigs, sem eru ekki óalgengir, orsaka það að
maður á erfitt með að teygja sig fram. Þetta gerist oft á
unglingsárunum þegar bein vaxa hraðar en vöðvarnir. Ef hamstrings
vöðvahóparnir eru of stuttir geta þeir aflagað lendarliðina gert þá
ýmist of flata eða þeir sveigja lendarliðina í ranga átt.
Lýst hlutverkum hryggsúlunnar
Vernda viðkvæm líffæri og vöðvafestur Hryggsúlan er stöðugur
grunnur fyrir útlimi Hryggsúlan eykur hreyfanleika útlima
Lýst hreyfingum hryggsúlunnar
Rotatio – snúningur/lateral flexio – hliðarsnúningur (abductio)
Vinstri/hægri snúningur bols, vinstri/hægri bolvinda. Vöðvar sem
stuðla að hreyfingunni eru: Skávöðvar kviðar, m. obliquus
abdominis, m. psoas major, m. quadratus lumborum, m. multifidus, m.
iliocostalis lumborum, m. iliocostalis thoracis, m.
intertransversarii o.fl.
Flexio – beygja Bolbeygja, minnkun liðhorns, brjóstgrind
hreyfist (pressast) að mjaðmargrind. Vöðvar sem stuðla að
hreyfingunni eru: Einkum m. rectus abdominis og einnig skávöðvar
kviðar, m. obliquus abdominis externi et interni.
Extensio – rétta/hyperextensio – yfirrétta Bolrétta, aukning
liðhorns, brjóstgrind hreyfist frá mjaðmargrind. Bakfetta. Vöðvar
sem stuðla að hreyfingunni eru: Vöðvalengjan m. erector spinae, m.
quadratus lumborum og niðurþræðir vöðvans m. trapezius.
• Anterior tilt – mjaðmirnar settar fram
A B
-
Útskýrt áhrif unilateral og bilateral samdráttar í vöðvum sem
hreyfa hryggsúluna Bilateral samdráttur – Vöðvarnir vinna beggja
megin hryggsúlulunnar og stuðla að
extension í hrygg, (háls og höfuð) og anterior tilt. Unilateral
samdráttur – Vöðvarnir vinna öðru megin við hryggsúlunnar og stuðla
að
lateral flexion til sömu hliðar og ipsilateral rotation
(rotation til gagnstæðrar hliðar) í bol, höfði og hálsi, elevation
á mjöðm.
Sýna hvernig afstaðan milli krafts og hreyfiáss hefur áhrif á
hreyfiplan og stefnu hreyfinga í hryggsúlu
Hreyfiás í hryggsúlu er í C5, sem er hálsliður. Þessi liður er
fyrsta stigs vogar-stangarkerfi og er þungamiðja hálsvöðvana hérna
um temporomandibular joint. Eftir því sem höfuðið færist fjær
hreyfiásnum, þeim mun fjær færist þyngdarpunkturinn frá hreyfiás og
álagið verður því meira. Þegar höfðið er upprétt er kraftvægi þess
25 N. Ef höfuðið fer í 30° flexion verður krafvægið mun meira eða
um 75N.
Dæmi um álag á hálsvöðva
Inga: 1.6 m, 60 kg, höfuð = 5 kg. Össur: 2 m, 65 kg, höfuð = 5
kg, 30° flex í hálsi � Hreyfiás = C5 og þungamiðja h = TMJ
(temporomandibular joint) � Inga: MAh = 2 sm (MA = mechanical
advantage höfuðs) � Össur MAh = 6 sm
• Vogararmur = 2 sm = 0,02m og 6 sm = 0,06m � Mae = 4 sm
(vogararmur extensor vöðvanna) � Fyrsta stigs vogarstangakerfi. �
∑T = 0 � Inga:
• Te + (Th) = 0 • Fe x MAe = Fh x Mah • Fe x 4 sm = 50 N x 2 sm
• Fe =50 x 2 / 4 = 25 N
� Össur • Te + (Th) = 0 • Fe x MAe = Fh x Mah • Fe x 4 sm = 50 N
x 6 sm • Fe =50 x 6 / 4 =75 N
Te = Torque (extendors) Th = Torque (þungamiðju) Lýst hvernig
hreyfingar og vöðvavinna í bol tengist hreyfingum efri útlima Þegar
við vinnum með hendurnar með líkamann uppréttann, þá fylgir
búkurinn oft með í hreyfingunum.
Ef við togum okkur fram, flexum við hrygginn, en um leið fer
scapulan í protraction, öxl fer í flexion og olnboginn í
extension.
Ef við teygjum handleggina til hliðar, þá fer hryggurinn
(bolurinn) í lateral flexion. Ef við teygjum hægri handlegg til að
sækja hlut til vinstri, þá roterum við hrygginn.
75 N
-
Útskýrt hvernig við höldum hryggsúlunni uppréttri þrátt fyrir
tog þyngdarkraftsins Fyrst og fremst er það gert með því að
stabilisera mjöðmina. Það gerir rectus
abdominis með því að toga í festingar sínar í symphysis pubis.
Ef mjaðmagrindin væri ekki stöðug þá myndu mjaðmaflexorarnir
eingöngu geta sett mjöðmina í “tilt” til að halda líkamanum
uppréttum gegn þyngdarkraftinum og því ekki hafa neina
samdráttarhæfni til að flexa mjöðm eða lyfta neðri útlimum.
Lýst samspilsins sem er á milli stöðunnar á hálsi og höfði og
hvaða áhrif þessi staða hefur á krafta inni í hálsinum
Því uppréttari sem einstaklingurinn er, því nær er höfuðið að
hreyfiásnum. Eftir því sem höfuðið færist fjær hreyfiásnum, þeim
mun fjær færist þyngdarpunkturinn frá hreyfiás og álagið verður því
meira. Þegar höfðið er upprétt er kraftvægi þess 25 N. Ef höfuðið
fer í 30° flexion verður krafvægið mun meira eða um 75N. Sjá
útreikninga í glósum.
Greint frá sambandinu á milli magn vöðvakrafts í extensorum
hryggjar og samþjöppunnarkrafts inni í liðnum
Aukin þyngd höfuðs á hrygg gerir það að verkum að það verður
meiri þrýstingur í hryggjaliðunum og samdráttarkraftur höfuðs og
háls extensora þarf að tvöfaldast eða meira. Því meira sem höfuð er
í flex-stöðu, því meira togar þyngdaraflið í okkur niður og erector
spinae (extensorar) þarf að vinna meira til að balansera höfuðið.
Þetta veldur svo enn meiri samþjöppun á hrygginn.
Útskýrt hvernig staða mjaðmagrindarinnar hefur áhrif á
setstöðu
Mjaðmagrindin hjálpar líkamanum að við halda eðlilegri lumbar
sveigju. Ef við staðsetjum mjaðmagrindina lítillega í anterior tilt
þá leyfum við þunganum að hvíla á ischial tuberosities og með því
viðhöldum við einnig lumbar sveigjunni, ef lumbar svæði hryggsins
er hreyfanlegt.
Sýnt fram á lífaflfræðilega verkan ein tegundar af fjötrum
(restraints)
Belti á hjólastólum má taka sem ein tegund fjötra. Beltið festir
einstaklinginn í hjólastólinn yfir mitti hans. Þessi fjötrar eru
til þess gerðir að styðja við mjaðmagrindina til þess að koma í veg
fyrir að einstaklingurinn detti úr hjólastólnum. Beltin eru hins
vegar mjög óþægileg og geta valdið ýmsum núningssárum. Ef hins
vegar beltið er látið mæta 45° horni við sætissvæðið, þá var
mjaðmagrindin betur staðsett og með betri stuðning, auk þess sem
óþægindin minnkuðu til muna. Þessi 45° belti voru staðsett mun
lægra en venjuleg belti og þess vegna þrýstu þau mun minna á innri
líffæri á abdominal og mjaðma svæðinu. Niðurstaðan með beltinu er
því þægileg, góð líkamsstaða án þess að líkaminn sé í fjötrum.
