6.MBRETERIA E DARDANISE

8/9/2019 6.MBRETERIA E DARDANISE

1/9

MBRETRIA E DARDANIS

Mbretria Dardane doli n skenn historike n shek.IV p.e.son dhe u b nj prejfaktorve relevant, politik dhe ushtarak n Evropn Juglindore gjat shekujve III-

I p.e.son Shteti i Dardanis, duke i br sfid dominimit romak pr nj koh tgjat, ra nn pushtetin e Perandoris Romake. dhe iu bashkangjit Provincs s

Mezis s Eprme (Moesia Superior) n vitin 44 e.son. Mvehtsia e dikurshme, qkrijoi identitetin dardan dhe rezistenca e vazhdueshme, bn q n vitin 279 e.sont krijohej njsia e veant administrative-politike romake, Provinca e Dardanis.

Territori dhe popullsia

Dardania shtrihej n territorin e Kosovs s sotme, t Maqedonis Veriperndimore,t Serbis Jugore dhe n nj pjes t Sanxhakut. N gjysmn e dyt t shek.III

p.e.son, n kuadr t mbretris hyri edhe Peonia dhe qyteti me rndsi gjeo-strategjike Bylazora (Veleshi i sotm). Kosova, duke prfshir edhe territorin e

Shkupit, prbnte hapsirn qndrore t ksaj mbretrie.

Dardania kishte nj pozit t volitshme gjeografike dhe gjeostrategjike, q mundsoikrijimin e ndrlidhjeve me hapsirat fqinje dhe ato m t largta. Territori i saj, duke

u prshkuar nga luginat e lumenjve Vardar, Drin, Morav, Ibr dhe Sitnic, prbntenj udhkryq t rrugkalimeve t rndsishme ballkanike q shpinin drejt Egjeut,

Adriatikut dhe Detit t Zi.Fal edhe pasurive natyrore (arit, argjendit, hekurit, fushave pjellore, pyjeve,

kullotave), si dhe t klims s prshtatshme, kontinentale dhe mesdhetare,Mbretria Dardane n shek.IV-II p.e.son njohu lulzimin m t madh.

N Dardani jetonin nj varg fisesh, por nga burimet e shkruara ngeln t njohurvetm fisi i dardanve, galabrve, daunve dhe i thunatve Pa dyshim, fisi i

dardanve, pas konsolidimit dhe fuqizimit t aristokracis fisnore, n shekujt VI-IVp.e.son, mori rolin udhheqs mbi bashksit fisnore duke i dhn emrin

mbretris. N shek.V p.e.son kto fise banonin n hapsirn midis lumenjve Axios(Vardar), Drilon (Drin), Margus (Morav) dhe Timakus (Timok).

Etimologjia e emrit dardan, prkatsisht e Dardanis, lidhet me glosn indoevropianedardh -a, shqip: dardha, dhe do t thot vendi i dardhave. Edhe qytetet antike

dardane e prcjellin zhvillimin fonetik t shqipes, si Naissus-Nish, Scupi-Shkup, apoemrat e maleve e t lumenjve n Dardani, si Scardus mons (Mali Sharr), Drinus

(Drini) etj.Dardant jan nj nga fiset e mdha ilire. N epokn e hekurit, ata formuan nj

kultur me veori lokale duke ruajtur tiparet e prbashkta me kulturn ilire.Vendbanimet n kt koh jan ngritur n kodra gjeostrategjike, pran burimeve t

qndrueshme ekonomike. Vendbanimet rrethohen me ledhe prej dheu, prforcohen

me gjerdhe, apo me ledhe prej gursh, t ngritura me teknik t that. Ktovendbanime njihen sot me emrat gradina, gadisha e gradisha, disa prej tyre q

banuan edhe n antikitetin e von e n mesjet, njihen me toponimet gjytet dhe

kala.

Deri n shek. IV p.e.son varrimi kryesor sht br n nekropole tumulare, si ngjith trevn tjetr ilire. N fazat e hershme t epoks s hekurit ka edhe varrimeme urna - kultura Brnic (shek. XI-IX p.e.son).

Dardania paraurbane

Bazat pr lindjen e shtetit dardan vrehen n protohistorin dardane gjat shek. VI-IV p.e.son. N kt faz protourbane fuqizohet aristokracia fisnore, e cila akumulon

pushtetin, duke krijuar kshtu baz pr nj shtres t ardhshme skllavopronare.


2/9

Lidhjet me jugun e zhvilluar, gjat shek. VI-V p.e.son shpejtuan procesin ediferencimit shoqror. Tregtart solln n trojet dardane importe t shumta luksoze

pr t plotsuar nevojat e aristokracis vendse gjithnj n rritje.Prodhimtaria e mjeshtrve dardan u intensifikua nga mesi i shek.V p.e.son.

Zejtart poar, prodhonin en me ark sipas tradits vendse dhe sipas modelevehelene.

Vendbanimet e fazs protourbane gjenden ende n kodra, por me elemente m tavancuara arkitektonike, si jan themelet me gur e me lidhje t that. Atozgjerohen n shpate kodrash, me tendenc t vendosjes s tyre rrz kodrave apo

n rrafsh, gj q bhet tipike n fazn vijuese, me krijimin e qendrave urbane.

Nekropolet e shek. VI-IV p.e.s. vazhdojn t jen t tipit tumular duke qen pjes etradits s hershme ilire.

Dardant n shek. IV p.e.son.

Lindja dhe forcimi i Mbretris Dardane

Lajmi i par pr dardant i prket mesit t shek. IV p.e.son dhe tregon pr nj

prpjekje t mbretris s Maqedonis, q ishte br asokohe fuqia politike-

ushtarake m e madhe n Ballkan, pr t forcuar kufijt verior. Sipashistorishkruesit romak, Justinit, Filipi II kishte mundur t mposhte e t nnshtrontedardant e fqinjt e tjer. Kjo luft e sundimtarit maqedon lidhet me pushtimin e

Paionis dhe n prgjithsi me veprimet e tij ushtarake kundr ilirve, sepse n vitin344 p.e.son ai sulmoi edhe shtetin ilir.

Gjendja q Filipi II vendosi n kufirin me dardant qe e prkohshme dhe m teprnj sigurim i kufijve me fqinjt ilir, t cilt e kundrshtonin politikn hegjemoniste

t Maqedonis n Ballkan. N kufirin me dardant shteti maqedon kishte arritur pasikishte pushtuar viset e paionve. Ngjarjet q ndodhn pas ksaj lufte, duke filluar

me kryengritjen e vitit 335 p.e.son tregojn qart se dardant nuk u pajtuan mepolitikn pushtuese t Maqedonis dhe me gjendjen e krijuar n kufirin jugor,

prandaj edhe u bashkuan me koalicionin antimaqedon.Duke prshkruar ngjarjet e msiprme, autort antik nuk prmendin asnj qendr

banimi t dardanve dhe nuk thon asgj pr organizimin e tyre t brendshm.Madje, ata nuk prmendin as sundimtarin e tyre. Por ngjarjet e mvonshme dhe t

dhna t tjera burimore dshmojn se n gjysmn e dyt t shek. IV p.e.son ishte

kryer bashkimi i fiseve n nj bashksi t fuqishme. Dardania asokohe prbnte njtrsi gjeografike e politike m vete. N bashksin e dardanve ishte rritur mjaft

pushteti i paris pronare t tokave. Nga gjiri i ksaj parie doli m von dinastia

mbretrore, q i vazhdoi luftrat me Maqedonin, shkaku i t cilave nuk qe vetmplaka. Kto luftra u nxitn, n radh t par, nga politika e sundimtarve

maqedon, t cilt duke mbajtur t pushtuar Paionin kishin ndrprer marrdhnietmiqsore midis dy fqinjve dhe krcnonin n mnyr t vazhdueshme dardant.

N fillim t shek. III p.e.son n trevn qendrore t Ballkanit del Mbretria Dardanesi nj organizm politik i rndsishm. N vitet 80 t atij shekulli, n trevn e

msiprme ndodhn dy ngjarje t rndsishme, t cilat lidhen njra me tjetrn:invazioni i keltve, kalimi i tyre n drejtim t Greqis e t Maqedonis dhe ndihma

q dardant i ofrojn Maqedonis pr tu mbrojtur nga ky invazion. Sipas njoftimit tJustinit, n vitin 279 p.e.son mbreti i dardanve kishte drguar delegat te mbreti

maqedon Ptoleme Kerauni pr ti ofruar nj ndihm ushtarake prej 20 mijlufttarsh n luftn kundr keltve. Por Ptoleme Kerauni e prbuzi ndihmn dhe iu

prgjigj me fjal fyese delegatve dardan. Dardant morn masa mbrojtsekundrejt keltve. Pas disfats n Greqi, keltt t mundur e t shpartalluar u trhoqn

drejt veriut. Tepricat e ushtris s tyre u asgjsuan t gjitha n tokn e dardanve,


3/9

npr t ciln deshn t kalonin, kshtu shkruante Diodori n tregimin e tij prprfundimin e invazionit t keltve.

Ngjarjet q lidhen me invazionin e keltve jan nj burim i muar pr t njohurgjendjen e krijuar te dardant n fillim t shek. III p.e.son. Ndonse nuk njihet

emri i sundimtarit t dardanve, dihet se kta t fundit kishin mbretrin e tyre, ecila tashm ishte nj forc politike-ushtarake e fuqishme. Ndryshe nuk ka si

shpjegohet ndihma prej 20 000 lufttarsh q mbreti dardan i ofroi shtetit maqedon.Ky veprim i sundimtarit t dardanve duhet par si nj tregues i fuqis s Mbretriss Dardanve dhe, ndoshta, edhe si nj prpjekje pr t ndryshuar marrdhniet me

fqinjt jugor.

Pas ktyre ngjarjeve, n burimet e shkruara antike, pr katr dekada nuk ka ndonjlajm pr dardant. S pari mund t mendohet se gjat ksaj kohe dardant qen t

shtrnguar t merrnin masa pr zhdukjen e pasojave t invazionit kelt. Duke umbshtetur n prhapjen e onomastiks dardane dijetart kan shfaqur edhe nj

mendim tjetr: gjat periudhs s msiprme Mbretria e Dardanve u forcua edhem tej duke zgjeruar njkohsisht kufijt e saj n veri e n jug.

N gjysmn e dyt t shek. III p.e.son rifilluan luftrat midis Mbretris Dardanedhe shtetit maqedon. Shkaku i fillimit t luftrave duket se ka qen politika

pushtuese e sundimtarve maqedon kundrejt fqinjve t tyre iliro-verior dhe n

mnyr t veant pushtimi i truallit t paionve. Paiont herpashere jan ngriturkundr pushtuesve maqedon dhe, duke u bashkuar n aleanca antimaqedone, kanmundur t lirohen. Nj aleanc e vjetr, m tepr se sa nj pushtim, duhet t ket

ekzistuar midis dardanve e paionve, sepse nuk mund t shpjegohen ndryshe tdhnat e autorve antik sipas t cilve, sa her q paiont fitonin pavarsin,

dardant e kishin t hapur rrugn drejt Maqedonis.Nj politik t till ndoqi edhe sundimtari i par dardan q njohim me emr, Longari,

i cili, pasi liroi Paionin n vitin 231 p.e.son, luftoi kundr Demetrit II tMaqedonis duke kundrshtuar kshtu prpjekjet e shtetit maqedon pr t zgjeruar

kufijt verior. Mbretria Dardane ishte forcuar shum dhe prej ksaj kohesundimtart maqedon u detyruan t angazhonin forca t mdha ushtarake n

konfliktin me dardant, ka ndikoi negativisht n veprimet e tyre luftarake n Greqi

dhe n prgjithsi n dobsimin e shtetit maqedon.N kt periudh ngritjeje t mbretris s tyre sundimtart dardan bn prpjekje

pr ta forcuar pozitn e tyre n zemr t Ballkanit edhe kundrejt shteteve t tjerafqinje. N vitin 229 p.e.son, duke prfituar nga rasti q shteti ilir, n krye t t cilit

ndodhej Teuta, ishte i zn n veprime ushtarake n jug, n Epir, nj pjes eilirve, - shkruan Polibi, - ishin shkputur dhe ishin hedhur nga ana e dardanve.

Teuta dha urdhr pr t br paqe me epirott dhe pr kthimin e ushtris, e cila

duhet t nnshtronte popullsit e shkputura nga varsia e shtetit ilir. Polibi nukthot nse shteti ilir i futi nn vartsin e tij ata ilir q u bashkuan me dardant.

Trazirat, me t cilat, sipas tij, u ndesh dhjet vjet m von Skerdilaidi, t ojn nmendimin se shteti ilir nuk mund ti mbante nn vartsi kto fise. Dardant, po at

vit, duke shfrytzuar gjendjen e vshtir q kalonte mbretria maqedone sulmuantokat e saj. Maqedonia e dobsuar e prballoi me vshtirsi sulmin e dardanve,

gjat t cilit u vra edhe sundimtari i Maqedonis Demetri II.Luftrat dardano-maqedone vazhduan edhe gjat sundimit t Antigon Dozonit, kur

iniciativa e lufts kaloi n duart e Maqedonis, e ndihmuar edhe nga gjendja e re ekrijuar nga aleanca me shtetin ilir. Antigon Dozoni mundi t nxirrte dardant jasht

Maqedonis e Paionis dhe nga t gjitha viset q kishin pushtuar n vitet e fundit tsundimit t Demetrit II. N qytetin paion Bylazora, n luginn e lumit Aksios,

maqedont vendosn nj garnizon t fort ushtarak. Ky qytet kishte nj rndsi tmadhe strategjike, sepse duke u ndodhur n luginn e Aksiosit u mbyllte dardanve

rrugn n drejtim t Maqedonis. Nj forcim i till i maqedonve n kufirin me


4/9

dardant ishte i domosdoshm pr mbrojtjen e hegjemonis mbi Greqin, aq mtepr kur n brigjet perndimore t Adriatikut kishin zbarkuar legjionet romake dhe

Republika e Roms kishte ardhur n kontakt me Maqedonin. Kjo gjendje hert avon do ti onte t dyja palt n luft.

Politikn antidardane e zbatoi m me konsekuenc pasardhsi i Dozonit, Filipi V. Sitregojn burimet e shkruara, Mbretria Dardane edhe gjat sundimit t ktij mbreti

nuk u pajtua me gjendjen e krijuar n Paioni, as me pretendimet hegjemoniste tMaqedonis. N vitin 219 p.e.son, kur Filipi V ndodhej n Peloponez ushtria dardaneliroi at pjes t Paionis q mbanin t pushtuar maqedont dhe bashk me t edhe

qytetin Bylazora. Filipi V u detyrua t ndrpriste luftn n Greqi dhe ta drgonte

ushtrin e tij n kufijt verior. Veprimet ushtarake u prqendruan prreth Bylazorsdhe lugins s Aksiosit. Forcimi i kufirit verior t mbretris maqedone dhe zotrimi i

Bylazors, q sipas Polibit do ta vshtirsonte hyrjen e dardanve n Maqedoni, nuki ndali sulmet e ktyre t fundit. N nj pasazh t Livit tregohet se sundimtari

maqedon u kthye prsri n vitin 211 n kufirin dardan dhe ksaj radhe pushtoiedhe qytetin Sintia n pjesn jugperndimore t Dardanis, dhe n veri t

Pelagonis (rrafshi i Manastirit) nj pikmbshtetje tjetr e rndsishme e sulmevet dardanve.

Luftrat q Mbretria e Dardanve bri me shtetin maqedon gjat sundimit t Filipit

V, pavarsisht q nuk arritn t zgjidhnin n favor t tyre shtjen e vartsis spaionve, e dobsuan mjaft Maqedonin dhe u bn nj penges serioze prrealizimin e ndrhyrjeve ushtarake q synonin rivendosjen e hegjemonis maqedone

n Greqi. Pr Mbretrin Dardane u krijua nj situat e favorshme n konfliktin meMaqedonin pas agresionit t Filipit V n Ilirin e Jugut. N vitin 208 p.e.son,

dardant n aleanc me Eropin, sundimtarin e nj krahine ilire juglindore, sulmuanMaqedonin. Ndrsa ky i fundit i kufizoi veprimet ushtarake n qytetin Lyhnid dhe n

zonn prreth tij, ushtria dardane zbriti deri n Orestid, nj krahin n kufirinjugperndimor t Maqedonis. Ksaj radhe, duke bashkpunuar me forcat ilire t

Dasaretis, ushtria dardane kaloi npr Pelagoni n kufirin perndimor t mbretrismaqedone. Futja e ushtrive ilire n tokat e shtetit maqedon dhe sidomos pushtimi i

Orestids nga ana e ushtris s dardanve e detyruan mbretin maqedon t hiqte

dor nga lufta e Ahes dhe t kthehej n Maqedoni. Sulmet e dardanve, shkruanteLivi, bn q Filipi t trhiqej edhe nga lufta kundr romakve dhe e vun prpara

domosdoshmris q t mbronte mbretrin e vet. Me kto ngjarje t fundit duhett lidhet edhe nj lajm i Justinit, sipas t cilit dardant kishin filluar t shkretojn

krahinat kufitare t Maqedonis dhe kishin marr 20 mij robr. M pas, vazhdonai, Filipi V duke analizuar situatn e vshtir n t ciln gjendej Maqedonia dhe

marrdhniet me kundrshtart kryesor t saj, vendosi q fushatn e par ta bnte

kundr dardanve, sepse ata prbnin nj krcnim serioz dhe zotronin fuqi tmdha ushtarake. Pr zbatimin e ktij vendimi ai luftoi kundr dardanve n vitet

208 e 206 para e.son.

Bashkpunimi dardano-romak kundr maqedonve

(Shek. II p.e.son)Gjendja e krijuar n Ballkan n fund t shek. III p.e.son, pas paqes q shtetimaqedon bri me etolt dhe romakt, q i dha mundsi atij pr t sulmuar dardant,

nuk vazhdoi gjat. Livi shkruan se n vitin 200 p.e.son, pas ekspedits ssuksesshme t romakve n Dasareti (kundr Maqedonis) tek lmi i romakve

erdhn mbretr t ndryshm e prijsa fqinj t maqedonve, midis t cilve Pleurati,i biri i Skerdilaidit dhe Batoja, i biri i Longarit. Ata i ofronin komandantit romak

ndihm ushtarake kundr maqedonve. Dardant u futn prsri n koalicionin


5/9

antimaqedon, por tani t prgatitur nga Roma pr qllimet e saj. Ky koalicion e afroiMbretrin e Dardanve edhe me shtetin ilir. Duke bashkpunuar me ushtrin

romake q kishte arritur n kufijt e Maqedonis dhe duke i bashkrenditur me tveprimet luftarake, paria sunduese dardane shpresonte se me premtimet territoriale

q i kishte br Roma, do t realizonte aspiratn e saj t vjetr, futjen e Paionisnn varsin e saj. Kshtu n luftn e dyt romako-maqedone morn pjes edhe

dardant.Veprimet e para q ndrmori shteti maqedon n luftn kundr romakve qen atokundr aleatve t tyre, dardanve, t cilt, sipas Livit, bashk me etolt formonin

dy mbshtetje t mdha pr romakt. Kto veprime u prqendruan n mbylljen e n

forcimin e gryks s Pelagonis, nj rrug tjetr kalimi e prdorur nga dardantsidomos pas afrimit t tyre me sundimtart e Iliris s Jugut. N vitin 199 p.e.son,

nn presionin e ushtrive romake Filipi V i largoi forcat ushtarake t komanduara ngadjali i tij Perseu q mbanin ngushticat e Pelagonis dhe n kt mnyr u hapi

rrugn pr n Maqedoni ushtrive ilire t Pleuratit e t dardanve. Edhe n kt luftmaqedont i konsideruan dardant si armiq m t rrezikshm. Duke u trhequr para

forcave kundrshtare, sundimtari maqedon mori masa vetm kundr dardanve, tcilt pasi kishin plakitur Maqedonin e Siprme bashk me romakt, u trhoqn

drejt viseve t tyre. Ushtria dardane q po largohej nga Maqedonia, e sulmuar nga

maqedont u detyrua t rreshtohej pr luftim. Beteja q vuri prball ushtrin earmatosur rnd t dardanve kundr kaloris e kmbsoris s leht t strviturmir t Maqedonis prfundoi pa fitoren e asnjrs pal. Taktika q prdori ushtria

dardane bri q n kt betej ajo t mos kishte humbje t mdha dhe t mosmbetej asnj rob n duart e armikut.

N vitin 197 p.e.son, pas betejs s Kinokefalit q prfundoi n favor t romakve,u vendos nj armpushim midis Roms e Maqedonis. Dardant, megjithse luftuan

prkrah romakve, ndryshe nga shteti ilir, nuk patn asnj prfitim, kshtu u b eqart politika e diferencuar e Roms dhe synimet e qndrimi i saj ndaj shteteve t

ndryshme ballkanike. Paknaqsia e krijuar tek paria dardane ndaj romakve, pasngjarjeve t msiprme, shkaktoi nj t ar t thell n marrdhniet midis tyre.

Ata filluan prsri t bjn nj politik t pavarur q e provon edhe fakti se etolt n

vitin 190 p.e.son, u krkuan dardanve ushtar me pages n luftn kundrromakve.

Nga ana tjetr, maqedont prfituan nga paqja e qndrimi hakmarrs i romakvekundr dardanve, t cilve iu desh t luftojn t vetm kundr nj armiku t

egrsuar. Pr kt qllim, Filipi V, me forca t shumta sulmoi dardant dhe nbetejn q u b pran qytetit Stobi n Paioni e theu ushtrin e tyre. Por dardant

mbetn pr maqedont gjithnj kundrshtar t fort q nuk e ndrpren luftn

kundr tyre. Duke e ndjer forcn e Mbretris Dardane dhe mospajtimin e saj mepolitikn maqedone, sundimtart e Maqedonis menduan ta shkatrrojn at me

ann e forcave t treta. Pr kt Filipi V i shfrytzoi bastarnt q banonin nkrahinn e Danubit.

Qllimi i Filipit, - thot Tit-Livi, - ishte q t zhdukte fisin e dardanve dhe tvendoste n tokat e tyre bastarnt. Ai [Filipi V], mendonte se prej ksaj do t kishte

nj prfitim t dyfisht, nga njra an, do t zhdukej fisi i dardanve, i cili gjithmonkishte qen armik i rrezikshm i Maqedonis dhe shqetsonte mbretrit e saj n

aste t vshtira, kurse, nga ana tjetr, do t drgonte bastarnt n Itali q tashkretonin at pasi t linin n Dardani grat dhe fmijt e tyre.

Bastarnt invaduan viset dardane n vitin 179 p.e.son t ndihmuar edhe nga trakte skordiskt, fqinj verior e lindor t tyre. Invazionet dhe qndrimi i bastarnve n

viset e dardanve krijoi pr kta t fundit nj situat shum t vshtir, kursePerseu, pasardhsi i Filipit V, mundi ta vazhdonte i qet luftn kundr Roms.

Dardant e psuan pr t dytn her nga aleatt e tyre romak. Roma nuk i dha


6/9

asnj prgjigje ankess s delegatve dardan q njoftonin senatin romak seinvazioni i bastarnve ishte i prgatitur dhe i nxitur nga Maqedonia. T mbetur

prsri vetm, sundimtart dardan grumbulluan ushtrin e tyre dhe i sulmuanbastarnt. Beteja prfundimtare, tregon Tit-Livi, u zhvillua nn muret e nj qyteti

dardan. Kjo betej, t ciln e fituan dardant, edhe pse Livi nuk e prmend kt,prfundoi me largimin e bastarnve nga Dardania n dimrin e vitit 176-175 p.e.son.

At q shteti maqedon nuk mundi ta bj me ann e bastarnve, u prpoq ta bnteme forcn e armve t tij. N vitin 172 p.e.son n krye t ushtris maqedone qsulmoi Mbretrin Dardane u vu vet mbreti Perseu. Fitorja e prkohshme nuk i

lkundi dardant dhe nuk pati ndonj rndsi t madhe, sepse n dy vitet q pasuan

Mbretria e Dardanve prmendet si nj fuqi e rndsishme n brendi t Ballkanit.N kt koh ata e forcuan miqsin me shtetin ilir nprmjet nj lidhje martesore

t Teuts, bijs s mbretit Monun, me Gentin. Kjo aleanc u shoqrua me njveprimtari ushtarake t prkohshme kundr Maqedonis n kufijt perndimor t

saj, por sukseset e Perseut n krahinn e banuar nga penestt dhe politikaantiromake q filloi t bnte Genti e afruan shtetin ilir me shtetin maqedon.

Koniunktura politike q u krijua n prag t lufts s fundit t romakve kundrshtetit maqedon e shtetit ilir e detyroi Mbretrin Dardane t afrohej prsri me

romakt, etolt e penestt kundr maqedonve. Por me gjith pjesmarrjen e tyre

n koalicionin antimaqedon edhe pas mundjes prfundimtare t Maqedonis,dardant nuk e morn Paionin. Dardanve, t cilt krkonin Paionin, pasi ishinkufitar me tokat e tyre, komandanti romak, - thot Livi, - iu prgjigj se u jepte liri

gjith atyre q qen nn sundimin e Perseut. Duke mos u dhn Paionin e krkuarprej tyre, u dha t drejtn t tregtonin krip.

Organizimi politik dhe zhvillimi ekonomiko-shoqror i dardanve n shek.III-II p.e.son

Mbretria Dardane n shekujt III e II p.e.son u shfaq n ngjarjet historike tBallkanit si nj formacion politik i fuqishm dhe i rndsishm. Treva n t ciln u

krijua kjo mbretri ndodhej n zemr t Ballkanit dhe identifikohet me truallin n tcilin autort antik kan vendosur fisin e madh ilir t dardanve. Kjo trev n kohn

e lulzimit t Mbretris s Dardanve arrinte n veri deri n lumenjt e Angros(Morava e Ibari) dhe te qyteti Nais, n kufirin me autariatt e skordiskt. N jug ajo

shkonte deri te rrjedha e lumit Aksios (Vardar), duke u kufizuar me Paionin,Pelagonin e Penestin. N lindje lumi Margos (Morava Perndimore) e ndante

Dardanin nga Trakia, kurse n perndim lumi Drin e mali i Sharit e kufizonin metruallin e shtetit ilir. Dardania e lasht n vija t prgjithshme i prgjigjet krahins s

sotme t Kosovs.Pr munges t dhnash burimore nuk e njohim ende mir organizimin e brendshm

t Mbretris s Dardanve.Nga t dhnat burimore t derisotme, q jan t pamjaftueshme, arrihet n

prfundimin se dardant nuk arritn at zhvillim ekonomik e shoqror dhe at

organizim politik e shtetror q patn shtetet fqinje bashkkohse t Iliris s Jugut

e t Maqedonis. Por kjo nuk do t thot se dardant qen n nj shkall t till tzhvillimit q prjashtonte pranin tek ata t nj organizimi shtetror. Nga pikpamjae strukturs shoqrore dhe ekonomike Mbretria Dardane, e lindur mbi bazn e nj

bashksie fisnore, nuk ka qen thjesht nj organizm fisnor, primitiv. Gjat gjith

ekzistencs s saj Mbretria Dardane ka pasur synime politike t qarta dhe me njveprimtari t organizuar, ku vendin kryesor e zn natyrisht luftrat me Maqedonin.

Nuk sht vetm etja pr plak ajo q i shtynte dardant n luft me maqedont.Luftra plakitse nuk ka br vetm Mbretria Dardane, ato i kan br n Greqi

edhe sundimtart maqedon, sikurse edhe m von komandantt romak. Luftrat


7/9

dardano-maqedone kan pasur si burim politikn e dy palve ndrluftuese. N plant par qndronte politika hegjemoniste e Maqedonis, por duhet thn se n kohn

e lulzimit t saj edhe Mbretria Dardane ka pasur prirje ekspansioniste, kryesishtkundrejt fqinjs s saj, Paionis.

N marrdhniet me fqinjt Mbretria Dardane, ashtu si shtetet e tjera, prfaqsohejnga mbretrit, t cilt jan prpjekur t mbrojn interesat e shtetit t tyre edhe

nprmjet lidhjeve martesore.N Mbretrin Dardane pushteti mbretror ishte i trashgueshm. Mbretikomandonte dhe dispononte fuqin ushtarake t t gjith dardanve. Nga ato pak

burime q njihen, del se ushtria dardane ka qen nj ushtri e rregullt, e organizuar

mir, n bazn e s cils qndronte falanga me tet mij lufttar. Ajo ishte njushtri e prbr nga kmbsor t armatosur rnd, q manovronte n luft sipas

nj taktike t veant. N vitin 199 p.e.son kur ushtria dardane po trhiqej ngaMaqedonia u sulmua nga ushtria maqedone; dardant, - shkruan Tit-Livi, - kthyen

flamujt dhe u vendosn n radh t rregullta prball armikut, beteja u zhvilluanjlloj si n nj luft t vrtet. Dhe m posht ai shton: Por sapo dardant

viheshin n rrug, njerzit e mbretit [Filipi V] i bezdisnin me kalorin e kmbsorine tyre t leht, kurse dardant nuk kishin ushtri t ktij lloji dhe ishin ngarkuar me

arm t rnda... U vran pak, t plagosur pati m shum, por asnj nuk u zu, sepse

n raste t rralla dalin nga radht e tyre dhe t shtrnguar t gjith s bashkuluftojn ose trhiqen. Nj ushtri e till nuk mund t ishte nj ushtri fisnore. NMbretrin Dardane ushtria prbnte nj forc t madhe. N vitin 279 p.e.son

mbreti dardan i ofron si ndihm Ptoleme Keraunit nj ushtri prej 20 mij lufttarsh.Shtatdhjet vjet m von, pasi kishte hyr n Maqedoni, ushtria dardane duke u

trhequr mori me vete 20 mij robr, kurse n betejn e vitit 170 p.e.son kundrPerseut ajo humbi 10 mij lufttar. Kto shifra t larta, t cilat tregojn fuqin

ushtarake t Mbretris Dardane, edhe pse mund t duken t tepruara, bashk met gjitha veprimet luftarake t saj, jan dshmi e pranis s nj organizimi shtetror

n Dardani.Mbretria Dardane, si nj organizm politiko-ushtarak i veant ka pasur mnyrn e

vet antike t prodhimit. Jeta ekonomike n Dardani ka qen mbshtetur n radh t

par n zhvillimin e bujqsis. Rrafshinat e Dardanis kan qen pjellore dhe tprshtatshme pr t gjitha degt e bujqsis. Bujqsia duke qen dega kryesore e

ekonomis, ka br q te dardant t mbizotroj popullsia fshatare dhenjkohsisht t ruhet karakteri rural i popullsis. Nj burim me vler pr t njohur

zhvillimin ekonomiko-shoqror dhe format e pronsis toksore te dardant n shek.III p.e.son jan t dhnat e Agatharkidit. N veprn e tij Evropaikon, ai shkruan

se dardant kan kaq shum skllevr sa dikush kishte nj mij... kurse nj tjetr

edhe m shum. Secili nga kta [skllevr] n koh paqe punon tokn, kurse n kohlufte merr pjes n ushtri, duke pasur si prijs t zotin e vet. Duke pranuar

mendimin e prgjithshm se me termin dulloi=skllevr, duhet kuptuar nj popullsifshatare e varur, vrtetohet prania te dardant e nj shtrese t pasur q zotronte

prona t mdha toksore dhe t nj popullsie t shpronsuar, e cila kishte detyrimendaj paris ose shtress sunduese dardane. Paria dardane shfrytzonte jo vetm

skllevrit q prmend Agatharkidi, por edhe robrit e lufts. Kjo duhet t ket qenarsyeja q n luftn e vitit 216 p.e.son ushtria dardane mori me vete 20 mij robr

nga Maqedonia. Por kjo nuk ka qen forma e vetme e pronsis s toks nMbretrin Dardane. Te dardant ka pasur edhe nj shtres t fuqishme fshatarsh

t lir, t cilt bashk me zejtart e lir kan luajtur nj rol t rndsishm n jetnekonomike t vendit. Edhe gjat pushtimit romak, kur skllavria si sistem

ekonomiko-shoqror u prhap n nj shkall t gjer, fshatart e lir mbetn njforc e madhe n provincn e Dardanis. Nj deg gjithashtu e rndsishme n jetn

ekonomike t dardanve ka qen xehtaria, nxjerrja dhe prpunimi i metaleve. N


8/9

munges t t dhnave t mjaftueshme t drejtprdrejta duhet marr parasyshshfrytzimi i madh i burimeve metalifere n kohn e pushtimit romak, prvoja e

xehtarve dhe e metalpunuesve dardan.Nga mesi i shek. IV p.e.son disa nga vendbanimet e fortifikuara t tipit gradina

zvendsohen me qendra urbane. Ato u ngritn pran xeherorve ose n rrafsh e nudhkryqet tregtare. Damastioni ishte nj prej qyteteve t hershme, i cili u ngrit afr

minierave t argjendit rreth shek. V p.e.son. N njoftimet fragmentare t autorveantik ato quhen me termat polis, urbs, oppidum. Straboni prmend si t tilla Scupi,Naisi, Ulpiana pararomake, Novobrda etj. Qyteti Sitnia, n veri t Pelagonis,

prmendet si qendr e rndsishme. Ptolemeu, autor i shek. II e. son prmend

katr qytete t vjetra dhe t rndsishme t Dardanis: Naissos, Arribantion,Ulpianon dhe Scupi.

Duke iu referuar burimeve e t dhnave arkeologjike mund t mendohet se n shek.III-II ato kishin filluar t merrnin tiparet e qendrave urbane. Objekte t tilla, si vegla

pune, stoli e prodhime qeramike q jan zbuluar n disa qendrbanime tfortifikuara dhe q jan prodhime vendase, dshmojn pr transformimin e tyre n

qendra zejtare. Monedhat maqedone, ato t Damastionit e t qyteteve Dyrrah eApoloni etj., si edhe objekte t ndryshme t importuara duhen marr si tregues t

kmbimit mall-para dhe t nj veprimtarie tregtare mjaft t gjer q arrinte deri n

Adriatik e n detin Egje.

Mbretria Dardane n luftn kundr Roms

Pas pushtimit t Paionis e t Maqedonis nga romakt marrdhniet e dardanve

me ta ndryshuan. Q nga kjo koh pr parin sunduese dardane u b e qart se meromakt nuk kishte vend m pr bashkpunim, i cili nuk u kishte sjell prve

dmeve, asnj prfitim. N kufijt jugor vendin e shtetit maqedon e kishte znRoma, synimet e s cils pr nnshtrimin e plot t ilirve nuk mund t fshiheshin.

Tradhtis s romakve dardant iu prgjigjn, n fillim me sulme kundr viseve tpushtuara prej tyre ose duke mbrojtur kundrshtart e Roms. M von, pas largimit

t skordiskve, t cilt me sulmet e tyre kishin dobsuar Mbretrin Dardane,dardant u radhitn n luft kundr romakve prkrah fqinjve t tyre lindor,

medve. Veprimet e prbashkta t medve e t dardanve, pr disa dekada epenguan deprtimin e ushtris romake n viset e tyre. Ekspeditat e ndryshme

romake t viteve 97 e 85 p.e.son gjetn nj qndres t fort te medt e dardantdhe prpjekjet pr ti nnshtruar jo vetm q nuk patn sukses, por prfunduan me

humbje pr Romn. N vitin 84 dardant bnin pjes n fiset ballkanike q dukesulmuar provincn romake t Maqedonis arritn deri n Delf. Pr komandantt e

mkmbsit romak u b e qart se dardant ishin kundrshtar t fort dhe prnnshtrimin e tyre duheshin forca t mdha ushtarake dhe nj prgatitje e veant

pr luft n t ciln objekti kryesor i goditjes do t ishin dardant.Kto masa i mori konsulli romak Gai Skribon Kurioni, i drguar n vitin 76 p.e.son

n provincn e Maqedonis n krye t pes legjioneve. Me kto operacione luftarake

Roma donte t arrinte nnshtrimin sistematik t fqinjve verior t provincs

maqedone. Kryengritja q bri njri nga pes legjionet fill pas zbarkimit n Iliritregon se n qarqet ushtarake t Roms jehona e ekspeditave t dshtuara kundrdardanve dhe qndresa e ktyre t fundit ishin nj fakt tanim i njohur. Frontini

shkruan n Stratagemat, se kur n luftn e Dardanis, njri nga pes legjionet, e

vendosura n rrethinat e Dyrrahut ngriti krye, iu shmang shrbimit ushtarak dhe thase nuk kishte ndrmend t ndiqte komandantin e paarsyeshm dhe nj ekspedit t

vshtir e t rrezikshme, Konsulli G. Kurioni, urdhroi katr legjionet t dilnin tarmatosura dhe t radhiteshin n formacion luftarak me arm t zhveshura. Katr

legjionet e sjella nga Kurioni dhe ushtria romake q ndodhej n provincn e


9/9

Maqedonis sulmuan Mbretrin Dardane dhe u futn n Dardani. Burimet eshkruara romake nuk japin t dhna t drejtprdrejta pr at se si u zhvillua kjo

luft me dardant, q qe nj luft e vrtet pr nnshtrimin e Dardanis, si dhepr prfundimin e saj. Por dihet se ushtria romake ka gjetur nj qndres t fort

dhe u soll mizorisht me dardant. Kujtimi i masakrave romake n Dardani u ruajt prnj koh t gjat. N shek. IV e.son Amian Marcelini, duke shkruar pr dnimet me

dhjetim q perandori Valentinian i dha ushtris s tij, e krahasonte at me mizorine Skribon Kurionit n Dardani. Ky i fundit pas ksaj lufte arriti me ushtrin e tij derin Danub dhe m von festoi edhe triumfin n Rom. Por n burimet e shkruara

dardant dalin edhe m von si kundrshtar t romakve. N baz t ktyre t

dhnave kuptohet q edhe pas ekspedits s Kurionit nuk ndodhi nj nnshtrim iplot i Dardanis, por m tepr nj varsi nprmjet s cils dardant kishin disa

detyrime kundrejt romakve. Disa ngjarje t mvonshme tregojn se dardant edhepse t dobsuar nga luftrat kundr romakve dhe nga pasojat e tyre, vazhduan t

kundrshtonin politikn pushtuese t Roms.

Documents

6.MBRETERIA E DARDANISE